प्रकरणद्धादष्णी 2 ८ ^ २ च ^ 2 * ^ 24 ऽ पा 4042118 @/2/21/18 (81/18 /12/1/45/18 62/08 20- 51111 5118116818011808/8108085 1२५१९११1) ^ 1) पा 141/2 1/1 €0/71716/212/165 1 91111 2801112080861) 218, ऽ11॥1 ४/16\/21811/25\/811)1, 9011 ^808016801॥1 ^8611821#8 & 01€15 ^061€171 5600118515 (11061 06611075 {01711 91111 ऽ\/8॥1)1 1/12065112112068 ©1॥ 1201213; }\/[21121112110216€511 00213 20111 © 61111 [{221511111211111111 2113 01160 11 10165, &6. 8\/ 811011818|8., 91851/8181181<818 &1{6. ७111 ऽ. 9101211 80#/250189111 ॥/.4. [)1/66101 )/12116511 ‰२€5€916[1 [15{प्रा€ ग [तारा 11105021 ४0250 २९5९210 10 51५६€ (9110। 0^॥661111५ 411 । 1404111 ०00 ॥ ७1101५4) क छलि म. 11४७ (९90) अद्रेत्रन्यरत्नमज्जृषायाः २० रत्नम्‌ -- श्रीशङ्करभगवत्पादाचार्यविरचिता प्रकरणद्ाद्णी श्रीमत्यदापाद-श्रीमद्विद्यारण्य - श्रीमदानन्दगिर्यादि- प्राचीनाचार्यविरचितटीकाभिः समलङ्कृता श्रीदक्षिणामूर्तिपीठाधीश्वराचार्यमहामण्डलेश्वर- श्रीमन्महेशानन्दगिरिमहाराजानां निर्देशेन पण्डितराजशास्त्ररत्नाकरादिपदभाजा श्री एस्‌. सुब्रहमण्यशास्त्रिणा महेश-अनुसन्धान-संस्थान-निदेशकेन ` संशोध्य पाठभेदटिष्पण्यादिभिः सम्पादितम्‌ मरेश-अनुप्नन्धान-त्तस्यानम्‌ (श्रीदक्षिणामूति मठ प्रकाशन) (01151160 0\/ प्र 124 कभ ताि^ श ^ 4 ^^ 90 ^ च [), 49/9 14151118 01411818, (81811851 (||५[)1 4) 7 : 0542-2410654 2) 06081 2/{2116€51 २६५८21८1 115110६८ ५, # 70 (00165 & 10011110) 118४ 06 80 22116511 ९€5€21611 [151प€ 3111 [)8165111181111111 1181118 [), 49/9 1115118 01411818, \/212851-221010 (1५014) ॥ ०९ ॥ भगवत्पादाब्दः १२१६ वेक्रमान्दः २०६१ खेष्टाब्दः ९००४ ५) 206 ^| 0101115 1€७€\/€6 0४ {€ ?401151€1 ५ # 70 5€८०0)6 01101) ५ # 70 ?116€ : 250.00 ४ # 004 रि1760 0४ ७112८4८ £ 1111615 ५ 81। 11), 81885 ® ¬! # 0542-2201104 प्रकरणानि उपदेशसाहलरी दशदलोको-सिद्धान्तविन्दुः हतहलोको पव्चोकरणम्‌ अपरोक्षानुभूति आत्मबोधः त्रिपुरी मनीषापव्चकम्‌ आत्मनज्ञानोपदेशविधिः उपदेक्षपव्नरत्नम्‌ स्वरूपनिरूपणम्‌ वाक्यवृत्तिः ७ न @ 40 ~> ० ४ ~€) ~< टीकाकृतः आनन्दमिरिः मधुसूदनसरस्वती ब्रह्मानन्दसरस्वती च आनन्दगिरिः सुरेक्वराचायंः, आनन्दगिरिश्च विद्यारण्यस्वामी पद्यपादः आनन्दगिरिः सदारिवेन्द्रयोगी, बालगोपालेन्द्रमुनिदच आनन्दगिरिः सदादिवः, बालकृष्णानन्दसरस्वती च आनन्दगिरिः आनन्दगिरिः निदेशिका गु भाशोः 26८ उपोद्घातः उपदेशसाहस्री सिद्धान्तबिन्दुः रातरलोको पञ्चीकरणम्‌ अपरोक्षानुभूतिः आत्मबोधः त्रिपुरी मनीषापञ्चकम्‌ आत्मन्ञानोपदेश्ञविधिः उपदेड,पञ्चरत्नम्‌ स्वरूपनिरूपणम्‌ वाक्यवृत्तिः श्रीभगवत्पादप्रशस्तयः रखोकानुक्रमणी ७ 1-54 1-4 १-१६९ : १६७३२३४८ ‡ २३४९.-४०८ ` ४ ५९- ४५४ : ४५५-४८६ : ४८७-५०२ : ५०२-५१२ : ५१३५२३९ : ५२३७५५६ : ५५७-५८४ : ५८५-१५९६ : ५९७-६०८ श्रीदक्षिणामतिविजयतेतमाम्‌ रमहंसपरिव्राजकाचायं-पदवाकेयप्रमाणपा रावा रपारोण-शमदमोपरतितितिक्षासमाधानश्चदधा चरणनिषठ- विद्ररिष्ठ-यत्तिचक्रव्तित्वाद्यनाद्यनवच्छिन्नगुरुपरम्पराप्राप्तब्रह्यात्मेक्यज्ञानवेभवानुमवप्र्योतितान्त-- ण-वेदान्तमागंप्रवत्तंक-श्रीकाशोक्षेत्रस्थितश्रीकेवलाद्रैतव्याख्यानसिहासन-दक्षिणामूतिपीटाधीस्वर- शङ्कुरधमंस्थापनाचायं-श्रीरङ्कुरमगवत्पादारविन्दोपासक-तोटकाचार्यानन्दभिरि-परम्पराप्राप्त- महामण्डलेदवरस्थानवेभव-सवंतन्त्रस्वतन्त्र-अनन्तश्रीविभूषित-नृरङिहगिरिस्वामि-करकमल- सञ्ञात-श्रीदक्षिणामूति-निरज्चनपीठाचायं-महेक्ानन्दगिरिमहामण्डलेरवरस्वामिभिः क्रियन्ते नारायणस्मृतयः न्तमञ्जृषायाः विशं रत्नं प्रकाश्यत इति ज्ञात्वा हषिता वयम्‌ । घोरेऽस्मिन्‌ करौ श्रोशङ्भुर- दप्रदशितं मागं विहाय नान्यमुपायं शान्तिकरमुत्पर्यामः। मुमुक्षूणां कृते तु पूवंमपि नासीद्बरह्म- ज्ञानाहते किमप्युपायान्तरम्‌। वेदिक्रकमम॑णा तु अपेक्षिको शान्तिरासोदपि । अधुना तु द्रव्यादेरनुपटभ्यता, वर्णाश्रमादिसा ङुर्यादधिकारिणोऽप्यनुपलभ्यता जरीजागति । तस्माद्धाष्यकारप्रद्थितं विधुराधिकरणमनुसुत्य पुरुषमात्रसम्बन्षिभिजंपोपवासदेवताराघनादिमिरन्तःकरणस्यापि संशुद्धिः सम्भवति । तदनुकूलस्तोत्रदेवमन्दिरा- दीनामपि सौलभ्यं कृतं शद्धुरभगवत्पूज्यपादेः, तदनुसारिभिश्च दशना मसम्प्रदायाचार्येस्तत्र तत्र तदा तदा । एवं बहिरङ्खं संसःध्य॒निगंतनिखिलकर्मषान्तःकरणेस्तु बाह्याम्यन्तरिकाकलिङ्धिसलिङ्कपारित्राज्यं गृहीत्वा सभाष्यं सवातिकं प्रस्थानत्रयं श्रोत्तव्पम्‌ । संशयविप्रतिपत्तिनिवारणाय प्रकरणग्रन्थानां लघुचन्द्रिकापयंन्तानां विचारणं विधेयम्‌ । कृते चित्तेकाग्रयेण श्रवणमनने पर्याप्तं ब्रह्यबेदने । प्रारन्धदोषतो नानुभूयते जीवन्मुक्ति दचेजजीवन्मुक्तिमिच्छता प्रबरूदोषनिवुत्त्ये संयमाभ्यासादिकमेकान्तसेवनादिकं च कायंमू । अल्पदोषनिवृच्ये तु वेदान्तपाटनं रिष्यबोधायेति । किन्तु ग्रन्थानामभावे कथं पठनं पाठनं वा सिद्धयेदिति भृशं चिन्तयन्तः खिन्ना वयं भगवन्तं भूत भावनं शङ्कुरं प्राथितवन्तः। मिक्षुभिरस्मामिद्रंव्यानर्हनं ताहशी चिन्ता कार्येति श्रीदक्षिणामूतिना विष्णुदासमेहताख्य केहिचच्छुष्ठिप्रवरः प्रेरितः । तन्मुखात्‌ सव प्रकाशनं स्वकीयद्रग्येण करिष्यामीति प्रतिज्ञां श्रत्वा निहिचन्ता अभूम । पाखिव्राज्यधमंमनुसरद्धुर्नकत्र स्थातव्यमस्माभिः । सम्पादनं तुं चैवं भवेदिति कृत्वा पण्डितराजादि- विरूदान्विता एकविशतिविक्रमशतान्दे वेद।न्तज्ञाने मातंण्डवदुःदूासिताः चास्त्िप्रवराः धोसुश्रह्यण्याखिगोऽस्य सम्पादने संयोजिताः। अल्पीयसेव कालेन महता श्रमेण सत्यपि वाधंक्ये श्रोशद्कुरानुरागमात्रेण कृतसङ्खल्पाः विशं रत्नं प्रकटयन्तोति प्रमोदान्वितास्सज्ञाता वयमपि । प्राथये शाद्धुरं यच्छास्त्रिसब्रह्यण्यमहोदयाः जीवन्मुक्तिसुखं सम्प्राप्नुयुरिति। विशेषोऽयमत्र॒प्रन्थरत्ने श्रीमच्छङ्कुरभगत्पादविरचितप्रकरणेषु प्रधानमृतानि द्वाद्च प्रकरणानि जीवन्मुक्तः श्रौसुरेर्वराचायं-पद्मपादाचायं-विद्यारण्य-जानन्दगिरि-मधुसुदनसरस्वती-सदारिवेन्द्रसरस्वती रामतीथं- बालकऽ गानन्दसरस्वती-ब्रह्मानन्दसरस्वत्याख्येः पण्डिततल्लजेः लिखितानि गद्यपद्यमयानि व्याङ्प्रनिनि संयोजितानि । एतैष्वेकमपि प्रकरणं सन्याख्यं सम्यगधीतं चेच्छुवणमनननिदिध्यासनानां महुदुपकरिष्यति । पण्डितानामपि शास्त्रानुक्तविषया विवेचिताः । अ्रन्थस्यास्य पाठकाः श्रीशङ्कुरभगवत्पादप्रसादानुगृहीता ब्रह्मलोक गत्वा क्रम मुक्तिमाजना भवेयुः । एषां समेषां ग्रन्थानां आद्धरुहिन्दी माषानुवादोऽपि भ्रकाञ्चयिष्यते सत्वरमेव । तेनासंस्कृतज्ञा अपि श्रवणमननादिसिद्धि संपा प्राप्स्यन्ति शान्ति ज्ञानं च। गरन्थश्रकाशने शारदानन्दश्ाखिमहोदथा भस्मदन्तेवासिनो बहुश्चमं कृतवन्तः । तत्सवं “मक्त मयि परां कृत्वा मामेवेष्यती नि शास्त्रेण ब्रह्यानुभूतेरुप!यत्वेन तैरनुष्ठितमपि पाठकानधमर्णीक्ररोति । उमारमणं रमारमणं च प्राये यत्समेषां बुद्धौ स्फुरतु ब्रह्यात्मेक्यम्‌ । येषां गृहै च शाङ्धुरवचनरूपा ग्रन्थाः स्वित्ता मन्ये तेषां गृहाद्भूतग्रहपिशा चगद-अ कालमृत्यु-अश न्त्यादोनि च निगंच्छेयुरिति । त्रिनव्युत्तरेकादडातमे श्रीभगवत्पादाब्दि वेशाखशुक्छपच्चम्थां तिथौ श्रीश ङ्ुराविर्भावपवंणि । १1२४५ ८ ब्रह्मानन्दस्वरूपश्शरणहितकृते दिव्यशक्त्या शरीरी भूत्वा श्रीशङ्कराख्यो यतिकुलतिलको निर्मलानुदिधीर्षुः। कृत्वा भाष्यजङ्घभीरं कलिमलविकलान्‌ तत्र दुष्ट्वा विनेयान्‌ कारुण्याद्योऽद्ितीयप्रकरणमलिखक्तम्प्रपद्ये महेशम्‌॥ गि65लीर 15 16 ऽरत# ग प्ल पाशा ऽ€, 00 17121 गात ९€तलाा9]. (1८ अरत 1029४ 0६ ला¶ीलय {0 एणं 8 अपरल्ा€ ज € 08516 ल0-गतागं€ऽ, ग 10 710 {16 02516 तशाताऽ1 10 1€णावप 11. +४८्अला) 11108गूगी४ 15 काणा] म प्र [19 €, शाते प्रात ग प्र ऽद्ल्गातं (+€. [शाका] 15 17लाला{{/ ए ष८[८8|, भातं 511८८ 0 प्र€ प्तलइथार्ता18 ग € 12५५ 10 {116 € 177) । लोला अह [111{6त्‌, € हल्लाावप्ट ज व्ीटभ्णा 15 णात 10 ०८ 1ल]भ्ीर, बात 0951८81४ €\५०1४्जाभ. ९112101 17 प्रा7तपाञ) 15 पऽ 161811५6, (भल €25 116 ^050प्€ 2106 15 1681. [ ८४1६ 1{ 0451८414} €५८०[प४०ीणा९ 510८८ ४ ऽतर ज प्€ [190४ ग प्रापातप्राञ) (ट्म # 5110५८5 111 ए€005 जा 20५०ात्लााला( अत 0608; एणा बा €86] ५६८9४ 11 11565 0 9 [हदल [लाह प्र {€ [द्त्वा 16. 1८ 195 हि [पातात ४#€वा§ 2५४९ 0ल्ला {1€ तवा 11 हि1 10ण्णीऽकिाता7ह (€ टि अएग1त111181 0112111 ऽवा, अत 50 ०८ ऽल्ला) {0 € 0 {€ प्राल्डौजत ग 9 7८ (5778. (€ ५५३१ (ल्जााणााट्मा०। 0एल€ाणट्ला तारदलिलदाी( €पाणाटऽ भात पातल्ाऽ{ाता1हि त 16 ॥१५५५ त @7099| वातं [दा 9] वप्रा 1३५९ ५९९16, 28 8 1€5ऽपा{ (1८ ऽपलाऽ्ध्ठपऽ 00पाोतधा1€5 ग पाभ काऽ दप्रा01€, 806 2 पा*टाऽ१) ऽ्ला्ा८€ गऽ लाला. *४€ त€ि1€1# ५0 101 ल फृद्ल लाल ॥16€ क्ता ज 016€ (पापा 0४ गौ1लाऽ, 10 8 वा1218का1260 0 8 ९४०।५९५ एवल 0116०५6 0# 217; एणा ५४८ (ला क्ा1 ४ घि 2 1८४ 60-गती18(€ ५८111 06 पीला श्णौालो फा] € कारलिला५६ऽ 10 01 ोटवाो17हदपि] एणा 1६८65591. उप 25 {€ (10ल्छ ण (लाला2] रद वा1411 15 € 08515, गात 106 (ल्म ४ ग ऽएल्लव रलशाषाा 15 20116410) {6 छा एाारलाऽ€, आ[श]# तारलिला (वणप्ा€ऽ ज^111 0८ | प € अ्लद भूणूालणौज ण € हिलाला2 1161018. #दवव्राद 15 प्ट गा} फी108गरी४ जणा 095 1160 {1115 71160700, वातं छण 1०८ शावा ४ प्ण 821 वाप्राटऽ [185 (0५1८६ प प्ण 211 ९2015110 0165 € 0८1८101८ ९४ 115 [६५५5. 45 15 प्र्€ ग] हट्लौ1010#, (€ शा८दमा0ा$ ऽध्ला) 00€ 769] प्क्ष) {1€ पाट [ाला016९ {0 ओ) पाताऽल्लाह£ ९४६, शाभा प्ोफकणांअ, एभप्र८णान्न]र 105 ५6८24178 €ञ्ला१, ऽल्ला)ऽ 10 1दटऽला( ४द्तत्रा119 710 011४ 10 िलाष्टालाऽ१, णा 2150 10 [ी041913. ए पा 25 21 [ट ऽल्ल<ला (00५५5. (116 3जा1-एजा 15 10 दील्लीजा ज) {€ धा 0500४ ग क€ाणाभीाह प्1€ ५० €भ््ह्०ा€ऽ {ला अत दाला 700 €४८ा प्ट 1पा{णि] लालए$#-ए0वप्लाणा 185 | पलवल. तारा क्ाकोऽ ज म 22९8 ॥2५४९ 0611160 ॥ध€ जगाए< ज एणा त10णष्णटपल, जल पला एषणा प्प 15 वला {0 ४७९ फावणटडाणाव1€. (ता जि ज्जा), 15 9 वप्ता 2195295 एवा16त 09 पीला. ६४) ऽतौ) त0हाी भऽ) 25 116 श८ब&ऽ{ &००५ शिः € ह+ प्रलय 15 लगाला1€88, ए८्व०§€ एनी) 06 &0०0त ०0 11६ प्रादा 8८ 17तललाा9६8. ` &10 1 प्रावा एल5 वाट अपलाऽ{10प051४ १८८९६५95 11€ तटालााावा{, दला ला, ऋणा 18 15 पीर, कप्त गभा) € 5173) २९० दलाल. ग1ीप्ऽ \/€तैत्रा118 18605 {10 0€ (जएटौो€ा५€त्‌ 11 115 एण्ड जि), एलयटी ग ग] #€ तवपऽ{ 1 185 हिव्ीलल्त्‌ (2) 115 1९110 पाला118 ग € 1981 ऽदज्ल त] [णाताहत्‌ ऊट्वाऽ. ऽ वो।तगअ०"ऽ पणा त785 एल ॥€ 1251, ४८ 101 {1)€ 1€851, €58€1718001 ग {16€ [ला€ऽ, ला८्ला1955 116 10181 ५६५६0 प्रधा {00< [18८८ ठा {€ [जाला ग 116 [78 2481 {0 [115 (17168. ^5 2 7६€ऽपा{ 9] 9 पीप्ऽ 19*८€ €20516त 101 10 [1 ५५/३5 1081 11 {€ 0171918, 8116८ € 28 {116 1६21651 7511८ ए71105गौल ग 911 प्ा71€5 1)80€ (ला 110६८55 09 [115 10५0 -ट्ऽला{वा0जा). 1) 2तताता 06 ५०5ऽ 2130 116 दावा [प्रा एण्ल ज 1118101 1179 {11€ छात [85 €ज्डा ऽध्ला. पाऽ [056 15 8130 00ला४. 1 ॥16€ 11051 ग 1016-1 (€ &८वा 1151160 ऽपरततला]+ 18088 17110 8 #1510 वात 16 ज८लातलाऽ ज्णीलील 16 15 1टवता18£ 11€ 5891116 ०००१९. (1705 115 ,+^न]८§ ल्लवा)€ € णिप्रतशीमा ग शद्रा ठप पाता 1€त1# एषा 0४ 111६ ५४/01 51016 ग (€ [ट्ण ऽत्र. 9116८ #वद्वा9 15 {€ गा] [८18८ पला ग वाताय {0-04‰/, ॥1€ 15 ५८३11६6 0 ए८ऽला। 58४15 25 {11€ णाता ग विल्छ-प्रापाताताडा, 0 (1159 ग € प्राता पवि€४ ¶च्डशाला. एण गा€ पराप 10 € 16 १५८४१ 0४ 10686 21210165, 51166 6 शौ! 1८५६२1६५ 0६ € ऽ€ा18€, शीला प्ता 0पातल्ध; भात द्वलाश्टल्तं पवद प्रोता) 1&51116त {1८ लल] 11685826 0 {1€ 8€[{. €(€ ५.८ [8५८ ट्टा व्ल णि 9 108 {106 {19 2 त्थ) आते गा [15 पएता165 21016 (वा 1€\1*€ 101 छ)}# प्राता) एषा 211 (€ ूगात-टा1हा0ा18. 91166 ऽव05त118-ूनणऽ 12५6 नौभ18त्‌ पला /€016 (गाारक्ाला5ऽ 1 {€ लापा, 0द्<वपऽ€ ग (€ बद] ल्ला0ा ग ४द्ता८ परऽ एरी €वला)9। 910 [लि ग्‌, इगोवा धऽ प्णाप्12ऽ ०।५८२४३ 1660 3 हएणःत८ 10 पातलथाते कला) ए 2 एदल. प्रला८€ ६ 1३५९ ०६५1५६0 {0 [डला 911 1115 ४०५5 पणी 9[ध्टड। 016 (जाला कशा, गात्‌ 110८ पी) 01 (शाला € 1६९6060. 11 ०४८ (०्राऽ€ {€ भो ला५188६€5 {1€ भपा7जि1911५€ [18512015 17 10115}1, त्ाात। 2100 01 [तातो 210 जानाती 19188९९8. ५४८९ 10€ 115 ५५111 ०८ (€ गल ५९८ "111 € 2०1 0 11256 21 [15 घट्ट 0 1980, € एदाए ठ {€ पाटला ललाीपा# ग (15 व0५*ला।. 1 15 लोप्ता 0४९ {0 [71 त्श 1€ १६५५६ पताारतताञा, शीला 15 ट्वा (ताला द्लो17ऽ€ 0% {€ ववालाशाऽ) ज ए8परतता9., (छपा श्नाीऽणोतं प्€ 01519011 ग [क्रा णि ऽ€५ला8। [पाता९त्‌ #$ट्दाऽ, ८5417 ॥116€ ऽ 210 000४ एगौ1 11 2 17{ ला०प्रष्टौ ल0ाता0ा 10 इप्रा ५५८ 10€ 521011४ अप्रा वा11€ 2118616 ग (ााऽगा11. [€ क्रणं ग प्ट प्रौर्त ताऽ ाटवा( 7101 गा]४ € 05111४6 1088 ग [लट्ला0ाी, एष 2 [065111४६ पाला गार 10 9 [05611518 टाादहा0ा, श्णौली 1 एनौ € €25€8 510]00€त अका ग ल77६-- 20501161 1011-10 0९509 एज 15 प्लाट ` वाध शा. ऽठात्‌. द्८्गाता)168, 5€ ५1८6 26111165. €४ला) ए0त्‌, ट्तीला7९, 6068 {0 1108 ५1056 (0४ ५५१5 (टट ठप ज प्रलया 0 १८०15, ४८८ 08९0 10 का9 {€ 100 0र्णा ज तल ऽला75ऽ ग तााारतप्रा). एप 1791 ग भ] ४168६ (१५३]ऽ [€ ५25ऽ {€ हाष्ता 068<6ा1 11111 ग 20४0119 21 115 [णलः ग 205010€ वलापालवाणा), 51111118 ०) € दुरीलोला 9, 21 ॥ल। #€ अरा गार. प्रीातप्रऽ, 11 ऽदला715, ४५१]] [2५८ प्रो€ 189 12081, {07 11 2101€ 8८5 {€ अएद्व्शा८€ 25 प्रा ६8. अवात जा {17€ अपता ग प्र€ वाघा 201६ एधा वा, 19, (101 {116 ध्वा16851685 शालौ (्ला1€§ छपा ग 9 पट्ल) 11) ४8८ 7101-4 €? एएला€ा)८€ ज 1४, पार्वण 15 10 गा] 1५198 एप 1620 10 &1*€ प्रभाोऽणि510 {0 (656 ५८ $ 01006. ऽ८1(€ाऽ, भील) {€ ग 111 1६८त त 1, पा1801€ 10 ९८८ {€ प्राण ५९॥ एए] ज 0वलाा) 861६1८६. ५111८} 15 (्‰/1718 {0 पुणर00। 11 115 हलाटऽ्चछफऽ (छपाऽ€ 211 प 15 ए€्वप्रा पि] शात 2०० 1८580178 जा ॥1€ नात {2111 ग पाशला12] 0द्ला ४. एप 0 40 प्15, प्रतापा 7९६८5 105 0ष्णा 1६५1 वाऽ वाता, ज्नौालौ लको ८०)€ ०ा]# त्प (06 कातता ज शाएा०52 ग 110ा6त8€, लापा छण ज ट (ष्ट्या ण ४/ द्वत्र ७४ 115 हाद्वाट्ऽ कणाद ऽ ऽग. 716 एाट्डला 15 वा वाला [एषवापऽ 0015 ९०६. व्रिजी-प्राता लादहजाऽ 1) हदाला 9] [८ऽला( 9 000 16 15 00€ 82141116 11 20€214116€ वा 0001. (€ १2}९€ ए८€ग1€ फठा1व]1४ शी ्षठ ज 604. गोल (जालक ग एल, पजा गीला पधा) 101, 71162118 €282118 छि पिश्जाऽ, ग ४०६९, {0 ४४०ंत (€ [लाः € प्रह 06 गा{रहजगा15€व. एला # (3) शि 0415109 गात ताऽ0एल्वालात€ 15 प को) 51166 0४ ज्णालो ॥1€ [ल तऽ वा€ (सलु 1 (16 0). € 21५65 112६ 810 प्रलया 11115 परऽ 0 लटव0ाी5, 195 1115 8४11168, धात एला जाएगा १६८५ 101 0110४“ वा वल7ा11€ 1प1€8, ऽ0श्णा1ह 111४6165 10 कप्रााएणिप्ात्‌ 5. (15 [गपा (गाललु्ाठा) ग 60 1185 €ाटाट्त €४ला {€ (ता10 पतापत पाते, बात 16८८ ९ 8५८ 8 प्रलय 9 005 ग {8€प५७- (005 [वा80ा712 21} ०५४ € (ठप भातं व00बत. [171८ अूणटवती1ह ज 9 208]0€। त ऽणल[ी 9 (0 15 21 {€ एं ग 1रतालिला८९, त €४ला गाोध्ठटजा), {0 ूद्ठ5 प्रा) 17 81} ताता पाला. (ताणि) ४ 11 रथौाशा-क पाशा (जलल ग 00, णादौ 2 पाभ दण्लो 17 ८ साााव्ूटऽ ग ता. 71211281 1(5र्घा 111 ऽप्रलौ 1ताजा1§ 25 ^ 50 (15) एभठाारेताा्ते' 0 {€ 5] 2110 00 श€ 01९. 18 ए९्८जा771£ 28 कभ€ ॥10५/1€048€ 11 {€ लतप्टबटत 6 #-तरूलालाऽ, 0 जा) {6 ताञ 121151- 0पाट्वाला ग-कएगा८ा भर) (210 ज छलालाऽ. 00 ज [ताण जाह, ८४ € गिलाहालाऽ 10 पला 0४५1 (पाया, वात ५८08९, € [0प्रत्‌ ग एलाह 50. {706 गा] ५३४ {78 91} (15 लवा लौभा18८ 15 (0) ध 10४ 1८६४०प्रौराी. ए 21] 1८५लुप्रौता)5 नाऽ [781 ऽश 1 € तऽ म 7116. ४४९ ६] ऽपरा पाधा 2 {00णषट) अपत# ग ऽग्र 15 एनणात 0 एह ३ प्ीजण्य्टौी तौशाह€ 17 जा पालाव] भातत. 441 {115 15 1206 © 50 ध 11 15 101 {वला 25 01€ 700€ ०६24 रलह ग (€ शाला [ला1128६. 8€01€ {2618 ण? ८ 778 कृपऽ ग प्री€ ४485 «17. 11 (110४ ग (€ 2312525 01 {€ {ए गा15०05, गा ठ्शप्र 85 810 (11, € प्लपष्ौ( 11 [एण्य 10 17 ्एतायल्ल ४ लण्‌ पठा ९701658९ 1 115 एला शूणा8. (1६86 ता]<ऽ € {ल्लौा८11४ ९2116 [थात्ाक्षा)25 1.2. फूज15 0621118 11) तवा], 3010€ 5[€16€ {0168 ग € ए1105§जगुगौ#. ण॑ वलाफ्श‰ पाथा % ग प्रीला) [0०८८ 16 ऽप्7]ल्ल पावला 1) 8 ५३४ 9 (वा 06 पातलाऽ{00त 0% € एटा, 211 हिलाल 211 016 ५५1] 10 110 11 €8 {0 (जगालौलात प 0ऽध्णाग€ऽ ज्ध्ाठपर प्रीला. १४८ 18५८ [€ा€ 5€द्लटत (५८1५८ प०ा]५8 गणा (€ एला ग प्ट जषटव 0716, गातं शा ग पीला) 14५८ एट्लो (्गाल€ा€तै एणा 0४ 21601 !€वलालाऽ 60४6117 ३ अशा ग काट पीडा 8 प्रीकपणडशातं $८्अऽ. (पऽ 8 0ाऽट्लाा7 प८ठतला ज्ण]] 710 जा ०८ 201६ 10 (३८९ 1€ [11570 अ #ल्तक्राव प्लाषहटीए एप 2150 8६ 10४ (€ पिारतगााला114] (्ताल्लु0ऽ श ला६ 7100146 10 ऽ कलिला अप््ीताऽ अत 2268. (75 15 71८८८७8 भर$४, णि नाजा 15 ट तश्ायाप्रा ओ ०0 ४8 <वा 7८ #दा € पार्वटाऽ00५, ठ 006८ &€5 € ाठ्ऽ{ला $ 0जला पताह प्ट शि 10 ऽप {€ 10681 11 तालिला। आपप्प्रौाला15. $द्तद्रा18 15 10 7/८ 6€5{€0 1 21*118 15 910 लऽ 116 10015 प्ण ५111८11 0 1श141€ 0188] शात ©1€'5 लाोातााला, 0 प्ता 1210 ध0श्णा 2 5ऽ€ ज प्ट वाला 1४८ ग ला. [75 15 17लला। ॥ (€ दारा (गाल्लु (2/7) पौल्‌त 0४ ४दतक्रा. गाल (णलःऽ [च्छलात्‌ [ल८६, ८ल]प्रतल [० ग इ वौ(<अ28 काा्ल 01860165, ऽफा६४वा४ 210 ठता ग002, ५70 '€ा€ दप ऽलाठाक्षऽ ग पला 716, गात 2६५८ (€ $द्तृत्रा12 0४८6 2 16५५ (काला 2 700प्राता1ह 10 ऽपरा {५५५ तारिलिदा( लाल शालाऽ. 09€ एणए0पारधऽ € प्ल्छा# ग {€ 50 28 2 1€} व)92€, 200 1]€ 0प्ीला 2ऽ 291 1711878 1711226. गऽ ९२€2115116 [तट्माड 200 {0८211576 ९२९ब11, 901 ज प्णौदौा ऽपरा तारि 35ाशा(ऽ वाट {8 €ा (1710 धल्ल्छपा(. [ 0ा1€ 2111616 (€ 2८५८ {#€ ग वडा धा{5, 1116 गाल धवाशा गुण्यत 0 10€ लाता त 1#{€. उपा 016 पऽ व12/5 लाीलााएला (181 001 ५0 7101 €लाप्त€ द्व्लौ जौ. प्दा€& 2 ४६112 ५९६५०६८ 7ला¶ी7ला 0€्द्गा1€ऽ ९1105 {0 (115 लि110ू एला1ह5, 10 11741116 {0 115 वणा. ^ #दलतक्वा)18 2611४191 1€५€ा 10565 (ताप्विला पशाी 60त-शअणा एनी [11516 भीत 0फा§५€. (110€ 10601 ज [ल्ट्ल्िणा 15 ३ ॥गाजा1छ्ऽ फौ101€, वात्‌ 13 1६४८ एश19 11 $दल्तक्वा2 ०006. 80) ॥€ 01561015 व€ 521 10 12५९ 120 5016 कीलिलया८६३, अत्‌ ४८ एनौ एष््लेर्ट्ं इभौवा2१ गुलं भाजा भात 8ट्लृ्ाोभाता णि पला ४८०८5 2106 वु0०८॥ {0 #लतृत्रा1४९. पत्रदा८€ 016 ४1€५ ग 5ऽ0ा7€ 1ाछतला 5671015 {1719 ला पटहा € 171८०7{901€ पणा) प्र9 ज (€ ४83 15 10 0€ 10811 12106६0. (10८४ तव (्गाएिलााला{ णि (4 ) 10 59118. ५८ ३५८ 17८ापत€त एष्वा)2[056025 आोज॑धीगा जा) ^‰17)8-8012, 0 5€1-1€911221101. 2 11€808€ त {€ ाट्वा§ ग कधा पोट पारा @पलाला८६. गट वद्वा ज] € 201८ {6 8६८ 81 (लादालाोत एग्वा19802'ऽ व044ी €ज्लाो 1) प 57211 फण]. 28029808 ५३5 € 79 10 € [ाग€त्‌, शातं 25 105191६्त 25 ॥€ (7 किहटभाऽल ज प्ट हवडलिा (षह ग ध करतल. प्र ५28 [व्हा (€ इागौ19-ऽप्ता98 पल्ल 11768, पौलो लगु0ऽ ा८्छा5 02 € जदा 61८08 12078111 {€ छता) [ऽर्ध प्र6€ वत एष्तवाा 908५9 ५५०ऽ [दऽ ९४४ {176€. 1 8110५८5 प्€ हटणा €] वातै प्रा1117 € 184 णि ॥6€ ठार ज [15 हप्र. € 185 191६ 118 भोग 8त्रठा ६5 #/&081118-5व्रा8 ० {1८ €88ला1815 त «द्त्रा19, शालौ पातत) ४ 11 15. पाऽ (्मािगिलाो१ऽ 01) {1६ ए7्भाा०-अप्ता9ऽ णादौ णि प्ल 02515 ग € ५४1४9) 2 96100, भ€ आशा 715311६0 04८08011 ज 015€ऽता ज (€ 7\€ €ऽऽला{1918. +€ शट शाट (016 [7 ८ऽ्ला( पला] 17 [पााटवाजी, प्र ५०118076 85 ४ 1 फा, पपी 1185 एट्ला €द811# ३५४०112१81€ 1 ाभाप्रऽला1, ज] [ल्‌ 6 &1 ६ वा 1115121{ 1710 {€ }48ऽ{ला' ऽ 11. ऽप्रा€०78, (€ गौय हाष्भ कञना€ णना 08€ अ0परातलऽ 5 गौ](वा9 [12८60 1£ 0वा1521101) ग ऽर) [71018, 15 ल€ऽला1{&0 0८ 0४ एगोीलसशका) 8 ४ व्रा{118 01 प्€ एगीलाग गय 2 11८ 41251. ऽप्रा€6*218 25 121६0 21] 1115 व1710101५€ ूला+<§ 85 #प्रा1118, ज 1 15 5810 ता ऽवो](2ा8 [ऽर गपलत्त्‌ कणि 0 प्णा6 8 ऽद्वा ग) 5 +णुपा0ण5 (ज्या 011 111८ ए8112त्ा01%/2158 [10815 2५, जणा 15 एली)90ऽ (16€ ऽ (्वाृल€ (्णाल्लाजा ज ^त४गा2 दटव्ला£5 2 8 51121 485 {€ शाट9 द] १२५३11५%/2. ¶द]2 ५१11९४२ ५८४५ 8 +ला छवा {र 1८ *गपरौजाशभ्न ४ 16४01111 20क708॥ प थीं) 90 कोशा) ग छवाईगाृवढ$क2. आ ऽ गाऽतां [ला०]एष्ट# ३ धद्वत 15 8 {८2115 पणौ) एगा1ऽ 0 प्ट 11519165 न (€ गहा फूणात, 1 करता 10 चककि शात ऽप्1‰/108 106 70155178 117६5. (€ ल पलि प ऽशौतथा2 25160 ऽणा८४या9 {0 00 50, लच्श]४ 11त016वा€ऽ प्€ त्भा) ठ $ 6वत्रा18 ग1त€. [६ 15 €शतला। प्रव 16 कात म कशो 10 161८ मह ॥1€ ऽ त [शि €४ला 1 75. गा15 चट ग ललाभ]$ गला ण ८४८ ४1518 त ९९६2111४ 25 [लारट्ल[ि10ा), 15 {€ जार ८४, प्राश दता बणु0€व। (6 2 2081181 2९९. {1176 च्ल प्रं ऽप्रा६§४वा ५८२5 वण्ीगंऽ€त 10 ५० 50, 101८2065 प्ल हाव सितौ 1 [15 पातलऽभाता1हि ग प€ (लालाऽ, पणा ऽ त्रो वा व 2५. 11 118 06 (ग्वं एप 25 श 2510८ 119 ऽपरा ४वा य, भ्रा 21 {15 ॥परा1111 ०10 168८ णि 115 णा, एजगा{्त छण 50ा70€ 17160ा81ऽला८168 1 1115 ५८०९5, वातं 2180 ६२३५८ (€ वा1610€त €0ाोऽ1ऽ{लाी \/1€ फ 85 {11८ (€0६{€त {€ा1€1, €*€॥ 25 6911812 [1111037 [120 007€ पण 1८50९64 {0 8580817 /918 अत 01178. 11115 [वताता 15 17एगशा €#दा {0 ५2. ^ (16 ऽतर ज दण्टा € [ट्डला( एणा] जण] ] [६५९३] शौव 15 50 (वपा 0ि11र एप ठप 1 8 +€ाऽ€ 1 {€ #व्रा{1}५४. 11 15 लाप्रालशल्तं पीक वा 1164115 119 [ल]5 (0 भट € एलल्लिं 15 (लणाल्लं पणौ] 9 00दह्ाोषात ५८५ थ कलऽ ॥1€ {वाला ग {€ ४1510) 15 (शण. ५८ धल] प्115 ८2010111 15 208€ा1{ 111 {€ 50-८1)6त 7६111075 0 1008४. एर९[1821015 अ€ 86 जट णि [भाप {16 वडा प८श्लमााला। ग पात, [कीला पीवा 21111 1 2 हटवा 1765. (पपी, शातं €४८ाो 105 1टवा)8, भ८ 0611६४८५ {0 [8५९ एदल €ा168560 1) 8 0००८ ग [ता०ष्णल्वष्ट ग शिप्री. 1 15 जिद पाशं ४51८5 ग (दीलापफांऽ् $ 18 710 € भाल ज 2 ट्ण भः 9 {€ 0006, एप 11 15 {0 € ६४ 111 {€ ०006 गा 7ाभाा€ 0% 115 008४१001. {€ब5 गट 011 € 1घ्ल्छपऽ ग 10५५ ऽ०ा)6€0)€ 1626 20 (गा1टौलात६्तं पर€ 06 ग दिक्षा. {17६४ गा ८ला(अ71]\/ [लएपि, एषण 3 उलंलाऽ॥ 128 {0 1६2 € 16ब] ००६, गात १८५९३ {0 [ऽर्था (€ वट्णा+. ६४ # ऽतालाप्ंऽ 15 ए0णाते 10 162 ऽजगााटप्णो कालिया प्रभा (16 गालाऽ. 011 भ], 006 128 10 0०८ 1620 11 (€ ८४्टाभाणाऽ 9 01675 0ष्णा ऽर श्राति 115 7प्राट एमी दतलललव] भात्‌ [लाा8।. 00 (८मी 101 0€ 1८४ 7 8 एल ग 8 [६गशा. ¶ा€» 1६५६ब 10 ए5 प एटक्ताह8 ज प्र€ पालय ऽना 25 1680 0४ (5) | (9 छा (नौभाा2५. {10८9४ ग1# [ला ए 10 1६8 0प्ाऽ€ ४६8. ए €्ध्लौ 0ा€ ग पऽ एणा] तद्वद 1 9 5112111 ताला ५८३१. ¢ ला 1170 भा{ [एगा 605 {0 0€ 10८त. ऽ वौतवा० 251९6 ऽप्रा८ज्या 10 पणां॥€ 2 ५त्रा112. §व१1८वा 1५९५ 8 शला शग! अकष ग पी -1५/0 फट्वाऽ. त +ला [€ (0ाऽतलयलत्‌ प्व पाा6€ 126 19126 €10081) 10 [च्छला 9 भालातल्तं जलम) ज € पाताला 218. 1 15 01 प्रह 10 12५६ 5112111 170 लतप्ठ] रशा भीताऽ पोलो भट ट्वा एलाऽ०गाोठ, भात वृता शाजील 10 क ट्डला अ भा1६116€0 एणा जलजा, ज्णोदौ [165 नलप्कुप्णिंल वान12€. #*€ {भार ण प्रो€ हिलाल त10ा-श) 10-049. ५५९ ९] (7165 9€ दौभा वि, 0ला६€ 11 15 ताला ८0 लल्लू (पापात गात्‌ ती लौगा६€5 ागा1एपाात, ४९ छाः हिलाल वलि 15 121 1६ 15 911 70 ४ल $ शला णि प्ल 506४. 0 जणो, € पता 10 80) (115 लौावा1ह€ 8४5 गाल} ४5 0581016. 417 [€ ८ {1€ €ऽ{व7ाा शीतं (प्ाला€ऽ वात र४विताण्णऽ प्र ला एल 10 वात्य € जाश 76. एणं #€ कणृीलं ग एलध्लिणा 15 लाल्‌ ग 2 तालियां 0110. प्ट 5 1115 काऽलएा€§ 10 ०८ कट [लकल ग ल्फ ¶्ीणषहाऽ, 7८ 1८४०015, 8000108 16४* (095, €५ल) 0€ि€ (€ हिलाल ए€०ग€ एल्ल्गा€ शात लाप पणा € 010, 10 एला 00. ¢ # तत्रा (द्व्लौाला १०९६ 10 10110 €४0[फौ0ा)5, 6 (८65 प्रला). 1 15 70 प्राशं [€ 24] 5६ 10 61111268 111 ऽ€ाला)८६§ आत 80८18} गफरा1001८5, 0 € नौभ1ह€8 (€ एट्ऽलाध्शा०ाी 20)€2त्‌ जा प्रलाप. प्ाा८९, 28. 1711050, € 15 101 | घऽ॥ 11) {प्रा)€ जधा प्र [टरा णा 111 1115 प्रातलाऽशिार्ता12 ° (€ एल्ञला, € (0ाालौलातऽ [€ वाल्ला ग करट 0भ्लाला, काठ 18 णऽ कालका) भात्‌ [ट्ऽला(1 01९ पणा. ¶715 &०अ€] प्रणी) ५25 90110५6 ए४# 91] #6€ हाल्वा ऽ भौवा दशा प) 10 ॥€ [ट्डला। १२५. 11100811 11 21} शि1€55 ५५८ गऽ ठता पी (€ द्द [0251 1125 0द्ला श्मिा10118 01 {115 1551६. (1€ 0 {116 1719111 1628508 125 एल्ल 117 [३८९ गा [एणंऽ€ ल्जाापा८णना एलषूल्लय प्ल टऽलया(, प्त) 2611811 15 70 (ल्त 1 ट हप्ा०- कलाली (पाणा, भात्‌ 1965 एटऽलाशणा 1 11 [तार 1थाह्६६5. ^ ला ज 1५० ल्ल सिशांओ-ताठणाहि लदनालऽ पवा 10 ॥्लू) 1 10 {1ल€ा15€} ५९8. (116 751 1006 1 € [कभा न्राणा€ 1125 एष्ला घ्नत 11 ऽवा19त्‌{. एणा 25 {€ 52/18 ९०८5 "11€ अ (णाली) एणः € ¶ल्ड मिली 90 प्ल अरा {0 हणात€ 15 एज [ग्ला ; एषां ५८11 1461८5 15 पल टवाऽ 10 प्रवल यात € पितक्ाला(व] वशा ऽ) ग 016 10. 2९९६. [7 [102 ४८९ (€गा1€ 10 [0४ ग ध्€8€ लोश्1ह€ऽ 111 9) पणा] 11 185 शा€2५# 0द्८गा1€ 2 {851 870 2016 तण 1)€ 86९0 8{2९€ {0 0९८00€ 8 1६९, {0 एएतप्८८€ प्र€ 7661 5660. पतला ५८ 8ा€ प्रा19016 {0 &1५*€ {£ 1660. (115 ध प्र1€§ &1*©5 8 वि] पामा पीरा $ल्तन्रा2 15 7101 प्ण 10 [लायात्‌ 2 [0 1ट्४०णाराा. ऽप्रा€§५व०'§ एणा] [लात ॥ल€ 15 [13 अग!६। त्८वऽ€, 8 लाट ऽ1>1+#-ण्णि ५लऽ९ऽ 7 91]. त्रऽ -पाण्ाप्राो ग्‌ृणऽ' (जा{भा)ऽ {कला४९ प्०पञकातं ४लाऽ65, ऋ्णौीतो) 15 करवा ज शत्रा 5 लू. 1 ५८८६ लााला7एला प्रीण [€ 15 710 जणा 2 0108४ ग ४ 50४, छपा 5016, णण्तपादा0ा€त, {1110500४ ५८८ ५1] {€ 21156 ध0€ ४जुपा1€ ॐ {15 0प्रकूणा. 8 पा €शला 1 प्र15 51121} ऽवा [15 ग1851ला1#/ [ए दऽला0धठा ६५.९5 ४. 715 शठा।< 15 ५८५८६ {0 व्णालाफाभाग. 41] € [1४5 10 € टवा ग 168115411011 ४1८ 21४€ा) [ला€. [{ 15 8 (ताल€ हणात€ 10 प¶लती13/वर5 वाय, 16 0€४लृकाला ज जणा]. (णाल) 15 ला णा 16 {६८ शुणण००८)65 10 ९२९०11४, ४6 गीला 1५0 एलाह 5३५19, प्€ कलवा त ।त16५/९५६६. गात ावोता12, १८४६] ४ [एभलाएवा1ह जणो 9] ठप एलाह 111. 71141418 € 10,/1९€ एणा 00 भात ०८४८गु1ह्‌ 1१ 1 प्ी€ [०८९8, 17 1‰€ [हौ ग छपा 0ण्णा €ृलां€)८८. 1 15 [1790668 -इत्रा धडा ज ऽ ऽका ८्ञलाा&प लट प्रवा पलूाल्डला5ऽ 79५92 वात ऽतवीक्चा(क्-णातप प्ट कथाथाय. विटः 1 11फगाशा6€ 10 ऽत्र गातं $ता118 प्रजहौ 10 [9०1८ वो, वा101881 11€ 00018 एट्ऽला{€५ 7८, 15 ऽततीत्रा12-7ताण. 115 2 (जाला भर 07 17€ ल) पट्गााएणि1]४ ए्ट्ाभाी। ४८६९३ ण अ ऽकी]<वा8, एप [25 एषल्ल्जा1€ 8 6125516 ग $द्तदा2 11 115 0प्ण) 11. (17८ फणाल कचव्तीएऽपततैवा ( 6 ) 92125211 0९101860 {0 € द्वा] ऽ ईल्लाौौ (लाए + ग € (ऽश लय, पीप 5कवा०६६५ 09 200 ९1811 (लाो्ा1€§ ति ॥1€ हटवा 729. उपा धक्वीए्ऽप्वताव ५८४५ 2 0105805 ५10 €४ला ५८३11८६५ 0) {11€ ८८ ज धऽ दवा. परऽ लाला शाता 1 € [081८8] [7105ग्‌0% 185 द्वप दीव ०४ 115 0६५01018] 71/5८ ८€ऽला€्त 17 ऽ०गाी)€ 115 0ला1§ ग ऽप््रला1€ 71161९४. [0 9 ३९९ "णौला ८५००) भलाऽप्रञ फौ10इणुगी$ ५५०8 28 1९2] 25 (वणां जलशाऽ (णापर 10-025, 11 15 10 115 (€011 {797 ९01 लगाव वो 95 ला ।€वत€ा. &\€ा) {0-08# (16 ऽध्ल{धा कऽ गोधा) (15 बा101हपठणऽ वपत ॥0ज्वाधऽ 1, 25 116४ ५0 200 शाला #द८तत्रा12 दावा, 8 तला (गाला श, ^ [2/8 2165118. 11 15 2130 17ल€5ा1ह ४ 101€ प्र 11) श) 22€ प्ण ऽ०1\25 914 21812५25 ५ल€ 21 10 - 16205. ^ [9022 ५५25 0015 १ ऽ 21५8 10 कक्ताणञ०० 8 ४2152५2, ज 1€ 11 तिल ॥€+/ एग) फला€ ॥ज7171 0पा ४दल्तत्राा1115, 710ट€ जग 1685 पप्रा {16 ऽवा1€ [ए€10त ज 111570४. [1115 6191४ 21५65 € 11€ {0 {€ {€ 162६५ नौशह्ट€ {9 ४1 15 101-त0€४्जाठाव] ज दला क{-त0€ज्जाजाय।, 115६्< ग प्रा णलि #्ीभ {1८ पो]ला{# ज (€ [ङ्ाऽ पट्लाटत्‌ 1 € [प्राह ज प्र प्राताऽ +४टा६ प्रणा लला 0४ क्षौ ग 11056 एलणा्टा7£ 10 15 80116. [नी ॥6 1068 ५३5 0 [ट्डलां € व्गााालय1§ ज € गां६109] [दऽ ग ऽ भोभा ०, ५८ 120 10 7112 अआ @्ल्ठा 1 {16 0956 ग विर/2/2-208४शी, श्णाटौ 1 9 व्जाालािर$ 0 अततााताा0 एत्र. एणा आर अप्तला( त ४ल्वद्राद जण] [0४८ भ्‌ 10 गृ0९दए# 15 ६६५९ 0 (1115. (20५48 उाभीा7रावा1084 54185५0 18 ल189ु)ऽ 016 1851 ग {€ शट्तुत्रात्ता ह1तर1§ (76 {1191116 22९, ५५116} 52५ {€ दल्तलाणिलाता ग #लतत्रा0-[ट्ञलाो{धाजा 11 € 1€0-10ह1516 (2५४३-1) 1211828६. 105 25 ऽ प्रथ ऽ9 श्ण) 5 [दलौाभातिवाप [परा 9 ज 0 € जत 10६८9 पीट्गां€§, ?ि्ीााव14148 ऽ०५८८६५६५ 10 एणा 8 लात 0 प्ट ट्फ 10८ अणण्लौ ऽवा 0४ (02126600) ५२. ?२२21101151118, (€ 1851 अतं € हा८€3ल्ऽ। द्मगााालोविठा ज = (ाापरााश्चो। बलि पणा ताहि [तीात्, पपात 8 ४ लव्ा1111., 0% (लमाााला{1118 0) [भातुशा8. वि १५४४ {0-0429# €) 1515 01119 25 8) ाएर्तलाजा) 10 (€ वती) ५8 5८100] ग तपश). पि ४व/9-10012४ वा ०४७ ॥एऽ 1६८८६55था/ 10 (0ा1]01€प्८ प्र€ धागा) गत). [{ 15 17€ 1851 जा) ज उाशोााता121162. ए वााोत्रा81त8 25 15 ४८/९]]- (10901, 06101860 10 {€ दवा] 17लद्लाौी (लापा. [5 ८९८ ऽ€८ 121 {[0206€68-5870957 15 {€ 519५9089 {€76, अततीीद्राद-एााता € गो त2 €>, 2110 ए्ी€ा121818 (€ ताता #+वेऽक्वा8 पटा 1 {€ षट्डला( जाता, (लाल प (जया जा 20611. (11€8€ प्रा€€ ८0४ल (€€ णातत अत्‌ ऽ€५ला{#-1५*0 ‰226€5 एप त 8 (0181 ज 512 [पातात घ1त € 0 वप्रा अ{#-जा€ (लल्ला ग (€ 1091. ¶176€ ८9 अ€ ऽप्रुललाि र 1€>18, 1170001) 01 जग1€ [जा ज प्ट गीला, 10 21\€ > 21171056 ° (€ "1016. ^ भ 0<इव्राप्ाप्तध [25 एदल (लााीला{2€त पता 0% {€ हटवा शतुत्रा2ा) ३, (€ णाता जा \/118/0112288ा लाट, प) ५५३5 2150 115 {175 ा€-पााऽपल. प्ल ५८४७ 2150 € हिलाल वताम रणा 16 &1€वा (जाला भि» $ल्व्रा¶ी2-कए9(252 0८0४78६ ॥1€ 7५८ ऽ त्रात1्ऽ ज ४९028, ला त्रा] ्5. वा) 21.25, ऽ प्र2ऽ 214 2८८८5801# [[लधप्रा€. 11115 15 1€ ०1 22112716 ६ण14€ 10 ॥1€ # ८0८ [[{टागप्रा€, अत 25 वत्ताापाला 525 (191 (10 1€ त01ललि€त णि प्री द्मजािोलाशि ४ 2 प्रो वा)४/ 12665, € ©०पत 70 [2५८ 7)20€ 21) व्र 1710 प्ट गाहा72] प्णौीकपा (€ हतातवा८८ 1४ [0०५1०८त. 105{ 85 }{2000्50त0219 15 {€ 2८८19160 1€8वला ग ५६४००, #10#ताध1/8 15 {1€ 26८८९€्‌€0 ।६€ववहा ग 20111 (<मा). गौड 1 को ५८ (ठा 866 160 8 द्वत्रत) 1008 8 अ वलानाो +^11116 ८्गातृप्रल 1. [0 क) ४/८ [17५ 9 [एवमी ग भाण ऽ ताण) प्री 9 काथो ग द्वत्रध 10५16486 (थ प्रा € ल्वा) पठा अर तादप्रा. +त) [1117185 598 50 11 1115 (7) एभी०७०6. प्र दट्डलाऽ सल्वेक्नापठि ज € प्व्लाध्) तला, [पञ। 0५८ व्ला्ादह अलि इवो(वाय, 210 शा (ल€ाप0रा1€5 द्वाद {118 (80ीएऽ५ग18. ऽव126]णतं 15 भ 1एगा॑था+ पणत ग 0€ 495, जि कल 16 [भाता 1116 ४९५28 111 हिलाल 9।. 1 £1*€5 पऽ 8 लप्ट {0 € एलाला ९1४९ 0066, 006 पाप्रऽ ५€र्दण) 1 गा€ वाऽ 10 प्रार्तलाऽगातं {1६ ५150 ग € ९२5. प्णाणाशलर/ ऽभ्दरां वाभात॥ जा, 10 195 आ0ाञत [एष्ली८्ा+ 91] भात्या 2 5 ४८015. 11985 21ल€ा 8 +ला + [ठ जष्रा कलशात्‌ 9721515 9 €8८॥ ४लऽ६. एए ठि ॥ा5ऽ, 1081 9 {1€ ४०९ ५/०।५ [12५6 लाता 911 17तृकृटातला। (टबा8€ जि 19८1 ग छपा शला ०४८ {€ ४९५16 10६. {€ ८६५८ ज) पना <ाक्षात2 ला1 &1*€ऽ € पार टिल) 6९8, 7141665 पऽ 1006 जणप्री जजातल 2। {€ 00181005 लाा0ा‰, णि 1{11€5€ ाशा725 216 56४1 ल€त 21} 0श्ल 11€ ४६५25 77) 00 भा 211 उतरा) [011015. 0016 125 10 25916 प्रथं 9 09] [210 ाप्ऽ{ 12५6 €2.151६्तं 81 प्ट € ज (ग, तजा {€ \लाऽ६३ ४८1 (€ लाट्छणा। ४८्ता८ वटलि६)५९8. 52125106 15 911 11गा भा ४८०1. ५,1116}) गजल ऽ०ा1€ 710वला। छन्लणडलऽ वीण इभीरा9, पजाह 9 ी1105गधय, ४०8 10 तल्लु7]# वापा णना प्ट ऽवा छाः [€ पाशा9 1४151015 9 ५९685. 9€८1811४ 11086 ५16 (लताीऽतला 011४ {€ 1ावा1785 25 € ४६025, गला लोभा॥ ऽप्ृलाज11४ 0 ॥15 5८्ज€. [1 2150 &1*€5 11 १६९६५९८५ ।८ {0 {008€ ५८18€ गा€§ (70 लोका) परश प्रो ४९६25 00 70, 1 ला दमा वाऽ, (गाथा $लतता1६; ता)५ 111९ [एभो152त५5 क€ 101 ध्€ €8ऽल्ा८९, एप लजा्तक्वालता ग (€ ल्माल एका+४. 24 (10 प्र€ (लदा 2110 [1वा18{0ा15 ५९ वण€्याट्त। 17 5€*€9] €त10008, ४८ 10 ला-2४९ा[वाा1# ज 9 पता € (गाला वा €28119, 176४ 19५८ 70 0ल्ला 2016 10 00 प॥६८ 10 0€ लमा. {ताहि ०३८16, 11८ 1450८ ्ता7101 ग इगौथ 25 ए]९§ कत वमाश 3 व्मााालाश+, एषा 11 ९/३ 8 भल ऽप्ला 619] 01€, 2110 7101 ग लौ) प€. प्रला€€ € 06 ऽप्ा€ पऽ, धता (वाध 1/5 (तऽ 0 (020€64-581851. ^ 17712] 10०५९6३ -पती, ऽ४८यात्रूण्-पात9ा)2, #व्रा(+2- ण अत त्रपां 9५11 ०८ गुणूल्ला2६त 0४ 80110195 1716६560 1 (जाक ५८ ऽपत/. (10पष्ी ५८ कट (ऽलं छण ग € ए पशं {116४ ५0 7७ 600{110पा€ पलौ) 1 {7८ पीजपष्ा-लजाला+, 81१८८ € 0ााहा9) अ वप्रा आ1€ 09 प्रीला78€] ५९5, 1 {11€ (0प्राऽ€ ग ऽतर गा€ श्ण त 9 टि 5]0€्८त ए्जटणठीौ ४ जा15. [11 15 2 +ला [€ गात्‌ 181] एता], 0 णि7)5 ४ 2००५ [वप्ता {0 (€ ववी ४त्ाण0 2000 धा18 5%ऽहला) ग त्णएष्ा+. (7171८ 0५८ €।लााला15 171 पीला (करतीङद्रा118) [1%51689| वात (दतवाात६1 ४11६) 01५1116 ९8089111 0€ 11751 {वला 25 111€ 0885€ 1116 1710110५ धात (08116 ल पृला1€१५८, 211 (116) 2191/16811 1€व८६५ {0 17€ 24४०० € ¶€1€1८६. 1915 व0 6३1५8 शातं 1090९60 ी५॥५४, €| 1124118 लाला 1५९ *€ा३९ऽ, वा€ 17लाप्तट्त जि 11151016] 1€850105. 80 (छश {० (लाला 165 €86}, 70६ ०९६८०४४८ {1८ €> ६६5 ोप्टौ ९1८10210, एप 0६८०प5€ फा1€85 168 € दला (€ [11165, € गला 1€;‹1 ५0€5 101 (०५९६४ (1८ शाट्य € ५४९18110). ४1158 -[€1६६6 ५८३5 प्लत 0४ (€ वदि ज्या (तात 0४ 9 एवा18॥ 10 भोऽ 11€ ए€ावष्[एपा ग १४८० [5 लमा, 41 2 पाणाला३ 70ी८्€ ऽश्वा 1६811360 € हाल्माल्छ5 ण 16 € एलाला८८ 41141160 8४ ॥€ एश), 810 €पएद्ाऽ६्तं का, 570€14119 पालाप्रता0ह पभ ५0५2114 1<91}3धज दर्यो त 2 [थां9ौ) पोव(€§ का 25 फठप्ी9 त १८५०८ ॥८्ञल्ला 25 ष्णी का८€३ णाप. पठता्जा (पाऽ 1 एष्वणाौणि] ए४# 54577 वा ऽक्षर ३५४ इ ४वाक्ाी19 520751५3 पलट. ऽवथा ५०5 91 ल्वााशातारजा 61५9, 50 11€ ५५४, 50 10 ऽ%, 111€ रदा्त10) 274 {€ 70191, 11€ दा८्८{0. (15 51705 2 पजाह) प 0लीणष्साणपा ग 8 पाशा 0 1८81150) ५८1] € प््ल्गपता)ह 10 {€ 10 वाालाऽ 9 लास] एलौव्छठप्ा ग प्ट [ष्प्लणान्षि (एणा, 226 भात्‌ (णपा, 1€ 17051 15 10 00प्रा10 0४ ला, वातं [15 ४190) ग 7जाा-तवणठ उभ वला क7)5 प्रातं 0# (1€ तालिला+1 (8) 0€ी8भणरा 1 1त01ह€5 [7 णि {116 5३८ ग प्ल णा 21९. (115 2150 810 ५८ऽ 112१ \€02118 15 101 2 (द्ग 9 50८19} कटि, एणा, {02} 1६५०पाौठा). रदणजिलाऽ 01४ ©0912€ 01८ € ग 10165 %1त ऽप्रऽापाट नगल ऽ 10526. {11€ गीवा ग 16811580 3668 कटा) ३2|| 0 0€ व्वप्र] # पाट्वगा11£1685 0 716वी17हपि।. [{ 15 प्रण्ट पी [€ फल]ल्गा)€5 गा लौ9ा&6 पी 1605 10 (0८ पा1/, एण [€ 15 णा 2वा151 01*ल€ाऽ11४, [वत 11 10 € पजा णि परल ल्ग्‌ 1 1ह्ोग 6६. प्र ४५1] 06 € 1281 एलाऽजो 10 ^€ प्€ 11 ग 1हाजाशाऽ पा1666&85व11# तादा. (1एऽ 15 ओन {८9186 15 [ताथा [501तबा४. | (1724662 -ृला124 13 प्रश्ता्जा]+ एलाट४्५ 10 ८८ € 157 पल ८८ ग ऽ गोग. (70पह1 €, 1६ 7ता८2॥६5 {0€ ऽवा तभावा 25 € 1251 11688826 ग ऽ 10 परतता४५४. प्लाट ५८९ 7 11 ४ प्रऽ7६]] #¶€ 1108गृ% ° 1६ € [€2८1€त शात [४६५ 01 15 ऽप्ा1560 {0 56६ 10५ 9} {1181 15 1६९६५९५ णि लात76९त्‌ ज प्ल ऽ0ण। 0 165 लमल णि पिालाो( लवा 06 ८०१५९८४६ 50 पजय]. 1€8४18& गाह एप, गत ४६ 1 {€ 105 एवापि 701८ [गाष्ा8९€. 7८ 21108 ल्लिऽ 2 04|0201€ (प्राप हणाता1ह पऽ 1 अ ०1 पा्ाप्रा€ 22६. 1 15 [ल प्रण ०८९६ ऽपततला]र पलालाणला पग ऽवा ५८25 लला 32 णाया [€ 28860 9७29. प्रल€ [€ ऽत एताणि) € णएफणावल ण प्र€ 0101, € 0०168 गावप्रा2. (7€ म्णौाठो€ [लात 15 8 ल्गािशातााला(, वीतं दजला ४ 0110/ल त 9त४वापि 71105 (710५५ 001 जल्‌] 16 146010८ गा. प्रला6€ (५५० आरा (जाााला){5 [12५८ 0ल्ला 106[प्तलत्‌. & {102 70110ु)80668 णतौ 15 एटऽला€व च्म (€ (्जाााला1ऽ 9 12108 111, ए 11 15 ४ १०७५ ि710तप्लाठा) 10 € ५८४२ व वडा शा( अमप्ाति ताञ्लाा€ एल फल्ला प्€ ऽघ्ल वार्तं € ऽद्ला. ति 5 (गाााला{ऽ कट 21४, लट्शा, भात € (05110. € 21*65 1€रलि 6८९६8 10 {11८ गााषहा19] ६15, 9116 1 15 (लाश {0 1८2 1115 द०ाााला18. ऽवात्रूशोपभोये शातं 115 (जाला 0४ ता1 ग 2150 आभ 11) वापा. ऽनगा1€ र #¶ी€ *लऽ€8§ अ एल्छपौणि भवश्शीजा§ ग 016 एभों§205ऽ, भात [0४10८ &००५ 7ाटवा15 णि ग्तवा भ*८ ट्ठता18. ४ठ1८४३-शु{ 15 2 वगा [€ पृ्ल्यं ०४ प्ली गणाीलाऽ 25 10४क्ग्‌ा9/8 भात एाओौाद्ीशात2. 16६5 कंरक्षका)8 09 &्ाशात8 (1 15 एद्डला1€त 16८, [166 नगौीलाऽ, णि 11 [ऽ (716. [{ ५6215 गा} पणी क्षो वा21#/518 ग € शूरता ज € 80-62116त्‌ (टव ऽल€€1८. (11€ 1€({ 15 ऽ€ा-लपुशार्भठा४, 61८८ प्€ (्नााालाऽ अ€ रा, एषा 0 € एना. (ाएऽ ५८८ (ठा 52% 9 115 ४जलापा1€ लुल्ञला(ऽ 8 श @तात्रपऽ५४९ ऽच्लाधा ज त५वा {ला ्प्ा६. [0 शता (0०५९52570891 लु €ऽला1ऽ € (ल्व लाोणाल ध्मा ग १4५०1०४ 09 {16 एल ज 1६ (ठव गाछ्छला [ाऽलामि अकतात्राछ-एावण-पिरुवरवधणी्५9ा, 165 [ट्ञलया शामा 171 पल 11081 10160] ५२४, : 09 (€ 18८51 क@कृजाला(; एगीलत्म द) 2, ^ क्रजालइत्रापणीत्ततिं शात {67 970तती78 [टला प ऽ1[्त तात्‌ [ष्ला८8 2570९ कलह पताती/२5०ा9. {116 (५० ए€ा/245 161 0 णातलाऽ भात्‌ (€ लाजा वात्‌ #ंऽना८ण ल्जलठ्णा ग प्ल पभा, पी ७25 ऽकौ(तभ. गाणा, क)9]0प्रा०]०१५१८६२-५त]1, ऽ ८ प्रभााप्र०ा) 2, 214 ४३।८/३-४्ा [८ट्ञला( प्रो€ हाद्व वडाला 17 लल्लप्शाड) 1 (€ 10६ ण 9 00९20151 0 ४९719, एिटडला{78 17911 पऽ णि € प्रा-ाा{9॥€ 10 (जाालालातं (€ पपा). 1 ऽदल्लाऽ 85 1 {€ {811 (८८ 15 एलाता7ह 10 ध1€ €नौी-1€४द, 50 प्रत (€ लाका ९० € € 7106 70115. 0€ ६्ल|ऽ भा०[ णाव (0 36८ #€ हाटवर1685 ज ऽव 1<21875 (०708801. 5196510 18 110€ 111€ ॐ 25106 शणौालौ 56८5 कि 11 8 [हल 1१0५ ग रदल्ल््जा जा (ला भा। #गता1<2 4552९265. (पऽ ०८८ ल्ल ्् (€ \जफणा€ भा] € 8 (मगल हणात€, गातं च] 06 ५८ 28 आ लाला2) (0एषा० 0४ {1€ ऽध्लन्लाऽ ग णा. प्रम्णाहि ५६५८ #€ हिलाल ठ एप ग प्री१ऽ ऽदद्लजा, ५८ आनी (+ 10 ३66 {€ ऽल्ल पारभाल 2 €| ग {€ 00065 11 50116 तट{गि।. १, (९. १०१०६७० -ऽत्रोाभ्डां [1760 11 15 ८बाा्वं ठ प्जपऽक्चात (€व्लौो1185, 11 0065 70 (जाता लाल प्णाऽश्ात #ला§६5, ग 01€ ०ाऽ9त {णु7८8. प्रल)८८ 11€ ऽ€ा8€ ऽध्ला15 {0 06 ˆ8 (लाटा € {ट्व्ला17ह ` . 5218978 2150 टवा)5 (गाल ज ए१0€. काते प्रग वरप] 11 15 ल्गाल€, प्ल 15 10 त0प्छा ठप. 7715 15 9 7ातदृलातला फएज< चता पणत) गाल त्था तरलफिलर 58४ प्रात च 13 णि) पील कला) ज भीता, 517८ ७प्ा€6 ५018 वूपठा€ऽ छा] प्रऽ णः; 8 पप्राला ग ४568. (176 शणाला [13९1 68115 (15 पठा. गा (एषा, ऽ८९९९808 11791 [€ छवा€त 1६ {0 0€ ऽ्ठाल्त णौ प्रो ऽका1€ वला) {1181 016 1५5 {0 1€ ऽला1्ा€5. 1 2150 ऽपए६8॥5 प्रधा 1६ &1*€§ [15 €श्€ाला८८ ताट्ला र, पणा [€ 108४ 10 [14५८ णात्‌ €25४ {0 &1*€ णौ (व्गापााला(7ह एता € 80 त = एाभाऽ०5-(मतर-एाकौाग्ड2. {1८६ ए टला शज) कला€ 15 (णु0्र८-५ण156. ऽप्राछ§ ५०27५ ववणं$भा1%#2-5100)1 भात ऽ भ४वुवि्ा9 $ 5 0ा11556[08- ऽत्रााा2, वजो श्णध्रो तऽ फणा वा ताता 85 (16 1-110ह४ ग ४९719. [71€ 000६ 185 ३ प्रलाः ग (दजााालाष165, छा ग ती) रद्रा (1125 2202%/0] शा }<त 125 ल्ल एप़्ाऽ76्त्‌ णि] 200४ शतं 8 गा४३१/ कशाला. 11 15 81 €040511*6€ [टगापिला( म प्ल जात, एप एलाीशऽ 00 [ला . क&ावात३ 1175 काशौ 15 [एपााऽ1€त 1 फा जि € 0751 7116६. 1 125 {17€ ऽव्ा1€ ९५1६, भातं तली) पणौ) लाशाश्छालि1568 115 £1€81 (वााा€ा{ऽ 0 {€ 81385 ४0-02%#7 गात $ वा111.25. (17€ा€ 15 लाह पाधा 15 ¡€ 0र्णा ण्णात्‌ 15 1६६66त © (गालौालातं {16 {€ {, एप प्रलौौी7ह 100€ 15 2006 {0 एपापतला 11६ 1€वतंला. ४भा7ोत्र19.5 कालप) ग श्विवााताद्या) 1.111/22, 101 चना की1108 पणौ) 15 70 1 {£ {€५1, ऽध्ला1§ {0 0€ (जा ` 8 7110110. अ7८८ € 185 (तफल 0) 91} € [ज 8)( ज(ठा]<8, 06 18 11 7 रा] ६५€ ४0 पावला ऽभात्‌ प्र ४85 ला ' ऽ गात, णि € 026 प्जणपदटा1र ष्ट्वृणभा(६तं [1751 ५11) 1. ४८८ [लित 10 एषां 31] [ऽ ३५भाब्ाल अातवींजाऽ न ऽ्ौ(तडा १5 पूता]. 12108 ज ८8118 पऽ 8 (्जालाताणाी) ज 116 €8ऽला८€ ग (16 पाटवा1हपि] ॥टण्यौ1185 ग 21 {€ एएषा15205. (ऽ 11 (वा € (जािशत 10 [लाऽ12'5 81228 ५2081715, 1110) ^] पा, 910 {16 थभा [ला€, कह ग कालिला 1रधप्रा€ऽ. एणा ४५८ (वो 0€ ऽपरा प्रभ (€ {नु८ऽ ५€व£ कट आण 1100811 (ति, अद्मि 11 {€ लवु76, 725 अ दुल-ट्डलाप्ण्ता, भात ऽ व्रीवशं, 8 7711050017116 टऽलाव10). 118 15 त1जटाऽ€, 1 {€ 5209 (्णा€5€. 11 7६६५5 2 1 शला10णऽ ऽ€ बटौ 10 {76 एषां {16 (118-५1€४ 01 9 अ€ल17€ {00८ ऽ€वल्तं 25 11 15 211 0#ल (€ €, एणा ऽत्राभ्श 19165 पुः €प्ट) 10016 ०16 ०6815 पण 1 (ललं एदि € 2010 10 प्ट 16१६ 016. 06 लल -प्रटभाााला)(. ज 11८ (गप 1128 [€ा1 1181 10 (ता्श्वालाजर# [लाल द0ाऽ, 71216178 9 पा1816€ 1 पि, कााात्रा188 2116 [6 दा)9 11८08016 (0 ५९८4८ पणां 15 512 ऽ 11685228. (17८ पत्टशाााला। 17 $त्रीठ्ञं 085 10 ऽप्लौ (०ारताला0ा15. (णड ॥ एज ठप 9 थही ए ज अतत] ताडलाााल भात ८50), श्णालौी ८श्ला धा गतााश 52त्‌1131.8 (ला णि००. 11 प्र्€ऽ 0 ८जगा१€ ॥६ 15 ए0णात (0 178५८ 9 हाट्शलय गु7[€2] 10 ऽ] 1[्] 5ध्ल(लाऽ ढो 1६ [125 ‰€६ 124. | 17€ छठा] ऽवा{§ जा) 2 तकाऽलप्ऽडाताो ज) 1€ ल्ग ४९ पा ग 218 भातं ऽता 0 त्दा118 € अप्ारला€ लात जग 18. 11 15 वद्मा [०५९ प्र9। 11 13 जणऽतजा। (णाता [एला € शात गता 1111215. र1॥प215 वाट 0286तं जा) (€ 101८८ 19 07€ 15 8 00४ -का17त-लगा11&)९. पणौला९६०६ ५८६00) 15 {1 कवष्णाषट जा € लता0५८1६५९८ पभ 016 15 {11८ लला] ५७16585, 701 1 गोर ५५२४ 255061कष्तं ष्णा 11115 (८०70166. (णण जगा (ना तल्ार/ जलरी €5€, 01 (9 १८५८ 0€ा४ 01६75 0 ष्णा -9€], 817८८ 0&11191 15 {€ गीथा 0ाा 9 € तलाल. (11115 वलि] ४८०1ता1# ला (०ाणपातऽ {16 पाऽ 2110 {0€ 28105116. € &1€81 25 प्रलया 1तला65 00 पण) पाऽ पणा16€55, #ीपए्रऽ 11415108 ताऽ {100551016. (पाला 1€111015 0५६ 004, एण $दव्राा8 7121565 11 श € पलाला] प्रपा. [1 15 कठ ( 10 ) (0 211 {€ [€ऽप्र0ऽ॥0ा15 वधात 911 प्रो€ 0€्ा15 गा [1016026 . (175 16 16011816 गा 604, 1०५८ प्राणा, 216 ०}. जि प्री), 91] 0८०१८ र्ाफा2] ठि (€ +ल 0९1६. ५५९ 110४6 भात [184५८ 0प्राः ए€ा7ह 71 प्राग. € 15 (€ [751 (८०ोल्लु0 पी 0ल््०ा&5 एल८्कूप्ा91[र 1691. 7 004 13 10-561, 11 9८111 € 1ठाा- 31, 8 (गावाला तिज) परऽ 1तला1076€दा0ा1 पाटश४#ऽ6०11 016 ऽद्वा वाऽ 60 (€ 1681 79प्ता€ ग (€ ऽ, ५10 15 (७०५. साऽ ऽकीत्था9 19165 एः) ¶#€ 138८ स्णालील ऽ ष्वादरभजा ऋणा गा ५०८ € एलद्दुपद] [लऽगागा1/, आत गोऽशलाऽ 9 व्ल 18 10 लला (्णाण्तालाजा 0्शट्ला 1116 €0तृला1€166 ग 20५2118 911 [ल्यघ्लुणञ] ५1212. (1718 15 गा€ 10८ पणत) ल०जा६§ ए) 92210) भात्‌ 22911, 7८ पवण्ट्डाजा 15 प 1 06 16211265 00 95 ऽर्था, प्ल [71116व र्घा गाप्ऽ ६56 10 €181. ऽौ<वा२. 210 प] {€ 1€21186त #व्राप्राऽ 12५९ 285ल1{€0 €€गलता# प्रभ प्ल 15 110 ऽघटो कााध्विहठा 0€1५*८्दा॥ {11€ [17116 ऽ वात्‌ फाा160 (0५. ^< 0५ € (87 €४८ा 0टजि€ ८ 1681186 प्री. 210 1 प्रद €0-€61516त (ला, [€ "८111 €0-€019 70 प्र" 2130. 0६0४६, ९४८ कीया 14112810, 11६ [1711६ ऽर (१ जौ एपतती5) ५५11] (ताण (0 €&4151. ^ लप्र] # त थाऽल्लाता18 {16८ 10श्ल 15 छा (८07ध्ताला7ह ठा ५८510178 1. [गापो 0 € [10 116 11) {116 0५५४, 15 (€ दा 1695801 ५11१ (00त-€ लाला 15 101 [05 ला) 111: 1€द*ला, 1€1[, 0 टाएताठा ज जाप भात ५1८८ [718 15 शणौ9। 7ा121.65 1 #€ा112016 भातं ऽदाद्ा(06, णाली तााश109 (वो 1६४८ 06. 9 2101.88 2586115 {81 {115 1०५५९९९६, 25 500) 23 11 5215 08011182, 01185 10% 8116 {€86€, ] ऽ 25 €वा7ह 0०९5 भ्ण टव्लो 1101786], ए्ा1111<€ 8 {पञ शालौ (वा एटा प्रा 011 81 {11८ लात्‌. (7८ 0168 ‰(85ला पीला (170५5 8 0991८ 10 (€ ्शाऽ{ऽ शं एला)६ गी भत 9 1081118 11111 10016 69518, आत 2112611€त ४६७६ [दल८ऽ15, 111€# ०0 (70 {€ {6 एलाली{ णा {15 (10५16086, 0९८६056 1६ व्वप्म€ऽ पीला पणा) 211. (117६४ बा [0पत्‌, 1685 16211211 प्9 (€ [दलाल ९८.. ज ण्णौात)) ्€# अ [एपत्‌, € 701 1ट्ला]ई पला 0ण्णो. (106€9 आट 19 1 (16 गल्ल हज ४, ५1111९८ णिह #्€ा1)5€1*€5ऽ {0 ०८ 111 11211 11121 अ11€5 €५*ल#भ्णल€. पला८€ 11 1§ €£0 &८. ण्नालो व€ 10 0€ बला०प्रा1८९त, णि 11 15 गा] 0४ हलर 2118<7€त 16 पीला), प्रग 7जा-ताऽलपाा 210 ६०05 10 गा1ऽला#. गला 170 व) €] 1011018] {0ा16€ 906 116[1एण्णाी0हि शठाधऽ, 1116} ९0) €४€ा) 116६॥ 8 51016, € [€ऽला1{ऽ 2 7101010हए€ शना [€ 76. 1 15 171 {€ 7ाल८्ऽ{ म एनौ (4 {€ एत 1611265 15 ष्णो राप्राट. ^{ प्रो€ लात ज (€ एग} [€ शण वभा 1८5० 10 (€ 5ऽभा1€ ५५2४ [€ऽला11ह६ (1€ (५). | ^ अणएण 16 कौंडडनृपीना ्लौी०त ज ध्वजा, आ प्रणाले) ८ हा05इल 910 16७8 एला ५४९७1५९, 15 {7071 ठ 25 10ला1€व] (1 ॥1€ ऽप7€ भात 7ा0ा€ [ला ५०516, 016 1696165 1118119 10 111९ 50011651 भात्‌ 1711051 एला ४८१५1५८ "12. ऽ. (17€ {€> 2065 0) {0 5३४ {191 एलाह पऽ #€ (वप्ऽ€ जा 21|, 70} 1€ लवला {0 8 01206 ग 21255, 1, 25 11716 35€1†, लाश) प्रागा शिा181€0 0४ ४118. ९ तिला 2885615 [9 (€ पााश्टाऽ€ 15 ग1# 006५ 200 1{ 15 {€ 115 ५८/10 5६८ 10€ 11 0111 01६ 000 -7110त-८०ा]01€ ५. (1115 तला ज €रध्ल प्ली प्ल (वेपऽ€ 15 8 प्ाधता1€ा118| ततल ४ (तत्रा. 42808 255€ा{€त्‌ प्र9। (€ €र्लिं 15 8 6४५ एता, णी]€ < गु)118 {006 भो < 6 06 2 [1धा150ि10210 9 {€ (8४६. 3प्रतती12 (0ाऽतलयघ्तवं 9) 258€ा110128€ गाता 191 {€ 255€ा170160. (पऽ 11 15 ०11 2५५8118 जणा शतन ॥16€ पना-तालिला८८ ग (वणऽ€ बा €<्ल. 4 हटमल एषा रजा {116 ऽद्८्०ातं व्ल ग € ऽघ्ट्जगात्‌ वौदा त शोकपर 15 ५६४०९ 10 (186 करलिलो। ८165, 211 प्रीला लाप्वृण€. ह्ला 1 €8140115165 {€ शुए्धक1८6 ट्छ 25 11 172} 016. पिल, जा 6०001756 2] प्ीर्था 15 {भल्ला शि 2181160, {10 1€लिला८€ऽ 0 ॥16€ {ल गा 7७ का. (1). 7 (€ [लाति लौशूल € ०८६88 ग पाल्ताक्षाठा), काद्ल]$ जग) ॥€ 205गाप€, 15 कट्ना( णना). एि9)4५ 15 {11€ 51001 ण्णालौ 15 ०8६ 25 प्र€ 1695 णि प्15 1€त1{9001. ¢ 2००५ ऽप्तला भ्ण 774 11 8 0001 10 परालाो०ा12€ 11, णि 11 15 8 (८गाो८ाऽ€ [ट्ऽला(गम). पिला 16 लाजा5 11185 0ष्णो शीी7ा119110115 0 {1€ [112] 0टमताप्त€ अत 1€०1590ा, 25 11 व< 1€ ५065 9 ऽ€४८ा2। {12८65 1) (15 ५५०}. लाप्रा2॥६]# त], 11 15 (गाााालाऽ, लुट्डा]४ [एज पीला 0 28 ॥6€ ©पण्लालाो9 ऽव॑लाला(§ ग प 7129. प्र 255ला{5 पीवा जणौ11€ एलाह दलि 2८1५९, ता 0 ५068 10 ६्ल] णि 2 जाला 25 9 810, 15 {€ ५13€ 016. @1€ "10 5ऽद्ल्‌९ऽ €ल181 17261411 15 101 ५156. € ०8६5 ॐ वु 11प्ऽ्शाजा. 2४ श्णौ11€ 8५५४1€ (€ 01€ 70 0068 10 566 25 1 तदट्ल) अदल) 90 "11६ €पलालाला7£ 00) € अच्ल्‌) अत 116 ५३1५108 16411265 106 1तला{४ म एनौ) €5€ @तलाला6९8, 15 11 01 10 16211 पार्वलाऽगातऽ ॥1€ 1691. प्रश्ण 21181160 11115 ५1500 गा€ ए८्लला0€§ 8 वा11€55 10 वाला 10५ पल] गा€ 965; भातं 206 06४01 118, €, 50०५, वा14 110216८. € वणम ८18182९8 {11 लला 11 प्15 वौोगलिः 10 अप्ा{ (€ 11000 जग प्रो€ (ण (भता1£ > 5165 ° 11 ग0ा)ऽ णा) {€ भ1§205 1९ ६168 प (€ (्वताला ग \(1{10ताशुभाा[त्रा9, 1.6. (टरप्िक्ौ0ा) त 0055016 शषह्णाला){§ 28वा719 {€ वतटाप्(# ग € ईला गात्‌ {16 1011-9]. [1 8 एटा पि श्लर्णद्तव्‌ एषा 1€ 5३5 {91 (€ गा€ ४८/10 फूगा{ऽ {0 0€ 00) ओ लला 8110 वा €ा1}0४ध, 25 ५*€]1 85 81911110, 10565 00111 {€ ५०108. {1€ 1468 15 {91 [€ ५110 {1165 {0 (07170170 00111 (€ ५८३४५ \12. 86{10ाो भात ५150] 10565 001, 0€८8प5€ 16 15 101 201€ {0 ५0 ]5{८८ 10 लाला. (10 (०1019110) ग [€ {५० 16205 01€ {0 06८0106 2 11111181. (717 € &1\6€5 8 (वाठ) ८२1] {0 {€ ५15९, 70 {6 एपरा1ह1€, 0९्८०पऽ€ {1€ ५18€ 0ा1€ 5116165 (0 ऽता प्रता 17112168 [1111 1६6. प्र ऽपा)ऽ प? 0४ लाह (भ॑ शच्लाालाऽ 96 10 0€ ॥्ला०पा८६त, णि जए प्रीता 01८5 लाः 9 21] ए€9501§ &0००५ 2160 084, 1{ 15 1710 {6581016 10 ॥४५€ [€ “अना ग {€ €. {{ 18 ९३8९ {0 00 50, णि जणा शार वप्रा 15 फ६. [ 0<€ (लुपि) लौणल #€ [पावा ८८ वणल ण 6015610051685 15 4186प58€त 1 0811. 7018 01681 10 86 {116 11 णाग 71611016, 001 0४ 1116 ऽऽ वातं 1021681 दणतलया6€, गा€ (क्ा0( 0€ 0रवल्वं भणपाात. ++ 150) {81665 गट 06४07 (€ ऽ८0€ ग 1] 11018 भात [णौए्ठा$. ला ऽवोथ9 रपामाऽ 10४४ <€ 3 15 70 2850८ गत्‌ मौ प्री वला ्ाप€७ ग 1€ 5€1368 2114 1[€ गात. ग7पऽ, श्णालील (इवारवी जग ५11९50४) (्णालााशार्ल ४ 2080कल्व ज [प्राा9ा[४/ 2611\/€, {€ 5 ला 9ा75 {€ 5811€. पा] जण5तठा1 ०82५5, 211 त001€5 अ€ 7६8], एणा गा 111 धा{धिााला({ ग ४८15जा1, €$) 50178011 दकव10{ ०6 ०0216 0 (€ ५३९, णि 11 15 (€ ऽर्ध पएज) ५10 21] 711€त1191€ भातं 0४ ता0ष्णा7ह 11 (ट्छ अमि 1100). 3618 11€ 50८८ ज [एल क्ता, ऽपलौ 8 \/15€ 016 (शा [शा<ल णि 11. (€ वप्र पीला 285€ा1{5§ 1191 ए (10५18 (1८ $र््ा 25 तला८य४। ५111 0 210 (प्राप. ग1€ एल्<०गा)€§ 9 ९२51, एात्रीा12112, 0, 0 ऽ140112. 7115 15 106 एणाठात जा 111 ७९025 ८८18 10 ऽ भोल 275 1८97122०. प्रला८€ € ऽघ्ललं त०्ल716€ 15 10 € (८०1५८६४९ 10 {0056 ५1710 21€ [॥दावुप्रा] वडा ताऽ वा1त [8५८ ला०पा1८६त पला €20. 1106 लाए112515 01 #€ [पा] ०७९ 2 {1९ तापं वञा21{5 15 लशा णि {106 171851€1 0102105 ४5 10 अ€8५ ॥{1€ 116852९6 {0 गोगा ९0016, 20 7001 {ल्ल 11 लगाव सनि जपा 0श्णा [1८ 0ल85. {0 ०5€ 8 (ला ग कलाााक्वा))5व, 11 15 11४12, 10 शा ्ा)11%्रा19 {1181 15 {0 88, 016 प्र 4€11४ल ॥1€ 1165522६ {0 1€ 0८्5710पऽ 21710 0€ऽला“718 5015, (धीदा {91 {9 गा ॥्ध्ऽ{ 701 कलाश्ल {0 116 प्रा५९ला118. +€) [101 {17६ 21055 11601111 15 111€ ऽबा1€, 106 75%८1101081681 भत € 5061381 [ााट8त्ठा§ वा€ ४२३11 तालिला। {€ शिला 18 पणि] ज ल्ला9ऽऽ०ा जि € हका, पणा] (€ वल्ल (लाऽकिलाऽ 11 गो 2५०५००1६ 68026} (12 1 (€ 0९217717 ग [€ णिपाल्लाीौ लौ 9 एल्वणाीपि 210४ 15 ०५९५. 01 (€ 04515 ज 15 2112102४, {€ हटवा वतवाए७त98 एप णु) 115 00 प्रल्म# मग धग 1 115 10५५ शि7)005 6856816, 871 भत-7250४ वा. व प्ऽ{ 25 ककय लगृणलय, एणणाघ्तं 11 9 णि 2।, ४॥€8 11€ 3[€८1८ 1 जग प्री पाणा, 50 (€ त-अ 2180 प्भाऽणि0ऽ 9८८०782 10 ॥1€ 0901८ 11 (गा€§ 17 (णाल ५.1. अर, #ष्ताप्ऽप्रतगा2 121 00ज्णा), 1187 € 70 10€ा४्तं 0४ प्ो€ 1५५४८ ग 0५त-शि) (६ {णा (नात्ल५६त 25 006) "11] 0ष्ल्ठा€ ग प्रः णि), 2100 ध८्ल्गपताह (0 (€ तादा (1181 016 0६८०165 ४८18॥€४ल णि) 01६5 त्‌ {४1665 ॥€ ०९५०८६८ अमऽ ॥€ §प्रू€1१€. 9116८ 10५८ 21४८295 16605 2 €, 0 0८01165 160655वा#. गप 87860 उ ०६५०० एद्ल्गा१€5 8 [वप्र 6 अता 0४९८-9 अ लाछष्ाला दजला णि 2 कर्मोपपदे प्रीगाषह ॥ 2005 नौ 10 क. #/ 21122४9 0 तलाव्लााला। 15 1६6९85था# 50 (181 (€ कात 15 [वला ०५५२१ {0 (€ 1ना-ऽरा. 911८८ (0५ 15 ऽ, 1 ५1] कला लगा # (€ ५५३१ ग (€ ऽपुला)€ भ{विााला{. 0८०४ 1166 1€ पार्त 125 एच्८गा८ फवाप्राथा+/ शाल्व 10 पवा जि, चयोर ५11] 0८ रश प्राधा, एभांल कदा) 8 ।210 00५ {€ वाटिटा)८८ ०६५८९ व100ऽ्र ठ 006 (110 185 €7ृलय1€0८६तधं 8 0004-0; भात्‌ 21100851, 0116 ५८110 [125 101. (€ शिला अ{शा18 [लरट्लिणा 09 कठ$वा)8 800 कोकावा॥ 2106, पणौ116€ (€ [वपल 1६05 7117) 2-प)85वा1तऽ 1.6. 111त1011#/35218. ({111€ च्ल (121 {7८ शिपाातच्ठा) ग 11 ५५३5ऽ [910 कण्ण 0४ ऽवथा [75 15 सल लट्वा 10 1115 फण]९8. (€ 119५६ 0168860 जा (115 {0८ 0६८०१७€ 501१६ 2€0ृ0€ १५८ (166 10 [एवा व्तीप्ऽतडा 25 8 09 त 40716 190, 210 5010€ [2५४८ &०ा€ 10 71८ € {ला ग लोकनि प € 25 ग] 2 [5ऽद्प्तत-हा. एण णि 8 ऽप्तला ग शदतद्रा8 11 18 दाद्ण तीथा पऽ जाऽ 2 हटवा [वा ग #€ भां §३08, 18, एागााऽता2 310 5 त्राव -15928. (106 गात्रा तकीारदलिलात्ट 15 8 2५५18 ला0281368 पऽ 0 060 भात 70 &०५5. (परऽ विता ्तता8 15 011 सोतलाता18६ 116 (6016, 216 2141718 11 9 110८ 1081681 0856. पाऽ -ाथदहापा पऽ ^५५०४-ऽततीौ 15 2 आभ गला. +€ अशा ०६8 प्र1ऽ 2६811 पतल अततत एता. 07601946} शी पल 7ठफत-श908#, ऽ भौत 9 &ं ४६७ 9) भलाध€ 2010४ ग हा. णड 25 11871 {21.€5 {1€ शि) ग (€ ल्ल 1 ला1हालऽ, 116 तं {1८65 € णि ज € 0फल्ल। 1 (10५५5. (715 व12108# 15 ५१६५६०९५ ०४ #1त%द्ावा) ४३ 1 115 2८20281. 4 01ऽल्टलाा71£ ९४९ ५/1) {101€त1916€}# 5६८ {€ 19111 तारलि्ा८८ 0€ाशट्टा 1116 1५0 [पऽ दा05. 16 {781 15 8 100६ छ 1&5& एलाीणाला( प्रधाोऽश0ि1)2४0, प्णा]€ (€ ऽध्ट्मनार्त्‌, 8 पगााला{श + 016. 17€ 1686590 15 वट्क्. 511८८ 11 116 जला €> *लाऽ€ +€ [17 इटिला८८ 0 काट्गा। भात नालाग, प्ाला€ ५6०६8 10 लाओ €४्टा 8 {1466 ग 00 #¶ी॑ प्ट ^ (ठा 2 15 लशा शह 11191 10५6, ्णालौीलि 2156 (कवलोाााला() ज 1681, 15 {176 तालिका कालल एल्णूल्ल प्ल 10 [भ्ोऽशजिाक्10ा5. . [पऽ ८ त्‌ पढ € [©> 15 एष्टा पणौ 1६8112६ णऽ, (ला फल ट (भला ण) 9 [धल 2(दा#2§ 210 ०९६५६00६ पिला. ^ 6€811£ ॥€ ॥ज€ ग (€ ग[-एला ५2७1९ 51, € {€7 545 भ॑ 1 €*८) गला ऽधा 21121815 ला € [लाा15ऽ 9 घल्ल ग ध८्८दवण(क1८८ वात 1६] लत), 006 ाप्रऽ{ (४1९6 1 प्रभ प्र€ ऽर्घा 185 0111111६ 01€ छपा. "ा्रठपा 1115 भात 0151115 1€ ऽर्था €91' ६ € गफध21६त। ८४ {116 उलााप्रा€ऽ, 0 111६४ 0111 5110५ {116 ५१४ {0 अता छा 8५४०, (णां 15 (0ा51तलालत [01द8ऽप्रा€ ज एता 0% प्र चावप. ६.४) {€ 50-८2[६त तप लक्ता 06 11 तछा णि 0. चशौाला €४ला) {€ गा€ ५10 125 21121160 € € एलालाो€€ ज 70 एलाह प्€ ००४, एण (€ तलाीदक्ाठा, पणी सा} लाला, €वा101। 0८ कपदा1€त्‌ 10 ५0 (€ ववा] प्च ज ऽगाती1#व &[८., 00 (वा (€ 016 प४)0 185 [द8600८0 21] प1€ 16181015 0€ प्रप्रऽ गभा} [1 11 € ऽतं प्री 9 16251 [€ € पि77त 06 010810६ {0 ६1816 गी 116 31, 1{ जणा] 21350 € 8 ५८ एणा) जपा ज 1हशाजक्ष)८९. 016 एशो0 8६65 {11 ऽर €श्ला$ष्णौल€ ६८6 101 पाए जा 1६ ग)1# 17) ॥1€ ग्क्त ५५१४. [बहल 01 1 भ्ण] € ४4८ लट्णा (9 0 2 16811260 ऽणप] ( 13 ) 21} ऽ€185€-€7 € 1€1८९5 ब€ एप 9 5961166, एलाणि)€त णि क) 0% (€ कित -5€08€-(०ा[01€)4. (प 1{ 15 101 9 प्ट ऽर 15 0 06€ दमाल्ल४८वं 25 पगो-ताललिला( ता 000, एषण प्रभं 06 15 एता -तालिला। {071 11८ 51, छि 1 11 ला€ 10 50, € छपा ८८०७5€ {0 € ऽ€ा~€णंतला।, 91 एल्ल्जा)€ भा 0018 2 16287101). 1 शर$गा€ प्रि प {€ (वा) 17191<€ ग ए९्८०0€ ॐ) लाला) म 10€ जण5€, € 7118111 25 ल्‌] 071८ ग (60गा7६ #€ ऽप. (पऽ 11 15 1५ तठ पीं € सण] व19४§ € िलात्‌ा+ (0 91], णि ऽ भ॥८वा8 01565 1€ ताप (710ा-्िंलात' 1705162 ज "लाला! 111 175 (गाल. 5116८ 9] पणं 15 वापा ० € ५15९ पाप्ञ ७८ [7 ञ्ल7३6व पणौ दणि [1 ६886 ग 9 ठडाणा।, 11 15 लाद्छा प्ण ऽको व्च 2 वपिऽ€ऽ धा गल गुदा ५€ 11 {€ [लिला ऽग)8] एलौो20पा का {1िलातञी. 1 15 1 {116 11९0६ ता #त्वत्रा {121 50८) वालाप्राऽ 28 (10५€ ¶% ए हि0एठणा 25 (1/5 0द्ल्मा1€ लाश %#8168] प्रप्ीऽ, [वल प्राधा 0&118 2 ल] हाएप्ऽ त0द्ा18 ० गता9८८5§ त € 1081१ प्रह}. एि[हा22€ 15 811 17111६9] [त ग पला दहाठपऽ पोऽ. ऽ1766 11 15 गध ए 8 [वावााशोवा)६४ [0 110*€ वता, [ल वा 9 1€25{ 40 षह्ाता1826€, 15 8 1 [प्रा 50268110. एए {€ 1188 +*111 101 2110८ {€ ॥€8७ 5ला18€ ग तप्रा# {0 ॥€ 8९. प्र€ ऽऽ 1184 {1€ ऽतेन 15 (€ 1€8] [9 जा 01171286 0६८5८ 21] (€ 2005, वा1त ऽला7ए॥्ा€ऽ €८00€ एप 0 लिहा 11 प्त €ा191 51916. प्रलाट्ल ०ा1€ णऽ 01 व {9 5१86६, वातं 70 11) {€ 50-62116त्‌ एणा शह {भा165 अ 11*ला६. 911८८ 106€ ऽ] 15 लाल 1) प्रा€, गण 111 कताट्लाणो, ठा 17) 8३6९, एला ता 8 56८12] ०८८95101), 1 15 {0 0९ {00 ०1५25 णरा शोर ट्क्ष ग 1 एला)8६ 7) 9 (ता वा1791€त 51816. 11686 अ€ 11152५६, वल प्रथ [हि कयाण©6. इभा 15 10 2हिकोऽ अर एषाप्तलपाश व| ज कताज). प्र 15 28217151 2]] ग प्रीला 25 शि 25 {€ वणा$-एणााता€ऽ§ 15 (्णाल्लया)6त, एप 7८ स्ना] गाठ कल वक्षा व| 10५५ 9 8 र पीला) 1 &1शला) (फ्ात््‌, ला वात 41] €0-गपा72€ऽ 17 णादौ € ९6१४-1 - (०ा1]01€ + 26{5. { [1एऽ, 11 15 70 श एऽप्रौता) ग 016 ७५३९ 9 80 ग्धा भाजा, छपा (तोऽत्लाता)९ 2|| 9 प्रलया) 1 (€ €कृलालाल€ ग 12111. 0) € फिभा€ ग 00तङ$-ाात्‌ ०४11४, ४टतक्वा9 ५५1 210५ 81] व्लशा1€5 णाली 40 ठं ल्माप्रव्ठद प्ल 0956 पाह ज अ तात) कात (0८ ©0156010्51€85. {{ ५1] 8110 91} कप्रााश्चा ५६८1६585 {0 06 धदसला 17110 ल्छोऽतलादाजा), शातं {€ एषा] 0 ५८४दाजणाला{ 1210 त0च्णाो णि € ग ला), 000 1ताशतप्शा$, 8114 ९०1५९६1४, गा ३ पराठा ४। 02815, 1216118 पि] 26५71986 त प्€ ५८/2/ऽ 1 00 0४ (01८ ऽलातपा€ऽ, शाते पर्ता. 911166८ {16 ९०] {0 0€ 9711६५६ 15 वद्वा, 1६ ५]] 70 2110 9)% ग प्रलयो {0 009 णल। प्र [एभीौी 10 "ऽता. 10 7 टा [0५ गाला अत 58ल6६त 1€४ व€. 01 प्ल ल्गा(्दू ग (ऽता 06118 11८ 1811681, 10 ८०ााणा115€ 15 ०110५६५ [0९ {ट्टा लौीगुण््ला 0द्ह्ा7ऽ +शप्) प्ल वा1210ह४# ग 2 एकाह 0 8 ©वा ५255, "111८1 15 1116 5०1८९ ° 8 01 तलभा्तं तौाभुह्य 1 2०८20467. 11 (2, लाऽ72 ८4115 ४वऽ०५८५१ 1.6. 1115 0) ७०५४ 00) 0 ग ४25०१६५४, आत प्र ह प्र ल्वप्भा४ [5 गाभा ल्जिशताऽ. ऽका] 2 प४86€ ०ा1€ 1६411265 21] {€ 00015 25 1115 01. 1051 25 111 (गा ५०58 15 ऽद्ला 25 {{€ 79) 27 {15 €}. \८जशाल भात 111€ ५/गऽ†1[€0, 50 ५०८5 11€ ऽर्था शुण्ट्वा 85 211. ऽ 15 € ट; [ल्ल प्र 11६५०९८; 1&11160 0 12101816, 0€ऽ11८€ 211 2611018, (€ 1 श्ा1€ 2065 णपा ॥0प्ही प्र€ ऽला5€5 11८ €वाऽ &८. [75 {91 (21९5 € 00115 25 8861106८ (121) 911 प्ल? 176८2568. गऽ 51816 त एवात 15 <वा प्ट 01085 €1}0%्ाल€ा1{ 5181८ ° € ऽथा. 1 ६ 6 ¶ण€ रजा 7८९000०, 1 15 लिलाएलत, पाशं {)€ 5811010 15 {2118 [1४९८ 1) ¶1€ [7८ ग ऽर्था, 10 अवदौ कात पदाता 15 लि, भातं प्ल (६ ५/१<118 9181€ ५0८5 0 एा18 भा 5181) 0) {€ ऽथा. (1#णपष्टाी परऽ 15 (विला 0) एणापऽ३-५% जा ( 14 ) ५भ]त्राद्रा्र+# 23, 25 0121060 70 जा, परल वल्वतल ५५11 गट प्री ऽ भोा<वा9 1125 17206 11 प्रद) 71८ 7०01691, तद्म, गातं €[€ 11 {णि 011 ग € 88110665 {0 एणा 16 त्‌, 110 (40 596116९ 10 [ल्द प्र गत्‌ णाल. णऽ, 21 वलालोऽ अरात्‌ एलवाक्ंजणाऽ € ७८ लाअह९त 170 8 ऽवला7८८ 20८०त1118 {0 1171. 01€ तजा (त 06 14156, णाल प्राला1€व। 91015 ©0ा) € ्प्ऽ 116५7 1 ५11] 0€ आऽषटलाल्त्‌ 17 8 [घलि लौभृ पभ 6160] एलौठ्शाणपा 15 कर्प्रा21, गातं पा्1162) ताल 9 1101916८ वात 0651765. 9116८ 000 2€ 005ला{ 17 2 वावा) ग {10 ५*1€042€, 11 15 117110055101€ €श्ला 10 ६ ग 165 [08४ (€ वडा 2150, वल 11 प्र€ 1712€ ग प्ल 15८, प्ण]] ऽनलपएपठणऽ[४ 2५०११ शा] प्ता 15 हणातवल्तं ए [हाल क्षा धात्‌ ऽद तल्डाा६8. 18 (नाल्वृणा ग ऽद्नृ८८ ०७ [बल ५९५६1०]€व 0४ ऽजाित्रागात2, 011118५9 ©प्पए2 अतं 0ीलाऽ. गप 1€21218 ॥0पश॥ (€ ऽलाप्रा य लव्ला1185. आत 18108] तिह, 1 गा (गोऽ 11 प्जणष्) सृलाला८६, 01 2121785 11062110 ४.10 9४ तपि. 11€ अरतल्लाौी लीप वद्टभ्ाा &1*€5 106 [[एडशाता ग 8 |धाु) 85 116 11655. 9611565, 58€115€-00]€15, [{71दा्ल ८. शट 091८लऽ. (€ [वा] 16119115 पावर्तत णाली (€ तवाल्लऽ 616. ला ग 20 १५८३१. (1115 1[[पतता) 2891 125 ला) 0६५ 11 १६21} 0४ #10# व्रा) #/2. ^<11211४/ 51८1} 60116ाव€ा16८5 1ाता८2[€ प्रधा 0906६625 वेश ५५३5 016 ग € ५211४ 1१€त11811५6€ 1€वता195 ग 1६ 2515. ६४ 6५६9 11 15 गा€ ज {€ 0८5। धात णि [1{पाए४. {ला 5000118 (€ 0€ ऽ ग 20118, < 2)208, भाप, 14211819, 2ए्रतती9., ८. 001 10६16811 शातं लप्लाला 2, 1 18 [अत्‌ तठ कध (ह केशादा णि अपरतो [एलस्लिणा ०्णात ०९५०९ [7131 {0 € टता) ज प्र षाऽ2५5. प्िदणाषह भासां प्ल ॥10५/€0६€ 01€ ०पणात्‌ ०९५०९ 1115 लाप्ा€ [12 {0 प्र€ [णष्भाणाो ग 4048108 {0 (086 जगार ऽ0पाऽ ५110 तद 11. वै हता 15 ान€ ४वाप्व्[€ प्राक्च {7€ हवा) ग ०675 0ष्ण) ऽ. 378 1116 ऽर्था ग €४ल% प्राता) ए€ा1118 ९५५ 01८ 15 लाप 0 1. 016 पाणं ज॑ ल्लि पी प्ल 1§ भा फणात हटवाल पवा) प्री15. इका ऽद्ला)5 10 €6110 {512 जणील€ा€ 1€ 52४5 {8 (€ अट8तवा1ह ग = प्€ हटवा 11655226 18 {€ 1८8] ऽपु़ला1€ ०६५०1101 (गव-0712<11), 200 70778 7162865 16 ऽर्था ग एथ वात1119 11016 (वा 115. €). 2068 00 पाला {0 255 11 (1€ 169६ लौ भु प्र ग] प्रद ४९६0258, 115 गपता190ा8, 11201105 वातं ला 008€ा५०005 9€ 0111 0 प्र एणा0०8€ ग प्ल ऽप्रला१€ व्भाफला( 9 ५/50ज0. +#%7ला€ 1656 510४, 7116818 {0 णि] {1८ गाप्ा1त291€ 0९७7८ {0 €[70्तप्८€, द्ना। €९., €ध्ला (€ा€ {€ 00}६6{ 15 10 380५, 1६ ५५२९ {0 ऽलः, 511८८ 9 प॑ 1€४ल (६56 गा€ (अद्€ा 10 € गा 75 0) ऽर. आ] 1 ५1€ा 11€ पातं 15 18<ला। 10 0€ 1€ 51, ५९५०029} अत 710६118 *€ €(€618€5 21€ 1910 00ज्शी {0 अका 7161181 [८६३८९. एउ 001८८ [€ 95 {64119 एणो{§ 10 ता०४४, ठा 1621126 ४५9 (€ ऽप्ला१€ प्रप 15, {€ ऽलाएप्ाटऽ पल्‌] को # 1 15 [15 उशा एपा€ 3] प्लजाोभिा11121€त 0४ 91 ०0] पा. ^‰1त (लाट € ाश्षातिदठार वार्धाप्रा€ ग 91] ऽला्ा€ऽ लाठ5. 511८८ गा[४/ व 9 लंटन काणा 016 5666 9 छद्णा , [712६6, धात्‌ 511८९ गित्‌ 15 € पणा एणा € 1711226 ग 11€ ऽर्था 15 5ध्टा), 1† {125 10 € (एणा106प्‌. (1110) ज एता वला ५1165, एलणिाभ16€ 9 01६15 0211 0065, 270 (जगाद्लात्र जा) ग पात 216 1€ 11605 18 एपा17८लवीला). 115 15 {€ ऽपला1€ गाला. ¢ 4६511011 2113865 {1121, [0 681 0ा€ 8€€ € ऽर्था शाला 11 15 70 वो 00िल्ल॑ ज यापि ज 5€ा150प्रऽ [ला्लु102? (€ 21210 ग 9) व्लाऽ€ ऽ £1शला. रत्री 15 2 भाल, च्ल्ल्नता18£ 10 पीपाड$ पातलाऽभाता1ह, पणीत) (छज्लऽ € प्रातो 9 अ) त्ला§€. (0पषटी) २811४, एलाह 9 तभ ]< 0191६ 15 710 ऽद्ला गौीीला५ण5€, 11 15 ऽद्य 21018 जण (€ 1000. अक्ष] 111€ ऽछा लशा 0€ ऽद्ला 1 1] 410) (6 9 [णा€ 7110, प्रोजतषहा 1एल८लणए1€ 0४ 1861. (7८ ट 28565 प्रता 11 11 ०८ 0णच्लपत १ ४.1 79 प्ट्ट्जताीहि 10 ।€भााल्तं 85णाणाालाऽ, रिती 15 एज एणा 9 37260५४, पलयो ४८९ §2%/ 14 0 ४ 7६211260 ऽ] €५€ौ 15 ऽर्घा 9 15 एल ८६५९६ 15 पा11€व]. 911८6 1 15 91 {€ 1001 ् ग] एलघ्ट्‌पछाऽ, 11 ला7ध115 प्रालष्ा*८्त 98 €४्ल. र< 10 (0ध्15208-162611185 11 15 11206 (द्वा (र 10 10 1८115 {116 {70८ गोधा 1€ ऽर, 0 {0 {४५€ ॥€ 00५ 25 (€ 31, 15 (€ 518) 9 0611 ता 9ऽता 0 (ला०ा). ९२९81121) (1115, गा€ &0०€5 0€#४०त 91] 77916215, | 25 2 50111281 2065 0८/00 २ {€ ात416€5 ग पपा तप्€ 0 0८ €८. जाह गालजौौल 1 पञआभा ठा) 11 15 19 40 जनो पीव | प 25 एला लौ एप ज 116 €शला 1 {019८ल्त्‌ 1 प्र 11, 1€४्दा वट) 066010६5 016 शण 11, आा11[वा]र गदल ट ५150) 15 21141160, € शणा1© 5187 भातं वला (णप) ५१6 06त9#-11110 ८101९), {11८ ४८1७८ 016 1६५८ 2€§ 9112011व्‌ {0 11. §111८८ € 125 21121160 {1८ तला» प्ण ॥€ ऽथा 0 21], €छ्ला उशा है, +1§ाप 1८ 101 € ए09्त 0 ग शा ट्क्ष ज 2 (वाभधाा0णऽ 1८ऽप्रा ^ ५15 16९05 लाला 26110 ज {10५16086 शार 1ानट. ` [€ लषहष्ट्लाौतौी ताण ५6४15 पधी (€ एणा ग 116 #6625, एफ] 15 {0 षट्व्लो 16 ऽर्घा {0 0€ € आाला1€ क्षी 0 € पजा-तातशीा# त € ऽणो भात 006. 11८८ ¶॥5 15 ्€ बता 10016, 115 वागु 15 09 शि (€ गट. साऽ ज 211 116 ५८ ज ल्वा जाऽ 15 [ध<ला जि तअ 21121515. 1 ऽद्लाऽ तीणा {€ ऽ€४ला1) 30 € दाही) (लाप्रा€§ 8 57016515 ग ४९01118 2 ४०९ ५८25 {160 09४ ऽना ऽलौाजभ्ऽ. एर वोता, ऽपाट्४थ9 270 गालऽ ऽथे ॥€ क-91] ज 15 ऽङ्ा€515. 10५५162८ १६६५5 [णृ 1ाट्वाऽ वोत 910 070६८ त 10 *1६५६€. {70 5६८ 8 {0 01€ ६६5 [ण्ट 11211118, णद 9181€ भीत 01318166 णि पी€ €#€, णृ €#€ &[८. 0१८९ ऽद्ला, {€ 0 15 (10४1), 2170 लाागी75 [ा0ष्णो. अभ] 1 (€ ^05जगप्ं€ 18 16811 1८91, 211 ५.९८ ६६ 15 [णा (€) ग [ता0ष्णलतहट शाते [णृलल (0१ताताऽ 10 1719156 11 [ता6ा1. 91166 11 15 ०८४०५ ॥€ 5€ा18€5 2110 {11 176, 116 लल्ला तपल 10 {€ 5ऽलाऽ€§ 15 ्ताट्त्‌ ए. (8 15 {[7€ जला 16050) प्र प्र पत €वा101 06 {€ 10€ 15 ग [10५16026 . 71176€ 5], एलाह 16 ताठरूल ग (€ गा17५, € 7६४८६ 0€ लति0श्श 0४ {1६ 11116. {118 15 {€ गला 1८व8०ा) णि [€ कात्‌ 10 एल€ा1£ (1€ 175 प्राला{ 10 10४ {€ ऽना. पतद८८ \/€025 9€ 116 011 7116815 ण [ता0श्णा7ह 11, पणा (10५१६९८ ६४५९5 71866 1 {16 गण. ¶111€ €%65 8९९ वा ०0], एणा 0४ प्श +ल + 56118, 2 1€811220011 ग 1८ [0 ग 111€ €#€ {0 8९८ 15 2150 [10४4 0४ {€ वात्‌. अभ] ॥1€ (्णाऽल0पऽ1€88, पशौ] 1095 € 1170, 9 151 0€ (1090) 9८11116 {€ 1711110 18 ए€11 6071860. (19 1715 रला 15 ध्1€ ऽप्रू्ला१€ 15 (106) 0% € ताल््ा॥ म 111६ \/€028. [ऽ 85 2 तावा, 1241018 [€ कणां [€ एट्वपार ग [ला प5एवात, ऽदल्ला18 8 पाधा गा धां एट€यपाद्छप्ऽ भगुट्मवाा८८ 1 णि गला, 5111 1६८05 ऽ०ा1)€०)€ 10 (ला #9। (115 वाक्च 15 [ल 0प्रऽ0वारत्‌, 51111181 {€ 511 17त01681€त्‌ 0४ 19501 वा 21121515 51111 1६८05 10 0€ 0८160 95 11€ ^0801प1€. (01८८ 1{ 15 लवा0्णा. लाल गा४ च्ल, ठा ९४६ लवा ताजा 15 1६600 (0 178} 11 01 $ 0ण्ण 0 ए€्ट्गाा€ 1का101८8्‌ णौ प्ट ^080ापाट. आपा भ 1 15१ तवज्णा)ऽ, 11 7६९६5 10118£ 110€ 10 ऽ्लालाो( 11 {0 वभा [1एलशाता). 1 2 11118 15 16211260 ०८ (0 17€त1{8001 11 15 101 8 [(10५/1€0६९, एप्रा वा छ्लि ज पाट्तीापामाो, वातं प्रपऽ दवा 0€४ला 0€ लला81. प्या #द्तद्रा2 6 101 ०९ 5 /1111€51560 शणा†ी1 082 25 शि 25 1116 फ1ऽव0ाी1 15 (८०ाल्ला)€त. पऽ 25 10216 0 12/28 15 1६९६060 0\/ 71८ 25 {0 अ12186, 1८9 ५८ ।2५५ऽ 0 गााद्रा)ऽव 15 ६६५९ 10 (गाालौलात्‌ उल [पाय {€ >५15, ५६४०0 15 ८्लतल्त 10 गभा) क€ाव्लााला, आ111 1 #०६२ 15 1६९६060 10 गीता) लाद ्धावृणा110/. एप 1€४ कह 21] 1८६0 णि € ५१5त०ा 10 गा136, भातं जा तवाट्लार 10४0र्ल्तं व एएतपलंाह ५०§तग), कप्रल] 1685 10 [वनु 11. तापऽ, इभोरडा2 १०६७ 7101 एशां छलतुत्रा1 19 10 € (गो 98९५ ५५11] इट]7षह्मा), श्णालौ 40८5 701 1ट5। ग) ष्टगढश्चजा), छ ताल एलप्लूाणा ग टमा 28 1१ 18. 1 अता, ८तक्रा112 18 16 ऽलंला८€ ग प्ण 25 1 15 1८ब४, *2. एलाह, 28 (जात्‌ 0 #0४ ग कील ( 16 ) लाहजाऽ स्नातौ अल ालट्ऽ€प्‌ एज ता एलाह, ज9॥ 15, रणा 17 एल्ल्०ा1हि 1.6. दौभा 11 17110 ऽह ला€. 01८6 ४८८ ता0ज णश ॥८€ एलाह 15, एल्वम ऽल्ला)ऽ 9 व]70€वा 21166. + 2[€वा21८८ 9 वुणू086165 06108, 15 16 अल 10 (€ त्रप्ी, 10 त0प्रठ, 0 15 701 061. (11115 15 11 पिीतगााला(8) तलिल्ाल€ एला टला शलवत्रा8 अत्‌ 21] ॥€ लौीपा८ी€5 गातं सिऽ ° ४८ "गत. धर] ध 027 ग ५१5तजी0, ऽगोतछा३ पण्‌]] 2110४ € ल्ऽलि)ध्€ ग 9] € ४गां6 वदाहगाऽ आत्‌ पला [१८८८७ 001 ज11ह 2 प्र. प्रहा ॥€ 10811 1६] €<§ ॥1€ ४16५५ (9 10 द्द? प) ५€ 15071 016 पऽ ४८} {0 77111001 (77८८ 15 गाजी ताालाऽता 2 11115 ४1८५५. 1 € ला {€ त8जणा 9 (15007), ॥1€ ५18८ 01६ 15 [66 त09५) 10 [0ट्ल 11, 10“ ज111 (€ फलात्‌, {€ हा0पातं णा शाल) € श08€, ०6 ४४0१८९५ ४४ 1111६ (5001107 511८८ जू5तंजा, 1€1€ 2568, 1€ ५ण18€ 0ा1€ 15 7६८ 10 ए्वाला {11€ ऽ0पा०९७. 08118 91121166 || {81 1€ 126 6 शभा), [€ (था &1*/€ [115 0€51 {0 प्ट लात भ॑ [कह६, 9 पजाह ला का15 {0 0९ 04016 णि 15 0५५1 ऽछा. 911८८ 115 लालाषट€ऽ भ€ 10९€7भऽ[1716, € €©वा1 1६81} ५० € 1६06५ ३716 16 0८अ7८प्‌. ऽभो(८वा2 [ा7ा5घा 15 ॥€ हाटवल्ऽ [एडक्रा ग प्री. ल एप्पल कद्ा ल्ल पराध 2 10-111] प्रा ५८€ 112 15 > 1६ ग एराली169] ०६. ¶17€# 001 ऽद्ला) {0 1621126 1181 17] ्ालजा5 प ६८८55 प्रा1] 18166 15 [८ऽला।. 0 §2% प्र 2 21681 श॥51 0065 101 0110४, {€ पट ग ता 1८11 11685 {1191 118“17 1025660 पीला) [€ ॥256लात45 पला). प्रा प्रा 21 € 4€88510 15 20108 {0 € 1914 ५0८ज्श 85 {11€ पाल णि प्िाफ्ा€ अऽ. 11 15 00८ {0 हला भ१८९ प्रीवा #€ जाााएिट्डला। रा 11 81} 0€1188 15 ५९ 0४ ५€ा€ऽ 70) {116 एषी) ग ग्रह 0€85. छा168 भात उताऽ भअ८€ 10 ८०८्ल्‌ 11€8€ वर्ाल्ला08. एणा ०1८८ 5 02516 ह्ागभा८८ ग (€ ऽर्‌ एलाह 1वलाप्6त मप्र †16 0५५४-7 (छा01€4 2065 २५८२४, तलत ५८८ ४५ 76 0€ एट्ञला( 16 पाऽ (€ ज7ठण्णा1ह 8८11018. प्रला)८€ [15 +"}101€ 11६ \11} 0€ पजीी7ह एप {€ €श्तूा€581075 9 ध 11181६51 ९०५६. एणा 51८८ प४1{[70प्रा € कशा त ऽता), जाट (वा { «15४21126 प्राऽ 51916 ° 0501८ ऽला~-व01682101, गीलाऽ 5९९12 (16 ०८५८ 51, 20 0 [रपा (€ ऽर्ा5ऽ 71011४65 &८. {0 ॥16€ ५15८६ वावा). (17105 11169 9€ (1118016 10 ह्ा2ऽ) (€ पि] प्िट्वा1ह् 9 115 12. (5 15 (8110 0४ (€ ऽलााणा€ऽ € 17201113 {0 1६८९1 «€ {€ 2186€ गणा {1€ ८8८ €४ल) प्णा11€ 1) [5 [€ऽला८८. (लाला9्‌]$ 3 ऽती12गीिलया€ बला 15 11४0९ ० णातलइ्चात [1. ऽगा१८ ग 115 41075 शुणृट्म 0 ४८ 0141176, ऽगा१८ गल ऽ ऽप्ृलौाणाशा, 50116 01165 [प्रा1216€, (०0551012 भात [त7त; एण ध € ऽन्ा1€ पा16€ 50116 भटका 10 0€ काऽ का, [प्राव] ऽन, €भ्ला णनि. उलालशा# 0056 कााल्त6व (0फ्प5ऽ प्ला)३६।४९७ भूणूट्वाः 10 06 9 ॥€ गाया {‰#€, वातं (005 गाौालाऽ, 85 ग [9॥ल {/€8. (पऽ, (759{6€दत ज ध€४०ला शातं ऽपालातलय, 2 10५€-181€ €ाश10)571 (०168 1710 एलाह. 1 15 गदि णात्‌ प्रर 1ल]हएत§ हा गा 1६८61५८ 116 211€ा1४01} तवप्€ {0 प्रटाफ), गहि प्रलया तला7156. (115 15 पोत] 06८वपऽ€ 01४ पाला) ४५९ 86८ ला) 25 व 111४४४०) ग (€ लाट प्ो9{ (0६४ फला. (17€४# व€ 10 1770€ ]०५६८त 0४ ॥06€ गिपाोतधवा1€ 2615 ४7161 लट 71६८९85 धल्ल्गा7एगााला।ऽ ज पला [1*८६8. एए 0४ प्र15 ५/८ 885 {€ कभिााालाो। ज ४1500111 0% 8 18" ऽ ८800, 80 {0 58%. एजि 28 {€ (९21 [गाी5 0प, 11 15 9 1६211260 ऽप] ५८110 ला 10686 01€ श्ना [15 हाव्ल0पऽ 01658715 अ10 {€वली185, 17 011४ 016 ©) ५८५०६61४ ऽपालाीरतला 10 रि). पीप्रऽ, ऽगौ(वा2 एजो5 छण वा लील ०६३, प्रज 1६0६०6६ पल्ताभजा18, एप ऽपणालावल २४ ०९५०६९५ 8010) 1€84 {0 णणऽतणा. 5 15 ५९६]] ॥00श्ना, «22510211, (€ शणा{ला ग प्ौ€ हात (काटा दा ८1160 तराप 0 एषतौ18-ऽप्ता? 81125४2, 11160 {0 177008€ प्15 5101815 8ह1 11 2 तालिला{ ५५३४ एषा तातं कज ५८८८९. [.शंल ज तद्रा 9) #2 10016 #€ लप्र, बात ०८४८०६५ 11 28 ता गूलि9€ 7100८ ज वका ४०15001. प्ट 10५८६४६ 61251560 (2 1 ८1 710 1९86 10 [[एलश्लठा ४१11116 411५6. 41] पाऽ 510५5, ( 17 ) {191 1 वार [11801681 [€10त, प्लाट जणा ०€ एषण टिक जणौ6 लना टश अला) (176 ताद्य @कृला€ा16६. [ल एा]] 219५295 06 8 ४ [वहट€ ¶घ्ाएल, ज0 40 70 [2५6 € [णण वध्वृप्ाऽ1€ 0 कवा 11. एण ध€# भा {6 64 0८ एनी. (181 15 €>व्लार ज्णीोर/ ए 58दहणा)8 प0वऽताठ, भाप वााहप्ा)8 पऽ वा € 1210 ५0शा 11 (€ एश्ा§2५5ऽ, बात 01860586 11) प्ल उ7भीाा2-ऽप्रौ 25. #४९तत्रा 15 101 8९917151 वी 9 (ला) एप 11 फए्ोऽ {0 <€ 9 (ष्वा तीऽत्राल्यणा 0एलशट्लो ५ण5तता शातं लाषहजो. 11८८ 25 ४/10४त्रा०)#2 05 0, प्€ (लाभा ग 2 ५0186 गा€ 15 7८, €४९) (€ प्राटताश0ा) ० 106 €20 25 5] 15 {0 € [टलि€त ० गा$ गीला 1€ा110 पऽ [०८1८९ 0 प गा (णौ0 काऽ {16 1111687. [7101 1४, 11 ५८1] ट्त {6 कपा. 11 प्ट 59106 [ह+ 11 € [251 लौीण त € ए08€-ऽद्लाणाी जा 1115 ज/0<, (15 (ल ण्ण] 0८ तटणा 0 € ^ (व्रा 75. ५४९ 112 20 (9 016 लगाए 9 ॥€ ४15 15 भरल 17 पाशा 62865 0६ 10 गा€'§ 0ष्णा [8$लानगरहा८ वदल्लमा ग [ऽ काशा» 25 अतं ऽ12 एग15 छण. 7€ एदल 8६८ आ) 2 पाल्या पोता. +€ 705{ € (शक्टपि) 7० 0 प व<€ पऽ गा15121.€. 17€ शाल्वा &(व्रा/३ 525, {181 1#1€ (गलौ), जग प 1६०० 15 [ट्डलाौ गजा प्ण प€ [द्म ठ (€ 1 हा. 1 ५८ ऽल्यलौ ट प्छ € व्वुणात।, ८ ऋ]] ए८ण्ल 774 11 वा/भणालि6. उभर ऋऽतजा) ५७1 ०€ 1 2 लौ] ज 2 06तङात्‌-लजगाीफएिटः९, वातं 1 ४८ 2० गा दुल्ला € वतुपाल ५८ ५1] 0टज्ल 7170 11. तला पटना) 10 8८८ 0पा 11226, ५८ 1155 10€ 1६91. प्ला८८ € (व्रा ४१ पगा ४5 10 10 11216 प्त 1111586. € &21\९5, पिला तौ, शा वु [पवना 9 | पऽ 85 ९016 &ात115 ८811101 € 0011९, ए ` 817८८ ऽलााा€ऽ 281९ तला) 10 06 00116, ५८ 18*€ 10 |पऽ{ एणा तल फूल (शी (८४ व7€ 1116176, 9110 7101 © पला) {0 च्ल 50 11€ 1८८, आभ] ५८९ 1ाप्रऽ{ 10 € तदा {€ ००५५- त {0 एष्ल्गा€ उशा) 85 प 15 17ा00881016, एणा 10 अथा {€ उभौ -] 18 +*111}€ 17 {€ 004$#-1710-6€0ा7{01€)त. बटा€ 15 10 नील 2४ 10 गभा) {€ 2050गपा€ 5{2६€ ग (एशा)1€891655 10 10४. (115 15 1116६ छपएलालात८ जा प्र ऽर्था 95 € 2080. वता पणत) 15 एच्छगात एनौ ताठण्लंष्ट भात्‌ पातर्ना ८भाि० 0८ [तात [आ शा एत्र ५2९. $शीौ1€ा प्रो€ ऽलााप्ाटऽ वल्य 175८6 पी 11 15 80 [0९ दथा) 21९ गल गाोगओात2॥€ बोर क्लि 1 15 ताणश्णा. 106 ठल्ला गात 70ा-00लाशऋु (भाजा €4151 8॥ प्र ऽअ)€ प्र 06 10८05. एए पऽ शतात्‌ 0ल्ल्०ा€ अ प्रो5112162016 (गालांत, 25 पा81121201€ 25 000४ ९९० कलाल शाजा 10 (0 दावण. ला] चरला त्थावृप्ाा{#, (्मा्0] ग ऽलाऽ€५, 11661180 814 12110121 <मत ग लापा पपऽ+ ९2० गा. 2४६) (€ 8 ता, 0618 प1211261€त {0 {11€ [0४5 2 {€ ऽला5€5, ०0९8 10 वर्वधाट€ 1 ऽलाऽप्रठणऽ लांण्छााला5, पला) [0४५ (वो गा€ ५८0 [85 2011 0९४10 11 0९ 5४5१६८६ ० 1६. फोला €्ल) 2 प्राह + एलऽजा 4065 710 ६४ 0ंगा०ाऽ ०0, 510प्।त ४८ ऽलं 8 ६] -्त कश {0 वता 17 11 पालयल४ ए एलाह एट्वा 12? गप्ऽ, 8 पादी ज जणऽतजाी €४ला) {प्ट ग€मा६ 0 261, 61८८ £1४108 11 [ि€ऽऽ0) प्री 11€ 1185 0९817९5, 15 210911४ 2111 गा ज 015 णि110€85 गातं [16€0€5॥16त 2615 ° 00 भील भा [715 0श्ण 0651685. (75, 8 प्रजा € एश्रछाकवीगां)58 गपतला ५065 710 010 भार (्भाऽ6८ जअ 50८० वापालाता5ऽ. शणौ11€ > प्ता (\1\/10150), € €122826€8 17 (€ वण€ऽ 0पत€त 0४ € हणप, 106पतााहटि आतङ भातं (जाहलाभ्छ, ॐत गल € ५1500 15 वशात (५10४2), € 0065 [0४७८ गा# अत 25/तौलएष्ाल्ाा# ॥1€ 58116 गपलाऽ, 0 15 21५८९ #§ ८01860ण§ ग 1115 20501४६ 7गा-व०ां 9. 7 श्वरो! 9, णण 270 60५ एल [तला८१, ऽभाल्डा2 पएणाठंऽ ण कऽ 705 [जा ऽद्लीज ४१ गिह [5 0एलंऽभ्ा८€ 10 प€ पाप 11 (€ 5ऽग€ ५३५ 25 1€ 0628) {€ तीषलि. | 1 € [28 लौह, दका), 8 41210्प्ट ॥ालौ6त 15 णवं 0४ क्वता८ऽ510ह ॥1€ पाति. (ल € 18 10 € वररती¶्ता ग लनाल्लु5, एषण 9 लाप्तणण च्छला ज प्ली. ( 18 ) ए05€ कल्म श्ल (जषा रतरा2 (1779 025 {&€ा € [086 36101 10 06 (€ शिल एषा वत ५लाऽ६ 5९{1017 10 0€ {7€ [बलि एषा, &112108 (7 वटव] 51265 पी प [0086-5व्ला0ा 15 [वला (ला 15 0116 [ला] €४।तला6८ 10 पणा नाशातद३ 1. (€ प्ली लऽ ण त्रा द्लाी। वाश्च 15 प०६6 1 {€ [पाता€त शात $ धि एभशहाभ ग ॥1€ {181 नीला ज 15 ऽदल्लाछा), 710ता्ल1हि 1{ 95 (11 125 एदल्ला 5810. गघ्णण्ा € ३४ ° 4621118 [€ € ग 1116 कलिला 5८17005 ८ऽप0[008€5 9) द्वाद €ोपीशाऽ 1४८ ॥टभााला(. (17€ पलु0€11५€ लात्‌ 4130 51811168 {11€ €ा1त0 9 {11६ ४४ ०ा]<, णाल] 15 शपात्‌ ता त प्र [005€-8द्लाता €४६) 1 रत्रा3 (11108. ऽ *€51011. (115 5८101 15 011५1060 1110 प्र८€ लाकलिऽ, € 1ऽ{ 15 लावृप्रा# 1710 ऽलं प्राऽ 0 52५४2112, 116 56्८०ात्‌ 15 1210181 21218515 ग वाला, वात € 1251, 20511५6 ाल्वाप्ठाता ग ताता वरऽ 8. {1176 एष्टा 51286815 प्र {15 7111871 9५*€ टला 8 प्शाप्र४] णि {08€ ५10 शात {0 70002 9॥€ {€ +ण5ऽतजाा], ल वटका 11 प्रालाऽ€ ५६, प्ाएपदह्ी € द्भााल ऽध्लाण). [€ ऽद्लाता ऽऽ जणा वद्र गिाापणाभा7ह € वणभा€5 ज प्र€ 9ाकाऽ, 10 ५५11] 06 17111 ०01 10 208०7 115 [त10०/16042६. [1 2150 1895 ५0) [0४ वा 83 ठा, 70 णि लात९८ श्ण) 11९8€ पव7211165, ऽ0प्रात 0€ णातत 0 गा) टा. 1{ ५111 ०6 101८ प्रभ € हटवा ाव्ऽलि 15 एवाद्पाभ भ € अञ प्र 00 0€ 112त€ {0 ५6 अर {191 (्जाप्व्ताऽ {16 [वी त (101608९. (¶17ए्ऽ (1 [जाऽ ०प्र प्री [वपं गाऽ{ला111&5, [011्102265, €1८. € 1पाल्वं छपा. अकृल्लाभ 7ाला0ा) 15 711266€ ज (€ (्लल्लाणजा ग वाभा 1 € ता एटा ण्नप्ी गााद्रा1४३ 11 € तना लाला. लया {€ वरमा िदवालाऽ 9 9 हिप अट 1910 00ष्णा. प्रल८ 5 भौ((92 पाला गाऽ 41 8 हणप पञ 0€ ० व71€ ग गि€ऽ€61)8 16 01861]01€ ` ऽ ५0प0॥ऽ गात @15फला178 पला). प्ट पाण 2५८ € 0656, 85 ५,€]] 25 {€ [€ ऽ€४ला८६1८€ {0 1ला10४€ {€ गशीीलागऽ. प्ट गाप 12५८ 1६८५९ € (10 1€त८६ [जषा पठता), एप तपात्‌ 12५८ ल्गाश्ल1&0 11 17110 काटल छलांल)८९, ाप्ऽ 0€ (टी 101 0९9 वत पात्‌, 26 एलः ग 81] व्ल पाशा ४ ज 8 कद्ट्ला 0590266. € पऽ 06 2050ण६।४ (लार 9 21] 51311685, वात्‌ पऽ 0€ नगा€ एण710 865 ना 0पा ग तााता€85 {0 गल ऽ. {115 1951 25]0€1 15 ©]€कष1# णि {11€ ट्ठ्लौील [01051 {0 10५€ 115 ष्णी [71685 (01€ प्रशं ऽ € (द्वलौ10 0४ 17070वपरला1ह 106 ऽप्तला( 10 लवाल्म एशा15804 09552265 भ[ला€ {11 (फी) 15 121 एणा. (ौप्ऽ, [ददृच्कतला दावा 1700 ४€ (फी 15 ०४०८८६0. 16 10€8 15, ५/© 5 110४९ 71 {€ 10 10 प्€ पा-ताठक्मा. ऽ11८6 लाौवृप्ा#/ ८वा ऽवा ज] 11 1712 {2८16 [€ा€ 15 2 रछ्रिला), गा€ (शजं उदा भा लावृण्ा+ तणा 06 4050प€ छण ग € 01प्. 911८८ 1 15 7101 21) 00] ज [लाप्लृजा, ४८ (वा) { 0८86106 11 11 [ला5ऽ ज7116]1 [टल {0 भा €श्लाला८६. प्रदा) ८९ ५९ [05{ {751 टल 10 प ऽलाा-०] 1©415, जा प्रश्वात्ला5ऽ पणन अट 0886 गी € ला€ा16९. 9४11 प्ऽ परातलाऽ100तं € ५808, ५५९ 118४ 2112156 (0 तत्‌ छपरा श्णालौील प्रो€# काट वजा 2] ग 701. (11८४ 5110प्1त ऽप्ृणजा। उपला (16.»€0€ 9110 115 71168115, 276 06 ऽपफएठ1€त 0४ प्ल, गात्‌ 101 लगा ०१५८१९५ 0४ {[ला). {1121 15 शौर €#ला 10! {17€ पठ्तापध्0ा। 15 10 [€ 016 ता8८्मफाऽ€ऽ 01 {0 2 1690, कील परम ध 1तललातवला( 01860590. गी 125 एल्ला प्€ प्राता1 1६280 पणौ €्ला {€ हा€गा८६8। ज # त्वदा >- 5610] कऽ (श ०[€ (लाला ता168, 0 ऽप्-ल्णाालाध165, €श्ला {000 {€४ (0प्राति ६५८ €451/ ५८६॥ 111€ ऽप] वृणा 17तकृलातला$. श्लो 16 50-6णाल्त शापदऽ हिलाल 211 ०६2] ण्ण) 561६८६५ 72558265 70) {€ ऽलदापा८ऽ. ^ 11 (75 1६405 5016 26006 {0 9556 पीवा #तत्रा18 15 7101 2 011108गृ01%. 5 2221751 1115, प्लाट गट ग्ल ग01600>6 ४८§ प्णौाला 9856 पी $द्तृद्वा!2 15 {00 (19) 10215016, अप ॥ला८€ ५0९8 70 टं लाप्ा€ा$ ग € लापा 9 वणौ). 80 ग 0686 ४16५5 धा€ 00८ {0 ीऽप्ातलाऽभाती)£5. ४ 6तत्रा9 15 8 एा105ऽग्ी 0286 01 ॥€ [वला] शूणा0वली 10 टयार, ४1116} 17८ाप्त€ऽ (€ € षएलाला८९८5 270 1८४८ भाताऽ ° 5265 25 ५९11. प्ण 17110500 ८ 06 028८ ४.70 € त्फ) ऽप़्ा€्वं 0४ 111८ 5€ा1588, णित €. गौं श्ना] 0€ वाल ५३४-काद्वा. €ोएएलाला८८ 15 (0 0€ € तर्प्रा, णौ% ` पात +€ ऽलणणाठणड[ ०४०त प्ल तवणा [०५५६0 0४ 11121005 1€2018१ 40८ 50 ए८्८वण56€ 16211 15 €४जगात 5ल€ाऽ€-फलप्दता)5. प्िदा८€ €0त9-56€05ऽप2] एलप्ल्‌॥४05 गाप्ऽ 0€ अ21%5€0. एप #टतंद्वा{9 15 [णा (111050४ 17 (€ ऽलाऽ€ प्री 11 ५065 70 2८८लु9 {€ उपाजर ग प€ ऽदाएा€ऽ, पा1685 11 (था € भाताव]४ कभा10ा1136त पश्र) 10€ (जणा(४/ ण €कलालाा6६. 1ापऽ, ५६ ल्ल] पभ (€ गुणण्ष्लौी ज € गौ 15 (¢ 01४ प्रणट प्राा०्डजगा८३। 2[070460 {0 {€ ^05010€ ९९८०11४४. प्रल्णा1ह 1910 € ऽलाएाठ5ऽ जा € (401, (€ ष्ट्छ्लौलय आतणव ०७८ € ताल्ल फलौीौत्तं जा 1€26|111182, 1.6. 281 €1ऽ{ला109] वा€5{105, अत 2121416911# 0वा€ {11६ 01561[01€ ` $ 7६८०1८६६ *€ 1011018. §ग्रौ(29 125 17 प्ं§ ध््लौावण्ल वणप वो प्राएाणला ्ष्ता्ठा ता) (€ {109115205, णाला€ 11 15 [८ऽला्टतिं 1 115 1511८ पा. 0716८ पड ०८ 171/617हला++ पजलशा, भात 08/00010821684119 11६ 10 पातला{9५€ (15 1107604. 016 0पातं 8६८ पाथा 0€ तां ल्मााण्टऽ (0ष्ूगतऽ 1116 ऽर] कैपा18£ #॥1€ 0156€प्ऽञ0ा), 210 101 06 ५,/३%-121त 0४ 5106 ॥व्लता1ह. (लील एज 15 (9 {7६ 015011८ पऽ! 161 ए€ [णऽ €०ग€€त 1016211, एप 7180€ {0 86८ (€ 19012111 ग ध)€ € &८1 प्रती. शलर्पंऽ ाप्ऽ € ऽष्ट, गात दातवा. (115 ॥्दलुश््गाशए ग ॥०४८ एलणट्टा (€ {५/० 15 1009, प्लष्ा ध ॥ल्व्लाल 125 2्त0ा), 91 [€ 01561016, 1&9दल 1८ जला 1781 व्ल) 708६0 15 ५170 1€ त15ला€ 13. 7 0प्रा एणा प्रा1€5, एता19्‌}2 9 ^भपा)व८४[शा) 720 71246 (115 लावृप्ा४ वि1015. कचभ {€ ताऽला1८ शोऽफूलऽ प्रद [€ 13 8 0लाऽ0ाो त ऽप्रलौ भतं ऽप्लौी 608€ गातं 510) 2 112. 71#0€ ट्व्लौाल नाऽ गपा त शील (€ तल्ली ज कल ००५४ प काऽ्लरट शा एज कलाावा॥ प ऽवा1€. 7रप्ऽ {€ 21515 510] 17110४65 0), प्र€ 85 ताष्लौ)हि पध लाकृणा४ (0 फ्वरणऽ 1€ ला 0४ 510५५1४ एगारह छपा {76 तारलिला+ ४1८ फ-एजा§ 1 € इलाएणा€ऽ, वात €जलाप्र811/ 1€वता18 10 116 ऽप्ला१€ ऽथा. | एणा प्री ऽप्तला 2555, 181 70 र्धा गणां प्रो इला प्रा€ऽ 718 58४, ४लि 211, (1६ 0168611[011071 9 00 ५60८8 10 {भा पणा [115 €ृल€ाला८८ ज 115 000) 3611, भातं [€ पऽ {1€856 000 0 ५601690 ५६५००) €!€. वल 1 18 एगध छण प्रभ क्€ एज ग 00, भातं 211 (€ तवा ६ 10५/2105 व्री71 ॐ€ 0880 0 {€ वीता ज € ऽल1एप्ा€ऽ. {116 ऽला1एप्रा६ऽ प्ादा186&1 ४९5 [0081६ {€ ऽर्था {0 ०८ एण 9] कऽ, कील पणौ% पाप्ऽ। गाल नुह 0 गा€'§ [दणं०णऽ २५२४३ ग आ प्ता12? [1 15 1८" ऽलो प्रा€ऽ ज्णौीादौ 19४ त0शशो 211 € 7प€ऽ ग तवफा1€ऽ गातं 11181105, भातं 11 15 22211 € 8611[0पा९ऽ {197 [01८६8€10€ पाला लाफणाला तजा). व15 15 (€ पिातवााला(द। एदा ज ४ दवत्रा. 1 ग¶€ा' 1111015 1४ 00भणो 7८ प्€ऽ, 210 1€2५€ 11 प्रौटा €. #दतत्रा9 1६65 01€ {जा (€ तणा1€5, 12/18 00१) 7जाीा7ा1ह 1८६७. 82816211 21] पठा -टर्ापााऽ (ता 0प्रा ज वटुद्ला६ 11€ गत. (116 ०1, 06118 7€*ल जि्रा)त€त 0) {11€ भा-णा€ऽ, १12४5 आ0तप८६8 8 एफ गता, शणौ16)) 22211 0८०15 2 €51201150तं लापा {0 0€ 1८६५०1५ 3887151 17 प्प्ा€. #४€तव्रा18., (10) 00 0 ज ॥€ ४६५25. 10९5 101 शिाा12{€ 7८५५ (प€5. 78118 1द्‌]द्त 21 € 101८5 जग) 8 गाश /ऽ1८8} एयशा1€, 1{ 1९०५९६5 1) वा{{-प]€ 1 ओ द्रीला1€8] €171681 ४भाप्ट णि. + वडा धा 15 {६८ ० 01९ प्ली) पा] (€ ५1500) 08५73. (17८ ५३6 1६660 10 1ए।€5. प्ि्ा6८ ४€ प्रात 30लं# ५25 7८४८ 4156ज7द्ललत्‌ गणि) 15 10018, 710 घाटि [0४ 1€४०[प्ताश्च + (€ दौग168 रला. [1 15 प्रप प्र9 प्राऽ ण८्ल्वपा€ 145 [€ 80711€ 9161186010्1<व8| [01६८८६5 1 प्1€ 570 91100५५5, एए प्राारतप्राओी) 125 0८) 8३५६ 10) (€ 01185 ( 20 ) ग 5ऽ€ुएभ9धछा), णाली ध्वी इग] ६618 कणा लाशशा०पऽ टश्ठापालाऽ. {1 126 2110५८५ ए5 10 (0ाएलालत्‌ (€ 1510, 10 ग]४ ण प्रापातपाी), 0 ग 1€11ह0पऽ प76४लााला§ 21 ०४८ ध्€ 21006. ^ पार्त [95 (€ (€ ४ {0 गण्या {€ ऽध्ल€[§ ग ॥€ 11081 प्रात€५६०]०6त प्र1021 चिदट्हा० पलाहा5, 28 ५/९।[ 85 {€ 11081 ५€५६10]€त लात ्दाा्ाजाऽ [11९८ (डका 8ाति एप्त. 1( 1125 7171206 1116 प्रीत 3150 {गलभा+ {6 जाल ऽ' ४1८5. ५४८ वा 70 कलार प्श (15 (०लशात६, 11 115 0४५) [गा 0856 1125 टवा ऽथा शातं ४५0€अ९०त प्राला11८ब1 1हागशा८९. एप प्रत 15 गट क्ट 10 16 ददच्ल ण ऽगोौधवा9'§ तालंणा) पीव फणी) (गलत्‌ 15 णापर) एाती8€त. प्ल 125 नादल्थ$ ऽत पीं 09 पाला116313/ जारश्शााष्ट भ) कतल गाल ९०८5 2989 ध्यात 10 01८5 00) 00907ा91]. एप € 18211655 01 16 एषा ज € एभलवाऽ ज परऽ 710 ४लाीला५, 95 ५€]] 85 {1८ ५९६5160 ा{ला€818 (णाल काट ५६९[)1»/ ला्िलाल]६त 111 अआ 5061, क€ {116 168] (वाऽऽ ° ऽप्रलौ जणतट्डा८०त्‌ 10 दा16€; धल प्रता) 1116 0८अ7€ 10 [€ऽल ५४८ 116 प्रा़ाणत्ला र्ता. 11 13 €णंवला 1 छपा 0ण्णा 826६, शाला {€ 50-6211प 1€]11्10प्ऽ 1€प्वलाऽ गट लल्‌ [ल ९७160 17 ल्ल ४178 8 1091] पणां 50८13] आप्रलप्रा€ 91 (लशा 1{प्र9ा5ऽ, 800 फएताो( 05 10 एला६५८ प्ालताो7ा16त 11160165 भात गापो. 7 € जलय 09100 प्)६४ भट [ल्ल प्रा) गा 116 [च्डलौ75 ज इश्ौ(य२, 6 क118 191 {11६४ क€ 70 1८ जि प्रो€ [ल्डलां शलाला 10). 016 15 95॥0प्राध€त 0४ ऽप्ली 955ऽलाताऽ एवा्८णाशभ णाल 1८४ लभ्राी {0 0८ 1115 2[0081411८ 7116886110€78. (17ला€ (क्षा 06€ 17 1ाल€ व5{0पाताफषट प्रभो प्€ द्व्लाल लभ्ाा11£ 10 06018 10 8 [वा८फाभ [र्वाला, शााणाला1ह 0081 प्€ एपार्वला 15 [दाशो 1068. ¢ गोधा [षा ज §क्षौ]<वा215, शात्‌ लकां, 1९151875 गऽ ला € १९५४०९५ 10 ए€व] {€ पएऽतला1 25 2817181 (11213. एप पील ४२58५28 9110 6०४8 एनौ ऽल्ला) {0 06 ०06८ 389 77 € 19 ज € 39116 0186256. ्ा1८€ ५५८ 1715151 (4 [<7512 7ए05{ 0€ 5प८१९त, 210 0110८, 1 ५८ (भा) {0 € ४21519५5, 81 इभो गाप ४८ ऽ[एतालत, बाति जाक, 1 € फां 10 € ऽ ३५25. त € (ला फा] १0 710 पया ्रीटा॥ {0 ऽत {518 गात ऽ 1(वा2, 28 2121125 200 ऽक्रा11141%25 50त16त ५६625. प्िरल7षह 0द्लात€त प्रलया €[€ 0 (८०15 {€ ऽद्वा 0 99 29889265 {0 शाम 111८86६. पऽ 50 ¶ी9॑ (1८४ 712४ 00251 10 0€ ४ कत11८25. ऽपो 128 (गातलालत 7 लट्वा [ला§ प्ल गादा0ऽ. आश» 9 ६६५, 5110 8552265 अत 5ऽ0ााला77165 € 2 1८50 {0 ऽ०ा0€ ला)<ऽ ग वछप्रापि], ग प्रात्मािा€त वप्त, ८ ७6 8210 16 पलु्८ऽलया( [15 ५16७5. +€ 04४6 {0 ऽएते [€ 111108४ ज 0€ 81785१६. 2110 28€ 0ा ४1€५/ऽ 01 {€ प्रा01€ ऽपत# ग [5 ५16६५५8. प्रश्ण पाता 510०५ 1115 1168522९, ५१८ 1112 8८८८ छ 1 च्ल 1. ऽभ्ोतदा9 18 100 णठी) ग 9 [एलश्चण ॥0 छात्‌ ०३, ग णात एप 1 लाल्लऽ. एण 16 70 जाट लका गालइर्ला {0 ४८ [5 णिार्मल, भात्‌ ल आ €8त 2 11658286 पणत] 125 एष्ला पट ८्०लप। ९९ [71. [६ 15 तछा णाुणड। 10 ५6 1 1 [15 एषणा प्भा1€. #४€ [9५४९ 01168860 0६८व०५§6€ € तथाल ग वणा #€ ट्भ्नणौतगाभर# 71688286 ग इभोक्ष9 ऽल्ला)ऽ 10 € [ापोाला( 0 प्र 50-6भात 0110ाऽ अत [जगीप्3, एवा) 1115 ष्ण) 7916. {0 1146८ € [0द्०णऽ आ त (हपाप्ताठा 9) 11111112 1116 शा ज प्ल हाट गाक्डल, 116५ 18५८ पथो<ला 10 ९5180118} 1115 17119865 वात (ला1[0165. {€ 18हाऽ्लि 100) ग शद्रा) 15 06#०ात प्ली (लाएगथ+ [लाभा जा)8 ग ावा)€ शातं 071. € 81५0295 5100 01 1#€ प्िातभााला118] त०ला711€ ग #€ 72106 त णितो एलाह 10 1८81. प्रलाा८९, 16 21५५३४5 एगाा(6€ छां {€ वला, € आवण), {16 ग्तौांडीत्रा)2, 25 115 169 ऽथा, प्णालौ 16 एट्वा$ ७25. 1.6 प 2150 1९91186 [71, 10 त प्€ पा] आत 11122172 ५6 शि), एषां 1 1116 पिातगाला19] 105. {715 ५1] 1€४०ृपींरा८€ (€ जौला अण एिट ग प्रतता, भत्‌ गलो 06 1004 2968 ग प्राातव्राऽ) 110 {€ ५101 ०ा]त, एलाह 1 25 € गीला ऽ6ंला110८ ग{भा0ल€ा{ऽ 12५८ 00116. 11214178 [171 काजल ७० ग ¶€ ए्ाीट्जा) 15 25 200 25 [ताह फा अाण31]४. (16 पभा भणं] कल ८४ 1086 धौला €}191८८ ग पला हकणऽ ऽप ४1५०]. [ शप्तवल 2 € ऽला$# 1068 ग 501 त811168 आदा 52118 ३८ (21. 09 76 ऽशो ग 025व्रभगाान्ताञ-जी्ा 15 पागल ए6ण्लणि। पभो #6 कोका ग प्रभाणाक्ञाः- (्र8, ण €४ला "८०७९, 1685 0मलपि ड) € पाजा८€४-20त ज ऽभोतमगा)०८०)2. 1 € पऽ 5३५८ क7ो1 णा) ऽप्रली गिं€ 9 [€851, 11 ४८ 18५6 कल्लतल्तं 6 पौण क्रा 1 € तडि) ज [ण ५४९ फणा] वरील [टि 2 € 0€ 91 16851 वा0र्ठं 8 वृणा जणाधणा, प्रीभो ऽप्ली) &10551068ता15. (01 0€18& 205फला८्त, प्रा [€ ऽलाणा€ऽ 08४८ 19 (€ ण€§ लि (€ 115, वाते 111६ ऽना प्रा८ऽ प्रीला1ऽ€1५९ 7६८ 11€ ऽध्लत्लऽ ग णी) प्रजा) 11686 जला णऽ, € ऽ्तला। ६606065 ॥1€ प्ता णाली ग1868 1) जला ठञो. (11€ तााल्ल (एलप्लूठा ज एका भात [द्कऽप्रा 15 10 ऽलाा्रिप्ा€-०प2ा06€त, [6८८ €जला 1 € तल ॥८€ गल तप्ा€ऽ 0 € वपल ग प्ल ऽलााता८ऽ, ष्णा (वा ५८ 0 रणां 0656 कल्ल एलन्कृध8? 5109१ 200 षलाा]9 ११6 [द्वन 21121568 111 €>€ा1€166, वात 5005 1191 116 10८्फ5 ग एभा) 15 {1 रत्‌, शात 101 प€ ४116855. [६ 15 ०८ 10 17ताञलाााााा01*/€ा€88 प्रक € 1तलाप्रा$ 15 1 (शीला€ 00€ 1518. (115 1ताऽला7 30 अपात्‌ ०८ 1€1710*९त 0 गा०1#518 17€ ऽद््छा्तै लावला ५९६15 जण) प्रा15 वआ21#515. 81 ऽप्ला70081001 15 41586€प्ऽ8€त 11 तक]. [€ 0681108 77 प्€ उाभााःऽि-81125४2-87प्ा11त 15 ऽदौोमगश्ा४# शात (जाालीलाऽ1५४९. प्ल ध1€ उपा ऽल्ला75 10 ३2५८ (0ा)€ 40 {0 (€ 1६५८ ग पी वडा, भातं (नाष प्रीलठपट्टा]र 01211681, 15 +€! 1916, अ1त6 {16 € एणा. ([1#15-6885 876 [-16€85 €) 7६७ला {€ गा जा वा21515, 810 +€ 17 €४€ा €€ा€1८€ ५९ (्नापिऽ€ € (५0. "4४ 004 15 सि" वात्‌" शा) शि . प्लाट लदा 71 ००५४ 15 1, प्णालौ 15 17०5७४८ एल्लवणऽ€ 00५४ 185 पं57685., प्राथ, (४ 69/६5 वट एत्‌" वात्‌ नृ भा 01170. , (ई करत्‌ 15 70 (्लाएलौलाता1६' शात्‌ ¶ शा 0 (गाालौला वा", "711४ 1270120८ 214 व शा 1हागभा(' €[€. अट (णाता) ०३५22९8. 01 2121515 11 15 लटका #्9 11६ ग€ 10 [धऽ॥ {५/0 ५2४5 2 58118 (€ ऽश प्रह, एण (© करलिलो( ट्लि85. 016 ग पीला) 15 (लाभा 2156. (पऽ (16 1{€8८[€7 {21668 {€ 0186116 प्रा णपषटा प्ल 1वएशाा॥5 ज (1८६८ ३६65 ग (णाऽ८०प्ऽ1€85 {0 111 1118] 2०] ° {€ ललाला८€ ग [एलगाजा, वातं प्ल कार्ल 258ल 5 प9॥ [€ 185 ६०१ प्री€ 1170 ग (€ [लवला725. 75 ऽद्ल्णा (गाभाऽ एला $ ट्फ ऽलाप्राा वृप्मशीताऽ, 10प्तं08 पीवा ताऽ्लाो7या९ 21181818 ऽपात्‌ ९८ एणणल्‌$ 101८9 भात भीताश, ऽ भात्छा2 एगाा15 छपा प्त परौ दभा 0€ अएण्णा त्ष एषा कर्जा 2150. (115 5८८०) £1*€5 {1€ 1८ 10 € गल) 1९€ा€त 211 भा0ा पीं ४/लतठा12 18 वा कीठात; [प 85 {€ {75१ ऽल्लीजा, ए15116त श्ण) वप्ल9॥0)5 णि) व्ा115205., 015[70०\९§ 11€ ध्वृप्9]]$ 32918 भाट्टा प्ट $दल्वतरा।2 15 2-४वता1.2. 10€ €> एपातऽ ०7 0४ णण प (एकी) 10 11056, "णौ0 ८ पा9701€ 10 अभा) (150) 016 ६0 006 वटवञछा) छ प्ट कल, वातं ४८ एणा [एलक्षाजा, शोत 00 रतां तिट्ञा€ वाह कपल प. 1 15 9 181} ऽद्लाछा), (द्व्य श0ण्णा1हु पल ७५३४ 10 भ) वडा भा(. पट 15 2816त {0 णा0र 9 भृणदला0ी6 ४५४ ण घ्लि77ह भाते प्राता णाल) (€ 5ला8€5 अत प्रलाः 00८्८॑§ तणा 7 [15 लगा(व्ला. प्ता -3रया ०१ 5९1 2५€ 10 0 ताऽलाा17260. 470 ब] ताएनाऽ०05ऽ 7४051 ८6 60112016] अपता 28971) भात्‌ 229 प्ल वहग) 1 15 (ट्श प्रीं प्65€ १0 गए 710 36, एप ऽप्तला){§ ग 1500), 1६6 7101 8 11110 11121151 जा ला{9] 2611८68, गाला पी 086 एदऽन९६त ला ६. ^5 ऽ कालभ [0011115 ठा छा1€ 0065 101 £1\४€ 1118 तैवा 11 फ्वाण्लाः 10 चती प्रह 5०-17-19, आग 1# (णो दगा व्तात§ 16ा1-त्9]11, घा1त 101-वरटा0िऽ1, (भाल € प्रौ€ 9 {0 ऽला-त01€0९€ 10 वा त्रा६०-कााता 11८ छण) 15 038६तं 01 {€ शि0पऽ [ला #लाऽ८€5 €) लाता) 17 € बी712001 19 € ९९० (21810) 2110 918 € 10€111८81. 22८| श्लाऽ€ 0५61165 € 1जा-35117 (€ 1751 अत ऽल्ट्गात [लऽ (22) 21/९5 9 5€6106 {01681 ट्देऽणाो 1 (€ वाप ॥लाोऽ्लौ, भात्‌ 25ऽल {5 1176€ प्रणी ज च्र15 [तला ०४ हवा {0187 09४10६8६ लातपाटल्तं ध्1€ ववुपाल। पणौ लाीवा1)5 125 (0 € वतु प्राल1€85. [1८ {78{ \लाऽ€ ०11६8 € {५€ 00]ल<§ ग॒ एलघ्लूएाला भात [€ 5€ा7868 भग पला 0९168 911085 25 116 ऽ€[†, 51166 {€ लौश1£€ ण्णी11€ प1€ ऽना पदााशाा18 {16 ऽवा16€. {1115 15 ०५९५ 1) ०९]? ऽ1द्ल) ष्णा प्र€ 070]द्ल॑ गात्‌ 5€0568 216 101911४ 20511 00 € 15 €. प€16€ 0६४0०10 11€8€ 8त]णा८ऽ [ 21गा€ ओ) € ऽप्ाला)€ 6१५३. {€ ऽध््नात *्लाऽ€ 0€ा11€5 € 8€ा11000 10 {€ (25165, 118 51210115, ला (गातालाऽ 214 0111118, [०८६88 ग ती शाठा भात्‌ ऽवा1दकीो1. (11६४ 211 12४८ प्राला 106 111 1116€ 7111160, ५1116] 15 101- 8€1{. 2110 517८८ €९० भारथ गा11€-1688 0617 पल -111005111015 18५९८ ८९६8860 10 €, [ श) 91५2. 916 11 क्थ) ऽथ) (1€ रोणी, शिला, 2005, 1€2*ल€ा15, ऽलए्रा€ऽ, 580116९5, [11712265 101811४ ५८३86 10 €418६, एणौ11€ {€ ऽर्घा 91*8 21016 51111165, 7611८ ॥1€# 91] ग प्रा€12160 {0 ५८ ऽ. पिला [६करा12., एठा ०५०, ता $वां§ा 2५४०, ता भौ ला ९४८ 95८ ४९०085 ८01५6 {€ 1६211 2 ऽ» 17€# गा (्०ा*९६४ प्र€ वतुपाल€त ऽर्था पणा 1६41119 15 2] पा1€85 91४8 ओा18£ 25 111€ सौला718] (158. ए8€ा18 ५0०16 भातं 211-कएल ४२७1९ 11६6 599८९, 11811, [0४५ 11104016, एप, 11, 5146५६5, € 28, ४१९51, &८. भ ्वा11181€58 (060 28 शि 95 [16 ऽ] 18 (गाल्ला1€त, [61८८ {€ ऽर 15 91\/३. {€ 9 15 लाल "7116, ०186}, 1€प, #ला० र, (्पा५६ध, 1200४, अना, 0 1911 शि 11 13 जिा1€88 भात लजगोऽलं जाऽ 118/( पणा 15 वतलातठम्‌ प्ण) प ऽना की 15 51५४, ९९8111४ 15 101 26[च811४ 17 ॥16€ (जाल्दध्ठा त 8 टव्लाल, ऽला1[प्ा€, ध18लाु0€, 6401118, 10, 1, ¶15 लाति. [100पष्ी प्ट तट्डप्लप्ठ ग € (णाटलूऽ ८वाा०। ०८ (८2९६६०15 85 टम्‌ ज परा€य।, {€ [261 लाश {141 1 [धलाऽ 11 {€ ५५०८६ ग ऽला~ताएण्णलवष्ल भात्‌ चला 91५ 21016 51111168 28 10€ ऽ. {1€ ५६78 गातं प्रो€ ३५५०1९९, (€ काटमा) 91 {1€ काट्लााला, 176 51६) गात (€ ऽद्दु€ा 916 21] 006 {0 1101811८. 16 "710 1६८01155 वला (छाोपापा{# बला 15 ७1४8 577 25 116 ऽर्था. प्ण116 वलाश 31] 59६5 जा पोऽ प्रजं, बात लाज वला 0ा1€'5 0 1८वा1/. 771€ ऽ 13 21 {एला ४०२६1५९, 00} ग 9! 0ण @4€व५0पणाऽ, 3531-6 ४्तला+, 16665 10 अपग णद) इण 211. ^|] प्रः 15 पला-ऽर्घा 11 17 प्रााभ*लाऽ€ 15 10 *वाप्ट श्नाौ7लप। ७1५9 910 15 € ऽ. € (वा लाल [00811 गोला€५§ 2000 € ऽर्था, ठाः ८81 ला € 06 (५*0-688, 06८8८ 1१ एण] 0€ 10111681 ण्ण 1. 1 15 लील गार ठा 70 ता. 411 (1६86 शट पला 11005६0 25 प्ट 28 प्रो€ व्ल प्रीं 1 15 जा, ज 1 18 एजः पी 1 15 70, अठ ऽपृल 7700560 ०) ऽ1५9 28 ऽ. ४०5 211 10 ८0५९ ५1191 15 €ातला† {0 8 श ५1504010, ५110 125 11185{6ा€व #€तत्राय. {015 1 ओजा 15 {11 गाभा) {€ 45 9 ऽप्ित्ा( ज [011108गणी४ *५]। €88119 एल ८८४९, [€६ ऽवा]. 15 &1\178 #15 कृण्याला८€ 111 ३ छार णि). ¶1€ 10695 भ८ एद्ड्ाभा( पण (पष्ट 5 वल्ल). 1181 {116# € 0€ [वल्ला 25 {€ [€5 {0 101 (€ '701€ 111086#. 1 18 10 णाता प्र 201179५2 58195 ४2॥7 €105€ प्र15 ०1८ {0 € € (लाला -ऽ{0ा1€ ग [15 1€0-#तृत्रा118 1.6. ४९021118 ८501९ 71 01 11९6 ०६५०0 ४०४ 0८ 10घहलभाऽ ऽवा प्ा1ह जि (दरा 2्‌)। गात दाता शण लीप. ऽ वा2ऽ५०त्‌ वदट्ा]+/ 5140685 (115 ०। (16 लात 1 8 *लऽ9€. € 52४5 (8 [118 (जाला भ€ 0९८) 16 (23. प्ण पाद्वह एणं णार्थ 71 णप [८८ पल हाटमं (षाको. 116 जत 15 ७४86 ० 5 वौ (वाप 10 21018 पण) ऽप्ा€6४०8 [८्डलाोद्तं #ततत्रा8 €४ला णाल लाभा ४० ॥€ लाप ण 95 ४१58 ५10 (00 तात 7८ पि 5४८८८ 1 1015 वला0ऽ, तप्र {0 फिट ग ए०रठ5 भ्णौालौ [ला 115 {€ 16 वा1{22गा15116 ५४1९५८5. 8तीणतक्ष)2 21006 ८) € 50 वप्रत2५०णऽ 10 58% {181 [ 00४ 101 {0 ४५३६२, छा 10 क€ §व्रो(<वा०-ऽफाल्€४व० तष्टा. ्णाप्रा1€1४ अरततीत्रादि-0िातप् 201 3 (गाला शि ग 08०44 उाशौात्रा01168 ऽ 51वपा९. € 1€21136त (€ हाटगा168ऽ ° }8तवाणऽ्रतवा12' ऽ गला, वात 1711206 (€ एण} ॥्€ € ता एणा1त)) ॥८ प्रा, 25 [€ 1117131 5/5, 81] 181 ५५३5 जूता [आ 115 [.वदह्ीप्र-८ भाता]. {€ &ा€2॥९8॥{ पूछा 1) 014(0791*४€ $ द्तृक्वा8 (*ततव9्डीीद्वा2), 810 ऽग जा ज [15 11एतता। [<10५४/1६6९€ 10 ८०५९६ ¶ल€. प्र€ नाभाऽ 79 ¶€ वल्लण ऽशो "5 फगपऽ अट 95 प८्लू) 85 9) 0८८, 911 11 15 0119, 016 {0 116 द्तला71ए5 ग [715 हपाप्ऽ (9 € 195 एला) 201€ {0 ५1४6 तदल) 10 0118 छण 3 हिशाशाते जा 1081691 हला)ऽ 0 ज 11. #€ [2५6 व्ठ€त 9 प्री13 10 500 प्रीण 11 15 पज 8 लौधा८८€ पग 016 शूल. ५१25 17110860 0 {लो-ज्लाऽ€8, छ 25 5011€ लभा 11 €) 0€ {भला 10 0€ अ 170दुलातला{ ०1९. [111 च्ल 18 [2 10 2 ॥भ1€त €$€ 9 8६ 18 117€ ६, एषा ६0 भो प्रप्र भ7८त €»€ 11 0€्८्गा1६३ 8 {६८ 01४ 171 10€ [८्€-णि). ५क्तीप्तनाोत भाते एशीोाक्राध08 [ल८ला ५६५ गात्‌ € पइत € +लाऽ६5, ए१€ा€5 ५/९ 51111 (वा १ ऽ६€ #)€ ८6९85 ऽध्वृप्ला€€ ग ५८४८. 12010509 10 [5 एलाघ्कालठ जलाऽ€ कलिऽ ण्डाशाता 0 2 तद्रा +#१ ऽर (वा४, १10 15 1011८ गीला शा [उं ४1566४88 [11051 85 117€ फणात (टब्लाला. (पऽ € 9८८ल05 ध्ट्ट्गता1ह 10 0८ एपाद्ञा)25 पवा ऽवा ५५३5 वा) [८वााशजा) ग 61५9. एप्रा 1€ ल्जाऽतलऽ का 10 € (16 18165 171८ वाा दता 5108 {16 फूज 4 (72५ *272 ` . 8190111712102 {02165 11 [भा 0 52118 1891 प्ी15 णि) 15 1९५८८ वक्ष) रित्ा)8'5 910 {1511215 णि1708. 91166 (€ {€ पं]] [०५८ 3 1[7८कााग0ा)5ऽ व< ग एवावा९€6 ४918, 210 70 त #§पए, उती) €6., 17) (€ प््तधा100 ज #ट्तक्रा9 2 41511111 06५८६ 5185 17ट्शााक्षाला 25 रां ज छंश्ाप लल, भट [1ालटश्ला. जीय गाथा अलल ज शिशौाद्वाशात३ 18 पीवा 5 गोश 15 € ए ग 9] हप्ाण-कताता8ऽ. [त्वाना 15 वभो) वली7€्व्‌ 25 तलाजिठकागा. प्रलात्€ व्‌ भा ५9" एलाह पकृ 28870 अत्‌ उका) जा त (15 वला पिल्धजा 15 16811; 11८ लाव ‰/8168] एएर्ण = ज ॥फटक्ाशीता). पपाील 11 15 1810 00श्णो थ € [णा[00०8€ ज 1115 लगाता ज ऽशो 15 10 [एल € ३1 ऽतणाऽ. एदा, 15३ €[८., (का ५1111 € 5{0€11८ षप्ा])०५€ ग 0ट्ञाएङूाह (लाका) तलाजा5, धात्‌ [जल्ला 9 एफ 0६५०६६७, एणा ऽ शीता8 125 (6गा)6 10 0८50४ € 1हागश्रा८्€ ग वा], प्रलल्र एजल्ला7ह 9 ऽ0पाऽ. कीला 1८शाा्0ा$ऽ 10016 ०७२९ ला (वत, 01121052 €८. 261८ पण ला), एणा शोथा [लीं 0€ श्नााशाला(ऽ जा 1081691 1€05011118 {118 €91 0€ प्15्वे वहग). (705, णा) 8 86068] [ना ण णंटफ प्रंऽ 15 ॥€ हाटगट5। ज 9] ८7०1015. ला ऽप्रलौी [लाश [्एतप्लाला #6€ {€ चालऽ 0 1€ ऽप्ाल्ल गाल. साऽ {116 एठा) ग (40882) ऽप्फएलाा1{0081॥001 15 4156७58, णि (15 15 16 णिणाोतेक्ा0ा) 0) पणत) 1116 हाट्गं ९01116८ ग शद्तत्रा9 15 {0 € एणा. (€ (तह वट्म# वाोपणालंक्€ऽ पीव {€ ऽलाा€ऽ अट जगा. एणा{051*€ 20 101 60श्टघ्तं 0४ शा गौय 10€85 ग [<10*1६तट€. 1 15 0016 छपा रा णि 2 10ल€ 9९ 0६, ४१0 कील भ भााषट ए्णंऽतला प्णौ11€ सधौ 015 [ट्गपमा€त्‌ 0६81171४ 16211565 11 ४०0 25 वा प्राट्‌ 51720, शातं 5६८5 21] 25 [15 एषणा) ऽलानिाा शां ट्कगा0ा, 11८ ऽला[ा€ऽ 21६ 0561688, ऽ णा] € च्णऽतवला ववष्णाऽ, 016 ऽलाफपा€ऽ अा€ 7६९वल्तं (0 णाल {वात्‌ 15. 1 15 8 1016 {0 58 {113 105 0८८वप्§€ 11656 10625 € 1३1:€त वणा गा १8५८ गी गातं ५1500. ( 24 ) [ला प्र (्गाल्लू( ज € कट्ड्पलला ज 1ह्ालका€ 15 418658६0. {1 ०८ 161, पलातन 15 ८0120610, 21 11 पा८०], 105 भात८८ ण्ण लला 1110 एला. 11 15 255 ललतं प तट्डाप्लौातार्ण 12101216 15 {0 0€ वर€7€त प्र्ऽ : {€ जाला ज '+§ऽतता) 15 8 00ा-160लाऽ ग क्ा६६८६व€)८८ अ प्ा1€ \*111]11 15 {€ 10८ ग 90 ०056401८ ०7]. 1 02५८ एणा008€1# &1४८ला 1115 कला) 0 510४ 10५४ (गाल प्ट तााप्जाऽ [8४८ 0 € 1086911४, 3 06४ कालप 1 15 0 ्कीऽ्€ प्रलाप 1 > िटाष्टा 1912022६. (€ 1068 13 पी अऽला८€ ज 1186 ग एलप्ठला ज तपभाप्‌/ कील प6 लाला जा वला ज ज्णनऽतजा 15 ब 115 तट्डाप्रल्ता 1 5 ८856. प्रसह तलीप्तं परऽ {€ (णुणल ग तटञआा€ 0 18000 15 ६४<ला पु? जि {€०्‌0८ भ€ ०1€ 10 0651९ {0४ 0 208€ा16€ ज एमा), गातं 101 [(10**{€0ए€. {€ वऽूला 15 {1791 एण}1086€ [€8ल€ा1८6 18 तरा111{6[# द्वण जि [06585 15 2150 21) 070{८{ ग 0651६. 9116८ 16 ऽछा 15 ऽप्रली, 1{ दवी € ५4९5166. 11€ 9प्रीणाः पिल 51815 18, दलप ॥ शटतद्रा2 प्€ ऽर्घा 15 तला1681 प्ण 10४. {1८ 50-५21160 00}€{5 011 प्रशा ि51 1. 78६५ (०५८ 1{ 15 0681760 {0 € ला10५६त {6 1191118851 11. 11 (€ 00 ज ५€७11९६ 15 10 पफल (€ ऽ. ज €गा€ > (०६८ एलाह पा€1 € 10 {16 9€| 15 8 €0%ल€ा108£ 01 1{. 45 500 85 {€ {0ाह्प-लगा(६८{ पा८०*८ाऽ 11, (116€ 1तंलात्त(‰/ त ८ 10्6- ऽ8€1 8114 {€ €९0-5ा 15 >{धवा1€त, 81 11 15 (€ 1तलाप्ा/ प्9 एा८0*दऽ (€ ऽर्था भात पाभ12515 0४. 0५ 811 ॥1€8€ अ€ [17111६त €0*ला1085, 2160 € ला१०५९५ 0४ #1४८ऽ प्लतरिहट. एण प्ल एना 12101816 15 {€ 1018] (0श्ला7ह. ए8% त्प्€ ५150 {€ $ प्रला1€ 31158 15 01160*€€त. [105 ५6811६6, 2९16911 €01510€1€0 10 0€ 8 7६८६859$ [€-1€व0151{€ ग 10, 15 0#-025860. [11 91 नीला ४1९५५ 0011-16वऽपा€ कीदौा०जा# (वा) पटज्ल 06 (0866460. (16 {द्र 20६ गा {0 पिय 5126 9 111 115 \1€५५* €) 111 [एल शाण, 10४, 1116८ [(10**€त६€, प्रष्टी त [1४०१५६त 1 (€ रा 15 त) 1 ताटकण (021५5212) 8१74 -प्पऽ 172 €श््ा € ताद्ा$ (€ (वाऽ€ ग 06118 (€ ५५15001. (05 एकी तालिऽ 0) पशो 18550८5 91 001041४ ०५४९७ [18 एग. पणा [लि८ € वणी {21665 प? प्री€ [णणल रग १08८८ ग ००48८ शल ४500), ऽप्रएणताह [एल भता (116 ५९. 9116८ ९५६ ५116 ला¡0श1£ (11८ पिपा ग पट्ड1# 1€ 1105 तला) {0 0€ 11०४, 1116 ऽ€्ला1ह 016 ऽ ८९ 11) 2 बठा (€शटा त10ष्णा1ह 1 10 0€ 1105० 1 15 ऽच्छा)) 11 69001 06 ९१1६५ 9 0014886. प्र€ 15 ३1/३5 (ला{811 9 {17€ 1€ ०111 9 0७0, गतं प्रााटभा# ग € णात लापता 015 000 भात 116. ९118 15 11 90ऽणला{ ग 1५10८५६६, भातं गाला] ाएठताील कामा चट्ल्गका1ह1/ 15 (1८ 0168110#€ा ग 1700816८. 1) प्री15 (द०गा९>6 {142 शिापाभ€ऽ पभ पीट 1८ त हला र८€ € लाला ८६0 0111] #€ 115 ग 9 ग, 15 ५65०४६५ ४७४ 11, 5066 आााप्रोप््ाल्णप्रऽ {६10५1९6८ वात्‌ 110०१८८ 200 11€ 89116 ०0} € 701 [055८ ॥ € 58106 1060, [ला८९८ गाह लगा † वटड0 {€ गल. 11 एलघ्दुपि0ा) ज 9) 0 प्रीण 15 15 101 एल [77160 0४ ॥€ 0णिदच्लासा४ ज हशाजशा८८. 9० ध एलन्लणी ज लगाऽलजण511688 15 2150 16211 7७५ एलाह € ०9 ज 1द्ोगा८६. 1 ८८ 2 € 1 15 ॐ {€ णि ग 7ल€ा€ €00)56101685, €४ला 0€णि€ ५1501 गा€ ऽ10प्रातं टल (9 प्र ऽर्था 15 1५2. र 1 ९८ गालल)४ 390 ‰ € 70 अ) @फुद्ल॑ ग 101८९, €+ 2 0 फणपति ०1०25 06€ [6€५६।५८५. 51611€ 11 71८#ा 15 91 070} ग 1हशालश्ष1८९। ¢&ल ¶णऽ लेभाशि78 06€ कपा०७€ ग णुत णि ताल एलप्छपणा, प16€ 7८८८8511 ग ताएष्णा 116 € ग (गाणणगालाा ऋगपऽ जा 8 ऽलालिल€ ाठा 10 #€ कवष्णा7ह ग प भाष ज प€ ऽला{€166 18 01560886 11 ५६४11. 911८८ (2८ भात्‌ (75 ग णाठफणा)$, भति उदीोप्रोभ 2 {€]111681 ५०1५ 111८ ४9, वरध४भा 8 €८. प्€ टकाऽ € 06 तठ) गा प्रणणद्ा ऽलाएा€ऽ. प्ल वहटभा) 2 00881011119 15 (्गाऽंवला्वं षणालौील | प७॥ ०6 0 पील गीला {028828६ ५/1] ऽरप्९८ णा) € एशा565 ( 25 ) 10 शा25 11€ ट्वा ज € लर्ण दवता 10 पू5तजाो) ग तला एणा छा ज (€ हाद्य ऽला11€1668. ^^(्लमपौ1ह {0 उभार 2.75 ऽ कावा ५३४ततीा वाथ) 11 15 5९९९81६0 प्रा € [25 {0 2195) 11 णा) 41८ ताला (जो©§, €18€ गा] एषा] 1हाग०१८€ गगा इभा ५111 20, कात ५४८1500 छण]] कज तठच्णा. (105, -लाटवल, [ट्डलाश्ला वातं 465810४ 11041८84 (06, शात २५८३}५९, काट्णणटा 200 ऽ}ट्कृल (001८ €तं ऽप] भ< तविला0८4---15 € (०५६६९ 2181760. अक्रा गी 09588268 216 10 0€ एारतटाऽ00त. {117८ € वटि ॥ला८ 10 ४€ 11871६81 ऽवातरतीा (णौला€ "€ जग5तजा1 0५/15. {1116 {11५ &1\65. 8 पाश्वं ग21#515 ° (16 5{81€. तण 30ी0काऽ प्लाट 15 8 {वा2118171 1टलिट€ा)८८ 0४ ए1071त1)9108 (णाला€ € पृप्ठा€ऽ {णा 2 8103859 0 410 #/011-८0व115 80; ५८16 15 05 21859 ब क्र 2? 1210 € उष ऽ्ौपक्ष9 पणा 2 ए15४2 ग 1? सा] 3 हाथा प्लाजा एश) द्ा01148 ऽ 5186118 [<टलि (0 श नौला ' ऽ गणा 25 8125४42? एणा € वाऽजय ऽ 12५८ 10 ४८३ पिला 1€8€बा८0€5. ^+71#760% [ल € (€ शाीतश्ला 15 #ला# €भ्व्ण\ट जि 9 [2611681 जडा भा. प्र 201 त जग अध्द) गातं ५2४-काटगाा71 जणा (€ त्‌ 18 (्ाऽलठप्ऽ न रछा एता ५६ ५1755, 11 15 ¢्€ 17181 1८द115वप्म), प1€ 20506 110६५९६. 15 एवल ग प्र पात्‌ 1 ६ ऽ००।८ 58€ 216 ऽ प्ो€ पण (685 {0 €"कलय1€८८ 01185 25 115 छण) 7ोर्थाप्ाट. पा गीला €(€ा1€1665 ग 0/5, 51८८ € पात्‌ 15 ला एला ग तपश, € 10४ 15 10 एला ८०३1५४९, 0 [ला€ 11 15 39. एभौाोद्वाशात३ 15 जला दाट्छ 1) गता) णण प पऽ 15 01४ पर एप 1तालतप्म ऽना ज ऽछा, भात 101 {17€ 1तला1{+ 2 ऽपां भातं 00 प्रभ 15 €€1€11८60. 8 प 1६ 2101८ 1€205 10 {€ (10५1६0९८ भा {€ वला 0» (€ हि€वा ऽलह€1८€ म #€ 1शा5848. {16 प्रव 2०९5 जगा 10 ताऽ्लाऽऽ (15 [एला 1) तैला] णा 9 1081681 एता ज ५९५५. [1 13 ए0ा7€व उपा भ्‌ गा] ४/ बलि (115 1€811521101 गा€ 16811 2 ता15 15098910 णि 1€ 0०6५ &८. भातं प्रपऽ 16211 0651765 170 एण एणा ऽना. प्ल उक्रीाद्ाक्ोतव {21.65 €पतहला5ऽ 28917051 996819102, € भाल ग $दतत्रााठऽवा 2, ४10 ाधाो{शा15 (वा €शला) गला एटकाप्रत€ 15 21911 ऽवापदताीां (्गाो्ाप€ऽ. ४८ 5021 56८ प्री | ४५ 25 [ला€ [€ 125 0९ बा 1€ ऽ०पा लाट जा 8 860८ ऽगात-फएगा६, 10 प1€ लह 16 जश]] ५६०] प्र € 00५ 1८10६ णा 3 [ष्ला८9ा गाह1८. {17८ वण्टऽ0ा) 15 19186 प्रठ। 1 ॥ प्€ 596 ग 1101६51 ऽबाद्रतीा € [पा (0० ०८1€५६€ 15 21181160, $ 6वद्रा8 (9) { 0€ 2 [0तप्लल ज 7८ [10६६८ (गपा ५2). 1 15 2118५८60 वा € 1हालगभा८€ 91 00 15 70 तादा # एल ८६४६५, गात (€ ऽ0प] 15 710 01155 12105 11 5111 ण {€ ववाााला( ज ऽातरवी11. (1116 [ता९श्नटत६€ ग 1तलापि(+ 910८ ©8 1ला10५८ 11. (106 1068 15 118 € 10४ वक7€त 1 ऽवाहतीा जा] अ2%/5 ऽध्ला) {0 तद्त्‌ जा (1 दणि ज ऽवा्रत01, भात्‌ 710 ०८ 2 791४181 8196. 9166 0५ 15 81155 016 ट्&ाऽ प्राशं 11 15 101 तााट्ला# एल ५९५, ०६८१०७८ ग 16 त 7101 0ल€ा7ह ॥ल्ा६, कों प्रोकं 1 15 710 एलप्लर्ल्त्‌ 85 {€ वटगण ज (€ छात. (णऽ, शटतत्रा2 16115 21016 €1 [छव € {(00"<4ह€ ४ ०६७०४ € हएा0ाशा6€ ग पता-तप्2ा1#. ऽ गाठितीा (वा ज] ९1५९ {€ [प्रा€ [1048८ ग (€ 17तालताण 11६ ` 12 &0€§ जगा (० ताऽ८<पऽ§ {€ ५६४३ ग ` पातटाऽ गात 2 3€1{€16€ €६. 17 तलि €) 58670001§ ॐ ्श[ऽ॥८ [लि क्षाठा ग उलप अत 10८95, 2110 01211 €51201151€5 112 ४/€तत्रा18 "८. 1116 वाऽप 1 [1711४ 1्ली71168] अत 870५५ उ गााहा210028 11 1115 प्प (ठालपाऽ ण 8 शजिाातव0]€ ल कृगाला( ज #ल्वक्ा 8. प्ट वाऽ णा (द्वाव 1 2 ५५०१ 9 810५§ 116 250प्रातीााहि 045४ ° प9{ {€ ज पिव४४. प्ट (लगादापत८5 0४ €512711511108 121 116 514€ 212116८ 2181160 0४ ५०05 {116 धप, ताएष्णटवह€, 10४ अ€ 2150 गा शा, आत्‌ 1{ 15 70881016 {0 ॥१५८ 110 ५*1€५६€ ग 2 एपा€ 905द्ा6€, वात्‌ एपा€ एल ४२७1*&1685. (16 (प्राह 01685 211 15 [पाट 2086166, 001 अ€ 60811560. प्र€ 7 क्€ऽ 8 0द्वफौीणि]। 5्ाप्€ऽऽ एरलारूट्ला (€ सट ज ऽना) 200 410 भुत्रोका02 0४ 80868018 081 1686 कारलिला( ऽधवलााला० 900 गागा 712 त दिला11291€ 106 ( 26 ) (०1८ल हाशला 0% प्राला। 0 ॥€ [दिटा118) पाटला्5 इभा 9) 0% काला 7ाट्वा75. € 5०९९९७15 {५/0 (णातष्धाल०ा + 1६41085 9 11€ {€ #५† 17 रऽ 70255426-- ४१८४ वा1112-00608 ४2075 कात त0४व्राी9-वाल्वदर्वणीदेऽद्ा, अत [०७065 गी). गऽ 0 प्रभं ए9 ऽ प्राट € हात्वा पणात<ज ‰वतीप्ऽ्चत2139 120 21680 ए0्८०77€ 80 एणणाम प्र9 11 ०८३३ 101 €28$ {0 तललाााा€ ॥#6€ €ब८। प्ट ४ (लाथ एना115. 110 (1€ 1081 ए पा00०8€ ग ¢€ 8106 2121८68 15 €8120115016त 09 5110901 धागा प्ण[0ता ला 10210 ५111 100 0€ को गफ ज 0€ञा€, पात पलाछप्राला1& ऽप्रल्‌) 105 25 2118 62४6€ा €९. 11088016. 4गघ्छशला € (गाल्ल। ग 00 चणा प्रजं ०८ ल्श श्रीरा ला). 1 प्ऽ (11४ ऽ€\€ 2 {४/०-णित्‌ कण०§€ : री ज 81090178 ॥1€ पट्डा छार, गावा €८. ग € ४1507, आत (16 पातलयऽशात108 ग 1€ (ल्लु ज प्रण 00त-71620. (वती वदा9 15 (ट्वा 11 लाप्रा1ला8[18 (9 णि 2 1(16*€08€ ग ताश 56056 (५1152102) प५€ शठ वाऽ 2५९ 2 आवा 1100, 2110 1161-2] ०6 2 70ाो-तप्श्च (ता \्11.108) [एजा.. (1 वो) इभी, 00]661§ क पा९॥] जि प्राव] 15. वा वतुपाट ज 07#0]द्5` €८. 15 कणठ 1त10५1608€ ०८०5८ 0701द्लाऽ 85 व०160 0४ प्ा€३]11) € ८०1८८५९. 8 णा "{ भो) एउाशाा181' , "070}द5 अा€ [11261716 111 €` 15 710ा-तवप्ठ] 06€60प७€ €ा€ {€ € 4065 1710 9५९८ {6 € (णाल श्ट्य्‌ प्रल८]$ 0 भ्वुप्रााऽ, एप्रा 2150 प्ालठका्ला€त 0४ 20]7116[5. एाकीााक्तोतात8 195 10 @¶ाभा एवावति ऽ ऽ{वलााला( 11 (णौ 7119 घला) 10 8 10५16८6 2) 70605 ५८३४. € 525 {€ ठत [४शा-1ाी0त8 1.९. 10€ा2€व 11 11६ 5110प्ात 0€ 11206 {0 ट्वा व) वागा जि [[एलभल०ा. (175 15 एजा1{6त जा {0 80४ 9 प्िात॑वााला18॥ ४1९५ = #द्तृत्रा8 क्लि 1051 81811{ °. 11 15 7101 पलटा 17 प€ (लत [पलाला ऽ पवा ४ टतत्रा9 1५/85 द्वण), 0 171 11६ 115. 1717165 लौाव8€, गातं जला प्रं ५16 ०§ 1 506४ लौत12€. 41 (16 ता1€ ज दव] ४ द्वत्र, 11[प्शाऽ६ऽ फटा€ € पाएगा शा तजााााक्षा( 01 17 5061४, [ला८€ (€ गृण0८|) ५८३5 {प्रोतं {0 ला ष्वृ्लाला€5ऽ, [४६ 0 1 ५८३5 [<9ु0118 ` $ 9110ल्ाऽ, ए पठती2. ऽ जठणलाऽ &८. ५10 "८८ {0 0९ ०९०11 छ, 31 {€ अ०ब्लौ1 12 0 लौाशा६€. 911 [भल प्र हाथा 7 प्रभ वल्गा प्ण) 10दहत 95. 112605५2 ०९211 ज/11 }42त)\2 “21512४95 210 ॥ला गात दा0ा15 ° 18५‰8 1/4 तात गौय 06011079] 8070013. € 125 (द्ाप्रा$ ऽव, 116 तवणा ग 7000लया) 22€ 910 ५८118 22811 ९१५९ 9 वाला 681} ° णश्च शु0ष्छौी 25 (0171688६ 11 (€ एद्व्लापाह गएणएष्ली 910 11180 16518. {1€ [एदऽला( 286 18 9 ऽलंला106 226, €ा८६ पा श0वलाी 185 10 0€ 088६0 0 {9/ [ला1185€. #€तताव 15 ॥्रण€ [ा0च्ण]टत६€, [ला€€ 1710 00पातं 0% छलि] [7711805 त एगलताभ 51/16. 1 ४४८ (वा (०४९८१ {11€ पपा), ८ 12५८ 10 ऽ€€ {16 शटव्ाता€ऽ5 771 छण अणा0ष्ली, वीटा कता 01भा1€ 1116 506161४. 117€ 10 ग त7ा1€ 15 गार [0 गा वा्लाला. (116 8268 €) 7८६४८ €०ा1€ 0०२८।९. 3961 10 {€ 251 15 3 11€21111121655 काटगा) ग 116 122 0165. (@7शपऽ 10 पप्रा 15 (11€ #$ल्तत्रा118 }1६55286. ५४९ 112५६ 10 21५€ € [71{लादाक्0ा)5, 7९६५८ 116588265 10 210 {€ तवणा ग € ट्फ 226. एणा 16 प्री 705 21५८2४5 20 01 5171182. (णा श्ना 7 लौधा126, 17ल€{21015 *९71 [कहल गाठ (€ (ल्या &(तरा/2 11) [ला 11117005, अला भो 721६6 प्रीला) छपा 0010226, (१110 एल छपरा एद शं०ऽ. ५४८ 102\/ एग ठप भ॑ भील &1४18 (€ अतव्ला०णऽ [लाल वीता), € (वा ४२ ९0०८३ 0 10 [०५८ €५ला {11 1€>{ 25 1 15, एप दण्ला्राण्‌]# &1*€5 115 “1€% 25 "(२९211 अद्वत18 ` . प्€ &0€§ 0) {0 €81901181 {€ 0०५६0९८ 211210€त ४४ [ृणोा८भता (2165918) अत ॥ला८€ वद्गा। 16 15 11 [118 त्प (्णठणाऽ 9 8 0िात०1€ गुणवता 10 कातरा. (18 7256 त 11021156 [1105गी% 18 व्वप्र] 2510पाता118 25 10 112६ ज 12\‰2-1/39/2. प्र 2०६७ ग) फिला 10 तालिलाश€ एल फूल्ला 10711875 अत 10८ भा5' 1९५५8. वला 116 (वा ५१९१, ए821004795, 12115 अ€ {वस्ला ए). (पऽ 15 9 ओजा {लाऽ€ ५३५ 2 1€20ला 15 {ा70तप्८लव ८ णा ¶्€ ५1८५५§ ग कलिलां 3610015 गात प्ल त्जातश््वालतमा पणौ $ लतव. 176 प्प 15 नाट्भ# एन्व्‌ 0णा. € [लत 125 [लट 16 लऽ 900 प्र ऽप] ज 3] € टश्लला। ( 27 ) ्र1105गु1€8§ ग € प्रा7€, भात 11 {11 काऽ८पऽ868 प्ाला। 11 तल]. 1701851 # 2101125 2208 15 11€ 10५81, वात्‌ त भयाशि108 3ऽताौोटप्णौध। एदि. तपा शा2 2८८ल्‌0§ (16 तला त ऽप भात्‌ (0५ णि 1€01121101) पा[00868. रप्11815 पत्जप्षटा 1ताल्लार 17616816 पाथ॑ (€ ४ 1€211# श्न्लु0 € 080६ 9€1†, छपा ५0 7101 ८४८्व 1 वप ६6 (ट श्ल प॑ तप्1€ऽ च्ल] 1086 प्रलया [एता 0 (€ पा1216, $ पात्रा] 2८८९0४5 9) व1119128170816त (त0ाऽा०पणऽ-पफाल्छाऽलठपऽ पणी]1€ राश्णात्राः 2 पाला६€[ 2८८९8 ॥16 5०] 85 1१€ 10८5 ग (०ाऽलंणाऽ1688; 0 वट 1९णल 7 [ग्ववला 10 [गु13. रभ] 211 15 पफल 0्८अा8€ [€ 8८्लु)§ (006, णाली 812 ५065 101. गापऽ {€ वद्वा /३ 185 00) 8 272021101 21101851 ^ 8{1185. ¢ ऽ्लौ अ दप्रदसवद्ढा। [0तप्लीना, #€ ४८५८ 21215815 15 5191160. सिऽ (16 ५८५5 {€ पा्वाला12115{5 € (णाप २५<६त. 8 ४८४ ६1056 अ191815 11 15 €519011806त (191 1€ ऽर 15 16६४८ {€ .€0प्रादलि एवा ग वार "205616८". 41] €1€ अ€ 50८1 005. प्िला९९, 0% (16 [ए0णल ग 1 हाला ८८ 2 11181 15 एलप्ल५८६त 15 ऽप़लाा{08६्व ता € ऽलदा~€्णतलया। णपा). (115 15 {116 € वा 9 111€ [10शा15208. {11 प्र (काऽ € ४1 € दाततात285 11 [0 [ता18, (119 व्यथा 9110 पगला 9८६ 1६18160 1) 2 76४ टोला. प्रि पील [०५८६६ (€ 8] 95 ५1111६88. ¶]€ [€>५[, ल्या 11८65 ण) ५१८ € ग दाद्लाजा. धा ८1९७/ऽ व€ (गाऽतल€्त तणा (नौश्च शठप्रात 0€ (्गाऽतल€0 25 {11८ 1126€ा18] €वपऽ€ र 16 प्रा11*€8€. [1 [115 725{लि1$ ७८३४, उ भीीत्रा1धा 8 125 00 त॑ 1 जालाटश्ल ५/१ ५९६ 1119 10016 8६ 1, शाट्य 1 तार ्द्ला$ 15 [09एार्शलत 25 (€ ५111688, 06601165 {116 वला] ८वाऽ€, णि 1 15 (€ ऽप श€ पथ एलाष् 165 1पािभंल कुणल्काऽ 25 1वला169] पणी प्रह = एल 110०866. ([पए्§ §ऽप्रा६ऽ४ ब, एतवा2[0508 आत ऽ वाध ्िप्रा)8 गट ्८०गाल[८त्‌. (€ 0088071 ज €ा€्ला0ा ज 8 01185 11 8 01185 15 01865860. 1 185 {0 0€ 2८८९६ 0९्८०प5€ म 116 2[0€0101106 1 001 2४5, “{ ता 015९7 धातं 1८ ऽता) 15 1९ . (116 ऽलााफा€ऽ अआ€ ग (णाऽ 0ाट्वा 1 ऽप्ृणग7षह पऽ जलम. 16 प्रव एम छण पीं ॥ जाल प0ण05 11 1८८ ४6281091, 016 1125 {0 त0प्( €#€) € ऽलााप्ा€§ऽ पला)8€1*68. 42811 00 € 1द्गा-लादल्ला0ा) ट्छ ग ए <ठड्वप्तो9ा), 2110 {2136 वलाद्लाणा प्रल्छा‰ ग ऽप्रा८ऽश्श 2 € [शा00ा11360, 51166 00) 9८ल्लु( वातं € 11६ €) €ा1616€ 1 प्ल ऽशा1€ भाला. &६४ला 17) 17€ 82186 रदादल्ला0) प्रील्णा र {1८ 1विला7€ तठ) पणौ 11६ 5105416 15 \*1781 71265 {€ €20 (0085605. विट 1€ ऽपल 1009100 15 41860886तं 25 8 14110121 01%011716815. (176 अपीत 125 ५0१ {11६ 2080101६, 01 € €ा€1८€ तालवा€ऽ (€ लुता ९६. विल &156, एप प्र€ ऽपलाा1[00811101 पटा ८३) ल्८गालं}€ एग, [616८ 1{ 1125 10 ०८ 9८त्लू06त. [( 15 वीत भात € 911त, णात) लऽ € ज ^0*2118-5140711, (५€ा८ ध्1€ एला) 15 ५€91( जणा €त्ीवपऽ $. पा € {1 2065 ग {0 >ऽ§लाा (1191 2050ण€ 0ा-€718{ला८८ (गा2) 15 17त८ऽप्रालएा€. ा*लाऽ३] 00}द्लं5 ०1५८०४३ अृणटता 11 ।तंला(11/ एश €>1ऽला८९. प्लाट प्ल गह 101 जा -टऽला॥. ए*ला एतत19 41 710। च८न्ल( प्र तला रज 101-€>151€1८€ 2160 €>181€ा1८८. गाौपऽ त८डप्प्लाजा 15 अ) 1८0 ज 16€ अपाला 11700564. [टल एलघ्लूाता 15 01860586 प्८४4ए भ € 0% उभी) दा12108. 1116 {€ 41865568 01155 ४5 51, 0110्तं 0४ €&2065 ०7त *गाला€ऽ ग अप्ल्ा 0090. 2065 11016216 € कद्ट्राघ्ट ण 06812011119/. (गोऽतध०ऽ€85 लला (०*्ल६त 0# 1102८ 15 0€976त 11051, 91 पा €018010ए्51685 \५%1]1 € € ०7] ग 1641 10०५६. 1 ३ ालाऽ1८ एल८्टधजौ), भऽ, 95 24}6611\४68 019# 70 एड, 17 अ11€ ग प्रला 710 एला 2९८८0९0 ४४ एतद४वाव वात $द्तीभाठाठ. गाला षणा ऽकलाालाऽ (णाीग्तातल। ऽप्ली 2 0051101. (115 15 ०५९ {0 570४ प्रद शातय श तभ" 1] 1९26 10 9 (नाल एलप्लाजा, णाल प्रीवा) पल भाजा०१। ( 28 ) ९7 0ला€ा1८९. ¢ ४टा४/ [जणा ताऽ<ाऽऽज ग प्र {जृ ज 1701८ 8€त 1१००८1९६५६€ 15 {वला णु). 80 706 17ता<व0ा§ वाठ 26८्दुण6व 09 06 व्ल्वरा/४. पल ©20 15 0 ०6 10शा४ &र्ल ण, ५८ ॥2५€ €] *८€ [ताला 17 (€ तला ऽला{ल1665, 21 11 11 15 10 06€ एत्रा३€त्‌, € जा 02५८ ग 7ता<वाणा. ^ ल्ग प्रलय काट (५० [08$दाणणएद्ाल्वा णऽ एणा ॥6€ €०. (11686 ४70 10५6 006, ४४ा1{ {0 1086 प्रीला €९० {0 @लाल)८८ पता 25 168] एप 11656 (४0 वा८€ 8 प्राश्रलटट्व ॥0र्थर्णऽ पटना, एवा 1 {0 0६८०१0८ प्रलया 168] ९९६०. 1८८ एना गू0ध्न€ऽ अआ€ 00881016, 001 ४1८५§ >€ 10 0६ ९८060. (705 22011 € ऽ€€ वात्प्ीला €भए1€ ज प्र€ 0016855 9 ४ लतत, (शाला€ प0€ ला0112815 15 0 वाणां 7€ लृलांलात८ पणी वलग, भात्‌ 7 [प 1ृणक्डा1ह 2 ५१९५५. 1 600 15 गा 168] (191 {€ €20, 60 15 [` , 910 1 [ ०८ 1106 1६2], ला "{ अ) 004. . {11€8€ भ€ (५/० 255ल€ा1105 ण (€ ऽवा1€ €लाला८्--11८ तला म € ऽग आत्‌ भाभा. {1211118 1115 06625101 25 9 ९८०४९, {€ (€ ह1*€5 211 € कलिला ८८५५§ एणा € ऽ0्ण] भात्‌ 60 [रद्ण्लुलयां 10 शल्वक्रा9. ^ ऽला०्ऽ ऽप्तला 1129 77 8 पाल प्जणयष्ी पटमयं 11 91तता1611121668 ग ^ 1292 [01155118. (1 प्रात हा४६5 9 गला ४८ [लाभा ता ज ४८01. ¶716€ शश्र ऽ2%5 1119 116 ला] ०१०७८ ग {171€ णा1४लाऽ€ 15 एाशााशा, ए९्८बा5९€ 11 15 (€ 0 ग 11८८ ष्णात) 15 10८2160 1) {€ ऽप. 116 लीलंला+ (भऽ 15 € ¡हाल 9ा66 25 1६ (वधऽ6ऽ 8 शा 71 ¶€ एलल्लंश्ल. एाथौिद्वा 08 595 पीरा 111€ 50१] 15 17) 6 गल्ला 25 116 ा््य18] (60प७€, णि 1 15 (€ 10८छ5 ग प्री€ 1होगक्ष1८€ ५/८] प्िठऽशिाऽ 25 {€ 60517108. ¶ाौपऽ, (नषा € ऽ0प्र] 15 710 € 00] र 1हगशा८€, $€ 1{ (वा € 60151061९0 (€ ८०प5€. {1 06 581 ¶ 9 11 ५५] (मत्रठ्ताला लापा 9 [&‰415 पीत धद 9्८€ 60 16 0९ € 11गहा121 (<वा, ¶्€ वाऽफूला शणणत ०6 हला (8 (€ ागला18॥ €8प७€ 15 (€ 0णि्ल ज 18106८६, पशालौो 15 10८2६60 7 ॥#€ ऽ0णां, एण6 15 प्रप ९116 ॥6€ ार्बाल12] 6०४8६. 1 शली। 9 ५1६५, 0८ (कात तलिाप्रंरा ज 00 95 प्ल लटबजः ओण्णात ९८ ऽण्‌ 0 टदा {16 तला! ग 111६ 8०४1 आत 00. गएऽ, एत्र 15 छिना ल्क्य 10 #6€ 65140113 «लम पर् 1{ 15 0 0756568 1021 15 0001 [16 ोर्भला9] भात्‌ [€ लीलालया ८अाऽ€ ज € फला [रीलागीाल्या8. 28, वितीपतता2 ५0९5 716 1€4*€ ए§ 1 वोर तजा 90 115 एषणा (जाला तीत (16 {ट्ण प्व प्राला€ 15 गा1४ गा6€ ऽ 15 ॥€ 11051 1681681, ०956 25 1 18 0) {€ ४1९५8 ग एणी {€ ताट्ला 41510168, एवकाा५8 अत्‌ ऽ 0९5५9. [1 15 दा ८5118, णि हिलाल 911४ 1 प्ल) > ताऽ्ला$ऽडला ४ €तद््ा)ऽ ५0 101 05 पीला [लऽ [रटलिला)८६8. दण्ट 11 ^0५,2119-ऽततीा कवितााप्ऽतक)2 1125 2556160 ॥€ 0€-50] पील्ग+#. एप्ा 25 ३ (ट शल्वक्नाप्ती) 1€ 7 7न्वाकल्‌र 12516185 {0 200 प्र 211 1€ {0€०1€5 90णा 80], 6५५, णात, €[€. भट व्वृ्शार ५१6, 0 (16 [पा]08€ 15 1681150 20५2112, 270 7101 ताह दपाभाभा ज. (€ रे 20०68 ०) 10 24 वथा गोतम 2 रो ऽर्ा 1128 2८८९0 {€ बला ५८ 0५८ ८2565 20 0५८ 0०४ क्ा§ 11 [लिह ॥€ "7४९, 0ाट्ा7)ह {16 08 शि 05 10 तारि 111 प्रा€556ा111915. 45 2 5106 159६, 11€ {तत वरला€5 111 (100६८, (101९02६, 5€1~-€५14€)८6 ज [(10५/16त६€ अत (€ ॥्शाऽ्+ला९€88 ग 16 ४ल 10 त6% . {16 01156155101 15 11811 1[णााा ५९, एषा 100 ल्ली]. = | [€ ऽ0प, एलाह परारतल प्€ व0फत ज श्व पालऽ एद्ल्गा1€ऽ त्र भ्ाओ1ह80ा‰, ४116 (0, 01112 115 एणलातला, लाता)5 गाााऽललाप बाते छाजला, 15 प्ट (ताजा) ५८४ ग 211 #ल्तव्राा9 च्ा(लऽ [€ वृण्ट्ऽत्रजा 108 वा186 प्रं, वट (€ 57९0८ प्ी125, 11€ वलाजा)ऽ भात्‌ पला पाऽ ज 9 एगौ८पाग 1101५102], € पा्वा5 ग ता०णण८तद्ट€ 94 0छल्ल8 ग त0ष्ण६्६८€ ल८., 9180 का छपा ग हागश्षा६९? 17६ अा1ऽशला 15 {191 11 वृणटऽ0ा) 25.66 15 00 € 5एल06€ पात-5[प्ि (णतौ) एला गा] 2 ८50 2 11018166 15 तल11161/ 8{लल0€; [दहशाणत्रा16८ 185 ऽ 11121 वल 5६1८, [ला८९ 10 10लात 0581112 (ऽत्र)}<वा#2) {21.65 [126८, ^€108] 10८८ 15 ऽल्ला), [ला [1711160, पचार -ात 100€इला04016. "ग्व (क (294 जाट) 1 १०६ प्र५ा ऽभातं ए {0 भ2्‌#/515, 11 [लततव] 195 {० [0ण्लाऽ, 9 60५८1 21) 73118500. ¢ प्रह लाक्रील 15 ठा शृण€वाऽ, 15 116८ € कृल€ाला6९ कपट 0 (€ 60श्ला1718 [ए0शल. 4 [70€1816€ 5266, {111€ ०01६5 15 ०६८००56 ग (€ शा ६0 0ण्ला. (170 1711160, 11 15 201€ 10 (0४ € प्णा7्1{€त्‌ ऽछा. {६ 15 ऽग 1116€ 8 [117 (0०४171६ (€ वृ€ श भा८€ 9 {11६ ऽ). [1 11 06 5816 179 11८ [हल (60४्दाऽ € €४#€, {€ € वृप्रट्ड0ा 21565 10४/ (वा) {€ [11६ ०९ 8९९1 11 {€ €#€ 15 €0*€ा६त? प्र१८८ (0४८1 15 € लराााााक्षा + 51३2€ म पाशा ट्ऽ{ शाता). 81०१८८९. धील<ा €0*ला108 (€ ऽर्था, प्रशाऽणि5 115 25 (€ पा र्लाऽ€, धट््गताषह {0 ॥€ [0851 1ाा€5581015, भात 2011015 % 1716€ ऽप]. (1715 15 एट्टाी1्1€58. [ह1018166 15 € 10८पऽ ग रदाल्लामा ग € 31 णात 0९८०1165 [ताऽप 5112016 जा॥11 11. प्रलात€ 016 सकृलालात€ न भा 1 हज" 15 पारलाऽ21, 81 7८४्ल 1116 @लालाल्€ (15 18 1हालक्षा८९' . गप्§ [शहशालक्षा6€, 1तलात7ल्त पणी 06 रदा, पाशाद 016 प्रा1*€7§€ 1 21] 15 €्तऽ 15 ०1५५२%5 [लला लत प्णप् € 3र्धा- ऽ1८८ ॥16€ ऽ» 111८ 2 भा), 14्19]1/ 1[प्ा)1165 (100५5) 21] प्र 15 11 115. (जादा, 11 ता0५§ (सला शह = णामा त)४ [1 ला11€ताश# 11625. (ऽ, (€ ऽर 25 1116 ाोर्भ॑ला12] ८दण§€ ग € पणाा५*लाऽ€ 15 १।५५१४५ गा1156ाला1. प्रलया 10 €शाशागध0ा 15 6216 जि प्ल €. (115 15 7८८९६85 वा$# 011 0 [16 [1171{€त 50015. एणा त {115 (856 2150, 511८८ (€ शा क्रतं (लगा1€§ 1४0 (कण्ट 9 8 एभप्लप्रोक्षः कालाय, प्ली 2 5610८ 07 तत 51166 8 ऽ0प 15 [71160 0% प्रा पात्‌, प्रदा 15 10 6059118 एटा शटल) {€ 5015. [17८ {1५5 (४५65 21] (€ प््€ तारलिला( 8८16015 ज ४18, ४1*व 0 भातं ४१८०अवा वातं ९7191115 211 ग ला). [0 € [81 €28€, 5176८ {11 र्लाल्लौाता ग प्€ $र््ा 1 1हा0ाक्षा८८ 18 धल 0486 {11€ 101*लाऽ९८, {191 टाील्लाजा 15 (€ ऋ्मप्रो€55§ 20 11पा01€5 {1€ "णात्‌. ६ज्ला 70) 117€ लाल्लौाला 18 प्राा८३।, #€( एला 14€11106€त प्ण) € 51, 1 2618 85 {€ ८०005लाजगाऽ1685, 111६6 पट वरदाच्ल््जा) ग (€ ऽघ्ा) 11 8 गाठ ए८्८०ा16€8 (016 ऽ0प्ा८€ ग 1पाा्ीह 8 वशा 30. 1 116 ८1८५ ज #1४ वाप) 8, {€ 11000८80) ग 1 हान क)८८ एल)£ २९८ल्‌6५, प्€ द्ञलाो६ 15 170ण्णो 09 तालं [एलघ्चूप्णा, पप्रा ४४ लिला्ग्‌ एलल्चाणा भाति 095 25 लागि. (ए 0005 गांऽलाला८८ 18 लतभ. ४7698]व0 11015 ४ गा71561€16८€ 2 000, प्र1ऽ 101 € (€ ऽप्य ग 1101८ € 800फरा $ 00]6611\६ (10५८1६६९. 71, 17€ {€{ ध€ऽल10€5, श्ण ३ एटपपिं 9216४, 106 ०८२१ {€ नाते अपा 1018 पष) प्ट (दवा215 0 ऽ€ा15865, 169८165 216 {21465 (€ शि) ग 81) 00}€1, 116 ५३6 {81665 {1€ 51426 2 ४ 1610. {11€ 7€6त 2 ॥#15 पला{8] 710त10८€ भाला) 15 10 पा1८६०४ल € (्गाऽ<ाणाऽ1€85§ 0४ बला10 ४1118 {€ 11166 11 1{5 11711166 श्तुपाल 11८ 2 01. [ 1 06€ क०ण्टतं तीम शाप धात ४1८८ 1 ऽप्लौ 8 ८२५९ 5[0प्रातं 6८ ताष्लार$ एलाप्लं*८त ए८्€वणऽ€ 06४ € 171 वाल (गाला पण € ऽर 14418 पीला 1८८प§ 1 € 05, (€ वाऽ 18 दा 60715610प्5685 0065 ॥0ं ल्गा1€ 17 (€जगाो06६ जनौ प्रीया 0९८व08€ [€ गात 15 1८9) 801€ ग ढता ला णि)5, 161८6 € अ€ 21५05 पााता0 ण्ण. 117६ त्रासते गा115 छा, वाहि ^त५४2118-ऽततीा, त ज्ादाटश्लाः प्लाट 15 ऽप्रदा-17ए00900ा ग वा 0णच्ला रण ल्ट (वाऽ/2), पीला 15 1091 कात 10 प्रथं 7 शा 0णिंट्ल॑ 1817६ (10शवता1 ({0€ा€ 15 ऽएला1171{00तठा | | वऽ 8 ऽप दना 0# 113 09५८ (गा पणा 071€€{§ गात ाला{8] 110त1168101 (020) 15 1६८८850 10 €8180115॥ 2 16121101. 90 ५८€ [त्‌ प्र 4 2 वाट्य, ए ६०५८५, ०0 द्८। 18 (10४01 0४ 2 पोला{ठ त्भाऽणिोोरमा पा८०४ला7ह६ {1€ 00}. 17८ ए८०४८ घ्व #€॑ पाद्शि 15 ताए 10 च्छलंला( [्श्ाऽणिााकीणा, 25 10. 79्लल€-ऽ}*ल. वट पा6०९८६५ शात लाट्ञभ 9€ त11६५1४ एलप्ल ५९, 50 (1€# १८ प्रलापा पाला{21, जा 7€8८ला( गऽ 2110115. एशाु0६5 ज {1165€ 9८ 10% भात ऽगा०५५. उभौ ओ, {100४ 1६ (10५5 € भ्ल शी), 15 ६11६ ८०५८६ 0€्८बपऽ6€ ग एलाह ५६ ००] ग 1८८ ग € पात -7भ१ं6त 6018610 प७685 021 [५2. (णऽ, 1800 था16€ पणन € ( 30 ) 15्तााला{ा1$ त फाला2] प्रठता्टिवामाो, ता (0 8 1€9115 र 110५1606, 6९21685 (€ घलि जा 10ा-€7त19ला6€ 200 पमा-€एद्ाठा [आ को € €एद्ात्ठा. (11115 एल्लफाश्षा$ 15 ९१116 (०५४८1. (211५८ 5061 7116118] 7ो0ता7८लभीाजा (लगा0€5 1710 एला1ह, €्ला {17€ द्वा 866 ग 1हाक्ष16€ 13 101 गला ला०प्रह्ा [0 ८6४ उभी). (1716८ अप्रठर ग प्र€ शा15005 15 16911 1६९६ 10 गगा प्115. ^तप2[» 111८ ऽभौव2 11 एाभाोक-ऽप्र॥, 0 9तौणऽप्त8 [गा छण पत 11 15 गा€ऽ 00) €पलाल166 11121 न[1८17€5 116€ गा. (1171८ {€‰{ 2065 नगा {0 दपरभा। {€ 16 {#€ऽ ज 60४1६, गाह €वा15118 {116 710ा-छतऽलात८्€ ज अ) लताऽला( ला भात € जौला (वाऽह ५16 पा-त109शा-1688 9 8 (100४ €ा1111#. [160८ @लाला८८€ ५111 ५60 % प्ट 119 {€ गात वााष्ला € ृला€1८€ {11८ 86८०7त ` 1/6. [705 10 9) 171दि€1019] 110५1026, 11८€ (€ 15 ० {16 [111]! , 1{ 15 (€ (0४ला1)£ 17९ 15 7ना- €)९1ऽ1ल{7 परीव 15 680४८. एण 1 8 [लघ्व (10५९0€ (116 15 पा-ताठण्णो' 18 2130 1ला१०५६त्‌. [भार उभावा (0 06 [ला0ण्णा तााल्लाङ़ ज 1पताष्लाई. 1 € 1ारताद्ल ल10५1€त4६€ प्रदा 15 10 ©01196॥ 9 3€085€ 2100 15 00], [61८८ ((10०५६६€ 15 ग1# 17171€11181. (117€ तला {५०५1६६८ 18 ८१5९५ 0४ 0011 {€ 00}द८{ 916 3ऽ€ा)5€ (जाह 11 (०4८1. प्रहा [7०५५८९५ 0४ एग (€ ऽप्य 2110 € 070]€{§, 1{ 2150 €41518 10 0 प्रो€ 0फच्ल भात्‌ € गात. [1 15 1 लिल्ऽ[17ह {0 10€ प्रीं एवात्र धारतद 1 [115 018हला णा] 1125 [09 2 कण {+€ ग (0४, 1.6. € ल्लि78 रणा पर)0115ऽपि16€95 11 1 0158701. (1775, (८गाल[प्त€§ ८ग्तपऽतगा2, वा 9 116 णि) त [त10 ५९026, 0९118 [ट्डला{ 1 0८्लु) 81द्लू गत (€ 0600वश-ात्‌ (कफः 710 एलाह ८ऽलाी६ पाए, <वा) 10 06 10611068. 01६6४ [€ 00५$ पातं (०0164 15 वा) 00िंल्ल ग एलघ्चाठा, पणा11€ (€ व्राता 15 115 ऽ7]द्ल, (णाली) 12665 11 ध6ण]४ 10०88101 प्रा्ं ॥€१ 06 1तला11८21. प्रला6€ 11686 अ कप] 17प्टाल्ल प्र {0 व्ल. ज ०५६, ऽ०फलाी7षह प्र् 15 17100581016, ज्णा11€ प्ट ४८ त प्€ 01160 ण्ला§ जग (ए श15445 -€ा12115 पातवप्रा116त. | [7४5 (€ 1781 \लाऽ€ आत्‌ 15 [ाएरतालजा ८0४८5 [2616911४ 517619/ 912 एटा्टा( ज प्रो€ 1691 1€>‹{5 ॐ द्वि0वाता18 शातं [व 0 {बला {0दहलीला. ऽप्रणदला5€ 8150, 11 15 {11८ 7114} एष. 1 प€ 3566016 *ल€ाऽ6€, {€ 1ा(्एतालला 1816685 प) € भगाल ऽ ४८1९८५४, [1 1 क्राथ 0९ 205010६] # एल्दी ज 9] वृप्ठा॥065, [लप्र 116 तलाश) &८., € ४६416 नगतााशा0ा)5 1116, एत्‌) 50 40 गज] &८. ण] ०८ पाधाौजा91*९. (15 15 ०६८००७€ (16 ल्णगात्लु जा रिता 21)2 15 101 9 अपता ५८ 016. 9), 0% 113, पण्ठपा एलाह गा 8८0 भात ला]0४ल. (वा11101 ५0 शाङ्ौीा1ह. (7105 1 € ४९8 15 णावा ४९, .€रला उ कौाावा), एला [0५९0 0४ 116 \/€08, ५11] वाशा ०५६. प्रा, णि शट्ट्लुा हि उभावा), गा€ ाप्ऽ{ १८८0 प्€ तठल शी णा तरा141 2150. {€ वद्ववा#१ 905 फलाऽ {21 € (०) 15 2 710ाो-ऽ{वाला. [065 {€ गुणगाला( 255ल{ (€ प्राठप्रजा118॥1*€)€88 9 ४९28 25 9 1168115 म [610४1686 एण 10 व्र्ताकक्वा, छ |अला भा) (212 लिता {0 द्वाशुीत्वा8 {16 वणा 18 2८८लु0€व 10 21 15 वलशाऽ 0४ #द्तत्रा9. [बलि गौ प्रद धीता 1191 *€ा1€55 15 प्रा1६6९8891#. 116 11211 15 ०561९88 वला (€ एृलष्चमा ग अ 00, ग ४ 1८,5- भुणा, गीला 115 1620118. गाप्ऽ, बी (€ तट्शाप्रलामजा ज "{ भात्‌ पा7€ , 210 प्ण 165 पाला 1२] ८३४ऽ€ 11018166, [| {9152८110 06856. {11 कपतं #लाऽ€ (भा1€5 णि) (€ अहएणाला( अत ८०065 ॥€ 15605810) वजा प्र€ गा. सि) € णपा), (16 [€ ऽऽ 10-सताभा। € $ल्तवक्रा( ४८५* 9 000. वित्रा +/भा8 11128 (ााला)15 धा€ 2150 1161०५६ 10 प्रोंऽ एपणालभ जा [ला६, जिं प्ीलाला अ 5016 18865 10९ 86116211 0६21160 9 0 ए879ी711202102. २९205 1112 ्८्छाल्ल त्थं किक्ठ्+/गा2 प्र 28 (€ हणा रणा एाणौनात्राोग्त8. 000 ण्ल्ल्गपा18 10 #6व्रा118 15 {€ €वण5€ ° € 0. प्€८८€ 211 {116€ ८०086६5 भट ०1. 18}(ल€ा 1710 (गाता). ऽत्राता+25 ४८11९५८ एशां 10 ०८ प्ली. 61५25 141८€ वषा 25 1116 धीलाला। €व0ऽ€. प्रला€ पित्रा 2४ वो 2 0150प5865 116 # 21519४६ 211९8101, (19 61\/8 15 8 [1५8 20 1६] €[ऽ 1 णा € 2515 ग $घ्ता८ वृप््राताऽ, प्णातौ) 288ला 51४8 10 0€ € 019] (वपऽ€. (€ [एणा गा1368 0०९८2086 2 ऽ०ा)€ [12668 1 एणाद्ा)98 रपता9 210 51५9 अआ ८गापिऽ6. ४2312५25 2606 छाप, १६५९६५३, 25 {16 {7191 (व08€. {1€४ 2८८८0 06 हएलाल गाणा ग 116 ऽप. (ाीप्ऽ, {71८ ऽ] 0ला1 ए८ल४6त 15 अंला211४ त1लिला। 1070 {€ ह्लाद, ४३७०५८५8. (1 € ५1८ त वक्षा वात [1ातवाताऽ 15 (भ<ला ण). २1021155 ५0 710 3न्ल्लु € लटणण गात्‌ 706, पा 8 10ा1-626184॥1 (00 18 {0 € 17८्ता(ल्वे प्रणा, 0 हकं [एल भाजा. 1.0 दशांल98 171६ 00 98 चा लीीटंला( (वणऽ€, १८८९६7६ 2005 €€. 10 0€ {€ ाार्शला181 (वणऽ€. ए भातत) भातं त्रा] 2125 "86 {16 लप 60, पणा7ाकठपा व्ट्ट्लूषि प्रापो 25 {17€ लष्शंण. हा1911४ (016 4448118 (गटल ज एत 95 ला-तप्०), अगप्रु्ला1€ 81185, {11€ प्ट €ऽऽला€€ ग प्र ऽप, जाएगा, 1086181 85 ४५१८] 25 1116 दालाटा( €बण8€ 2 116 ू0ा]त्‌. 15 लापा1<181€0. 807 कित्वा /व)2 21 उ7शााात्रााव08 ०९६] शण प्र तालिला। 8600018 1) २ (पाऽ पोल, 570ण1ह प्र (्गा्रढ्कालामना 1 ला ४६५४७ भात 3१६८०11४ एलाह अ1॥1५८त1८. प्रलय प्र€ तरव 01565868 (्रााक्वा158 17 2 ऽजगााटण्णा9ं तलां पागल, 30€८1211४ (9618 (€ | घल ४(7ात्रा158 ४४०}<5 06101178 10 116 8181{8 5617001. (€ पाता 155प्ा11ह जि गिण) 1176 फमध5ऽ जा 71€ {€ 210 {1€ टमा ज ॥08€ ठातंऽ अ€ 0) 018७58६. 14181)0426€ ४9 15 (€ [281 91 (16 ए 118 5361001 08८०55९0. पण [710 06 ए1[{8 (62560 10 @द15{ 25 8 कालिया 36}00] गात 0४८ 1121111 1 15 {€ $दतत्रा{& 51100] (णलो 125 लु) 0758 211४८ 25 8 81४५४ त [11105ग्‌ा$#. 11६ 1199ला1# ५८३१ € {71.28 ऽप्रा15ऽ पु) 15 1016, [भााा०ा15178 211 {€ (व्गाीालााह [01105ग011641 7081078, 0068 (ता 101 गा} 10 उाभा)त1208, एप 15 8 *भाप्2016 1[प्ञ ता) ग (१6 १४ प्रं 211 %घ्तत्रा पऽ अना ऽप्रा५४€ {0 एहि [गाता एटा (गा11615. $द्तत्रा8 15 {€ 17191 5/11116515 ण 211 {€ [€४्0पऽ (६515 भात्‌ गा(-1€515. 1 अ01{€ ग (€ 1251 {४८1५८ कपाताटत ४८्छाऽ' 1150४ ८०ा{्०ऽ शला 0४ 5010€ ग प्र€ हा€2€91{ 1021681 {711050लाऽ 10 {पा #दतृक्रा12 110 प 1116815, {1€ गला 195 21160. $तव्रा118 125 0९ 201 10 5%51116818€, 0 [थाााा०ा156, {11€ *€ा$ 56110015 111 15 0फणा [ल्पा 1 भुणा व्वप्णार/ 0 € लूना] 4९ण्लाला( ग € ४2512४28. 521५2, 621८8 धात कपााषहिणा) 287ल्८ा5ऽ 28 [प्श०प ०४ रितात्ापा२, श्वा, (वोथा/२, उतासभा12, अतथा, अ1तताीत्रा)18, (01९6४25 ग ता, रित्रा08ु928202, 12079, वि्181.2, 200, 1081206 ४2, 1 परतत्राद्रा०, 11 90 2 105६ म गीलाऽ; 25 ५६] 25 10 प्€ 2111 710४लाालाऽ ग [32#/ता101102, रितरा वो)011218 ९२०४, 1112158, ९२३1106, त्ती गात जगौीलाऽ, 248७५218 दुल्ऽला11§ (€ गाल 21121 हब वठा) 21 115 20€>‹ 900 #1४दलत्राक्ात8, एरत्रा18 (17117712, रिशा291)2, 21177911 15112 वलुग८ऽला 11८ [वला. (ा४§ उवतरा शारद लू८्ऽलाऽ 1116 [शाागा०णऽ व्रात शादो एपात्‌ 15 0६51 ल्शगाला)( 1 116 हाट ऽवौ(<वा2 वऽ. तर< ६०८८७ € [1णडताठा, (§९८ € तल्ला 18 प्रा11118` 10) {1€£ 1421170785/9 ग वावी] 211, णौटा€ [€ ाठऽला हाशाााशा था 125 00 जणा 1121 {€ ट्श ग {€ 8€1€८८ 15 {11€ 00्ल॑ र ऽ€्ला118. 210 प्ण पृ्मा0€5 11. (176 1068 15 पभ `तट्ल 15 वणा)" पोत 5 8 ऽलाला16€ (वा 701 ०८ € ०णल्लं रग पल प्रधाा*८ जल (8६८ कल {6 दला ५०५८५४६५ ४ {€ ऽला{ला८८ (ती. (पऽ, (16 गाद्वा ज € ऽना लि1८€ वृण€5 (€ 86[ ग ऽद्लाहि 17 115 ८09611४ 25 911 00}, 5171८ (७० गोट्माा&5 (था वप्र €वल[ जल, पणौ11€ {€ फूठातऽ भात्‌ 10€वा11185 (णा 101 € 1लिाटाग€त, €2€ल्‌ू0 ट ताल पाट्धोषहटऽ ग ॥€ ५05. (15 15 व८(सुणतं ०४ 211. (71‰€ = त{लिलात८ 15 प्व कट्ल्छता1ह 10 हाभाव 315 (पाफाह' खोलो) 15 प्र€ एठा पाट्डा17ह ग 1116 सला 15 4021107 ८४ कल्ला &६., पणौ € 10 दहल भोऽ 101 प्रा (016 पजा ४८ वल्ल 125 (116 ऋता जा पा €[€. 25 15 2व्‌}८८ा1५८. २1111515 शलदा णा ' 25 € 17050116 1770001, ५161 15 ( 32 ) {€ ०0६८1४८ ३4}€[५€ {0 प्र एज ग प्ल 10ऽपाोला ग ऽल्ला18९. (7ए5ऽ 17 ग] 11€ 50110015, 1]1€ 17एलगा४९ 15 (9०8६तं 0४ अ ततााभाणा ऽलाला6६. 710 1८1४ अलभत (16 15 पाालयो{४ला1655 15 € 0€51140111{४ 1) (€ गपााभा0). १5 तल्ञाग्णार 1§ वहटशा वण 0 [गंऽ€-ज्गतीं1€88. पज फण्वपला7षहट 9 ाठा€ 00रलापि। प्ारतधट्डा2०1€ 1८5 15 € 168] ाफाल्तं फ्टवा7हि = [9156 ण्गा711688. 910८८ {€ (16५166६९ 21121160 0४ {16 1तलात{४- जापका ऽलफ{ल1665 [0तप८६§ € 108 0681164 1८डपा(, प्ल ललिव 01185, 1{ 15 {0 06 व८्८कव¶€त 25 (€ 1110€ऽ ्ाऽ€ पठार शिक्त 1४ 0%# (€ ऽलााप्ा€ऽ. विप्ता55 हला भार १८८लू0। पां कभा ठि गतााभा0ाऽ, 11€ नाला 2105 216 0118 वप्श्वा तार 10 1, 0 {1€# ५6 70 एएर्तप८€ (ट्डपा5. € 255 प्रीता गतौ78॥0ा15 वा ऽप्टा०- 101 0९८३४5८ 1116४ गतत) 05 10 40 ऽजगाालौी7ा1ह, एणा 0९८वण5€ € &1\6 (10८तए€ प्रीं (<वा एमा 108. प्रला८८ प्€ (0५८1608९ ग तैलात्ा, एला)६ (गवा ग एर्तवप्ला7हि 9 1टडप्ाा, प्ण) 10 2811118 णऽ 0 ५0 वप्र, 15 $ पणीला2॥ ५८ 0४ एला. ^ लप्र 211 उपाय गपााशा0)§ भातं [णौि्ता)ऽ अट एप णि एग] व्ञाााला( ग 10, एणा ॥तवलाप्ार (वाह प्ल (मजार वशाला ज 01185, 15 16811 {€ 7) जा भाते 81] पील वट्डा भट वप्त 10 1६ 1] पीण्डाऽ 1€बत 0 ललात] एषां िद्क्ीठा, 9 60685 516 {0 € अप्रा ग ताडला1211*€ 112. लि 0681118 पणी [€ 71९€१। प्रध€ *€ाऽ६5 17 2 (प्राऽजर शाला अत्‌ €5180177ह उवा] 28 2] -€ा ५३७५८ 210 एला ग गी कृ्गा॥€5, प्र वृप्ट्डमा 15 281८6त्‌ ९70 15 11 एणौताी {€ [101९५६६ 15 10 0€ ६४) 16 (काज [दव्लौ णीता {0 प्ल प्राोल०गाऽलएपऽ, 7ला-€९15त्र1ह भात्‌ जा-उि भाता, लाल (दो इाभौाशा 06 वपष, णि 1118 2169 उभावा). (16 अाऽफला 1 प्णालौल प्€ वण्ट्डजा 15 0) [€ 168} ऽथा एजा1६ 0 प्र शुणएव्ला( गा त ४16५. तभरतग0048 15 वूप्जलव 1 अप्त गा 11८ ५1९४८ {1181 {116 वृघ्ट्शणा 15 [ल्०गाऽल्वृप्लोा9 एता) पल 0050गीप्राल 1६9] [ना ग ५८. पजा) भा गकला( ५८७, पाता ल गुणुक्ला( 1 ट्छ, ५८८ (भाम्‌ 1भात 25 1 € 1६21 15 भुक्ल. प्लया८८, णा] € 1€8115 27101 ग {7€ 1€81, 21] गटभाक1668 1पल[्रतााषह (7€ ऽप, ्ट्व्लौाल लं९., पण] त्जाप्राीपट. लौ दा वणभलाी{ ऽ0प। 15 विप्र 0४ 9) वगा (व्ली. ¶7€ ९187101 ५€8€, 0 25 दाऽ {0 10€ ६८१, भात (€ [त 15 एगध. +€ [12५८ ०९८०0०५2760 161८४ गा{ (जगााला{§ 0% वित्रा ४०8 (108 10 71816 {16 कध18€पऽ8छा॥ 0) ५९५००) 00६ ९०९1120811५८. {1€ {९7 ऽ{ला1§ (८111 21178 116 (वह ज #वव्रा118. (लट अट ०१91४ 1५0 पथ]ज 01\/151015, {€ ऽद्टा शातं {€ ऽद्ला. 41] 116 1पकद्ााभ + ९2६०0165 9 तालिला( 3610015 ज 111085गृ0165 06101 10 ल्ल त €8€ (2६20168. 2*ला। (्10प्रह्ा प्रो€ च्ल 15 016 11 1621119, 11 {21.65 {६८ शिा0ऽ 0016 {0 वु. (17८ प्र६्€ 05 अ 12166019, 90४] भात्‌ € भणा171€85. 249065४ अ प 125 {116 80 ज वाऽय] ६56161८९. 4170 गात्‌ 115 1८551015 अ€ [€ धत] फालाऽ ज € ३०0]. (-015610प्1€85, {1181 15 [ल ४९५11६ 00 ऽप] भात 40165818, 15 [16 ग्ण ्र0€55. | ¢ (८०18 10 अपा९§ ५०2, 11€ पणा171688 15 710ा-तालिला( तीणा) 12166 ४818; वल्गता 10 0ीलाऽ 1 15 {€ वलीट्लट्तं 11128 ग 6015610 प्शा€88. 112165४9 15 9६811 ग (1६८ 1#€8, 0दलाता11 07) {€ {€ ग कलौ 25 € ९0056. (टवा ५€ 68759] 7९8 लंला८८, 285061216त्‌ प्ण धौल जशा2, 15 एवा, 115 ए€ऽला ४३1५९ 23]0€। 28506121 ण) 1121165 ४वा 15 +, वात्‌ भाा11211४6 (वा158 1686ाला८€ 2550८ गलत णपा 496४8 15 रिप्ता9. प्िजा एतद्रा 18 गात ` जीद्रा8 [05 ग ५1९८५, 5211\8-25806130ा1 15 (प, 12]2-2580लंक्४जा उ शीाठ, वातं (शा12-2580ल भाजा 15 रिप्ता2. - प्रा2)‰/2हभ 2 15 70 उशत, 06८ब५€ [€ 18 6211560 0४, 910 18 701 {16 €०१§€ णा € शि7तशाध्या9] लृलााला5; दभ्या (0) € एणात्रा25 811 [आ 50 एट्ट्वाऽ€ ग 115 एल€ा1£ € €०पऽ€ 9 = हशा055 1 ४ ( 33 ) लृलालाो5. 1917६6८2, आभा ४, पपा ०6 [तशं , 725 110290४ णिग 25 115 24 णाऽ, 11146 णा ८६5, एणा 04005, 7४८ 8665 €८. 17 71191 ऽ, 21 आ, ए78भत्राा €[८. 95 1116 लि718] जा€5. 11 016 [<वा शीता1§ वाट 2180 (€ पाशा ट्कबता5ऽ ग र भी€6*वा2. ग75 15 1115 129 ण [15 १९५८०८९७. < त्रा वट्नऽ € ऽपल्लं कगणयह्टौा४. € ०णिंल्लंण एणऽ ण्‌ € व्गााफ्रणा-ऽलाऽ€ एनग्रजा \1€ फ, प्रग € एिणा-८६५ शा ऽ00प्रातं ०८ उ भााोत्रे' § गाभा ६5190, छणा-1910€ 06८ 1/5, 210 7*€ ८६4 01€ (रप्रता25; आभ] [.अआलडाा (पात ए€ ज $्जप €८. +शु आणात तट» गा ०6 ८211५ 7115101 र 44765 ४2182 (17८ #$द्तेद्चात्त काऽफूलाऽ 1121 {€ 0णि-2८त ०€ 15 101 गाला ६]४ एवा "ऽ वा ्5 तता, 0८वप्ऽ€ 711 19 जियो € ५065 10 7€ऽ्ात [1175] 10 ०)€ वला रगा 01€211011. 1{ 15 (€ ऽवा1€ पश्र) 2] € प्रलापा 0708. 4म्छ५ल, €५ला 11 गल्ला, € एपा- 1व4€्तं गा) 0681705 € तला10ा5, पणत 15 एएप्रता2'§ 201. ए0ल्शौप्लान ज वणा 108 {0 {11 एएष्ट्ल्ठा) ग € कठ, ज्णालौ 15 संश्च ऽ 26. प्रलात८ 116 #$ल्वदा8 “€ 15 181 21] {168८ अ 715 2 01€ }४/20€6४219. पणा (ऽ (जालक उ्ीाक्रा2009 &065 {0 पल ल्णाघ्लू( ज तली प८्र्ा0ा 28 का 2011४11 9 {1628566 कि ४वा2, ५016 प्प € 000५४, पाति ग ५७1८८. (75 त€श्जौताी 1195 15 10605 11 (€ 0९८५0६९. (115 15 229) 6166 11 गा71€ 1४151015 17 9) ॐऽ(्दाता71ह अणला. {1{7€ [0 एला1£ {€ ७० ग भां ऽ०ाऽ 15 ०925, €ज८ा पाा्ताठश्ना7हा र, 16 00ल्ल ग प्रलयाः ५६816. एषा ॥116€ $$ ग इलाापा€ऽ 16205 0 प्राऽ 1€81159नी. +शाधटश्ला ०८25 €वरणं [९€५०ए51४, 90(€ा €ज्ला 0४ 5018 210 ५1५९5, ५95 ऽजा 00 (€ [.0५, णि प्€ 15 211. ऽलाा्रिप्रा€ऽ {€| 90 प्र€ 1.0 ताष्ला$. पद्व प्राऽ 18 € ऽ 5282 ग 0८४०६४०. गऽ 12 06 ला [ट्श 90 € ०९11060 &अल्ल ग प्ल [.भ, ग पाऽ 905गप्€ 23€्८. प्रह 1€बप्‌, 006 अु)€वा८5 ०700 1{ 10 0ालाऽ, 115 15 {11८ ऽ्८्०गात 5188९. 07 15 {16 0९81 ग [15 7शा168, (लगता 10 (116 ऽलाएपा€5. (11775 15 (21160 1187029 ज ट्लप्रा1ह, प्0पदटा प्ल ऋलर्पं 15 10 ४5६ णि 2 57066106 4112-0012 एद€ाप्ता) पप्रा वोर (लगाोऽतवलाक्णा ज ल्गा+€1हि 06 ट्वा. 3% &14178 11115 कलीाप्रंठा एगो) ्र121108 एवा115 {€ 10166 णा) ऽप्लौ) [श्हाभाश). 07 80641018 8 101 20 धल 1७, प्राऽ लाजा 0660765 7[प्रा21. ऽला ४170६ 2 एकाभोोगभीऽ2 ऽवाा$वञ), 0 1188685 18 (€ ऽद ५८८ 28]€ ग 0८४००). #+ 05711] 15 91] ॥ 2 15 [1685178 0 पल [.नर्ध. शिता ए0ऽप्रशा ता 0 1702265 €[८., गलित 9] 016 2011765 25 प्राऽ 7६८ ऽल ८९, 15 अलात 0 प्रा. ^(त्णती् 10 28242292, 0045 एट्भ्डप्ट 18 {€ शि) ग शाप. ऽलयाभष्ट [एव्ला४ऽ ग हणा, पताह पला) 10 0८ #€ 1.गप्‌, 2150 185 वलाता11ह {€ [.गत. पालातशीा 15 € 0€*ल०ृ€५ 5६426, प्णील € ॥1€ {.0प75§ (णात 15 0016 25 0165 0्श पजा). अश] 1) ऽ 81286 06 0€््०7€§ अप्रा (121 (€ [णं पणा अलात 10 ०0८75 ९००५, 1प5८ 1५९ (16 (तातिला८€ 0€ ६65 2 पिला. ोशटज्ल 016 1165. 17 {8516 €८. ०16 गलिऽ {0 1116 गप. 0८ दवा एलका प्ट वहित ज 06 1.0प्‌, 1४5 25 गा€ तव" ज गा€'§ लात्‌. ^ १६८०।६८, 1616, भण] वाषटपट जणा गा € श्ीालऽ{5, भातं एत प्रा 2091751 ला), 25 2 कदा [1िलात्‌. 1 (16 1251 51226 91160 ५९1८०, ०€ 51005 पीता ज गा€' $ 0षणा 2915 अत [€5€ा४९७. 105 28 ग€ ५0८5 101 णा 900 € 60५४ प्रभं 125 एदल ऽकृतं ०५५३९, गा€ ५065 70 रला $ €*€ वणा 01८5 0ष्णो 0००५१. (115 13 € 1९8] 3191€ ग 2 वाश्ाभौवा1ऽ३, 70 वार्शल प्णालौौल जा 125 तंगा१€त्‌ 6 10068 ग 7101. (16€ पाट्ला्ाा2८तै पणं {९६88 25 ०ा€'§ एषण) 7प्ा€, 15 #€ लकृलाला८€ ग वल्वातव0). 016 1129 [96118 {17€8€ 11065 ग ०१६५०४० तात्प], (गाल्लज्लर, ज हाएण)€-५८३८. प्रला€ 22211 {116 (व 62851065 लात 25 एनी प्ल ऽपााला्*८€ 0 टपा णि) ग ५८४०६४०; वल्ललभाणा 25 {16 1€प्राधा{ त€४०म), 18 त पट णि ग तला एलरूल्ल) प्€ ऽ०पो अत 000. 1 (1115, 0८४०४०) {0 420€65 वाप वातं [ता००९६€ 0८८०11८ 1060५691. (17€ गौौलयऽ अ 21] प्ल € [ऽपाला9] ५६५४०10). ( 34 ) र त८५०ौना 15 [12603६्तं णि 16 52€ ण ्ाछस्न1ह प्रा), € ग॥त€ 15 एण; 1 णि वत ०0618, 0९लऽ &८., 1१ 15 आण; छपा 1 1 185 भोल, 3170५170 2 (्गालजा &८. 25 {€ 71101५68, 1{ 18 तला1जा116. चिद्वात्र#वा)9, बील ताऽप प€ अपरीज18€त 2005 णि) [८ वा 91015, 255ल€ा15 {09 [ला 40008, 401८ ॥1}<€ गला 06185, € त016€ {0 पला लय ८४ णि ॥€ गलाऽ. (ऽ 15 10 50४ {71€ षह एग) ग वलाजा). (ला 2041111688 15 €४्ला ओह. 1) (पारव, 211 (€ [0 €४६ा 51116, 05 95 11६४ ५0 1 प, उभौ €८. 1162५18 15 प्णीला€ 011 04121 711211885121101) ग 6श्टा 15 ष्ण16886त, 25 11 12152. एए 1 एतौ ग प्रला), 11 15 {€ गापााएठला। (00 [1718 ५110 15 17८ कालत. गा€§*क्ष9 18 ९अ€वे एभभा1951\9 ४४ 6०1५8, एश १६५३ 0४ 5३14128, आत्‌ एगवाा८्€४वा8 ४४ अआा्ा{25. ^ अप्तला ग 001021४6 [6911080४ गा10 16112101 15 00्रा1त {0 101८6 ॥#9[ विद्वा2/2108 15 हवा] 01181 1€ (0ा८लू)1ऽ 814 €41८एठ1€ऽ 9 1116 81222 ५212 8९८१, शतै वा1व]हशा12108 पीला) प्ण) 06 #ट्वद्रा(8 “टका. गौ€ [८५१1६८८ ग {116 211922५4 (प्रा 1 पभ ललाप, 16८८8912ह्ति पऽ वा11218912110ो; अत € शा€ 2 शाा0०110प05 711957दाऽ ५८८ 101 7155178, ५710 1८60160, बात वलाभ्लघ्तं ४16 200५8. प्र श्लु ॥ा८६€ {+€ ग वलटचनौ0ा. पाऽ 15 {€ 0९५०० 71126 जणा 9॥5§. २815 भात [ता0%1€त86€ एज आपणा भादट्छऽ प्ण त८ज्०्ठाो (णा136€5 € 1676. ¶17€ 1951 15 {त16५66€ 71126त्‌ श्ण प6€स्ताला. (ष्ट 01४15105 क€ ५६. (10 छण 111 {€ 81262५8185. ^ हा € ऽप०-त५ 65 लवौ) ग प्रला0. (7€ € तचा 15 प्त 1 ५१116] 8 ५८५४०६८ 865 31 एला1हऽ 85 {€ 71भीट्शशौाता) ग € ऽरला जनौ) 15 0 प्र प्ाप्ता ज 1)€ 1.0. -1€ १४€१९€ ५८९४०९८ 10५९ 480€6*व8, ए0€1€1105 गीला ०९६५०६८8, 510८5 1ाला८४# 10 1९00 वा18, 20 1हो0ा€5 11185 लाला€5. (17€ 100८७ 0८५०१६८ फूगशौ15 पणा शित जगा]४ (€ 10015, प्णीजा €४दय 08 गलाप्ता 10 गीला ०९६५०६९, भात्‌ पाटक€त्‌ 065. 10८ [गा1016त त८ज्जाजा 15 2180 015605860. प्र 2150 0115 फा प्रभ 11€ 11091711. ५€*00 ग पा16€ {#€ऽ 15 णि {1€ 1005दा0ातल, ्व-ताठण्णदलवष्टह-ाा०९ 0८र्नीनगा 15 णि € 1घ्लप§€, वात्‌ प्र [10६८-7 60 ५९४०101 15 णि € शंशंती$प् एी<ऽप्. एिपा€ ५6५०४00) 15 0 211, कात पाल {610१६५६६ जि एवभाोगोागा)ऽ2. 17105 ५/९ 8६८ 8 +ला + {जगण तटा 1125 0्ला £14ला 0% 11€ वप्रधाठऽ कल. 1 15 [12611681, ८01८186 कत 7711105ग्‌16811# ऽ0 प्रात. {€ ऽ] 15 41\10६तं 11110 ६८ 1#0€5, €लि78 10 {16 9] पाऽ 11 प८वता1ह, तकाट्वााा7षहि 8110 516९[0118 51215. }4210प0। पा गाा©51108, (€ 1ा€581015 ० 2८५11६5 ग ऽछा, कलय, भातं प्ट 7€णाऽ ज € 8०४18' वा0ाऽ 10 #ला 1 प्ला7ल्तं गट ३ (गाल्ला*ला४ (भावं € रोचि. क (लाभा {02588265 १68ललो८€ शत पाााभ)1 ६51 ८ ०३६९य 5101#/700७]‰, [वाता1ह 2५५क1128€ ग (€ वश्व पी 8 एवा (वा 0€ ०३९0 95 8 1016. ‰वतीप्ऽप्तना12 [ल€ {81€5 एः 0णतहलऽ णी) 62118025, णि प्र€४ तला 8८८0 वै्चात1685 28 2 131€ा191, ण्णा11€ शटतत्रा8 ०0९8. 171८४ 8द्व्लु0 त्ाा€55 25 1ला€ 905ऽला८८ ग [दहा उ पा 11 € € 16८८ ५८ {771 9 तपरा अत्ता [हि1ह, 11 दाल्क्षा 2065 वा1त (0168. 11 15 ग 16 पर्भ॑प्राट ग 2 (८९४८ 01 {€ 6ला ग (€ €‰६, वात 15 ०९७०४६५ ८४ 11811. 1६81808 पृप्ऽ05 116 1€25801 01 111€ 0ा- 116 ऽछा) ग 11 1 शीर ग (€ 11815 ग लष्ठ 17 {€ ४€५25. व्तीाप्ऽपरशात 215 फूलाऽ प9 3116८ 11 15 101 8 एवा ज प्र ारल्य19] णि (€ [प्राश 006, 1 15 0४ला00प्ट्तं 25 प्रा)६८८७8भ ४. 110पषटा) ७ा1€ 112 1218€ {€ ऽभा1€ वृ€80 पा 5086८, € 11865110 म 00 गात ता165, 85 एटा] 25 भवमा 15 616 [छर्णा ण प्र ऽ ला८€ ग 90८८ 17 {€ 00५४. (176 5891116 15 7 प = तववात1€88. दा6 ‰00[10्ऽद्रतदा18 लापाता€5 8 जला ऽ हटवा पट. 1८ ४६५25 ५68] +^ पाका 112, 5८८12119 25 1{ 1612468 {0 15 ९५८1६ ग छारी भात्‌ कटश भात्‌ 0 पणा € छूजगाते 11 हिलाल 21. ॥€1८८, {70 ©वप5॥५९ 11 वला्जणऽ शात उा॥णव] पा्लिऽ, 06 7६6 70 इद्क्षलं) 111 1६ ठद्ील पवाद] ऽलं) 6९७, ४४१11161 शट (€ 00}€§ ग वाष्ल ऽलाऽ€-€ाघ्ल10). (105 ४८8 15 ऽपला€ प्णौलाट शापा 15 (00८्लाा€त, एषा ऽलला८८ऽ शट अप्रला१८€ 1 प्रीला 1696८1५८ 06105. (105 15 121 {1८ एपावर्छ्ला 2 ३ ॥शााा०ा०्ऽ लाभाताऽ ए€णूट्लाो 106८ 1५५0. 16105 11156 €281, ८७ 9८ ाला€ (€टलि८1८६8 {0 वत जा] ३ एज गात 6811४ टिः 10 3080८. (1116 15 10118 एप 71€8लला€6, णि 11 15 {€ हणाात ण 2] एला, ण्णौल्‌ 15 #€ वलीाप्णा ग प्ललंलात्€, क€ 25 2) वएऽण्लं एालएाट तभप्रात7ा2) 15 15 2 ऽप्रलाऽप्रताा. 40५५, अलि ऽ, 0ए0ि८€ €[€. अ € गा11र @कला1ल1668 म 11116, 0 11 15 8 टटि€ा८€ ग ¢1€ [भुला185 1९८ ऽप्रा15€, 7100 ५८21118 €. विद्ऽलला८€ 1तलापत्0ट्तं पणी (16 15 वप8॥1४ 15५92. प्रला८८ प्ा€ 28806196 01 € वरधाच्ल०ा। ज ७० 15 50-6ब1ा€व वऽ ग्ला प्716 (12121212). [€ 0५९ दलाल 17 शट ३{६६€ शह णाशि16त्‌ वा1त [2५८ {11€ वृप2110८5 ग 1]णा1780]1, व1५11# वात 11ल72. पणौाला € [[प्ा1911हि ऽन्न) ज 1656 ऽप लवालााला{§ 15 (जा7णणातल्त, ला [लिटा 980६८ ज (10.60८ भात्‌ वतो तट 8 #ला$ लनाद्ञा ऽप्ऽ{गा८€ ग 8 «21122216 1{ता€. {1€ त10५€त६€ 5106 15 68116 प्ल पात्‌ अरपाः शात्‌ व<ा1/€ 5106 15 €41€त्‌ (€ *119] अपी. 11€ एज [ता 10 € १०6 18 आं एग अट गा 0819116९. $प्रा€6 ५४8 111७2६5 11 0४ 117६ €[€ ° 2 गाणा, प्णाली 15 17ता८15101 ४८ गा€-ऽ0€ 1६८८५८७ {€ 1711286 ए र ८00ा) 211 16 तला ५065 101 र्दा], एण 11€ ५८० 51065 (भा € 5९026, (ताता (ल पाणा 6698118 {0 €24151 25 2 पाज. अ्ाोश]$ ०८ 5त€ (10५5 अत पग 15 प्ल काठ; #€ नाल 5५€ 9८15 आत प्रीवा 15 \112111४. एप प्री€ (५० अआ€ ६1५8/§ 115€ु92016. (1€ 1110-5 15 811 41५1060 1110 {५० 1.€. {लाल्ल भातं लजना). लाल्लं 15 पर लंलााला( 9 0६८६०६३. 1 वल्लव अणा एज), न" भात (लगा- 17. ¶ौ< 8 15 (€वाल्तं ९०, प्र गाल 15 हएलालगाई €भालव फ€ तल्लंऽज्ट-श्ल्णि#- आगााभ$ (€ ला7101५6 28 15 9180 ग (५/० {#0€8. णपा लं८., जणा अट योश] पप्र {0 [0451 11€851015, 9€ ०४।।९५ ला] शात वट्ञा7ह €{९६., श्णालौ गट गोशाो]$ 00८ 0 प्र€ [0ण्ल ग € ज], ग€ (91160 ( 36 ) ५४. जाथ] ॥€ “19] 2८ 15 1४106 100 प्€ 20*1165 11 116 ट्वा, भोप्रऽ, 12५2], प्रा0१ 210 €लला2]18€वं उषहभा5ऽ. आशि ]$, ता €81 17ताशतणड्‌ दालाला( भो जहका 9 (00, 160८ 91 वा टवा ग 810) 18 [णताटट्व (लताऽच्ट्पाौच्ा$ 0४ (€ [[प्ा190॥*८ भात 26५८ 25615 1€5€11\€1#. [7€ हाता ए1लए€ऽ €ज्लशष्णील८ 06108 021 ॥16€ (दवाऽव] लाला 15 € 00च्ल रज 1)€ 5€118€ ६३०३९६५ ४ 11. ६4] ज प्ली) वट 22897 (ला्०ा€व ०४ कला 1€अ[६्<ा*€ 2०५5. [जाद ला€ 15 पटौ) आभार 1 प्राऽ वा81%/8915 पण (16८ 10दहाल काऽ आत्‌ ऽत्राोत1#85, 00) 0118 #४दाता185, #ला पल भट (लाश ४05. एण €(07016 #द्तद्वाो2 ६८८लू0ऽ 00) 11€ €#€ऽ, अत्‌ {116 €वाऽ 25 16861118 0 ६० तट 0फद्ल, ्णा11€ ॥16€ 10दहालशाऽ ध्८नूण पऽ ग] 111 1€9]0€। (0 (€ €#€. (पणि) लटवा0ा), 75, 15 20 <लः कत्‌ एमी 1 115 [तालाताा भातं ८016 28६८६, 11 15 वा 8] पाल ग {£ ५०]. 10४5 #्€ &०त5 व 2150 ऽ०0प्राऽ, श्णाठ [2५८ अरात्‌ 9 700 00८ 10 1010५,1९0९6, 1181 धात्‌ वला. 411 0०६८ 15 ६७1५८ ०४ प्ताभा$०ह अकी अत 31 व्लागाऽ 0% ऽप्ीतरा६. 116 < 15 1€५९ा अ तप्राल ग 1491066 *28. एठा लटभ 27055 19816281 00415 णि {1€ 50प]5 10 ला]0४, 25 फला 25 1116 0705 ग ©] 0४ला†, {16 ल कोशला 9। 15 2तं 50 पभ 107 एल८्ना। 0ललाहटऽ 10 16 आरा ललला( ॐत 1५६५९ एणा 7४८ लाप्ला ग €व्ल]) ए€05 {0 ५16 गौ7ल णपा दलाल. (पऽ प्र +€ भा (1975 रा 7, गा लं हप दम), जगा€ लं ही फल, गा लशा) 0716 भात जा लं 579८८. 113 15 ९५106111 ०६८०056६ 17 17 90तर$# ५८ {पर्त ला 811 711:€तव ण. 835 15 वा0ष्णा 25 ह055106वौ0). (16 [1णाा12\€ [लट (षट्वगाा265 1 20त# 00165, 16 261५८ [1त1ए€ (घ्पजा112165 17 पा) एलं7ह5 अते {€ ला 00 17 #€ अ] भात्‌ [ला 00ता€ऽ. अआफाग]४/ पालाः 2००0६ 2150 ॥2५९ 1€5[0€1५€ [्ध०ा17201 दोलााला†ऽ लाट प्रोता) 17) {1€ 1€5॥. (15 पफा४लाऽ८ 15 {1€ जि ग शाता ५179 15 11€ [07160 पालऽ€. (15 15 € प्ट्छ/ गात्‌ 0८्लवपा€ गा वट्वठा) षट्ट्छाताह६ 10 {1८ 0915405. 1171 [८ट्डल्याीर 2४०11201 एणात्रा) 28, तणपष्ट। 02516911$ 016 त्रा, क€ 00 ललाोऽऽला। प्ण 11 ठा जला 1167156} ५९६81 € ॥1€€ 51465 ©08610प्ऽ)€55 21 06561100 1641. [ट्वा), 26८०1018 10 € {€70, 13 00८८८ शहला311# 0# 181021८ वात्‌ (6011360 2150 0४ 115 110ता7ी(ब््ठा. (1८ ऽ, € 6018610516885 958506012160 ज्ण1ध्ी प्€ वात्‌, 15 11€ ऽप्र7ऽ्णा) ज तवाटगा।. (ला 15 अ 171ल६€51ह अत €12001216€ त01360158101 0 (05 {ज८. ० वशा (वलाश जाऽ, ५५८ [9५४९ 9८८०10४६ वि्ा/व)8 5 (गाााला८6 25 /€]]. तआ तल्लू) द्द), चल्ल्गता1ह {0 ४ठ्तापऽतमा)2, प्राला अ€ प्र६€ 1106116 ब10ा15 म 1होग ८९. 16, ग € शि) ग 10, (€ ऽध्ल्लातं ग € णि) ग ध्ी€ पा16855 धात {€ प्राणं जग (€ शा) त (€ (एश८दपाथभ €शृलाला€€ ग हागशा८६. [.26॥ ग €ह० 111 7101 210 जा! 110011646©ो ल्लाभे 211 {€ ६९. 10 {0191 0155800, €४८ प्€ऽ€ 10ताटवजाऽ € कऽ. [णऽ (1८ 1€>4{ ऽप९९€8८ प्र प्ल €६० 15 16808101 णि 16 [70 शाता ग @ऋलाा€1८९. सिता 111६ 0010{ ज ७८ को वाणा तऽ 15 एता. शि6€5€1८८ ग 11€ €0 कतलाऽ 11९ एलघ्कृपण ण {€ 18५५ 00] ५€ €एलाला€९, ०४ 1६18 11 ग्धा) भाल €शलादा८९8, 25 जणा] 25 0251 गिल्ञऽगाऽ आत्‌ पण ककृल्ल जाऽ. ए% 109108६ 11, ७८ हभ) 116 भट ज 0८ इलव 25 11 13. ¶€ [का प्रिवी 21219865 € लनाल्ल्‌ू ग पाला, धपा, पाऽल्जाल्लठा), €८. 119 अट 21] 111 {€ 9वरालइा. 9116९ {11€# क€ 101 9 प्रौ€ शी) ग 7६७, [त10ष्णृ्तवह€, 101८८ 15 पीला ताद्व. प्रहा6८ प्€ 5001वऽ ग ५€्तृत्ता{द पद्व्लूण {1€ 1ाताष्€ा ाऽल्लाल्छूता 6008६त 0४ प€ ऽलाोलात्€ ग भा प्रोधप्र¶्ीजा118॥1५४९ एलाऽ0ा 2150 85 8 7710017 जा ग हा क1८6 प्छ) ॥€ पात 15 [ए €ला, 0668056 11811 1८10 ५/1€त&€ 15 70 एल ००८९५. +€ अ८ 1९0 10 पऽ (णाल. 1 (16 ट्ताशामा जा ¢ ( 37 ) 1217८ 25 000, (€ ऽप्ृला0प्जा) 15 [लाप्रला 9], [८८८ 1८ 15 कालि णा) 00 (०५१९६१६८ भारत 10010९66. र४ल्वाशाणा 15 25 पलो 2 प्रला०] पातठताटकौाजा) 95 0६5९. २६०1६ 15 आण) ग]४ 2 पोला112] 710ता0८शा0ा). कणऽ (456, 16850 करोत €श्लाला)८८' गट (जा ॐ1त5 अ {1६ \/€081112 10 € 011९५९५. {1 ाल10व [एपाऽप्त 15 (€ 0ाञ्लााावतता एल कट्टा 116 इल्ला अत (€ ऽद्ला; 176 ४116858 श्राति 016 पणा1688६0; € (लाएगभु$ भातं प्ल [एलाोाभाला+, एका) भात्‌ € 20501 0४. 11686 वा€ 1651)€11\६1# त18८पऽ8८तं 1 प्1€ तौागलिऽ ग पगाााता$, पणो-ल०ात्तव्कलाठा), 7ाद्वा§ बात णाऽ 1116 उ7वौ1718 $प्राध25. ^€ 2 018655101 01) {€ प्रण{1€85 25 06108 10ा-व्8], €४घा 11) 11€ {भोऽक्0ा15 ज €४८ा ४५०४ 112 810 {€ 171{005810111६4/ ग एश 111 ऽद), प1€ [€> &0€5 0। 10 €51901151 01195 25 {€ ४८५ 1 व[ा£ ० 11€ 30]. {€ णा८2111५ ग ध€ शतत 13 0611160 1) प्1€ 1251 ज्लाऽ९. +) 15 0611160 15 ॥16€ पट्या४४ ण वप्रा, ए४ ऽप्रा८ङूवा2. 0 [008 01८ प€वौ1४ 15 [7100881016, णि 1६ 18 ए€४णातं फूड भात्‌ पीला 7ाट्वा125. (णऽ वला ग्‌ 15 प्रौ€ 255ला10) 1 #४९पक्ाो8. एज्ला प्रणष्ट प्ल ऽना 15 पणा अ 0णिल्लरज ५८०08, 1116# ला)०५८ 15 1्ीगथा८९. ¶ौएऽ 15 $्तत्रा॥ €81901181€0. ऽततीक्वा8-एाारतप, ७४८ 17, 18 जगा ज पी 71081 एमा प्€2118€5 11 रलद्ला ४८ [लापा ग ४68. {11€ 1€>५६ [71716 लभल 1 ता॥ $ द्रा त्र)29 24 1120195 (लाट €त्लाल] ४ € ६6५८ ० तीलला+. 1 ७25 एभातागक्र2 (२०६6४०३ ऽव 7त्रण0ऽ (०४ पणीत) [ल्व € [ट्डलां ल्ताएण ५/८ 110]9€ 11८€ ऽलौातशऽ जट] इलनणौाऽ€ 11 शाति ऽपटषट्डा एलालि पट्व्ता1ह§ प्णौल€ 17६८६55१. 89{96गततं {110८ णात ऽऽ गी) द्णालह्ाजह 2 एप 25 हटणटा का €४दाो 8 (0पलोीऽला€, णि 1 द121865 0) 1710 @010, एप ५५९७ 10१ दौ 12€ 1 1710 8 {0पलौऽला€ भ्णौाला८०5ऽ 8 हिप्राप दौावा९€ऽ १ ५1361016 110 115 0) णि). (17८ ताऽल1€ 3९६8205 (€ (त10६व६€, (्ठ्णाह (116 एभदील्वं 5०5. (7८ ताणाञताी ज ५८15तजगा0 11 ^ भा) भाभा ' अत 1211 15 उशा ' 1 11246 €दाटश. एएला6ा6€ वात्‌ 10601 € 4४211» लाए1281560. गाल € ९०४, 15 लाश्चजाऽ &८. अ 06€ऽला0८्व्‌. पठ 2 अ11त-ण्ठाा) 15 11६ ९१३९ 115 090 0€गौी 15 ला79518€त. = | । (17€ 11६55 1ला12175 1911201६ €श्ला ५/111€ 1 (€ ००५५, 105 95 अ 8८0 [लाभा प्रा वला060 पणा) 5 0६. ¶< ५६५25 129 एणा, 17146 3 जल, ४भां०णड 91]5 ग 1६211801, 0 (€ 2818 5०18. {17€॥ {116 व्ल 0८३1065 (€ (पाट 3 25 {116 1८9] 0फिद्ल। ज ०५८६. 111८ [एषी 0 01€वऽप्ा€ अत पध [वी ग 0155 15 05पा511€त. रिथाप्रा62110) 15 018658६ 807 ठि 8 100ऽदौजवलय भात्‌ 8 जा. 29880, काहल भ्रात [ण € 0565560 25 116 पाथा ९२९४०४५ 10 1]. (12111, शटा ४685, शी भातं प्फ) अट 06861060 25 11€ णा [लऽ ग ५ण15ऽतता1. (भा 15 0111160 85 81] ध 15 ५076 पणा गो अ[्त€ ग ध€वा८ गाजी; 0 *द1685, 25 7८ज्ा 2117 व+; 811 85 {€ एलार्ला 1 € पा्राा2€ 1€2[10#/; 21त प्रणी 25 € वला # 9 000 श्ण 11. (1]16 (गाला अण टलिऽ {0 #€ ऽद्वा ५८08 ऽलएष्टद्रा8 28 प्र€ वपल» ग 05 +लाऽ९. {61018 {0 €&प€85, 9100 र्वा भ) रलि108& 10 004 15 लापी28186त 00८ {81 96५. ¢ (द्वा €लिला6€ 15 1126८ {0 ट-शूण अ प्ण € +112] भा 25 (€ 5/11001. 1 [15 (गा+€ 1 {11६ ९९६५४६५३ 15 €लि7€व 10 0# (1. कलि ग 116 90 01185 पि1]1€55 {0 176 लिला. 1६ 2150 6८४६४ 7गा-लाा1#. रि1€45 9180 गाए 0८ लाल 1960. 1 {1लातऽ ८6 70 € 10 9 [0ा8€, 11 13 जा 16 6 ८015वल € 95 2 10056, एप 3 णिच. वाौपड ऽग ३ 1245 9 हाट ला355 0) ००4, तााएपम) 10 211 शात 11 ण छपा च्ा15 जन) गौालऽ 25 परातताला12] त0ल्रा€5 9 ४शप्रट. ( 38 ) प्ाऽतजा॥॥ 18 ल्ग्व {0 9 ऽव्ला८९. [0 {€ € ग प्रजा-तपव चकृलांला५९, #€ १01८ जनत 15 526710८९. 1 15 ओ1111126व 0 016 पि€ ग एकि), | प्५॥ 25 {€ 51215 ए € एल्-एलप्लृ). 25 वधा #/9 9 ९९६५४६५ 15 (६।<ला ए) ॥९, तातं 11 15 अपा15170हि प्रा 1 0065 701 (गाला ता 11 85 5061. {1€ €जाध्लु0 ग € "गत, 25 पलाल कालिया, 00 [तारि जा) € परती, 15 0186088६ 11 11115 *€ाऽ6, 25 2 [लात 6 ल्ल. 801022८ अत 110€ा9्ध्०ा 916 ता-९्1ऽला। नणि उभी ५1९४, [एणाी{, | पऽ 28 ५2 वातं प्र 71 00 ७ €15॥ जि {17८ ऽप. लड ग एए] 15 [जगााल्त छपा 28 € {181 (वप्ऽ€ ॐ प्र€ पा1*लाऽ€. 42811 7171 प्र€ {फला क-517त0ी *ल€ाऽ€ 8 दलिला€€ 0 (€ ९२६५६५० 15 11#5[€ा10प्8]र 1711586 0४ (7, प्णौटा€ 1हाठाक्षा८€ 15 प८5लाए्वं 25 8 0दन्ाप्रणि] त2ा103561. 1 {16 € *लाऽ€ ऽगाीतका9 तिला कंअलात्€ ऋणी) € तला ग 60 प्रात ऽतया, [1 15 2 एच्वप्रापि 21112122111211011 ग 0711105ग0ी‰ अत ल[1हणा. 176€ ऽल‰ ग ऽप्एभाती 17 1८€ ९२६५६५9 15 €ा।ल्त्‌ 85 8 ८र्ण णि प्र ऽर््ा ऽप्ाशा1ह, पणा] 1{ 15 (€ कतं प्रीता प््515. लि 0€इला0ि8 016 प्रा णा 81 शारध (10*लाला{ऽ 9 1€ ऽपरा 11 (€ कता) ग 0691165, ॥1€ (0%ल18 0शला ग 110816८ 15 ०९७८1९0, ए [प्ण 11 पयत लगातइ आत्‌ प्री उणा, 2 शाथ्‌ठहु गीला ०६९0 0% 5 शीत. (16 10858 ग 9 [तष्ुतजा॥ 17 काट्शया 18 7101 9 कीडप्राकभा८. ऽ गौद्छाय एज एणा प्रा 2 अ्रााध्च वप्त 0ष्८वातऽ {16 पवता फणा, जीती) 15 ०211४ 1€81, 50प्ात 0६ लकापा. 171८ काटि [115 वत्ठा 15 वा11€0 0 17 ३ कापाला त +लाऽ९€5. € [ऋएजशा [गा 15 006, प्रधा 9 प्रा168 वा ३८{ ज ताला). 1ट5पर1{5 1 अ1 €४ला( ज प्ल पवता 9916, 1166 € 1085 ग ऽछा. 17€ प्ल त्व प्ट ताटका) ५८1] एता ५९ दलाला551015 11 € वता) 51206 15 01870५६0 0४ प्रऽ छ कृलााला८९. आश, दशा 0 8 10ल€ा26त 016, (€ €र्लि। ज 10८९ (जा्ताप्र€ऽ प्रा} (€ 000 15 &2(14051६त्‌. ल व्लाााला। 15 4156४586 95 116 767 (0८. [0 25 17८ 0पा§ ००५ (16) 15 ता गत्‌ 701 01€ ५116] 15 5809<ट्तं 1 एवल, {€ 6 ल्व तवणऽ 17 8 पदव्ला€्वं पाध, भातं ता 10 9 प्त 21201६0 {0 1117215, ,५€९1) €{९८. {{7€ ऽ191९€ €0*ल§ (€ 100€ पप्र 0 170216९, 1191 (11 वाला लात ८८४८ा§ 149166४9. प्रठणूटश्ला, 11 ८६ (0४८ {1€ शूजगाते जणा 49066४9, 1{ 6९६2865 10 0€ 9 001628९. € ला1०४४] ज पट गुणद्म भ) 1712165 1621115, ५116] 15 01185, [1116 पी 816 7112165 पऽ 0115501. एप्राील ©, 170€ 110€2110) 11 11६६, 25 ला] 25 पीणा गल 1{ 15 121 ५04). (11६ व भाााला 15 0 [26८, वदीद्लाला भात 1866 (0 (ल्क्लीला. 26166 15 001, पाला 2] 210 ए09/51681. ५८०, ए0डापाट ८. गट प€ 18169] श्ल ८८७ अत @8गजा 1 116्‌166*2178, 15 16 1161191 126116८. 28४ ५680118 (€ तद्डा८5ऽ, 8<वृणा्तं 11 1फ््ााल 8016 [1४९६5 210 ॥ला०ताल10६ {16 €20 1) {7€ 0७४, 016 {€४५९€ऽ ग {11रना{$/ अत्‌ वरश05 (लोध्र वलालााणि 9८६ ग ॥€ ऽला [ला 0116 1८261165 1{11€ € 24-(्ला्€, पशात 15 9 #क्रा०ाऽ [६5 आते णा) पणा1त]) 10५5 (€ द्<मि (भ 21५€5 11€ 1155 ° {€ ऽर्था. 1) (€ 1€{ 51286 01€ 36९5 11€ 3] 21५०5 €*ल€ा%भ्णाला€ 81त &0€8 069४010 211 € अण्लालाऽ वात 5०10५४5. 411 ॥्1€ दाहा ऽप्लाा्भप्ा 9] 0 ऽ 0द्ल्गाा८ ोगाा६्७। 2170 {€ वऽ णा। 10868 1113 एण) ४८111. एठहटलाताीष् भा प्रभ 15 &085 अतं प्रा €, प्ाऽल्लाता1ह (ा1प्€ 210 ५1८९, 01€ व{{वा15 110€ा910ा1 116 211५. प्र, 17 2 पशीला], 211 {16 01301165 416 1210 © णि € वञ्राशा(. ^ शि70ण5 २९६५९५३ भ्ल, ०्लि) ०६६५ 0 गधि शृणभ्रट] 10 51४8 15 पौ718€व णि ९2019118 पऽ 51416. | प्श ५6€8ल10्धं पट 15 {€ ग [एलागा0ा, € 00411685 5126 15 {कसला ` णु). [0€श९€1€81€85, €>(्लु € त€अ८€ ग 06८ ऽ, 01015 125 एपप008€. $प्लौ ३ §0प्रा, 76 [947 भार एणा, 111878165 101 एणा 15 2750 [€ा€ 15 25 छ1716€ 15 013501५6 11) ए४व[लय. प्रि15ऽ [11170 15 20800 17 {€ पठण), अष्ट्लौ [1 {€ 7716, €$#९€8 17 {€ ऽप) भात्‌ € गीला. छटा 11 15 6०७6. 2, (€ [गाल -८्गाधणाल 15 ५658106 0४ 21४18 {€ 110 धाता] ग एणा भात्‌ पा 1}<. 7106 0०५४, 06118 176€ा{ 15 1106५60 0४ (€ ऽध. [€ गातं 2130, एला६ 1761, 110०५५5 ए {1८ 1181 ° (€ ऽ. 1051 25 6101 15 पजाह एप ५६३५६ प्र€४0, 50 € णत 15 पातात उशा वा. 41} {16 कालिं 0९518718 ब€ 1€811 नगा] {11€ (६865. आा7श]# 117€ 0पाो{करा1ऽ, €11168, तवााााा215 वा >| 1211४ ठभ. (1€ 50प] 15 > 7र्ाध्लि0 ग प्€ ऽर््ा 1 0८ को17त्‌. 3४ 115 0ष्णो [0णूल ज [[0्ञना, 1 15 लाीप्रा<2€त 0 ॥्€ #€५25 (2 [110ा8 11665 गात) गिाा15. {0 ला85186 11115, गाला ९९६५९५४ ४९€18€ 15 1160 17 [15 (जा{€ ५ [1६८ ६/6 ग प्र ऽर्था भ€ 09५. उको 15 0011 11516 91 0प5त८€ प्र 1111६11८. 77८ ऽर्था 15 (0४९ ४9 ॥1€ 1दाल्ल. (116 इण] 15 115 [1711286 1 € [दिाच्ल. ऽ]१८८ 15 ए 1718106 2110 0प्51त€ जगल. [१ 15 2150 (८0७#्ल्व # फला भातं टात्‌ 1 11. (175 [[ण्ऽश्ला 11121665 11 लाल्भ. ए» टवाऽ778 € उशा, 116 ली्लमा 6९8565. पपि ऽ भो {41665 प) प्ल [[प्श्शाता 2 2 [ण्ट 310. 24६6€ अ ००५, 60८८ पा10085€। 05, {1८४ 08166, 31078, [19# 175 पा1€ा)£5 €[€ €010€व 0# € प्तऽ. [भ] $ 211 {€ प्रौ€€ गऽ 02166, (गा016त 0४ ऽपरात्र्राशो. (जा टलिऽ {0 2 आठ २९४५९५० *€8€ उका) 15 068610६ 25 (€ (कणौ रण पी भात 28 (€ १००५€ ज 21] (€ ९०५७ >१५ लृलााला15. [1 15 लला, [4४7 लील 8 एच्ट्ाााह प्रणमः क लात्‌. 517८८ बा] प्रीण 15 एाप्€ आप1165 28 (८, 1† 15 वद्मा 9 2811 प्र छूग]त 095 [रपा 25 115 0286. ({1]11€ एपा€ जवल, [0पाट्तं 0४ ४ लएप्त्‌. ४९६८01८5 ऽ०णा 1 [लाणो, 8ऽपएट्ल 1 ह190€5 (ला 1) हठपाणंऽ वातं 50 ना. 01141 006 (0 {11६ 010८८ 1 वतु] पा)८{§, ठाव ओ16€5 कालि. 201 त1त्‌ 5६८८ शा€ 41560586 11 {€ 58116 ला1. शला], 1{ 15 ला]795186त, व €ज्लो तपा (€ €श्ृलाला८्€ ग 00]दा5, 11 15 111६ 0115610घ051688, प्रत 17165 णि 8 ५३€ 07€. 1 €> भा 15 धभे<ला 710 70516 2150. 1८ ऽता) 2 {€ ए्व1£ ज > काणा), भात 115 टऽ०ाताषटि ऽ0पातं गट (५५० तालिलां ऽगपाधऽ. (170 ट घ्म 6811101 [€ ८६५९ {€ तालिला€€, +€ 9 प्ली [ता0प्ऽ प्र (16४ वा€ 101 वतलया. आभर उभौ) बाति ए६8८ला८्€ भुणट्माः आपात्य], ४६ 0४ (्गाल्लध्रशा1ह ता 11८ [ला ऽ€1 016 1९811568 प्रलाः वालि ८. @८८ 51५9 1§ पण 1६811360 25 1#€ णात ज 8॥] ककृलांला८९७, 25 1116 9प्रुला1€ 25 ५९] 25 प्1€ वला (गाणा, 211 (€ प्री185 ऽवा{ 1118 25 9[0€व् 11665, 0) {1€ 1681 50051121€ ग 1(10*/1€द68€ ग 01€'ऽ तलप # गौ (€ ^05जप्€. (1716 ५८1३८ ला5 17 9 512 06 9 $ त€श€ णि दल (आ € 915 {16 (एणा ग [ताद प्ण 115 फा टि, 11 2 सप्ला] पा्ाश10168] ५५२४, 28 76 €20 ॥7 {€ ह €४€ भातं शमा 1 € [लीः गा. एनौ लाल € [टां तपा£ {€ ताट्वा11-5191€ आत 21 € लात ज (णा लाल 111 5181€ 9 5011 0138. {1116 1068 15, {19 €व८ौ) 5€ा15€ 1125 {५५० 25[0€6{8 णण11€ 1018६; ०16, प्रोह टाव भात € गल दला. {€ त 075 ४ ६८०1८6५९ "८ प~एजा({ {0 एला ग (€ 0]द्ल, ज्णोालदौ 15 (गालव †€ ऽप]द्ला५€ अत€ ज 1६ € लाला८९. ऽ€)565 कृण € ०णुद्ल५८€ 5त€ ज (€ @कृलालात९. 1 वाटता1§ {116 ऽप] ६८1५८ गात 0षएच्ला ४८ एषव्ल्गा€ जा€ 771 (गा, ^ लि कथं प्ल लाल प्ल लवाऽव] अवल, एलः ग एनौ 1€ 2510€1ऽ ॐ {€ (01९. 45 ऽतला४ऽ 9 ९२६५९५३ +„111 1८81], पीला भ 71911 {2589265 2 ५121020165 एल फट्ला [ता वात 115 ४६. $€ ग ¶€ एएट्शला॥ 5४ व्ा1§ 12५6 [लालल्व प्रलाो) 11 8 शणटिग ५२४. परल ऽगोत्था० &1\४८ऽ € अपी शर्ट रला कात्‌ पए 510०५५5 11८ 11 ग लिला \/€0425 17} 8 उरावा ५५2४. एज ॥€ €; ४८३९ (जा 7० गा! वऽ 2 २९६५६५० ४€5€, एणा वृप्ठा€ऽ 0) {€ शिाा०्ऽ (जगाल 0) 1 0# २३५८३12. (ता पिला 25ऽला15 {181 तऽ ऽका पटवा118 ( 40 ) 9 1€ ४९0४ 15 20८९160 ४४ ऽतो. 92%व4118"5 3810258, 25 01108 € पपठ [ालििलटणाता 18 प्लालाल्त्‌ ऽकशगला४. वाणड, 9 2 द्गफृथगांरल्‌र लमा 226, 11 ४८३5 दाल्]+ दात पा शो (त2 8००५ णि शाति ठ। 1ालिाभाना ग € ५९625. २३५०2 2812598 15 2५211201 011 17 915 अं एिट्ऽलो(. ^(्ल्गताह (0 प्ा1§ «1५ [भुण1685 16685911 (टलिऽ (0 #16 ऽना7िभशु01655, 200 {€ 50- ५६1€त ऽलाऽ€ द्वण 15 ग] 3 {€ ज भा), ४2518 उल्ल्गमपऽ की कभा शो1525 5100 णि ॥€ ऽपर प्रादलिीट॑क्णा ग प्ल णात #४लय8, 5116८ कल तह णि 31] ॥6€ ऽलाऽ€ ट्वेऽफा८ऽ, 8 [लऽ 15 ॥€त भात्‌ ८2५९5 णि कल [शृा1€88 ° ॥८€ ऽर्था 1 अचल). 411 तट्ञा६ऽ 1624 10 द्ौशाऽ ज, €सला पणला णि11€त्‌. पराला€ 50, 1 पाणि011€त. (ज कृणठा६5 1 जा॥ ^ 1121258 {0 5109, 191 परऽ 15 11८ 1८450 प्णौ)‰ € ९९५25 [मीं पवता अआ‰००त४ ण) अल्ल). € शभातना रजा 10४लाऽ बील 8 1018 ऽवा ता 2150 1110512॥65 {15 5{81€ ग अध्लु). [एलका ओत 8द्द भााी19€ (€ 07िंद्ला*४८€ (्णाऽलछ०पऽ1685 वात 5615685; 20 (^ 11 ॥ला८ 18 गावाला ग 10४. (पह) पऽ 15 पीला (जाना) हि्प्ा€, ‰#€ा भील अध्लु) ८४ शट ट्‌]्ााव€त, पणा प्ल€ 15 & (लाल 0८€इप्ण्टाम) ग पीला गात पला [59105 1 [एल शा). [1715 वाऽ1हपाऽ€§ (116 ॥,6.. ¶1]€ ऽा€ २९६५९०३ ज्लाऽ€ 15 टल्ि€तं 17 € ऽ€४ला†/ ऽध््मात +लऽ९, 21\/118 [109 25 8 ऽश्ाठा श्री ज € 71100), 1टलि108 (0 1६ 25 116 ल्गा्णालया ज 10€ 56565. ^ 7प्राएल ग +*€ाऽ€§ 1 (015 नौशरल गा105{ इल्ला) {0 € णणला लि 16 शिण राप. [1 18 8 77वला ग 7८७द्कल) 10 (जगालाप्ञ+ला४# €81001157 ¶016€ तला ग प्ल अपर्ीजग ओ ग 686 १५० पूणा]. ¢ €5॥80ा ह 06 10४पि] भ्रा ग शुध्द), ॥6 [ल 0ल्ञला€5 € पणाद्ठ] 7र्शप्ाट ज 116६ ८0. (€ शि०ाऽ 11प्श्जाो ग ताट्मा) 15 प]3€तध 0 (०1४९४ (115. 1791४ 00€ 2186 वद्वा०1८८ ग 7वला८-51]जदा 15 2150 (नाऽतवला€त्‌. {176 0फद्ल् ४८ फणति, 0618 8 एलाष्ल्‌7101€ ०16, 1125 10 0€ 2136, 15 {1€ (०ोलप्ञजला; णि 00िल्ला णार 1) 7ञ्टा€-शाश्ल, ण ०0165 11 ताटवा)) 814 005 1) ५८2).18£ 15 {€ 59716. 717८ वणील {व1.€8 ए? ॥€ (गाल ग वलाम [0 € पट लभल. [1 € णात, ॥1€ ५०56 2 10% गत 5070५ 15 0)]$ 01€.5 एषा वजा. 20015 एा६6६85वा11$ 1€हएशर्णं 6745 ज दालाा€ऽ 25 (€ ८०5६. एणा लाता 207 118 ८, एलाह [भा71316, 1६6 9 600§60णऽ ०००३९, 10 (णााल्लं पीला) 210 (14 €वाऽ€ 15 748166*8129. ततल 0015 10216 2 11512166 1 पविता 1771186 21) 1151 25 21 171तदलातला६ ४5९. णऽ 25 9 [€€ 15 (प 0४ ग 22६6, गार 11 8 (01861005 00 1६45 11; 90 (वणऽ€ऽ 5व्शाणा गा] 1 9 (८०086 0पऽ लयाऽणा €व5 11, 1 1 प्त 1 ३ (न8€;, आ1भ1र/ 1211६5८ वा०, {16 71685 9 900, 1त0८९§ 1९66६1८८ ४ प्ल शि ४€ स्ला0ा1§ लजि1)€त 0४ 2 1५1६ ००५४, कला्ी€त पी) पोतं भात्‌ €०ा)8ऽ61०प्ञ€58. शला प्रगपदह्ी फशा$ 01*/151015 ज ता वा 1210 क0्ण) शि ऽवा ०८ ©2516€5 2014 51805 न 11, ४८ ॥1€ ४९५४5 [4४ त0न्णा प्रर प्€# € 21 जि 1685108 }/1216€6५8172. 1051 28 09 3211511 16 1086, €५१८8, घलि, €. ॥८€ 50४] 15 581150६0; ग ४ ए0प्ा1ह रूबल 71 {17€ 10015, {€ णज ष्ट एल्ल्जमा€§ ट्डा; 80 ४ ट्व्डाषह ज्र वला९5, {21165५08 18 8150 [1€25९त, णि प्€$# 96 त्रा§ [111105. @1€ ५710 0८8 0 [0 (€ ऽर्था 25 1121166 ५12, €241180515 1115 2611005 111 {€ दातं भात 15 चला 8) 71 पऽ पऽल वाल फलात्‌. इषा 1 01 110४5 17€ 91 25 {2066 ४गा28 [€ 0065 101 € कला) भात्‌ वप्र भाऽ [18८ ला]0ाला115§ 2110 1)€ सही छि05 ग ऽपएएलाार्भाप्रा9। 08. (117€ ऽए 0शल ग 06 ऽर्था 15 #€ 168 [हाप € एलां प्ल [षहा णा [एर वा1€5, 11८९ (016 ऽणा. (€ त्रा वृप्ज€ऽ 8 शिणणऽ ऽद्रा१३५६५ #लाऽ€ 10 धा्ला(८ € 11. [€ ऽपां व) 101{ [णार 9€ € ऽपरा, एए ॥८€ ऽर्था 11णााग€ऽ (€ ऽरला. व15 लट्वा] 5810५८8 (४८ (€ ऽ # ( 41 ) 21016 15 ऽला~1प्ा112160. (€ ग{9 वला भऽ वट 056०55९0 €. (1८ शि०ाऽ 0ककवा 4थाप्य 15 31121560 11 (€ [तरि 0 एश (15. ¢ नाट "0 टवा5€5 ॥€ 1वला{ ग € इण] जनी 1121166४अ 15 एल 26 ता 18६. 89 परल (ट “कार गा€', जातं [एमा कणा ती गोला [0165 पीरा ८881६, 226, 1181) ज 10 0, 11216 ० लि121€ श€ 10 लालिं2 जि जणंऽतता). 8 "एलाऽ०ा 11 15 पाटा (181 01€"ऽ दणि, पाशा६्56 प्रएणष्टौ प्री€ ऽ ४८८ (0 हिप ॐ ट्वा ६८. भट प गा]# कााष्ल 60568 ५150010. {71€ पऽतवैठा ` 09 ्ााऽ नगा11# ता 10 € हा ४८८ त ॥1€ (टव्लीलय. ९९211501 15 21121760 प्णला 31] {€ 2तणा८ं§ शठ 1628160, 27 6 ऽर्था, 95 16 ऽप0ऽ791€, 18 णातल 50०५ 28 51५8. [€ ऽका)€ ऽ्क्ी) 15 (जातात 110 गल *€ऽ९€5 पणा कारलिला+ € शा10165. 007८९ {115 5141 15 212171६0, 1)€ 0०06५ 12815 28 1018 25 {11 7८5४5 ° € 1 प्ा0€त वा0ा8 1951. (15 15 0८0५८ 11169 च८€ 1106 ८१५९5 9 11 00०५४. 8 € ‰15€ लाग7)§ 02196100, 06४०7 त12111165, ली 9 €20, 115 255001311075., €ज्ला 58115110, 51620 11 गत, प्थ)ऽद्लाता718 7€8लला८८ भात 11 एउवशीाा्राता५३. 2५11६ एला 0८८ ०650८६0, 7८€इलंला८८ 15 16802016 ग (0ज्ला18 ऽ1५२, €४ला 01111 [णुच्ला 111 फा।*ला8€. 051 95 9 71911 ताा1155 ८0८गापफ 1८ अत प्ीा0 ५७ ३५५४४ 15 81111, 11€ ५०1३८ ६] (€ ५गत-ि)§ बील पवता तआ परल 7८ ज 59. ¢ कऽ वलागाऽ अट एणा ३४५२४, वणाऽ गट €ा1०५९५ 206 € (101 ज = तआा12६€ अ1त 1भाााा गट € ठंऽपातला णि € ४८. 7€ ०००६ लात भणी 8 त८डलाएध्जाी ज (€ जात्‌ 25 8 प भात वललिऽ 10 ४€ ऽर्था 28 ८४ 250८५, ५171086 एला 0651705 211 ९४115. (115 च्९€ 125 1 भाते तवी 95 15 105; वाता 15 1001, ग18€०ी८लुण्0ा, 0८, 10४ भात ऽगा० €©. 115 ४वाा०णऽ 1€8 ४६5; 09580), शाला €८. 15 ए शा८ौ)€5; 8005, ५८1५९६5, गा1771215, 02पशी{ाऽ, 15 1659117 005. [1 15 0 ७८ व्ण 0४ (€ ऽप जा 0€[श्ला7ाल€ा{. € ऽर्था 15 २1५५२४5 10 6 लाला €५ 25 € (वा5€ ग € ठत. {€ प्रतर ९1५८5 ५9- 2810९४2 1.6. 21५85 17६ (जगा7्जदय रग 5€ा1568, 25 {17€ 77€गा17ह ° ५३७०५८५२. (पऽ ५५८ 566 {1६ 15 8 2०० पठत णि € ०३६ ज व वञूाशा(. (116 #लाऽ९€8 कह एट्वपा पि 211 €०ा€ऽ€. ए91168119 91] (नगृ9९ऽ 1८८८85श% णि वा वञाभा(८३ 112 ८ 1216 ध0फ्णा. उणा (18 ऽद्ला)5 {0 0€ 8 0} 0वप्८€त 17 8 [हालि 1000, णि गा€ 7115865 16 17ला्लाम 1281165, 50 [ज्याला 11 गीला "015 116 10ष्व€€ वऽ द्भ. 1 1125 9 लाट ताद्य वृ0४८ा 0 प्ल #ल्वा८ ०८ 0 (्गालाऽव€ णि (115. ¶11€ [र 15 > ल 1 हण, प्ीजप्ही € 188 ्ाशातटटह्ा15 €;.1180811\€ा1€58, 50€61911# 1 {11086 \€ाऽ€§ श्शीालौ [€ {€०४६ऽ गा (लजारलटा४. शला शऽ 0 7ात्ाप्ला1 ५३5 शिता भात ४८ षघ्वृणटऽ( गा$#०1€ [05865818 2 110८ (गाल पाशान, 10 [0 ४5 0तप८८ 2 एल ध्मात ल्का्गा, व< [9८९ ग इद्र 201385/5 1टलि८ा८६, €४ला प्णोलट 116 € 8५211201€ 2५ (जााला{€त % आतव जा 27 € 1051512166 ग पकृलाता1ह गा ऽ7/2112 15 ऽप्रा 15118. एदा0205 11 ७28 9) दवील जणा ज प्ट ह€( अपाला. (110€ 51/16 2150 15 (द्वा तालिलाा एषा 11 ८लादका]$ 15 ए0तण८€वं ८%# > हा€०ा पतापत 1 15 8 पकलि ज §0ा1८ ऽवा05ऽष्ल्0 प्री जणा प्र ला) ज 8 #टा४ ०10 ल्ता्ला, 0प्ा ऽत ९110) ° परऽ "+© 15 गोजा (णाटा€. एशलाएणाभा) 9 (15 15 0116 काप्ठ ज पाल्ताशाता जि € एभभागोभीऽ8 गप. ए४ला) 111 € (गाएलातःणा 2 (10115205 [0५८९५ 0 44४ वा [ए भ, 1190725, 115 1€>61 15 &1*ला 25 911 (0011520 ला1012815118 115 1ाएएगक्ष16८. ४408६ एाभाऽ205 [६81८ तो 25 (€ 0९8६ 57100 71051 टक 10 उरत्‌) 00 11 15 ऽवप) शाते क्वाण) 2 2876018. [१ 15 2 प्रा र्ल ऽ] ऽकशा100. ऽ भोतव9 ०७८5 ॥€ 50-02116त वी111111120\6 1766 ज प्राल्ताभाता | # ( 42 ) [€ (0८ 055 फा *लाऽ€, (€ एवात 5196 भात € छवसा 11 एज गट व्वृप्€त्‌ ण्ण ^. 1#€ ऽप 0९४ व 15 (09116 वातं 170 ५्कप्दा 230€८5, (€ तवाट्डा) 56, वात (01८ काटमााला वाट ६79६ जणा ` तः . व दढणऽ€ ग एणा) 15 €8लंला८€ पणौली) 15 62116 प्€ 6३०5५21 0०५. 4101 जणा 1८ 5181€ दद्‌ अध्लू भातं प्र शद्कृ्, 1 15 व्वप्र णौ 4. 4 पोलाहटटऽ ण्ण त, ए ण्णाौौ ४, 4 फणी ता, जशालौ 15 106६. (पऽ ३11 15 शा10112180, शात्‌ प्रलया तिला0६त्‌ श्ण प्र ऽ. 1 9) {€ \111688, [पा (6018610 प्50688, €ला)911$ प्रा, ४८196, 1€6, ५८, ऽप्रला१€ 01185, 101-008|, {116 ला71051 एला1ह. उभा 15 {0 € 1711601121€त्‌ प्राप्ऽ, पण 9] 0)€ $ एल, णापि] नाट व्भाऽ 82108011. (718 15 ० 06 रपि €तं ४0४ (ताऽ 1714108 ज ॥€ ताभो15908, पणात्‌ एण्लोक्ना) {116 वला ज प्ट ऽर््ा श्ण 91५9. [लालप्शाॐ गा€ 570 1८०8०), अत 108216811# व्ल (7€ पा) [पऽ जाट कशा)5ऽ € अ्रूला)€ 1€81158110 15 1ऽ 8 ला 5702] लत. ऽपा८ईजदढा25 (जालाऽ अ पाला लुपलतमलत ४४ विता गादाशाातलाता 94185५00. 10८ वाप्लतक्ठ. ५9 2 धा€81 3600] क्षा+ गात 115 €>({0081॥01 15 पृणा{६ ©71प85 ५९. [{ 15 आणा 17 (121 ल्द 9148 (जा शना > ऽदुणक्ा2।८ [तलृलातला। भाजा 0 {€ +छा}<, [€ [लीं प्र€ #व्रा{0 पराणी. र२ता)8 (1172, 8. ५८ शि0जाऽ भाता ज | 1071/ ४ €तता112 ५४८०1९5, 1128 (जाला पुणा ¶्€ शग) 2, प्ीप्ऽ ाशता1ह्‌ 11 9 (ग1€€ फा] 0४ 115 #€ 2५९ [लपतत एला) ज 1€5€, गोत ८९ € ऽप्रा€ 11 णा] ला) {0 हग) 8 ऋजात118 (10५६0९६ जा 11€ 11160112\€ 1६ ग 8 जा. ग इशौतवा2"ऽ गल. 21210}. /8 ८२5 {€ 1८81186९, एऽ९५ 0 {1€ 110111९5 ग [€ 1मा-तपव] एवाशा8॥ब158 पला, एद९गि€ 11८56 16105 <ा€ 22112016. ऽपा६ऽ४वा१ §३%5 [1781 € डा भाहि णि [ल भाता पाऽ ए७€ परऽ [€> णि (्णाद्लाप्र शाह ५1६ 7111110. विद्रा +9119 1181568 11 007हभ0ा# 0 0€ 8 पाना णि ए९ना5118 1६. (75 ऽद्ला)$ऽ 10 € 91 €र्लि। 1 [गा अा्‌115, शटा€ प्रो€ पऽ ग ता ५25 1€5166त 10 71101115 0}#. एप ऽप्ा६6 ५० ०0०८ 710 5०९९९६७ 1 1} व ५८२४. (7 ऽप्््६5॥§ (लाधाला 80 ग 210), एणा 4065 10 प5€ 1 फा पाला, 71121618 1 ट्वा लालय ऽशा1४३३2, 0 ०68८ौ€त क्लाजा. जप 185 01160 5811858 11 001 11८ वला7वा1५/€ ५८२5. विद्वा 2/212 &1\४65 06121160 1८85015 पणार ति 15 [टल वा 10 जौला ४०5 ग €श्टा 1116 &1€व। ऽलाला८६5. 1 15 ऽता, भातं 0011हश०# 10 € ०§€ एटि भा पटला वाता ग 116 ४९६५8. [05 15 वगधा6€ 15 ५५८] €51व071506त. ४ 1 1€0€9॥८६तं पीपा (ललाल्ला्रभाताी, 11 प6€50%/5 718. शात 1९15 गात-लणान्ला(870). ला 56208 10 € 9 जल ल्ल € 16280) 70 1ाला110160 11 11168€ {€>15. 01 17 2 जला श्ण] 22€ ए06८अा)€ (€ 2८८ल्‌0& 5100] ग 1116 ^05ऽुप्र€ 11 (€ {01711081 2 56710018, णि 1 ५४5 8 +ला ५३९८ 5711001, भात्‌ 8 लगाता तट णि 91] ४९६0285. [भला 9 ता71140/2, (022, ए गातरता2, त शा125 211 ८्८द€त 11 25 ऽप्रलौ. 1 15 76 ऽप्ाा517 प्री9ा [का छा एा्ीा0७, 2 ऽ वा117†15, 9110115, €८. 2130 20८69160 11. ¶1€ ४क5)2५2 50110015, ग) {116 ठट ठा 0९€10182118 {0 {1€ [0111080ी1€8 5८10015, 0108€ रत्रा ० 5118 25 {1€ {ला 0 {€ ऽ पला16. (पड क) वलूट्डला5ऽ 116 (जा प्रात करा110इग011691 8#11001 0 ॥1€ 6000-1९80. (1115 लाव ५/२ऽ {116 जला 16250 ए] छ वांऽ72५25 1६] ८६५ 1 जि 6०4. 445 णि ॥€ {€ 6०५०8, 0711 13 एण 2 861३] ऽश्ाएनगांल ५2४ ग कापा € ५/० तालाञंगा ल 055 ऽध्ला0ा ज € 51५21182 ०1) ]218भा. (पऽ {1८४ ऽ्ल {0 11, दजला णि प्ट टाहएपऽ 5‰10000द्# त 600. [1 15 8150 ४८६॥} [त10श्णा 79 211 ॥€ छभता८> प्रा110गौलऽ णि0रलत भं 38 पला लौहिणगा. ^ प्3 15 प्ण दण्ट णा 1€ 50-0911त 2111615116 5८110015, 1116 111 11०11515. एप्तवी515 214 1211125 फला 2150 08310015 जा 17€ तालिला( णशादा€8 ज (€ [0111080017168॥ 3610015. (€ कशा) तालिला८८ एलणट्ला ला एलाह, 119 (शौाला८2ऽ (€ 1105गुगी69॥. 8610015 01 लप्र (्जाप्तदतात ४ शता प्रभा), पण (166 10 (८81€ 1९८४, [7ाश्ाा0; {16 ३५०1ता1.४ 56070015 00) (जात्भ्वालल्तं ४ बता 215, 200 लागत 1८४ ( 43 ) ^ 0168. प एनौ तात पज (णाऽवल प्रत्य २ऽ 25 (€ 168] दाहा ४७ 8 (ताजा जातं एलरूल्ल प्ल) 211. 21512५2 (त्रा 25 [ल 0) 9८6वु॥€त $लतंद्वाद 85 ला {01110500111681 86101 1 प€ 52116 शभा. 29 प्रलया, ॥€ एपात्रा)26 12 ०८८क६त 16 7८ 19815 ग एष्री<शन्रा25 25 €06८व८०ण5. (पऽ ५४६ 8६८ [18 (जाजी नातं ‰2§ पिल ऽप्रलाष्पीला€त 0४ ऽकीधाध. (18 ५५28 गाजौाला हटवा ८गाप्तएणाौमा ज ऽभौपडा 1 ण्ठा पल [भाक ग प्रातणाओ 1 प्तप. ^ श 0 (115 15 2 ऽज, एप 2 तााट्ल फट्डला90) ज € 71108गूर, श्भा] पटवा६ {0 0८ प४९ल्त॑ 25 2 11121712] णि (€ ॐश्राशा।ऽ बील गभा 0९10५९६. क1त9त्रा2ाो/8.5 (णाऽ व€ वप्ा€ €2.1190511\€ 210 71916, 0 778 € ऽश€ ग (01८ (©. कात$वाक्ा)#३ 15 016 9 {€ रणएिपात्ल 01112] (लणाताएणजऽ 10 € ऋऋत]€ श्लाणा ग प्रातपांशा. प्र 185 [८ऽला16त ४८ल्पृत्रा12 3 711€121017/5168 शात दुऽला10168४ 1 115 सि00प्ऽ #1४अ धो वू शा1€ 2511208. #क्रा71९88व्रा2 91 1007268 € 1115 10051 [गवा जातऽ ट्डलाप्राह 115 ०८्लू €लाल१८€ ग 11€ 781 प्री. एगी4257 15 2 एणणान्न [्ण्वप्लीमा 10 शद्वुत्रा॥9, गात 15 [ृलाौशु)ऽ 1116 0८8 शात परल 71051 ८०1101८ 00०७६ जा [पाट €ण्ला जि 8 दोण, कऋर्शाफिपाताी५ा४ल्‌३ 15 पाठा€ ज 1€७8 2 ००1द्व््रम) ९8515118 216 गीला काल ऽ ग ०८ 0) (€ 67005 ग (वपल 851 [ा€ऽ510ाऽ भात 1६ प्रात; पीठपक्टि [च्छलात्‌ 25 2 (जाला गा) प€ एवाशावाशोऽगृा)§2५. 11 18 दीलठ्ओ7 0 77त 2 11811 ॐ 1115 51410178 20५०८81६ {116 लात ज ता25 911 &02165 110 € 1121681 गला, नट) \^1{0पा (€ सरला] 3170015, 111 प्र2। ला0€ 22९. पाऽ जजंफाराोछपऽ (जाऽ म द्रा 5वा 951 25 0€€ा) {€ ९८1५८ ग (€ प्रात [फ ग (€ ४2185 11 ऽग्र 018, णा} (ाााफल्ता( ता 5 प्रात ८०0९ ५३६ 1711008९ ग {1 प्राता 506[# 0४ € लाला1€5 ज € ४९14112 1€]1ह0ा), ए१े10 शला€, 8116 कट ऽध], € (पाल ग 1708. प्ताऽ ल्गााला§ जा इ€५लघ] शभाऽ2५8, ०2160 ततर भट स्ला# 1 [पापक त्‌ ठ121081. (पऽ 104 ता9ा1%#/2 01185 ६ ा्थ॑प्राट यात्‌ 10 [लाल ^ एकरण)<इत्राप्ीि।. प्राऽ 0€7९त्‌ जग ालिणरल्मा) 15 710८ .सषलालाप 2, ऽश्प्रीला८त शातधं विलत, भील गो 1081681 216 21121#11681. परऽ 517९685 15 21५25 0) 117€ €ाऽला101९ह४, लि168, शाते 561016४, 21008 प्ण [715 ०) उट्डी7ला८8 . शात 506010४ ग $द्तद्रा8. (1#णपष्टा1 {€ ला 15 100 (600८586 अत्‌ द्लौी1162) 10 510५ 811 {€ ?66{5 ग #10$क्र भा (2, 1६ 5011 &1*€5 8 नात.5 €४८४€ फ ज प्र हालत ऽलौणोभ्. [7€ (टि ऽदाऽ पणौ) प्ल िलारप्रीद्छ्णा ग € [ष्ट्लुप्ण पणी 00, ॥ एनौ पाऽ थाल 210 पाशा ट्5ऽ1 715. [1 8 एल्वपपि]र (८णाऽप्रललत्‌ ्लःऽ€ पील व्रज 05468 10 1115 हाप, 110 [वप्र को) [€ [081५9 {6 {€ अपला)€ 31155, 4110 ५0 1 00 (€ वाला -लता{्जाल प्रभा 2116 111 ला€वा0ा [5*वा2. पाऽ ॥्पट णि) 13 {6 [ताठणश्वष्€ भं [ला ४०५९७ 811 भाते €*्ल+ कूला ल)८९. (पऽ 9871<818 125 404) {€ परातभाीालाा1215ऽ 9 ^0५*9118. 171 {€ एला ४लाऽ८ 1181, भात #10 त्रा) / 1111865 {€ 0८८85510 {0 कव186188 {11€ ज^{701€ 0116500४ 11€ एलाध्तालल$ #लाऽ€ ग ४1त‰वाका1/2 21५68 ए§ अ 1तदृदातला( [लाला ग [€ 0121131 *€8€. {लि 5101 (€ अाटा0€ 0040€20 25 {€ 36117 17161016, 11८ 15 ग € जि) ग काद्ल्‌ @कलाला८€ (भबाण(इदठापणीोत्रा) 910 10४, 76 पिला 1295 त0च्णाो प2 7 13 5 4५146 98 004, हणप भतं ऽप &८., एलाह प आपषएा्प्रा) 91] 21821101. 1 15 जि (५९/५बरा2) 11 15 11€ 2] पाल€व ऽ. (115 15 11€ ©105ला 06119 ग € ^4४वाप्रा15. 8 05108 {115 लि ावङताग्‌)#2 [भााोजा§€5 11€ जृणोभ ल्णाल्लूम प्ण) € 1161201181081 ०16. प्र€ 195 0७१६ 11€ ऽा1€ 21 111 एटा ग २९६५९५० लगाया भि 09 अृव्लं पटा पालयाम 0081 172, प०ा2, वापा) लं. वा 7शा18 पणोत)) ५८ ०७८ णि प्ल [शाल्ऽ+ एला18. 1716 भााजणज कलय लाद्ा]+ अ ल्<065 ( 44 ) € एपा686€ म 1115 भीग॑श्ाला)5. प्€ 525 191 प्र€ [ला 15 50 द्य प्राक 116 एपा{0०8€ 15 101 10 ला €| €»५[01911 10, एण 0 पट्ठाछि्*ल] ४ कक्ाभाााह 1 211 € ००546168 10 ऽला~68115 वाणा) तप्र 10 ८४108 5175 ५८1]] € 0८9०४९५, [व्ल 10 € [त0श€त६€ ग ४6 ऽर एलाह णा 7 {€ कात, 06501118 18101८८, {11 पात्राा€ (बण8€ ग प्रभाश11ह 80). वाप 16 लिह प्रा ` बा) तालियां गणा] 61५4" ‰५1]} 06 ला1०५६५. प्र 2०८७ जा ४0 दसपालऽऽ [15 कपा 0४ अभाषट ण 16 15 9 पौल (गलौ-एद्छल, प्णा1€ शोय 15 2 ऽप्ा, कात्‌ 50 € 18 प्राधा 0 पाठ शार [षी गा ऽवोौतवा8'5 ५008. ४८ एलंा1£ 115 ०६५०६८16 तश्च ऽ {0 00 11. ¶€ एणा 18 0) #€ फत्‌ ऋ, 1.6. भा, हार्ट {0 1115 (्०ाााालाए5. [1 2 {लए ग 17 70 ण (€ ऽप्री, 8 ८५0६८ 1182115 8 भा), (ष्टा ऽ1\8 ग (€ ऽपरा) <वा 70 ०८ [क्ा1060, आभ] 16 0965 10 00 € ऽवा1€. एण ४४ 5 वल ग ५८५०० 51५9 15 12860, आ्ा]भ।$ ऽको फणा] ९८ 77६8560 ४४ 15 दणि. (7 (्गाापला{§ अभा पणी ताशता8९ ५16 गात 1110 (४/० €9६१ग165 ज 1116€ ऽर्ध भात {€ 70)- $|. 1 ऽर्थो 891 15 ५५५९0 25 60 9५ ऽप]. ६2©}) ग पीला) 15 01५14 28 [एणा भात [7फूप्रा६. (0५ 125 11292 25 115 [ापा1९/, अत ऽप, [हागमा६६. एलटीं ज 1एएणा।र/ € वा 1तला16४], ए 25506} बल्‌ पणौ [णाः9 ॥1€# ट वालिया. क्णा-ऽरा 15 22971) ग प्रा€6 {9765 : 00१, प्ल गप ९1088. ({1€ गा15भणणलाला510ा) ग ॥1€ ऽर्था अ ना-ऽर्ला 25 1तला८9] 15 ४०02६, भात 1६ वालालोऽंता ग € ईरा भात 61५8 25 1तला11691 15 [एल शजा). तए तताय 185 ५0५ {€ 6७810 ग द्तृत्रा० 21 17€ एल 0प्ाऽल, उं ऽल्श्य9्‌ भाला ५८ [लकल धाीजाऽ ग "ऽत प्रभा € नाऽ छता (€ ५७८३१ 11 शीली 9) वाभो ऽ[0पात तला € जलाऽ दलि 10 9 1 ज एलऽ०18] 60 शौ प्र 1पुृलाऽजात। [ाल€, ताह (€ 16111005 14685 पथ्ऽव्लात 10 ्रलथूाऽ१५्‌ 0८. 0८ ज पील हाट्था ऽश्नाद्छऽ पीवा इगीव3 अराति 115 {0110४ ऽ ॥३५९ एष्टा) 005] फणा पला 18 € ऽणि 819) ग € एणपाक्न 1611६70प्$ 16685 बीत पीला 0048. (0ला15, ऽप्ृलाऽ्ठाऽ 11710 गाभा ‰#51681 5710016४. 1 प्रलाः एणा ५८२४, 3016 {176 1 0तला तत्रात ीापतलऽ 02५८ शला ॥€व 16 वल-लल ए पतती), [ऽगा) गात (ऽमा 1 2 ५५३४ [2 712}.€5 पीला) 8 ऽदि ऽगा€ 1095 $ध्वद्वा{8 16411520. ५५९ अा€ [त्राह 1 0 50 प्त ऽप्लौ वला05 7६८ 101 0€ (०ाऽतदाटत 85 8 10५6] ७८३५, छ €५्‌) 8 1ातठतवला ५८४यमुला){, 0 {तल्ला (0 0९ 8 पिवठाला{2] गु7086ौ ग #४घ्तत्रा9. 1176 &1€91 0 भात209 125 2130 521 प्रधा 0 01 2५६१९८ 57011218 1 15 1६८685वा# {0 71€ता{व€, 216 511८८ 17ताणारतााक्ऽ ४ग४, 910 € वत्पाश्च 5€ऽ ४वा५४. (ला 0४} त्‌ 17100 ग पाल्वी†ता जाऽ 2130 ४165. ४णौल) ॥€ 3व्रत|)2162 ८011165 {0 2 1681 हणा, € ¡5 21६80 10246 जण पाद [1 ए८्डऽ08. एणा 7८८ एश 15 11€ ऽप्एशावाट एणा प्णालौ 21 ऽप्ला7ाए०5पतंजाऽ अठ 1246, {7४ अट पालां 2।, जि शा ग कीला ९३0 ०८ ध्वृणथ्‌]$ 51960 ७४ ५६ िप्तंभाजा [110 उाभाागा-फ्ंऽतवगा). कौश 15 पौर $त्व्वाच 15 एल्ण्ल 2 इद्त 11 #€ 686 9 11 13 10 € 0866 0४ 8 वा1८प्राभा धडा ग 8 एवातप्राभ्न 1046. 411 € 56८5 वा प 11 25 {17८ 10, वात 11117 9961076 71170०९४ ग {प्शऽ, 1160711910115, 0611168 €. एषल््०ा)€ 1116 गाट्वाऽ {0 [पा {11६ 7711110. [0५106 ४८६४ अट 10 पाला11691. ऽलौलाक्न ऽ ग #लतद्रा8 09५९ द्द्‌) [0४10108 1 (० 21 ऽप्रलौ 710श्लाला(5. ऽशो. 1 †15 एषणा ऋज)तऽ 125 00८ {€ ऽशा1€ णि ४०5, एव्री८भद्राव5 0 ए11382५128, 62५25 &९. (€ ०८९8 1725 छलल (णाह {0-096€, भात 21] ॥1€ एवणाद्ठा८ भात [त्रा11.2 एठा 1४8 द्या 2110५60 10 € 9 अदुष्ट अगा णि ५1*९1५2. 1 15 15 [एल पीं 148 २110५५९५ (16 हणी) ग प्रवणा 28 3 ध्तिला9्‌, शील प्रीतो 9 पाशि शिक ज वलौषहरा, तावा) ४४०३ ८गाएपीौना 71) क्ऽ लत ज जल्वह्ना 18 सल [्फूरा. प्रल)५८ ५५८ [4५९ वीश्टा८५860 10 30५ [0४ दशल 7 आलो) 2 आ9|] भाते फूल छग) 1€ ५०९७ 701 1056 9 लौभात८ 10 पला 11. ( 45 ) श्भा ध16 1ा1€ ग ॥४1€ ©, #ातवाशा#2 58४5 प्रधा पालय 0 पद्कतााहि ०1६९, ओ 9 धा €ात०५८६्‌ पणौ णन वप्भा्लभ्जाऽ ववा1ऽ ताल्ला४ 10€ तला म एकको भात ध1€ 8€. {€ गोट्वा1ह ग 8 2०० एला ऽ० व्व्ट्गता1हि 10 का 15 2 लऽ 6140००९ श्ण ताडलााा कठा, ५1570255101 (०ाप्रण ज प्ट 00४ -ाााति लताः भातं 0टऽा८€ 10 कथा) ध प्रधी. (पऽ (16€ भारम ऽप {1€ शद्रा चट प्रीठ। [अला {0 € 14818 ५त}९\/4 15 106 कााट्लं 1ट्वा1ऽ त 11एलाराण). एषः € 15 व्वप्र] वट्मा प्रभं प्र08€ 0 भह 0{ गार णि पप्रक्§ 0 0८४००) (क्ा)०॥ कमि {€ ता1ष्ला एलल्लौजो पा] गीय वका एणा फणौात) णोऽ णा) गिा6ण18 1686 16117600. एप [ऽला11 71एऽ॥ 06 50 (गााप्ठ पग €शला ए0ता]र 16605 111 कप्रादहल ०6 70 तापा प्र वऽ शा1. 1.191ला7 15 101 ट्व्का7ह 8(ल्गतााषह ४० प गाोजगठा. ¶ाीणऽ प्रो टाश्जाओा ज € टवाद एवा ज धल *४€025 10 ४८तत्रा118 15 पा ग टवाऽ भात लात. (€ दम एषा 06215 एणा 11721, ल८§ बात 06६४०70). 8 {19611511 {1€8€ (€ 0णल णि वाऽलाा11211010 15 2112160. 01८८ प्र15ऽ 15 26111€४९६0, जाट (वा लाला (€ ला 9 ४६्वद्ा18. (€ पाोतदााश1हि एल 15 1181 004 15 [16886 पणीला ४८ 1010५ प्राऽ (जग) 2145. 11 15 ५6 0 प्री एल्वपत€ प्राधा एणा कात्‌ (व) लगोलि01 शट 01 प18 2101४. 45 10112 25 0651165 {प्ाएप2€ 1 छपा 705, (जाल भ्तठा ० {€ [21८1716 15 17100881016. एप शाली 01८८ ९४९1 {116 [11211६51 ॥्ा०ा€ ग 418 15 60510ल€व 25 ४०111685 25 {16 वटष््काजा ज 8 670५४. 1 15 11 ऽपा़ला१€ 2101६ [7 एल्ल्मा१६5 {€ प्ल्णि§ ण छपा पोात-प्राठा. लि लाप्रालं भाहि ॥6€ [दचघ्वृणाऽ1+€ णि $द्तद्वा8 7 2 ऽजााटसणौभं वलां पाथााल, 116 (६ 2०€ऽ 0) {0 ०९६६} ५1} 11 भाल ग दावृप्ा# #9{ 1€ववऽ 10 1त10५/1त९€. लि छा वृणलड0ा1§ 96९ प्ण०ाह]$ शा16€५, [ला८८ € अआऽफलऽ कीणं अट (गालव भ< 2150 0प्रा ज ण्व. ऽ0 छण ज | ८गा7[028510), 16 &ा८€9 (25 0165 106 वप्टऽ105 णि प, कतं पीला &0०6§ 0) {0 अऽला [ला 111 ०६211. [117 श) 7 15 0 770 (€ भप्ा€ ग € ऽ, € छूरं वात्‌ 15 (ल्गाणद्य. ^ 21181/815 016 {7105 (2 (0)ऽलं0प्रश€55 1181 @ऋक्षातऽ 110 ग] ॥€8€ प्र६€ वणल 10 1हाोगभ)८९ ग 165 0ज्शा 1ंप्राट. [षाठ द८€ ग #्€ 116 प्रा ग € ऽर ला९०€5 तागा, (ला€ ला 15 1016. 051 25 11 15 ©]8# {191 15 धऽ ता पाशा ल्श 9 115 जिता [1६८ 19, पलाला, €[८.; लमोऽल0पऽ€55 15 (11/15 {0 िव्ा11६51 211 15 शजिऽ-10पला, [ा0ष्णा €. 0016 ग 1]1€ टि [0258868 प्णौला€ ऽ शौ ्ा9 1125 0736४8९0 1६ भील 16811321, 0८्८पाऽ 1 (715 1€>1. [1 15 0 0 भा)€त (191 णि 06 द्णौंऽ€, प्ल ८ 15 70 0४८९111४ ग ०५४ णार्थं (1८ ऽर. प्ल {16८ 15 10 पलल (द्रावती2) 25 शि 25 116 15 (0ाद्लाा€ध. एप णि 086 ज070 व< 3511] 1टा10ावा)1, तप्र211र/ ©261575; गात (€ (गाठ [लौ एण 8६८ 11€ ऽधघ्ल 211 115 0०0५ 98 तालिला लाप. प्रा €$ 9180 00४ ठ पललााभा 0 [ा. तणा त (ताएवऽऽ0ा णि प्रलया) {€ ४९६५, (ध, 20 उभा) 95छ85 1३१ त09्ण) [€ वट्शरतणठ 10816८6 दशा ॥ 9 ऽल्ला. [1 {1115 (गट ५४ ववा 2)/2 15 ६ [0075 10 5188681 प्र {€ लालजाौोलोण) 15 त ॥८€ #*वा€ा1€ऽ : ऽलाप्ा9।, €0ह111\€ 210 € (]€ा1610181. {11€# (€गा€5०ग)त ० #€ 1€411# 1६91, 1८8# एा८६। भात वृणशा्ाी{ (प्ा€811 पाय) ) {९111128 ग 1८ €कृलालाट्ला. 8% 57081916 धल म € ६81४ 1681 15 1081. ए8% 71911413 €) 1८ ऽल€)8€ 2 16911 पा€8] 15 1051; एए पा] € एतवत (्गा€)६ 15 प्21806106त, लाप्ाला 0४ 115 तञालााएलाााला( 0 25210812, 111€ बदवाश16€ 15 00पात 10 1881. {10 प्रधा866100 (15 (11€ (€> 12%/3 00 ¶ण्व्लि) 5148€5 ग पताका द59ा2. 1 15 2 (जलल पाशो जिं € वशगा. (000 | 08516911 1६ 18 (€ 5810€ 25 प्र प्राणं लौभएला ग ध्€ [08€-58द10 त (0466628 व्रो)दऽ्‌, 1 15 710 €1200€ ॐत ऽ$ऽला ८. 16 व्रणी 1था7168 11 25 १२12029, 1) (गाप्र95। 10 पल एष्राभी) 22 5४ऽला) ४४11160 15 प्रभ)9%0०28, श्णौलौ श््ल्जताी7 10 कि) (वा) € 1६8भ1€त 10 0४ 8 0दट्ट्ााल 11८00001 ण ( 46 ) 1261818 २३३५०९२. प€ [गा 0 075126165 0 गक717 € 112065६ 2101 पणी प्रलया 1ला16व1६5. एषा }€ लाट्मा$ 5265 पौ 11086 एण0 शट ०१६५०६६ ग € ष्ठत जग [5५88 लाल्णााल 10 008{46165 0 4० ५९८४ 1८६€त 10 [8616८ पिश14#022. [४5 ५८९ 110 [ल € 9 +€ आा01€, $ (लगारल€, पाभापर9 णि वा 05 ग #द्तत्रा)8 0४ 1€ [ला ग {€ हिष्ट 25 [1785 & {97012 776 ऽ कडलणल 10 ४८ आगत एर भीमा, 1710 € मपल ग हएकाभाभाशां1525 ५१३8 220118270868. प्रा [15 गाभा1€ @705 11 [0कत8 111५८ {11€ €भ्ाल 0165 (0४५20808, 00/1108])508 8116 ए1222५26002. प्र€ 25 2150 {€ [9 ४0 0€ भााजा16त 25 11€ व< 9 1€ (वऽला णा, 2551211118 [7 [0६८0 ग € [1751 ४९६2. 1.6. २६५४९५३ . 2851, 111 (€ «वातात (क्ता 15 € [5 01६10. (105 1115 1[एगादो6€ 15 प्ावृ्टऽमजाा्तं 1 € [लिला ग € प्ठता10). 1 15 10 ४*०ातल (31 [185 वहारा) 0णऽ, ?2०068070118, अत्‌ 115 (्०ा्लाशि #1*वावा)9, [2*€ ध्या 2€1€1311# {0110८ ४0४ 211 € &€21 *वतद्वा8 5८00 श्ऽ 10 {15 ०2५. 0वरता1व0तव {151 1३४5 00 (2 115 शला 15 ट्वा 0 11056 ग कपा] [ध लााद्ल 0१८८ 11620291 का वला {16 गद]ठा फका]<5. $ गौ](त2 [17005ा, 0 मा ०0258100 णि प्ली), 125 1210 0416 {€ तष्ठऽणा र (गोह ॥€ छूटी व्ट्लपापालट्व व 1८ एाएक्ो15०08. (पऽ (1086 98 वा15 ५10 € पि जा शिप्री वात्‌ [2५८ 218171€त एप ग दवा, एणा ४८ 186 € लालपुर वा05 6९0 101 0€ 0 भलत णा वावा ०150०) 117€ 7008901४ ज व्लौाट्शा7हि 1एलशा0ा 0४ भोर गाल ीट्वाोऽ दा) ५४15001 15 गा] टप्पि्त 11 {17€ ट्टा 1511, 80 प 70 उशा णा 15 1115160 17६0 0018 ऽग &18€ णि 75 ९110. 11८ क्त] णा€। 15 0121860 शला 50 पी #॥1€ व्व पााला€85 ऽर्ला ८ 06 लट्वा] 2125160. 016८ [पऽ 21191560, ॥1€ (1211५! 85 2 ध [एशा15205 118 200 (€ पवष्णा ग एणऽतता. जणालो 115 15 11६01190 ४८] 1९९९, 11 एद्ल्गा)€§ ५25 वात 1.6. 5601 1 शपण्ा€. (15 15 (€ हाट जाल पणात्‌ 01681105 {€ 4156956 अ 1ह10ा2116८. एजि प्15 पल्वल 8 वृप्ालं 50 शात 8 [पाट परत 15 21] प्रीं 15 6९00. ^11 {€ ऽल्€ा 310 ०€ प्राला्त्‌ं 1110 ॥€ ऽध्ल, 0४ {€ तली7110*€ (10भ१६त६€ प्र ला € 18 0111 016 168117९ 1.6. (७ाीऽलगा1€85, एणा णादौ गा जल 0015 शट ऽपएला1171005€0. 91116 ५.110र्ा लताोऽला0प1€88 10171 ८० €4151, जग €४दा गुणल€्धा 10 &(151. 211 15 1तला(८9] पला 11, 111६ 1116 51116 15 10611168] जण ॥#€ 0)€, गा पणोादौ 11 15 ऽपफला1[00860. 110€ &इ८व गकऽला पटला &0८€5 0) 10 ऽप्र्टऽ। परल 21210्# ग 5961166. 12101916 15 1 2111131 10 € 58176६व. 0८८ [` भात्‌ गा1€ ` भट 0€अ70०४६५, ४6 (णौ फा *लाऽ८€ 15 ऽछा 95 01८: 5 096) 31. प्ल {€ अपठ] [लाला शा0ा) ज २8189212 15 &1*ला--1प्ऽ{ 25 11 [1[2५668521198॥ 1६ ५८३ऽ 518६ प्रधा ९२108 त14 101 १६6 20 गीला (€915 811 {€ ऽला{€ा1८८ ` #०प अ€ «ऽप {0 60€८0177€ #/1511, 0 [€ 21६20 ५५०5 121, 90 11 2180 ५0९5 101 7८६ भा जला 7168115 {18911 € €५॥८ काला) 718 18 उ7थी18' {0 एषल्ल्गा1€ भागा). आा]श]# [ला 11 18 50226560 (141 1055118 {€ ०८) गा दहालक्ष166, भात्‌ [त ५16 कलाा०ा)ऽ 1222 210 ५५९६३, 1110, 9 € णि) ग १712, 29115 {वावृता ४, ष्णालौ 15 ग € 0) ज आतर. ^ ला ववाह 1 016 6६४८ 51५65 जि €?({€ा718} [0%/5. प्र 15 {अ्€ा 10 0८ 8 001 0# {108€ ५70 भ€ गीला ऽप्लौ 0/5. ए( उम €४ला ए 8)त + [18५6 011 161211४८ [0%5, पणौल 625 2 ५५/15 016 025 1116 20501पा€ पात211611€0 81135. ( 47 ) 11 0८्<०ा16€ऽ 9 5ऽ0प्रा८८ ग 10४ पणौ) 16121 10 € ऽर्था. 75 15 {€ (ट्वा€ऽ( एर्ण्न 081. 1{ 15 प्ट ऽर्ला पथ 15 पटवो 0155 1151. श्ल प्रणष्ट #लट 15 एकी प्री 15 10 तालियां णा) प्र ऽना, 11 15 एलन्लं*्छ्त गा्‌# ए #ट€ ना€ 10 125 27 पल €#८8 ग ५5वगा1, भाते 70 0\/ 1086 ५710 8५*€ {17€ €#€§ ग 1हा0क्चा)८६. प्रल€ ०ग1€ 15 व711€1# ला1106त्‌ ज प्€ {0 {‰]८ऽ णा €#€ 17 (च "12. ५\/8 तातं (वा12. 11 ५/2ऽ ऽद्ला 9 गा [जा 1 साद्रा 0४ (फा) णाह 16६. 2112116 {11€ त1\//8 €५€. आश] 211 15 ऽघ्ला 11 प्€ ऽ», ०6८ € €#€ जा ऽजा) वाट व गा16त्‌. एत्ता19ृ0804 €लिऽ 10 € € #गा( ता *€ाऽ९€8. 116 जण; लातऽ जना ६ क जा 11111125. 10€ 1. 15 लाल 10 2 एष्टा (छपा, ता्लाणा जग त्रा. प 15 1८ पला०५८्‌ ज 21 प्र एषाऽ [116 ८०1५ €८. [€ 18 {€ 5ऽ0प्ा८€ ण लला२। 10०४. [€ (कलल ग फिह्ा9६€ ० (€ (जगा) दगा प्रागा {6 8 {19८९ . [ 9130 176<ा€95९8 116808611%/. 11 15 पातलाधा(ला 8६ 9 एषालपाक्षि € वातं €वप्ऽ€ऽ ९०५ ९1८. प्रला८€ प्€ आााजशठा एजगा11ऽ 0 पीरा 9 एवाता119ु1गा153 प्5। 101 1६5० {0 आर ललिव] (लाला), 111€ [ह7122€, शि ला10 118 095126168 10 1€811521101 एणा 0€ ५६५०६ ० € ऽर््ा प्रणी. ऽत कीष्ऽ 15 नाच्छा 7 लाोपालंभाषहटि ¶9 1 15 कालय इरा] 1६2 परी 15 0 ४८ बलात 10 €५८ला ४ 9 एदट्ट्ाल, कील प्रीवा €द्लााद प्रशा). 20472080 14/65 {७0 लि शा0ा)5 10 1/0 फएलणऽ प्राऽ\€68 गात्‌ रिप्ता. रप्र = 179 श्रलजाऽ, ताव = 09093. (05 (€ €श्ए४ल ज 2 140560ण1688, 1116 दला) ऽथा, 15 1६211 रिप्ता9. प्रा}. = 91} {€ 8€ा15868, {58 = (जाणा ग 2010९. (15 प्ट (०ाप्रणाीटया ग पात ग € 31568, (16 [ल 31 15 प्राऽ1(€88. (पऽ ५८९ 17 प्रणा €९५€॥ {11€ द्वा11€5॥ ^< #2 {तलात्‌ ॥€ एषा ठा1118 2008 पणी) {€ वल ऽर्ा. गऽ 15 10७, 16 ऽला7101क16€ ग गंगल ७25 [शऽव [10 प्लालौ7ल शा), शातं €] 10 ाजा11). (15 &{1187000119 15 2 71166 (्णाृलाताणा) ग #€ $ पा). {एप ए्ट्ा1ह) {ठा प्15 1961 ५८ [2५८ 116प्रतत 7५८ ग पऽ {€ णि गा€ 16880 0 10€ छौला. ऽवथा ५28 2 लागु). प्रद 2७ 25 णठ) 8 [जगल 25 2 ऽवा, 25 पापल 9) गहभाऽला 28 2 16111९5 1, 25 एल) 8 [0€{ 25 8 10169. (17८ [व पल्ला ॥पाता€त्‌ #८वाऽ 2५९ ४६ 10 ९2.1121516त0 1] ता ७८४5 ऽ0ष्शो 09 वा). 01€ 15 2510परात€त्‌ 10 [7 8 &ा८2 णाल 111€ का एला 010४1 {0 {€ ।€५६] जा 2 760#्८८ {0 [त [ण 1 {€ 01691 (्गाल्लुभाल©ाऽ म [€ #द्वक्र{9 (पाऽ. एषा छि (€ 1197016 51/16, भातं {116 (छापा्रालाशर1€ऽ ग प्र हाट०ा 0165, गा€ ५11] 101 06 11611116 €५ला) {0 0611६४८ †9॥ 11 15 {€ 1095६ [5 ४१0 15 णा 11€8€ प्8615. ` पणा 15 710 8 ४ला ला] ताजा ला) 156 0248. एणा शंरवाश्ा)8 त शातण्हातं 15 ९7115५८, (पऽ [त्राह € एणुपाक्षाा# ग € कूजत्‌ 1 भो वादय 226. [{ 0065 70 शणद्ण €भला 111 {€ अ्टलत वतना ग प्री (गाल पणत ज ऽं ववा. एप #॥€ षटवा जणा] € प्राथ 11 15 2 हला) ग त 1एतालाला {0 #वक्षा9. (17€ 1516981, [5४168 भात्‌ ८गाऽ8। 06ता€ऽ अ€ 1116 प्रा६€ 11165 (पा). {7€ 0ण्धाल रग प्रलया) 15 16 प्ण, 1 {1€ 0€७0#€ा 15 [€ वणार (8 भाल ज 51५2). (€ {भा 9ऽ ४३६ ग्एणाएषठा 25 अ नूफरील त प्र शोा€ भजौ. शआ ४10५7 15 2150 €010६्य€त जणा (1115. एप (€ ट्छला शला 1121665 11 वद्य प्रशं $ल्तत्रा९ 195 11011 10 ५6 णतौ 211 11118. ¶7€ [शि ५29 11645 12५८ (160 10 ववलाप्त# ऽ भोडा2 98 2 6112, गात ऽ०गा)€ ग 111६ एजगा8ि ग 15 गकल्य, 0णा ग 8 वल्ञा€ 10 ७८ एणणभ, 18५€ 6०1468त्लात६५, [5६ 95 ऽ0ा)€ गी1लाऽ 2५८ 11206 [7 11110 8 ४21512५9. एषा प्र एला '/0ा}< 21*€5 9050 10 7 16 1. € पल &\४€5 2 एट्वपाौणि वल्ली ज फ€ ` ८व८्ह्णा€ऽ ग शल्तत्रा2, ताश 11 णिा॥ ऽव्र)(11र/2. क&ावातठेष्ाा 595, ""लटशीता ला6]# ाद्शाऽ एल्ल्जा1 ह पा7115201€1. [द्ा0-8)८९ ( 48 ) 1121.65 उवौाभो वद्मा 25 प्रता52016€ ०४}. 717€ ला002515 पीप्ऽ 15 01 1116 [01#51681 060, णि 1) 175 086८८ 9]] ध जल ८8९०1६5 लाका) प्राप्र154016. 1८ ०0त‰ प्रण्ऽ 15 0 प्रा1९€81, 0664086 1 15 5001 0 {त16*/€086, शोत 1€9।, 0्८वणऽ€ 11 15 ग (€ णि) ज प्ो€ ऽप श6. € ऽला€5 श८ कली71€त्‌ 25 € ए0णण्ल ज (एष्टा अत वाता). गणड 116 वलीाता। 15 ऽ70511{ता€ध 1 [18८८ ग [पऽ{ (छपा प्रीला। 25 15 गीला ५0)€. ¶ा€ा€ 125 एल्ला 5016 00] 10 11€ (छपा ग 51868 25 7\/९, णि {0प्लौ ऽल्ला1$ (0 ०€ 8 (्गाोधहागाोला्ाजा ज *910प्ऽ तालिला( 8ला1568 111८€ €, ऽनी7688, [वता शणा &८. अभर लाए ४८८ €[€. ऽन्ला§ 10 ४८ [ली 0ण ज प्र€ 0016८75 ग (€ 1५८ ऽ€ा)8€ऽ ° वना. एप (€ तक्ता &1*/€&ा) [ल€ा€ 15 8 11 ल) {0 1686 00108, णि पाला०एषटा ऽऽ (ऽगा्ता$त = पाप्रािला) 116८ ऽद्रा1त1/9 अग (एलप्रान्त 0४ अलौ 00{ल्ला0ा18, अत 10 शल्वव्रातिऽ. | 17८ पात 15 ऽदात्‌ णा) 16 नगल स्पा ज € पाला गहभा. &1011022111, (पट) दलाल 211# 2 01100४८ ग {€ #1*भथ्‌)9 5611001, &1५685 {16 1८88) णि परऽ ऽदुधा०10). € 585 {781 {€ तै 15 2 5€ा156. एला17905§ {€ 16८6881१ ज ठा ाला(ठ व्ल[ार1{ {0 ॥€ ा6भ्लाला(§ ग {€ 81868 18 '्णा2 1 एला) 5०९६७९0 ©» इभो. एड पल व्गााालातथजा 5०९2६518, प9 प्र€ णप्‌ ८०गा्शा)5 11 1 (16 5€ा1568, (व्ल प्र (9६ प्रो शात्‌ 181 15 8 58156 02. ए णााएण्नााह ४16 वप्रताल, (1€ (ताला गठा त716€§ #181 भा (द्धा)2) 28 प्रो पौलो 121.65 21 4611015 0581016. जणा) (10 ५/1€08€ [€-तनाा7०॥६5, {€ [९810108 त६।४ 15 प्राश २६ वबा, भातं जणाला दाता) [ध्वजा 265 11 15 अत्रा. (1105 {€5€ अ€ 710 [ल (बट्टा &ऽ 11५८ 0056 ज ऽद्रात)/9. पि) (€ ८0112 16 फ-जा7{ 1ोता{वाला) आकण € जा (€ [तला प्ण प्रानो +289018 21 16 प्1€ ग 0751118, 2110 पण) ऽतछरात्रााात जणा11€ 2618. | € प्प ००५, प्ट (वपऽव] 00४, 15 आभ] ० [ला 11€ एाण्वीता2 0 लगता. हाजा १८८, जण) लगोऽलणपण€85 राल्तालत 11 11, 15 {€ (८ना5०9] 00५. (1}0€ (गाला 1121८68 1 ताल्वा #91 11 15 तवकृलातला( एज € (जाऽलणा€88. गऽ 16४28 15 117€ [€510118 ०61 [ला६. ऽको।<वा३ 1तलाप्0€§ [5४०9, [वा अत्‌ 08५३ 111 प्रांऽ तना, ऽण९६८्७8 पता जनौं पापक्वाऽ०1८४5 2110 181५5 व11.28 €281} 25 (€ तललाा0हि 2एला{ 15 1६9ा# 060 प्रााऽा. भाशारतदहा। आता 50226515 12{ {11 वला# ग ए ण्डता) 15 1६11४ (€ [वालाध्ठा जि) [वल्ल 0४ सात्र. (ौप्ऽ € 1 (116 0८९88 ग लाप्रााल्यभा1, 06 पठा भात्‌ लालया 510 गां हि7वा+र ग 90046). 9०110 €[८. (10 एला {176 ऽछा ठा ९9८ गौौदा. (1715 15 17€ तण णि ऽदूवा21118 ४८ ऽछा णि) भं ज्णालौ 15 ऽप्फला10०५८५. 71८ ऽर्ला 105 € स्ट <दि1165519 वात्‌ (ण्ठा (€ ९९0. [75 दशल ण्णी11€ ल कृलालाला7ह प्री प€ 5व€5, 016 16211565 1108 10 06 0€४गातं ॥6€56. ॥ / {1111111 111४: ५ € हाट 7ाठड{लि ५८३8 {65160 ए 51५4 7 ॥€ णि ज 9 [एश्ां०) 91 ५त्रात्रा) 251, 10 0४ पभ 1{ ५५३5 70 2 लट ऽभ॑लाला( एणा 2 1८०1590) वं ऽ (928 ५25 612, 56108 211 ध€ «9116 95 51५28 0) ऽर्ध. ए०ी) 06€ ल्गाालाशठाऽ भल ग पाऽ भल. 59 ८वएाशौालाता०'§ (लगाया ग 15 ऽगा7टष्णा 9 €7तीशाऽ५४९, (नाहि 25 11 0065 एणा 1116 एल त 8 16411560 ऽ८ो0जभा ग प्र1€ ऽ श्लाद्लिप्ी (लाप्ा४#. ५110 1125 10 1115 ल्त 2 {1 जा उगो)350ध्95 211 0०९2525 2101 पण 8 पराण्लि रजा 14015. प्रांऽ लजााला5 टाभ€ प्र€ जात {0 ०९16 [02611668 व्व्ल्णता1ह 10 एवमी] 911, 710ता/108 पला) {0 ऽपरा चा) 95 धा ज ४६तद्वा८४. 82122गृत्ालाता2 2150 0610185 ४0 116 गर्ठल ग एकभाव) 1595 111८6 980851४ वा श्ीालाता2. प्€ लकच्टऽ {€ गणा 10 € #ल्तद्वाो(8 €88€ा16८ ग प्ल वतलाप्त/ 25 1६४८21€त ( 49 ) 711 ([7€ शाः ४९५85. गऽ {€ {७0 (गफ़िलाऽ (गाला €0लौ गाल, 38818हणत्ालाता ऽ गाल ५01८5 अट 70 $€ [ताठष्शा. एषणा 7 व्छभात्रता, [5 ल्ल्लण, 15 प ऽा€ 25 [2हगाात्री}18 2 गा दलिते 0४ प्ट शि7एप्रऽ पाो]8 &इाव्ा), {€ एएष्ल्लूण ग 0€ हाद्व ^[008/8, € णऽ ८ 8 ऽ{ल्ला (लापा ज्णालि, भात्‌ 1 16 ऽपए८८९881५८ 80057016 ऽप्ल्ल्टडइणाी. [णऽ [वणा 1८८८५८६ (€ वताता पणता 8 एट्व्‌त, [15 त्जााला§ दवा ९6 1ोलला [हौ॥13/, 95 ऽगा7८ ॥ा0्तलाालऽ [2५८ (16 10 00. 1 ऽच्ला१ऽ {11€ हा€8। 7ाठ्ऽल फा {0 ला114518€ ¶2 81] 116 ४८५३5 [जा गा] 10 ^0\8118 17) तालियां ७२४६. ^ दपा € +ला 116, #€ (लात्‌ ज पाल्वाव्५८ (्णालृप्1ला5ऽ, तात ०६ प्र9 11€ फणा 25 अल्ल त्वा] प्णा्रला 10 ल्ना५८४ ऽगाल¶118 ५९€्वृृल पाना {€ अपरला1619] 11€वा11118. 1€ (जाााला{5 (गाो*€४ 1 दाट्मई (ध्वी ग 8814हणश्रलारताय 18 2 [८८15८ काोकशाता. प्रद 1712165 1{ दावा (9{ {116 (10८16५९८ 15 ता10शण 10 21], ध्ाजप्ह्री प्रला€ 1189 0€ तलिला८९ 11 115 अट्लाीला ४. 45 06 एटा णि1]४ एपाऽ 1, ्रीजाही पाल ठम 15 101 ताछ 0 211 25 धा €४८ ज 91\2., 1६ 15 ता0शशा) 85 3 शाला 1 {16€ ऽ[<५ 0४ 211 . प्र &0८§ ० 10 गाणा छपा प नाल € 0६0६८ 1 15 211-ए€ा ५४०७1५९ 98€८। 15 प्रारठलाऽ{060, {€ वेल्लतला ग छि [0868 115 91106०८९. 45 1०६ 25 {€ छ८०16-9द्वाशभा८८ 51111168 णि, € एलां 15 एणा 10 गाठ > एला) 356 द्वाल, एण प्ञंजा) 7८€४्ल 10108 ०1 000 वीषा. ऽ11८८ 1115 ए€ा€2|1$ 101 00851016 णि 2 6व4्19 10 गभा € (16५16686, पा€ {751 0६120 15 069॥€त 0४ लाला र्दा€>(€§; एण 0८८ 1 15 1€21136त ॥8॥ 11€ (101६0९८ 128 08१५160, 11 0€ौ440प्रा {0फद्चप्‌ऽ क) लवौशा68, णि ता0ष्णल्वषू€ एपा10€5 211. ¶ा<€ ४९8 2150 125 40 री 8 ५15€ गा€ 18 [0 € णश 0€त, भात € 7 ऽपएत1§ 11 09 58118 (8 (€ ५८8८ ग€ {€ ++ णिग) ग {1८ 1.0 1) € अग#-एश। ॥116€ +*ल€ाऽ८ "02/22 ४250 15 111 ॥८४लाऽ€ 11 € भ] शा वात [010118. {116 180} ला01851569 {1€ ६५५० 36110018 9 #९्वक्रा(8 #12., 9 ४३688091 वातं 02125 प्रा9ा1, ए ४ला€25 11€ [ऋत वाऽ€पऽ8€5 (€ 0501119 ग लील्ल्ठा ग 1116 जिा11655. गणड € {५0 लगाया शि165 (गाएलाला दण्लौ भाल, 76 कीत वल्क] 5465 परशं 0४ 116 ऽपला1€ ता0लतद्€ दशल 2 एषााय)) 15 [एषा लत. 1 पिला त1ऽ€ण58€8 अत 1६} द८5 ॥€ 87812 गत 8 वतता)2 ५1८५ू§ ग [त10५1९4&९. 706 नाप्त 2150 लाद्थार 1398 व0च्णा प्री 1९98508 जि 1द]द्118 प्€ ८1६०८ त॑ (€ {7५४४8 ोर्धाप्रा9। 3{81€ 18 001028६. ([17€ अप्रजा ऽद्ला15§ 0 [2५८ शाला 2 एता; लभाल्व्‌ रवाक्वावा {9 स्नात) ॥6€ टलिऽ 11 1115 (0ाापाला{5 पऋल€ € 008णा11# ग एनी) ॥€ च्ल शात ऽध्ल 28 ऽपला111[0686त 15 गट] ल्ल६प. रा € प्प्‌ लऽ गोवा लुल्भा# प्रालाप्ठाऽ की 11 15 € कप ज 2 हणा पणं ६1५८5 601५16प्रजा, प्ीए्रऽ नट्वाङ अगत 9 प€ ताल 7116815 अ 110५१६८ 15 € णत. 80 1८ 15 ` €40211 लागा पा बील श्भा € [ता0ष्नलवहटट गा€ पाप्ऽ। तरला ता 1. तट जित ध18८ण58८8 € ऽप्ल्ल्‌ 1 हाट्य वलक्षा, शाऽशलाह प€ ०द्ला०ा8 193९0 $ ०61४1515 (शाा7वीत्राताऽ) ४10 (€ {0 26८ल्‌0{ {€ 00176 ग ऽशा1%2858. प्र 2065 ग पिल {0 0186055 {€ [णणला॥ ग त्‌. 0९७7८ शात्‌ 1ए€55810116557€85, णऽ ए9त118 1६ पूग 2 भीता 0 (0ताटीला)51५€ {1६8118६ णि 9 ठञो. ाट्वाल वलभं]5 लका ए€ 18 17 वरक्ाभा ३.७ [वापा ५५८८३, ठा ७द6150119. 1191 2 ५१३९ गा€ लोभा ष्ट ग € णऽ ज भां [5 वलौजा§ 15 (ाद्ा$ लाणात३६त. णड ष्णी क (० ल्गाालातरा€ऽ तल जणा 15 3 आभा, एण त्गा्ल हणंत 10 सल्वत्राा, ६४ 1 {€ 5101165 (नाा्ललत शती 1 शट 701 [80162], 06 00016 भ्न] दल लाक्ष) 8 12111105 81091118 111€ 81 {0 € 99105 11 णाप प्8{ (17091€ प) 180781८८ त {€ €एल€ा1€166 01 € दा€ 21691 101-त81151 | ( 50 ) 9 [रग] 7510]096€5य शतो 1015 ऽध्ला)5ऽ {0 06 > ओणल लता्ला ग 16 [086 5610 ग प्ल 09066 2580857. एषां ^‰1व1त8हा71'5 (जा्रीला६6 [ल € अ© पापफलो) पाट छती 910 टाटा. 0) 2 पाप्राीणल ग 1णु768 € प्र0५६ 7८५, 18111. € 2150 ताट्गा $ $4ब€5 {18६ € जा 15 णा (€ एला ग 21085 #ब६व्रा2 [1208 एप [€ ल्ल§ कीं € भा ग € फणः 15 गा]४ वाठ]. ¶1€ ७००८ 18 (गावल लप 09 ण 25 {116 €88ला८८ ग 9] ¶€ कभा ऽऽ. प्ट एच्छाी7ऽ ए४ [कालका #€ पाल्या ज (0 1 {€ 1९ 21018 (€ 11765 191 ५0 0# 81085 9/ब(त्रा 1 31977129. (1115 [भ ए८णाश {16 15 0110फरूघ६्त्‌ 9 21018. द्व्ला8£& 1§ करीत 25 ण शलौ 15 1६्ल्लरल्तं 0४ प्ल ट्व्लालय णि भो पाणिणप्ला, 5८८९8510. प्ट दद्णा1$ लाप्रा€191€8, 0825178 [रऽ 0 (€ ता 0एिपावक्ाछाी ज = [0951 धा108, (91 201\/०7५2%#8 15 011 8 51200४५ ॐ [एपाप्ऽद्रा 2 {17६ {€+ &०९ऽ ग 10 {वदी {€ काऽलााा780 एटा ट्टा (€ ा0रूल वात्‌ प्€ ताता. ता एल्वपणाणि]» 17ण्डा भट पट अाभं+# ग ट धाति व्रा एर लवा गलाप्ला 10 क्ल च्लि पधं 71 एनौ ८४8९8 ला 2850८ भाजा पण वतुपालंऽ व< कलया एडटपि. "पशप पील 35८ 15 २५५०।८६, 1८ ऽ०कालाऽ (क्ा0 अद्ल्‌0', 15 गाला 2121029 एति कऽ [€ (वाल्ला भटवा 0 ऽप्रा८ईज्वा२ त गिला दश्छठग€त ४ क. ^{ € लात्‌ ठ प्€ 81 दीगर (आ (मारतला565 {€ ५*1101€ लाभ 1110 2 81191] ४€ाऽ€ 8710 ¶्15ऽ [261८८ 15 010 11 € ऽ0८८८551५€ वाभा § 176€ ऽघ्ट्णात दवौगूल अवा जनौ ॥6€ वृणट्डजा ०00 प प्ट ज प्रा. 4 (द्वा+३ 215८8 11 1 9 भला €श्ठप्ऽ#्ट ४०४. लिया कि 9 प्रधा 15 ऽध्लो भप्त @कृला€८९८त 25 0४6 आलवा75, {18 15 1€ 9] -एल ५९७५९, [ाला7081, ऽपफरी]ल्ञ, लंला19], एगा1688, व7211191688, 201011685, €016885., 0651९1655, ऽ€{-रधापि7हद्या। एलाह 10 15 पग11688 ग 211 € 705 200 15 511२९ 1 (€ ल्वा. ^+ 71ग€ (016€ा3€ वैल7ाप्रता <वााता €५८घा 0€ 17121760. जा छवाभा0ऽ €६८ौ1 01 ग प्रलया) ज इ प्ञ0. 1८ †@त 15रघा ०180, गल &1*118 प्र€ रशणा ण वी12 पऽ 11 9 प्रओला, तऽलपऽऽ68 16 आल लावा गात्‌ 2150 वाऽफलऽ वलाश) गुल्लंगाऽ. एलफष्लो पल ला आते लजााला।ऽ ॥6€ गाऽण्ल 15 25 €)(1875*€ 25 1{ आण्णात €. एण €(भा00€ € {€ पोल्‌ 545 प्त € तं तात 601860ाऽ1€85 46 1€19#€त. (€ (लाला द्ा# 71121668 1६ 8 जा {0 एला छपा तश € लाका 15 011 9 आलाााकऽप्ता, 510८८ 00 ५0 10 0लताह 10 (€ ऽवा€ €वाद्ष्ठा# 0 &#४15{6ा1८८. (1116 16761 वण्ट्डाणो 18 "170 (था वलागा[८55 €वाऽ€ वलात)' ? वल -कऽफल 15 हाजा ९४ ॥6 पड्म ग 2 वाला. [पड[ 28 2 ग्रोवेद्ठाल 7081665 [ना-८्८इ एी9५८ 95 7180065, पणणं [र्घा वौषट ग 20117; 70119] [15 11131८65 €९2०, 3565, €८. 0€12*€ 25 (जाऽलं जाऽ एला185 प्णा00ण( 1 तर ५,३१ 5 96110 0 लाभो. लाट [€8€८८ 15 21 प 9 1 1६666. [€ प्राप दीभूणटा अ)21#/5685 106 {166 51968 0 (णाऽ८ा0प्रञ€88. 11८ तलत ग तल्लु) 8।ल्दू 15 वृणा{€ लदा11ह0{ ला). 111८ {© की0८§ 11 25 (10८ 11 कदर्य ०४ € (018610प्51€58 . (11 ९2012115 “11€ (८0)5§6ग1695' 25 प्रााताछश्ण) 60056 जग€88' 1.6. (0)560प्रऽ16€55 ००४लाघ्त 8४ 12102166. ऽ€ा0 ऽ जणा] ३६८ 10५ 1८८655४ प्र€ (जापला115 0८०१८ ४ ऽपी ला८ा21 [एता5. + /1(00पा त्रीऽ छलकशाश्ात [एलभाता गातं अल्ल) 189 ऽद्य) 10 06 1तवला८३1. [7€ णपा लौशृ्लि १९६०३ श्र प्र ए०छला प्रा 11 15 {16 पात 9 &०८5 (एष्टौ 16€ प्र६८ 518{€5 270 10 11€ ऽरला. 11168 5{8€ऽ 011 €] पला०ाऽ2॥€ पध1€ पा ज #0€ ऽ. प्ल ऽभाी८वा० दाल्वा] 51965 पण ८४८ € ऽलाणा८्ऽ ग] ला१०५८ ऽप्ृला70ञपणा, प्र पणइतजा) तवच्ण)8 0५ 15. ऽश (वा9 2005 कवा € ०८८ ग हपाप 15 प€ गा]४ तल्लं तवणऽट ग 01€ ला०५६ ज ( 51 ) 1हा०वा1८९. (जा पाथ्था1ऽ प पऽ 15 16 ली)0त्‌ ज (लवली कव्व) 1ाला1€त 09 ऽ भ1:918 ता] 0041108. 115 18 8 #ला र [गभा ऽधलाीला( भात 810 ५/§ (णर प्15 {€ ५25 5616660 0 (जा णि ऽप्लौ अ लधीण्णऽप्५€ वटशाह भात 2150 णार 1 ७25 19 एणएालऽ€त पला, णि 8 एव्तताठप 20८०1018 {0 {€ ग1{11040>4 प्रश्ता11णा5 7ाप्ऽ। 06 ष्ल्लार्ल्तं ग०11४. आ 2068 0 0 एग उर्फ प्रभा दजला 7) 9 {15 28८ जन] वभा 59ा४श्जा प्रप्र 5000 भातं प्र 10 गाला १६६0 06 वटी गि 21171708 ॥€ ता0ष्णल६८ ज उा काथ. [्र€ 20970 258८5 प 91] प€ ऽलापाऽ [१५८ एषव्ला 06४1 ष्णी [लट 10 9 7प्राञालां भाते 0४ पाडला पऽ कणा) गा 10 {€ ऽव्ललरजा 2] {€ ऽतप. ` णड ५४८ त तरी ऽ 15 जाल ग प्ल 71051 एमा भा फण८§ ण 0८ एा€2 188. [0०१९७ गृरभी८ बाय पा ऽऽ अट [धति उपा एटणि८ 06 क5श्चा( 10 लु४ ण) (0 € [10६57 5128६. (1116 ऽ 11111 -1५0 ५64] ५५1६ प्र [८-ण्णऽतधजा) 8148६ भात (€ 1981 लह भ 10 ०८ ला7710€त 0४ (€ ५३९ गा. 176 भलाऽ€-ल्णाप्रला(७ ग 505861५8 भात्‌ पल ज्लाऽ्]ल त्गााला६ि ग 8818 धाऽाा12108 9अऽ५६॥ 91६ 001 {1181115 [पाता ५९ शात (जाालाला(ति $. ४25५०८६ ५81168 995५०, 1116 [ध्व्लठाः ग {1६ वाजा ज (11912४91 15 ४6 शिणऽ वप्ील- ज $द्रऽप्वट४श शोभा), 01€ ग € 11081 5110016 (गा7एलातापा) ग #द्तक्रा8 0 8 0्टह्ााएला. 92086148 ऽद्ला15 0 0€ 9 [0पऽलालतला, प्रणष्टा 2 16911564 ऽ0प्रा, 1८८ € ालाप्रठा$ रि शालाता2 59125४80 25 € हप्ाण ,*710 2२५८६ त {€ {10८1६५8८ ज 1तलात ४. प्राऽ *€ाऽ6§ 6 आा]01€, एप 9 प्रा€5 वृणा 0णिणात, पलदी 1 ाप्रऽ ०6€ वरवा116त प्रभं € 15 070 जा वप्रा (€ गाला 58४८ काऽ प्ण्रोठप दण्ट [फत्ता पठ 1115 8 वृप्ठ॑क्ाजा. 121109८7 15 01111 1ाल€ [€0€ा8५€ भात ऽलीाी0ाभा# 117८ लित [2/5 00ज्ण) (€ 0781 81लू) 25 € अपठ त प्ल ४९025. ९८८10 [एपा176€5 € त, दवा (1€ 16811108 11 पा1065 प्र€ € भातं 17€0118॥1\४6 17090दल0ा ।€205 10 ५0150011. 8€ा18 गत अ #९दहा८ 1961668 ७26861४8 828 {184 ऽ11€ा166 102 06 [2८860 28 व वाश. प्ट 5895 11121 ५€त2 1€211४ टकाऽ 000. 411 तीशा) 15 16811 10 1680 ०ा)€ 10 पाश. गौड ५६४००) {0 ध1६ 810९ ग {€ ४६8 छ]] ऽणु? छट {णा प्रा1६८८685 $ (भात भात प्राणऽ कला) 016 91181 511617८ प्ट ताऽ८पऽ86€5 {€ प्६€ 1%#065 ज गतााठ्ज)5 : [ाप्र12, ताट्ली7ह भात ता त्रा1ह. प्रह (एजगाी5 जपा प्र€ एग{शा८€ ज 16 ऽ दश्ला 7 07भााणााीीत्रा18व्र, तप्र) 710८ 50 17 एतााावाााात्रा5. € ९1610215 (€ 19668] 5106 ग 0८७11685 शलाजा), तल्र्जाना), लाप्रालंथ्ला €. एनौ € ` ल्जफालोग0ाऽ £0 110शट्ाटणं वललभं] वरण कल ण्डञणिा ग वलाम) [ल्व्काहट 10 तट्वाऽवा0ा, एणा 1} 1{ 0) ऽ0प्रात हा0प्ा8. एषा वला0ी$ पाऽ 06 तगा€ 25 पए) ग 91५4. {116 18115४81 1791.68 2 ऽपरा ऽ{वालाालो। ॥9ं एष] ०0०६ 7107 टवा 10211506 सज, 0४ अलिह ज € {पाऽ 21101. प्€ &०८ऽ ग ४० ऽपणएला पध्€ «1€ ४, 1751 लोपात्‌. 0४ ऽप्रा€§ ५०२, 119 €ज्ला त्रा1‰#/8 1.6 2011015 02176 {0 सिग (ल्चछा 0651165, ©वा 0€ 0)€ ४ का 8ञाधा 1 (€ अरत ज शठाऽ॥1 0€ त्राव ज (्0पाऽ€ 5116165 ४0 प्रो€ भ16व0)6 टम प्रभ [्रा1४2 भात [जौ101्त 9८ 00 0 ७6 ऽप्रा7€त 0४ भ) उशा छा. ऽफा९§४वा8'ऽ ४1९४ 15 9 धट ०1८8 एग श166 11 [€ 100तला ताऽ 11081 ग {€ णाऽ ध07€ 089 गट ग (वाी$६ (€, 51166 $वाोकतीभा12 {0 प्राशााभा1 नालऽ्ला [25 = एल््णा€ फल्‌] पाह) 1005506. [1 (क्ा‰9 तको 06 प्रक्रि 17010 पग, € 86०€ ग क्लीन 85 [71116 0 गजट ग 1655 पशा ग्लागऽ भात्‌ पप्ऽ #त्वक्षा8 11 € 28768 ग 8वत11912 ` एल्ल्गा१€§ पजा-कालि्या( तिणि) गाल एग [€ ४०६३, नागता ८. (€ एला त $द्तंत्रा2 1128 एदल 10 पप्ा1ऽ€ €श्ला (€ कप्रातकाा€ 2605 ग भाहि गाला अत्‌ प्र शिा1४ 17110 पणश्, पण्ड ( 52 ) ३८८८।लाक7& 111€ अटत 2 50818 पणप्ाठपा वातल 118 1116 50619 (€90015101111. ^(्त्छाताष् 0 9प्रा€ऽ५०० 11118 1ऽ 0551016 €श्ा शणौला गो€ 18 जां तजा ४वा])४-2551816त 26111165 णि 0116" 11417{€1121166. 11८ {€ 8%#§ {191 गा€ आठपाति हल 0 ज € 056, जणा 11165 ऽना) १8३. 201 11 पिप € (0[ट्गा]# पा10€758100त प्रं ॥15 ०१५९ 7101 टल 10 (€ पाती कर्वलय 0 ठेशवा14-5कवा111#752. 11115 15 ०110५५६6 0४ एटा ग 0८४०0 2104 लापता) 4101) ग 86101. 1 ऽकवा1/त58 20 एदा) तात, 11€8€ ५० 8*€ ६८५९, श्ल (9) 0116 ५*त. 7 9 21 11 35010€ ८95९5 11 15 9८८९6 11 712४ लल्‌» ट्या शत्रा ऽवा1\2889, पालो 15 [लला णि आरा उ वी171210163 200 2110 ५४§ कलर ५1101 (लाथ) 215. [0 इवौथ2§ भट्फ् 1 लको ७८ गा]४ वफ श ४, णि € अ(तदु8 [व वा1211911152 57111838 25 € गा] ४ गंता1र2 ऽवा)‰व्59 वात्‌ तीवा 18 १1५७५25 अला दाठणाल1 1€ तद्डाट णि उाशी1121018 वात्‌ 11 जलाल 16 लाता ग वार {#ु)€ 0 ५६४०100 0 €ला ४०९३ 15 (एला. 70 ४ एषा व113119788 011 59718, कवा), €. 210६ शण 62८0) 4, गोव 22 €[८. € 0421160. 106 1 2110 एप्रा् ५ल€ाऽ€8 ^] इटलि {0 [5 ऽता ‰282. 90 1€ा1€ 1 ाट्ढा§ ऽ०्लीी118 €18€. 1{ 1716018 ला०प्राला1द् (€ जत तजा [पाला( 10 [€ तप्ौ€ऽ ग 2 ॥0पञलाठत्ला, व10€ इभो ४ 1121665 11 (लाद्म 0% [जाहि छपा {€ प ग ४ 1) भाहभा228. 92608519 570€106817#/ लाका) पध वलोप्ाोलात्रराता 0068 710 (0051851 ग लल एदल) 2 1८०5९. प्€ पिप्राय 51266 प्री (लजीाप्र ग्तवा 0) 171 दषा, दुलार ग [15 ाध्ा1€ शातं 00011 5४1६८ भट (11€ 0९8६ पाद्दा)5 10 ५/150ना). ^ टा तीऽलऽश1£ 116 ऽलाला८९७ ज परल ४८५28 भं ००५६४ {€ विला» ग 0 आते ऽ९णा, 17€ 1€>{ 12४5 00) 118 0€ 50पात्‌ त॑ 17रतप्ाहट 111 10216 तणा. ऽ 2५561५8 570€611<0119 7ील€ा0ा15 {781 00€ श०प्ाठ वन ताऽ्<णऽ8 ला 2171५28, रिदत्राात्ताप्‌] 25 €ा८. गातं प्र सावा) ५917 529६ 7 8 हलाल्यथं ०५३५ वा ल्ट क्ल अणी 18 ऽपु्रलाल, गा€ शछपात त 99 कलाजा 10 ऽग. (वा वा12 15 [पऽ 19102] त्रा1त108, शील प्रता) 10816 लाह. 116 हटवा गावल 2०९६5 0 10 1३४ 00 प्र्{ 7लाप्रा आलात गाह 0€ णत्‌ ज 1844118 2101160 {€ एण5तला), एठा [9 10 गाहप पा 0{6€ाऽ 10 एषा] ला) त0षा. 411 अला) 26105 व18€ 17 8 पातं शालौ 15 101 ऽता€ ज प्रो€ पा€२111४/ 2 {17€ लात. ^ात्‌ वा वारत्ादहला( आप्तलोौ ५९17 गा 16€ा€व86 17 [115 गात्‌ (€ 5ला)8€ ग पटम्‌ णा (11€ ५010. [्दा1८€ {116 [रणौाााता)ऽ 1८दहशता18ि पाा६८९88व१ 418605810118. एप 11 ५065 70 टवा वावा 01€ ऽ{0प्रार्तं 76 (०1५९४ {€ [(10*"1€वट€ 16 8 (लु) ५५९ ऽप], ज ध186प§5 पणा) गा ग € 5ऽगा16 9). गा वा11.8 &1५*65 8 ९०4८ ग ल्जातव्लं पणत) 15 भती 10 {€ 113. एलौीभ्‌ऽ 16 15 टला 10 € शआा्ा1 ऽधााव775 [ला९. 1 15 [लट 10 162 {€ कऽलाऽऽं गा जनोल 11601615 50 ९८ [भला ८४ 2 ऽता) जत्रश ० 710. (7६86 1ता<4॥€ [0५ {€ 11616४६8 गातं ४८85 दाहा058€0 1) 71८तोऽद्वृप्लाध्8] वंलाऽ, 95 (गभत 10 (€ ५2571685 ग ऽ वीव. 76 15 लातत ज 8 11112 पि{< र {€ उप्ताः ०४ [ल ५8 ए पततीं शा72%१ 56101875. (116 [© >६ लातधऽ जा। 9 11181119 €ा1011५६ 10101 ग 1188101) 1 11६ 210 ९0 {17€ (जगाला व0ाऽ ०68] ५11] {€ (जल वृपाप्€ € ५९]४. [16 [0016 185 एट्ला) ०६211 प्ण 77) [€ ऽप्त्201785#9 तात्‌ ऽ बा11<56086व्राा ३८३ 11 ५६१४1]. ^त४ गा दशतता 2150 0९215 ४८111 1. ^ प्र [जभ अआहिपाला)§ € (०८8४ 59 वला€. [ अ1€ ग 9१025. 5 2111 शा {0 ‰#०९8 [261665, € 15 +ला # त€ी711€ प्र #०६2 (लवी 10 501४८ € णाल गा [त्रा9ती18. एए। 1€ 585 11181 11 15 अ 10 056 {0 शहपट 86 11. व) ग्ल 11 15 € शल ऽप] ज *€तवा18 10 प्री $ 15वजा॥ 15 [लं€ गात्‌ 10 (1056 1 प्रा{ 15 ऽद्ला) भात्‌ बोर लगा्रूणिठा0156 0) प्र15 1586 ९11] ए18£ (जापित 10 11€ (काटल ग लाषहठाी शात ऽग). ( 53.) 11८ त्रात 1\/6 (16 [15901८8] भलत 8 प्16€ लात्‌, शात 11810221 11 प्र एदट्रा118. एणा 000) (०४९१ (€ ऽशाा€ ऽ (4 11 15 {€ 1251 एल भो ज 9 व्ी(ॐअ9. 3000 2150 7 शा1€ {16 जठ 25 [वी८वा 12. #**1# 00) पध्€8€ (गाला धा€5 1 15 16211 8 (ग< हपाप€ 0 1“118. ७श्याभा तणा) ल पक्षा कल्ल रज प्र [ण्ठ 15 10 1ता८भंट 10 का 0ञूाभा 11€ 71106 ग लाला1एल 1118 {116 ^#0\/2118 ^[1. 0166 {116 16685 9€ &785]60, गा€ 16605 2 एद ज) णाल {0 वमाह 211 5 0 {0्हठपा प्€ पवता 5144६. (116 एट्डला( कणा) 15 1051 ऽप्रली 8 7८६. ऽ गोड कात्ता125 {01011 11113 णि7लाला छि {€ वटश्छालाश्च कञाशा5. (1170 1 15 प्रण (09 {1€ एक्ा5205 (गाथा) 21] (८8८ 10625, $€ 1६४ ग 5८वल€५ 91] 0*्द प्रलया) ॐ10 [ला6€ € 101 ४ल ४ भात. (-0ा618€ा1685 19 8ा0ााला 0121119 ° {€ ए ट्ऽला। ८०. व्विभाा०]% 11 2 ०) 11६6 प्र1ऽ 016 ीप्ऽ{ 10 67८ 0४ 1016४] ९701 2075 0 {1८ (00प््ा15 @त 688६५. 11 15 10 0€ ०५९६५ 21 {116 1951 518८ (णाल 711€त11211५€ ऽत 214 पातलाऽाता1ह 9५८९ 120 ला ५2४. [7६ (जाला [भऽ 0 प्रभ €25€-0151776110ाो 15 पा7८८९६५ऽ ध 000 जि पध)€ ५156 (५10५8) 910 {€ वाढ) (*11ता5प). € णिीला [त105ऽ 1170561 0 € 211 -€ा ४०३1५८९ वा1त 1116 [ल ८०ापाप्ठाऽ] तला€ऽ 0%/-2550612110). प्िला€€ 211 {116 50619] श्लि0ाऽ ग «वा 20 उवा) धा€ ट्वा 01४ 0 {€ 10४ हाजा 0165, 2001616 10 € 00५ भात्‌ 176 जूता. 1 18 8 ए0€्ठणा पिर प्न फूज) क्षा क1081 016 18 [पातं 17010 प€ पणान्‌ ४ 81216 0४ 116 ८८६ ग {€ {10४ ज शजणऽ. [1 ऽल्ला)5 25 1 {16 [टवााक्षठा ग 4४118 15 ऽज 0 115 लाला118। सोतृलाला८८ कत्‌ एकणा7ह जप 5 वाजा] शच्ल्लौी. 1 <क्ो ©981४ 06 ०३९ 28 2 पाठा [प्रा 0\/ {€ 25]0170115 9 ^त५*9118. | | | $त्राकवशाीौ 15 15 2 एता). जणा) गाता] {0 1101८816 प्र ०४ क [लाला € 5€1€1८65 601४८118 11८ 1वलाो11$ ग ऽप] भत 6000. ५५८ [ताठर ज शालौ फण <न 1.4 हप -५३।८५१-७ वातं ऽगा1€ [2५८ [008{प्ा2॥€त 2 28121120-५व1{ 15 2 ©910हण€ एला शूट्ला 2 {ल्वेलौील 21 8 ऽप्तला(. (लय 15 8 काणा 1177६ जा 710 पा)६ णि प ऽंफतला। लवणा 2 ७2४ {0 [एलश्चानाो 7 पणीत) प्ल 13 70 दलता. उक्त 1601165 {1 16 प1ऽतता॥ अ15118 0 ग ॥176€ ऽलो ला€€ णादौ लमा५४९४§ {€ 1तला1४ अ 0९ 90 50प. 15 {€ ०1 परल्वा8. ¶€ इट्ठवल ऋणा] जा पीवा 6 कौत लृटा] 31268 णा प्ऽतता) 15 व11द116त्‌ 85 2 1€ऽा{ छ {€ {10८५८ 15118 जा) € फएगप, पप्ाठपा कार 17लाााल्ता ४ [11८ 7116120) वातै € परिा¶लया 11416865 थ 1 15 द्वऽल्डा जग 2] € एकी. एनी) 11666 10685 (वा 1€४८ा 06 0०*लाघलाा25156त 171 (€ 100तला 22९. {176 ८9 ग {€ जा 15 {0 लतभ) € तला. ( 54 ) ^€ वली717ह प ऽर्घा 25 ग (€ शि ग 01155 भात ८018610प5655 ध्रा लाहा 0000 ४0६ 71171051 अत 115 (0ताी€काताऽ, (€ 1€ रा हाऽ 11 (ण्ला५८ ऽप्८८८88 ५८ #लऽ९ऽ 8 वंलाशाट्वं 41815. ऽ 8 01517166 15 1020८ 0€णूट्ला (€ ऽधल्ला 21 ॥16€ ऽद्ल भातं पीला 0४ (15 212102४ (€ ऽ 15 011511118पाऽ1€त णा) [€ 00९, ऽला18€8, 77 €[6. [गला भ 0४ वागौफल 9121089 प्र€ ऽ 15 [०५९५ 25 11135. ४८ 21] कपृलाला८्€ प्र जि पणीत 2 प 15 10५6 18 दजला लाट 9) 0णिंल्ल ग 1०५८. 2 {लात ° 01€'ऽ 5010 15 10५८0, 1 15 १८व05€ € 15 2 11716 ॐ {€ 500. प्रला८€ {1८ 50) 15 10५९५ 1101€ वा) 115 [11€ा4. (117€ 50 15 1 {णा 10५६ णि {€ ऽर्घा. (17पऽ ४८ ऽर्घा 15 [0५60 95 (€ पाप्रा2॥€ ०४] ज 10५८ 9100 616९ 18 01138. 1 ल्ट ४लाऽ६€5 (06 18 170162160 0४ तल्ला (एषणा5§20-[0968३2६5, पशात वाट एनााटतिं छपा 0$ जा. (फला #-०ा€ प्ली दलिला८९§ भए ९०11६८16 [ला८€ 1 8 ५/१ प्ी्ा 718}.€5 (€ 1151 वणा @तीश्छऽ ५९. वला € ^ (व्रा +/३ 018८58९8 1€ त्णाध्लु0 ज {10163160 ट्वा जणा (€ शा ट्ऽ टवा (्गा201615 ©षकलाला६९ वात 125 त0ज्णा एभा- ता८वाजा णि वला ऽलाला८€8. फ [€ द्वा 15 (वा € प्रजाो-ल्गाण्ताल०# एश 370पफात ८ 1061111६, पण111€ (€ (गोध्रश्वालठा $ एवा ऽ70प्रात ८८ &1जला णु). प्लाट ल्गाऽ ०1685 2110 01185 9€ 116 101-60ा{7व्ताल{ज ४ एवा{§ गात (016 (ताता भातं (€ (०ात्011६व भ८ (€ (्गोप्ठ्वालल + 0165. एणा 1 15 70 ७8एाल णि ंऽवगा॥ {0 ववा 9] त 2 ऽप्रततवला, प्रला८€ ऽभो(० 149/8 त0७्ण) 9 जा८ ओप 012605€ [लाह {0 9 हता गजाहष्णीौ) 00118 2 (गाणा ४६४ ग 11६, पा] 0) 15 01४ €512011819€0 11 ¶€ ऽलाऽ€ ग [विलाप +. कोठ दाल्वा पदलिऽ 10 00 ॥€ ए005अंणिात& ग [एलान प) तातं जणा प्र ००४, भणालव्ाह णि तिला वशा शाऽ. 50111, 1086 112 15 एटगा18 लात्‌, वीता ]एल 90) ग 0€ 0011655 5816; प्णौ1€ जीालऽ €ा)10$ 1€ 59ा1€ 0011£ &००त 0 गीीलऽ 0 एष्व्लोपाहि (16 50) 10 धल 065ल सष भत्‌ 0165518 गौलाऽ 10 वीभ) 11, 210 ष्णी) पि 716 0651168 9 ५६५०६८5 एणा] गा करल लाभुत्तौ£ 21015 भ८ © तीव051€4. 105 ५८ ति प्री (€ (जाल्म [८ञला{€व [ला 15 +ला $ ©4171915॥ ५९ 7णिा॥ 21] [जाऽ ज 16 ४§ वातं 2318 एं]] 06 ५] 10 [<न 11 28 8 ०0००८ जावा शात 46 15 दृलीाप्जा (त्रा त्र+ग)2). ऽगो]या8 15 € [८्द्ाक्तेज 0 ¶5 ०2९. 2 11601127 ज €४ला पदृण्ट्व1ह 115 0/5 # ला 7211४ 015 &180€ त€ऽ(्लारतऽ. > हा2८८ वना +€ अ 110€2916त. प्राऽ फल ]८§ अआ 1115 17122€ 9 पला 5९ 15 [15 फठाश. ¶ापऽ णि 9 ऽद्वा 70 सपलााव] 11प91}50८ ४081717 15 1६60९, 70 18 € 0016६ 0१ 1521 1 वै्ला1€8. +४८ 12५९ लफलाला८त्वं 115 ६८ 9 दशल ाजााला( जा छपा 1५65. ५/८ 01685 111 [15 7भा1€ प्री ल्ताठ शात 2]] #5 38806१६5, 10 वभा 016 896 ग ऽ ऽ क्ो (०३. >/{21€519879 (गा 4८.1४ 2.{4/0व111211021251/218 ४ उपोद्घातः ` वेदाम्तशास्त्र परविविक्ूणाभितरशास्त्रपण्डितानां तथा श्ञासत्रविदरोषपरिखयविधुराणां वेदान्तकषास्त्रेऽभि- रुचिमतामनायासेन वेदान्ताथं बोधकानि प्रकरणानि आचार्थ्ाङ्ुरभगवत्पादाः अन्बगृह्खन्‌ केवलं लोकोपकाराय यतः सम्प्रदायिकाः ““श्रुतिस्मृतिपुराणानामालयं करणालयमि' 'वयुपाईलोकयन्‌ । भोवाचस्पतिमिभाः “नत्वा विश्युद्धविज्ञानं शङ्कुर करुणाकरमि""ति स्वग्रन्थादौ स्तुवन्ति । यद्यपि वेदान्तशास्त्रे सगुणब्रह्मोपासनानि भूयांसि विचार्यन्ते । तत्र तत्र प्राणाद्युपासनान्यपि । एतत्तु उपनिषत्तत्पयंनिणं यायैव । निर्णोततात्ययंकेन पुंसा तत्तदुपासनानि निदकद्कभनुष्ठातुं पायं न्ते । तथापि प्रकरणेष्‌- पासनसम्बद्धो विच। तो न दुयते । उपासनानां स्वेषां ब्रह्मलोकान्तफलत्वेन साक्षाम्भोक्षसाधनतवाभावात्‌ । तत्रापि अहंग्रहोपासनानामेव ब्रह्मलोकः, प्रतीकोपासनानां तु ““अप्रतीकालम्बनान्नयतीति बादरायणः उभयगाःऽ- दोषात्‌ तत्करतुश्च'" इति सूत्रानुक्ासनाव्‌ विद्युल्लोकान्तं गमनम्‌ । पञ्चकोदाविबेचनादिभिः आटमनिरणंयस्येव च मुक्तिसाधनत्वेनोपनिषत्सु श्रुषमाणत्वात्‌ तदेवोपनिषदां भुख्यं फलम्‌ । इत्यतः शुद्धा्मविचार एव प्रकरणेषु निबध्यते । नोपासनं क्वचिदपि । तथाहि काठके “अंगुष्ठमात्रः पुख्षोऽन्तरात्मा' इत्यारभ्य ^ तं स्वाच्छरी- रात्प्व्हेन्मुञ्जादिवेषीकां धेर्येण । तं विष्ाच्छक्रममृतमि'"ति } अत्र शरीरादिभ्यः आत्मानं पुथक्त्वेन श्ञात्वा तस्य ब्रह्माभेदं ज्ञातवानित्य : । तथा “ वेदान्तविज्ञानसुनिषिकतार्थाः'' इति मुण्डके तैत्तिरीये च । तेत्तिरोय- बरह्मवत्त्यां पञ्चकोकशषविवेचनेन ब्रह्यस्वरूएं निरूप्यते । विभक्तस्य ब्रह्माभेवमाह्‌--““स यश्चायं पु रषे यश्चासा- वादित्ये सं एकः इति । एेतरेयके च “कोऽयमात्मेति वयमुपास्महे! इत्यारभ्य “येन वा पश्यतो "त्यादिना विचारेण ब्रह्मनिहचयः “ज्ञानं ब्रह्मं "ति प्रत्यपादि । छान्दोग्ये च षष्ठे इवेतकेतोः एकविज्ञानेन स्वंविज्ञान- निरूपणद्रारा “तस्वमसी"'स्यनेन आत्मा ब्रह्म ति न्यसूपयदुहालकः स्वपुत्राय । “तद्धास्य विजज्ञौ" इति च तेन ब्रह्मज्ञानं सम्पादितमित्युपसंज्वं श्रुतिः । तेथा नारदाय “अधीहि भगव'' इति सप्रश्रयमुपसन्नाय भगवान्‌ सनत्कुमारः नामादिक्रमेण सू्षमं सुक +तरं च तत्वं प्रद्यं “भूमैवाधस्तात्‌ आत्मेवाघस्तात्‌”” इति योरपि सार्बत्स्यद्वारा एेऽयमेवाबोधयन्‌ “तस्मे मृदितकषायाय तमसस्पारं दशं यति भगवान्‌ सनत्कुमारः” इति च पराक्षोपदेशस्य ब्रह्मसाक्षात्कारमा ; । तया अष्टमे स्पष्टमेवेन्द्राध प्रजापतिः ““अस्मारछरीरात्मुत्थाय परं ज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन स्पेणाभिनिष्पद्यते स उत्तमः पुरुषः” इति शरीरोपलक्षितपञ्चकोश्षादात्मानं पुथक्‌कृत्य तं ब्रह्मरूपेण सान्ञत्कृतजनानिति स्पष्टं वदति श्रुतिः । एवं बहुदारण्यके ““य एवं वेद अहं ब्रह्य(स्मोति स इदं स्वं भवति सवंमभवत्‌'” इति ज्ञानादेव सर्वात्मभावं ब्रवोति । द्वितीये च मेत्रेयीब्राह्यणे मूर्तामिर्तंग्राह्यगे मधुब्रह्मणे च निगुंणज्ञानोपाय एव प्रदश्यंते । चतुथं ज्योतिर्ब्राह्मणे जोवस्यावस्थात्रय्णेधनेन शुद्धस्वरूपं तत्तदवस्थानुभवः असंस्पृष्त्वेन शुद्धत्वं चोपयाद्य अन्ते “स वा एष विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्न्तःपुरुषः सवस्य वशी सवस्येशान'" इति तस्य ब्रह्याभेदमुपथादयति । श्रोमधुसुदनसरस्वतीस्वामिनश्च गोताटीकायामाहुः-- “अत एवौपनिषदाः परमहंसाः श्रौते वेवान्त- वाक्यविचार एव गुरुमुपसृत्य प्रवते ब्रह्मसात्काराय न तु घोगे, विचारेणंव चित्तदोषनिराकरणेन तस्थान्यथा- सिदत्वात्‌--गी ° ६-२९ । योगाभ्यासे भ्रपञ्चादशंनमेव स्यान्न निवृत्तिः प्रपञ्चस्य । ततश्च पुनर्बन्धापत्तिरिति | २ | दोषोऽपि । एतस्मात्कारणाद्‌ ब्रह्मसूत्राणां यत्रदंम्पथं यज्जञानात्‌ साक्षादेव मुक्तिः तदेव विस्तरेण प्रतिपादनीयमिति विश्ञेषानुग्रहेण भगवत्पादाः आत्मतत्त्वविचारमेव प्रकरणेषु प्रकल्ययामासुः । प्रतिप्रकरणं विक्षेषं चोपनिबबन्धुः । दादशप्रकरणानि अनतिविस्तरेण विचायन्ते । तत्रादौ-- १. उपदेशसाहस्री--इदं प्रकरणमात्मनो ब्रह्माभेदमभेदज्ञानोपायांश्च विस्तरेणोपपादयति । महा- भारतोक्तोदद्ोषास्याने इन्द्रेण सादरं दत्तममृतं तस्य चण्डालवेषं दष्ट्वा मूत्राहद्ुयोदङ्को नाग्रहीत्‌ प्रत्यषे- धच्च । तथा कमठो वेदोक्तं मोक्षं विषयानुभवाभावेन स्वप्रतिकूलं मत्वा प्रतिषेषतीति सदृष्टान्तं भुक्ति सर्वाभिलषणीयामुक््वा तत््वंपदायंयोः विस्तरेणोपव्णनपुवकं भनत एव सर्वापराधहेतुत्वेन भनस्सम्बोध्य हितमुपदिशति । गद्यप्रकरणे च गुरशिष्यसम्वादरूपेण तत्वज्लानप्रतिजन्धकान्‌ संशयान्‌ निराचष्टे । २. तिद्धान्तबिन्दुः--रशदलोकीष्याख्यानव्याजेन तत््वंपार्थयोः आस्तिकनास्तिकमतभेदमुपव््यं, आस्तिकमतेषु किमत्कृ्टमिति परिभाव्य वाक्याथं निर्णंयति । अन्विताभिषानाभिहितान्वयभेदेन भीमांसकमत- भेदेऽपि उभयत्रापि महावाक्यायंमुपपादयति । मोमांसकमतद्वयमपि टीकायां निष्कृष्य कार्यकारणमावनिभंय- पूवकं ब्रह्मानन्दसरस्तरतीभिः समुपयादितं पण्डितकुलमधमर्णयति । अद्र तसिद्धिलधुचन्दरिकाभ्यां निर्णातोऽ्यंः संग्रहेणाच्र प्रतिपाद्यते । नारायणीटीकाप्यत्र विष्ेषप्रसगेषु योजितास्ति । ३. उतहोकी-भीमदानन्वगिर्याचायं टीकया साकमत्र योजिता। अत्र चादावेव श्रीगुरोः सद्‌- ब्रह्मोपदेष्टस्तुल्यद्‌ ्टाम्ताभावात्‌ नित्यश्नेयःप्राक्षये स एवान्वेषटव्य इति सुच्यते । अत्रात्मनः परमप्रेमास्पदत्वेन लोकप्रसिदत्वं ृहस्थानामपि तत्वन्ञानपराणां चर्या शुतिसिद्धस्य दानमहिम्नः वणंनं, मायास्वरूप मनस एव संसारो न जीवस्य, तस्य च जाग्रदाद्यवस्थानामागन्तुकत्वं, सुत्रात्मनो बारप्रतिमावत्‌ प्राणिनां नतयितुत्वं, ततत्वंपदा्ंविवेक इत्याद्या विषयाः पठितेणामानन्ददात्रया शल्या भोभगवत्यादाः न्यरुपन्‌ । टीकाप्यद्सुता मूल्यं विशदयति सम्यगेव । | ४. पद्ोकरणम्‌--उपलभ्यमानटीकामिः सम्बलितं प्रत्यहं यतिभिः सायंप्रातरावतंनीयत्वेन विहितेन पञ्नीकरणवातिकेन भोसुरेश्वराचार्थोपन्ेन आनन्दगिरिटीकायुतेन च यतीनामुपकारायात्र सभयोजि । ५. अपरोक्षानुभूतिः--अत्र आदावहंपदा्थः क इति विचारो मानवेन कतंव्योऽन्यथा मृगतुल्यत्वापत्ति- रिति प्रतिपाद्य विचारप्रकारः प्रदह्यते । ततो देहमेदेऽप्यभिन्नस्थात्मनः चिद्रपस्य प्रतिपादनं दृष्टान्तपुवक वृश्यते । अत्र योगाङ्गानां समेषां विद्रदृदुष्ट्‌या योजनमन्यत्रावुष्टं द्रष्टव्यं महात्मभिः । श्रेयसि निश्चितवबुदधिना आत्मचिन्तनप्रकारञ्च भगवत्पादाः सम्यङ्निरूपयन्ति । | ६. आत्मदोधः--शीषश्मपादाचायंटीकायुतोऽयम्‌ ! अत्र ॒तुषादिभ्यस्तण्डलानिव वेहैन्दरियमनोबुदधि- प्रकृतिभ्यो विवेकेनात्मानं तेभ्यो विलक्षणं जानोयादित्थुपपाद्य स्वप्रकाश्मात्मानं ज्ञात्वा तं सवं श रीरेष्वेकं ब्रह वेति चिन्तयेत्‌, ततो न भयं विद्यते क्वचित्‌ । भेदाभावात्‌ । अत्रात्मानुभवप्रकारो ब्रह्मणः स्वरूपचिन्तन- प्रकारश्च विक्षतो निर्षायते ! | ७. त्रिपुरी--आनन्दगिरिटीकायुतोऽयं ग्रन्थः स्थूलसुक्ष्मकारणरशरीरेभ्यो विविच्य जीवस्वरूपं प्रतिपा तं च जीवं ब्रह्माभेदेनोपस् हरति । ८. मनीषापञ्नकम्‌--ग्याल्याद्रयोपेतं भोसदाधवेन््रसरस्वतीभिः जीवन्मुक्तेरेकं बालगोपालयतोभिः द्वितीयम्‌ । अत्र मधुमस्जर्या प्रतिश्लोकमेकेकं महावाक्यं प्रार्थाणि । जीवन्मुक्तानां ब्रह्मानु भवप्रदशं कोऽयं ग्रन्थः । 11, [ ३ ९. आत्मज्ञानोपदेशशविधिः- आचारय मुमुक्षवे तश्द्धाल्वे वीतरागाय, न तु भ्यायादिह्ास्त्रपरि- चयवते आःमस्वरूपावबोषनप्रकारः प्रदह्यते । अत्रात्मा कः ? इति प्रहनसमाधानाय आत्मनः देहाद्यतिरिक्ततवं युक्तिभिरूपपाद्य सः चिद्रूपः इति निर्धायते । जाग्रदादयो नात्मावस्थाः अपितु मनसः । आत्मा तु कृटस्थः साक्षी नित्यबुद्धमुक्तस्वभावः--इति निरणायि । १०. उपदेलपश्चकम्‌--भत्र इलोकपञ्चकेन चरत्वारिशद्विधयः “वेदो नित्यमधीयतामि'"त्यारभ्य “परब्रह्मात्मना स्थीयतामिः'त्यन्ताः उपदिष्यन्ते । श्रोसदाक्जिवानां टीका मनोहरासु कारिकासुपनिबद्धा, द्वितीया भ्रोबालकुष्णानन्दसरस्वतीनाम्‌ । १९. स्वरूपनिरूपणम्‌--इदच्च प्रकरणं गद्यपद्यात्मकमानन्दगिरिस्वामिटीकायु तम्‌ । अनात्मभ्यो विवेकेनात्मानं निरूपयति । देहादावात्मदुद्धिरूपोऽध्यास एव बन्धः अघ्यासनिवृत्तिरेव मोक्ष इति । श्रीरस्था- नात्मस्वं निरूपयितुं देहोत्पतिनिरूपणं विवेचितस्यात्मनो ब्रह मस्पेण ज्ञानं स्वानुभवेन युक्त्या वेदान्तोक्तिमिश्च समथ्यं स्वस्य ब्रहु मानुभवः प्रददयतेऽस्मिन्‌ प्रकरणग्न्य रतने । । १२. वाक्यवुत्तिः-खोमदानन्दगिरिग्याख्ययोपनिबद्धेयम्‌ । भहावास्यघटकपदाथनिरूपणपुरस्सर वाक्याथंबणंनमत्र सम्यक्‌ प्रदधयंते । ततत्वमस्थादौ भागत्यागलक्षणाङ्खोकतंग्येति भगवत्यादैरेव सम्यत । उपहितयोरेव तर्वंपदमुख्याथंतया शब्दयोरेक्यबोधनस्यान्यथाऽसम्भवात्‌ । अत्र लक्षणेत्युक्तिः ओौपचारिकी शाक्षयेकदेहास्य चेतन्यस्य विशेष्यत्वे । विशेषणस्य विशेष्यतया भानाथं तु लक्षणाऽऽवक्ियकी यथा धरो नित्य इत्यादौ--इति नवीनाः । अत्र व्यतिहारः यथा अहं ब्रहमेतिध्येयं तथा ब्रहमाहमित्यपि ध्येयम्‌ । तत्फलञ्च अहं ब्रह मेति ज्ञानात्‌ जीवस्याब्रह मत्वनिरासः ब्रह भाहभितिनज्ञानादन्रहु मणः परोक्षतवन्यावुत्तिः इति सयुक्ति भाष्य- कारेरेव न्यरूपि । अत्र सर्वेषु ्रन्थेषु वेदान्तविषयाः हूदयङ्कमया भिश्वभिल्लरल्या व्याक्रियन्ते । अते एवेकेन प्रकरणेनेतरस्य गताथ॑ता न शद्धुनीया । इमे द्वादश्ञ ग्रन्थाः संस्थानेन पाठकानां कयसौकर्याय पुथक्‌ पृथगपि प्रकटीकृताः । विदां विक्षेषविचारणायात्र सङग्रह्योपद्धियन्ते । संस्कृतविशेषपरिश्र मरहिता वेदान्तविषयान्‌ विविदिषन्ति तेऽपि एभिग्रन्थरत्नैरपकृता भवेयुरिति धिया प्राच्यप्रतीच्यसवंशास््रनदीष्णेः शनीमत्परमहंसपरिन्राजकाचार्येमंहामण्डलेहवरेः भरीमन्महैक्षानन्दगिरि महाराज्ञे; पुज्यपार्दोवरचता प्रस्तु तद्वादशप्रकरणग्रन्थसारप्रकाशनपरा विस्तृता अआग्लभूमिका अत्र समयोजि । अपि चानयानुसन्धित्सुनां महत्युपकृतिभं विष्यतीति निश्चप्रचम्‌ । भूमिकाप्रदानेनानेनाघमर्णा वयम्‌ । अत्र ग्रन्थसंशोधनादिना कठिनतरेऽस्मिन्‌ समारम्भे अलर्वेण भमेण भदया बहूपकृतवतां श्रीक्षारदानन्दश्षासखिमहोदयानां तथा धीवक्षपतिद्िवेदिक्ञाद्धिमहोदयानां च कातंज्यं प्रकाठय तेषां सप्रमोदं धन्यवादान्‌ समपंयामि । \वदुषां वश्चवदः एस ० सुब्रह्यण्यश्ास्त्री महेश्ानुसंधानसंस्थाननिदेशकः 28 ॥ उपदेशसाहस्री ॥ ॥ श्रौणङ्करभगवत्पादाचार्येविरचिता ॥ ॥ कि व, ॥ +य उपोद घातप्रकरणम्‌ चैतन्यं सवेगं स्वं स्वभूतगुहाश्षयम्‌। ` यत्सवेविषयातीतं तस्मै संविदे नमः॥ १॥ श्रीमगवदानन्दज्ञानाचायेकृता सहस्री विवृति ॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ प्रणम्य कृष्णं प्रणता्तिहारिणं गुरूनपि स्वान्परमाथेरूपिणः मया सहस्रीविवृत्तिविधीयते कृतापि मन्दोपकृतिप्रसिद्धये ॥ सकलोपनिषदथंसारसंग्राहिकामुपदेशसहसरीं गद्यपद्यात्मिकां प्रारभमाणो भगवान्‌ भाष्यकार- रिचकी्षितस्य ग्रन्थस्याविष्नेन समापिप्रचयगमनाभ्यां रिष्टाचारपरिपारनपरिलब्धा ^टष्टसिद्धये च विरिष्ेष्टदेवतातत्त्वानुस्मरणपुवंकं तन्नमस्काररूपं मद्धलाचरणं मुखतः सम्पादयन्नस्य शारीरकप्रकरणस्य तदीयमेवानुबन्धजातं सूचयत्ति--चंतन्यमिति ॥ यः सवंज्ञः सवेविदि'तिः श्रुतेः सवं वेत्तीति व्युत्पत्या सवंविदे तस्मे परस्मे नमो वाङ्मनोदेहानां परह्ली भावो भूयादित्युक्ते वैरोषिकादिदशेनानुरोधेन ताटस्थ्ये परस्य शङ्कते चेतनमेव चैतन्यं कूटस्थक्ञपि रूपमिति तारस्थ्यनिरासायोक्तम्‌ । चेतनस्यापि मध्यमपरिमाणत्वमणुपरिमाणत्वं चेति दिगम्बराः स्वयुथ्यारच निरिचन्वन्ति तान्प्रतयुक्तम्‌--षवंगमिति ! चेतनस्य सवंगतस्यापि भिन्नत्वं सांख्याः मन्यन्ते, तत्राह--सवंमिति। सर्वात्मकस्यापि परस्थांलाशिभावादिना जीवात्मनोऽमेदोऽस्तीत्येकदेशीयः। तत्रोक्तम्‌- सव॑भूतगहाकयमिति। सर्वेषां भूतानां गुहासु बुद्धिषु साशित्वेन तिष्ठति ब्रह्य, न तत्रांशांशिभावादिकं न्यूनं * वस्तुतोऽस्तीत्यथंः । तहि सवंभूतगुहाशयत्वेन सवंमिति विशेषणेन च मनोवेद्यत्वं सप्रपच्चत्वं च परस्या- शङ्कयते । नेत्याह-यदिति । सवंमविद्यातत्कार्यात्मकं विषयमतीत्य व्यवस्थितं यद्‌ ब्रह्म तस्य कृतो ` मनोवेद्यत्वमविषयत्वात्‌ । कुतर्च सप्रपञ्चत्वं कायकारणा^्पृष्टत्वादित्यथंः । १. रुन्ध्ये. पा. । २. मु० १-९ सवंज्ञः समष्टिरूपेण मायास्योकाचिना । व्यषटिरूपेण भविदयोपाधिना अनन्तजीवरूपेण घ एव सव स्वोपाधितः संसृष्टं वेत्तोत्ति सवंवित्‌--मुण्डके गा० ३. मध्यमपरिमाणत्वं दिगम्बरा ऊचुः । अणुपरिमाणत्वं स्वयुथ्या वेदान्तभ्याश्यातारः केचिद्वत्तिकाराः आधुनिङ्ाश्च मधष्वरामानुङादयः प्रतिपेदिरे । ४. न्यूनं = न्युनतापादकम्‌ 1 ५. कारणा्पृष्टत्वात्‌-तदेतव्रह्मापूव मनपरं इति शतैः १६ २४ ९८ र | उपदेशसाहस्री समापय्य क्रियाः सर्वा दारागन्याधानपूविकाः। ब्रह्मविद्यामथेदानीं वक्तु वेदः प्रचक्रमे ॥ २॥ कर्माणि देदयोगाथं देहयोगे प्रियाप्रिये । धवे स्यातां ततो रागो दवेषश्चैव ततः क्रियाः॥ ३॥ धमाधम ततोऽङ्गस्य देहयोगस्तथा पुनः| एवं नित्यप्रृत्तोऽयं ससारश्चक्रबदुभृक्षम्र ॥ ४ ॥ अङ्खानं तस्य मलं स्यादिति तद्धानमिष्यते। बरक्षविद्याऽ्त आरन्धा ततो निभभेयसं भवेत्‌ ॥ ५ ॥ चैतन्यमित्यादिविरोषणत्रयं तत्त्वंपदाथंसाधारणम्‌ । सवंभूतगुहारयमिति सवंबुद्ध्यादिसाक्षी त्वंपदलक्ष्योऽर्थो +वेद्यते। सवंविदित्यनेन तत्पदाथंः वाच्यं ब्रह्मोच्यते नेव लक्ष्यम्‌ । य्लक्षयं वस्तु सवंविषया- तीतमित्यत्र विवक्षितम्‌ । सवंभूतगुहाशयं सवंविषयातीत्तमिति सामानाधिकरण्याल्लक्षित्तयोस्तत्त्वमथं- योरेक्यं सूच्यते । तस्मिन्विषये निर्दिष्टे तेन [ सह्‌ ] प्रकरणस्य विषयविषयि भावः सम्बन्धो ध्वनितः । चैतन्यं सवंविषयातीतमित्युक्त्या चिदात्मनः सर्वानथंशुन्यतोक्तिद्रारा निःरोषानथंनिवृत्तयुपङक्षितं निरति- दायानन्दाविर्भावात्मकं प्रयोजनमुक्तम्‌ । तस्मिन्नुक्तं तत्कामोऽधिकारो मुमुक्षुः सिद्धयतीत्यवघेयम्‌ ।। १॥ एवं देवताप्रणामरूपमद्धलाचरणव्याजेन वेदान्तभ्रतिपाद्ं देवतातच््ं सं्षपादृपक्षतम्‌ । इदानीं वेदान्तानां तत्परत्वं वक्तु कम्मंकाण्डसिद्धमथंमनूद्य तेन ज्ञानकाण्डस्य सङ्खति सद्कधिरमाणस्तेषफमगताथं- त्वमाह-समापय्येत्यादि ॥ २॥ कमंकाण्डसिद्धनानाविधकर्मानुष्ठानलन्धवुद्धिरुद्धे रनन्तर ब्रह्म जिज्ञासव ब्रह्मविद्यां वक्त वेदान्त- प्रवत्तिरित्ययुक्तं कर्मभिरेव मुमुक्नोरेक्षितमोक्षसिद्धौ ब्रहमविद्यायास्तादर्थ्यायोगात्‌ तच्छेषत्वेन वेदान्त- ्रवृत्तेरनुपपततेरित्याशङ्कयाह-कर्माणीत्यादि । अज्ञस्य कर्माण्यनुतिष्ठतः कमेभ्यः शरीरादिपरम्परया भूयोभूयः संसारानथंप्ाप्ेसवद्यंभाविलत्वान्न तेषां मोक्षहेतुत्वोपपत्तिखत्यथंः ॥ ३ ॥ धर्माधर्मौ \ संसारानथंप्रा्ठेः अत्यर्थभुरामित्युच्यते ॥ ४ ॥ कर्मणां संसारहैतुत्तायां मोक्षहेतुत्वमपि भवति भोगनिवृत्त्या नेमित्तिकसंसारनिवृत्तौ कृतं ब्रह्म विद्ययेत्याशङ्याह-अज्ञानमिति ! तस्य संसारवृक्षस्याज्ञानं मूलकारणम्‌ । कमंणामपि त्त्कृतत्वादतः संसारहानाथंमज्ञानहानं प्रयत्नादपेक्षते । न चाज्ञानहानं ब्रह्मविद्यामन्तरेण घटते । ततइच ब्रह्मविद्या- तोऽज्ञाननिवृत्त्या संसारनिवत्त्युपलक्षितं निरतिरायानन्दाविर्भावलक्षणं कैवल्यं सिद्धयतीत्यश्रंः ॥ ५ ॥ १. विद्यते-इति मातृका । २. वैनेब~-इति दोषः । ३. रित्युक्तम्‌ मा०। १६ र २८ “कवा चि" केच० ए "59 न उपौदधातप्रकरणम्‌ विचैवाञ्चानहानाय न कर्माप्रतिकूरुतः, नाह्ञानस्याग्रहाणे हि रागदेषश्चयो मेत्‌ ॥ ६ ॥ रागढेष्षयामावे कमं दोषोद्धवं धवम्‌ । तस्मानिशश्रेयसा्थाय विदचैवात्र पिधीयते ॥ ७॥ ननु कमं तथा नित्यं कतेव्यं जीवने सति । विद्यायाः सहकारित्वं भोक्षं प्रति हि तद्‌ व्रजेत्‌ ॥ ८ ॥ यथा विधया तथा कमं चोदितत्वाविशेषतः। प्रत्यवायस्मृतेश्चेव काय कमं श््षभिः ॥ ९ ॥ ननु ध वफला विद्या नान्यत्‌ किचिदपेक्ते। नाग्निषटोमो यथेवान्यद्‌ ध वकार्योऽप्यपेश्चते ॥१०॥ तथा धवफला विद्या कमं नित्यमपेक्षते। हत्येवं केचिदिच्छन्ति न कमे प्रतिकूलतः ॥११॥ ८ १२९ केमंणां विचित्रराक्तितया कर्मेवाज्ञाननिवृत्तिमपि करिष्यति नार्थो विदयेत्याशङ्धाह- विद्येवेति । प्रकादारूपत्वात्‌ विदेवाप्रकाशरूपामविद्यां निवर्तयति । कमं त्वप्रकाशात्मकत्वात्‌ अविरो- धान्नाज्ञानं निवतंयितुमहंतीत्यथंः । मा भृदज्ञानप्रहाणम्‌, तथापि नित्यनेमित्तिककर्मानुष्ठानसामर्थ्येन पुरुषार्थो भविष्यतीत्यार _्ुयाह्-नाज्ञानस्येति ॥ ६ ॥ रागद्रेषयोरक्षरेऽपि का क्षतिरित्याशङ्कय तदक्षये तस्मादेव रागादिदोषादुक्तरीत्या क्मोत्पत्ते रावद्यकत्वात्‌ तदधीनः संसारोऽपि दुर्वारः स्यादित्याह-रागद्रेषेति । कम॑भि्मोक्षासिद्धो फकितमाह- तस्मादिति । भत्रेति वेदान्तोक्ति: । विधानं प्रकाशनम्‌ ॥ ७ ॥ जीवने सति यावज्जीवश्रुत्तिविहितत्वान्नित्यं कमं विद्यावत्कतंव्यमेव । अतो विद्येव मोक्षहेतुः त्वेन वेदान्तेषु प्रकादयत इत्ययुक्तमिति समुच्चयवादी श ङुते- नन्विति । उपयोगाभावान्नित्यं कमं न कतंव्यमित्याशङ्याह-- विद्याया इति ॥ ८ ॥ यस्मान्मोक्षलक्षणं फं प्रति विद्यायाः सहकारित्वं कमं प्राप्नोति ततः कतंव्यं कंमेत्येतदुप- पादयति-यथेति। "भकूवंन्विहितं कमं निन्दितं च समाचरन्‌ प्रसज्जंदचेन्दरियार्थेषु नरः पतनमृच्छती'ति स्मृतेश्च कतंव्यं नित्यं कमं मोक्षाथिभिरित्याह--प्रत्यवायेति ॥ ९ ॥ ब्रह्मविद्या ध्रुवफलत्वाद्‌ घटादिज्ञानवत्सहकारिनिरपक्षेति सिद्धान्ती शङ्धुते--नन्वित्यादि । यथोदुगीथज्ञानादिसहकारिसापिक्षत्वमवर्यं भाविफलस्यापि ज्योतिष्टोमस्य हृष्टं, तथाऽस््मज्ञानस्यापीति । व्यभिचारेण परिहरति-नेत्यादिना। पूर्व॑पक्षमुपसंहरति--इत्येवमिति { सिद्धान्तमाह्‌-न क्ति ॥११॥ १६ २० 41 २८ 1 उपदे्साहस्री विद्यायाः प्रतिकलं हि कमं स्यात्साभिमानतः । निर्विंकारात्मबुद्धिश्च विद्येतीह प्रकीर्तिता ॥१२॥ अहं कर्ता ममेदं स्यादिति कमं प्रबतते। बस्त्वघीना भवेद्विद्या कतेधीनो भवेद्विधिः ॥१३॥ कारकण्युपम्द्नाति विदा उुद्धिमिवोषरे। | इति तत्सत्यमादाय कमं कतुं व्यवस्यति ॥१४॥ विरुद्धत्वादतः श्क्यं कमं कतु न विद्यया । सहैव विदुषा तस्मात्कमं हेयं पक्चणा ॥१५॥ देहा्ेरविक्षेषेण देहिनो ग्रहणं निजम्‌ । प्राणिनां तदविदयोत्थं ताबत्कमेविधिभेवेत्‌ ॥१६। नेति नेतीति देदादीनषोद्यात्मा ऽवश्चेषितः। अविश्चषात्मबोधाथं तेनाऽविद्या निवर्तिता ॥१७॥ विद्याया च युक्ता कमपिक्षा कमंणो विद्याप्रतिकूकत्वादित्येतदेव साधयति--विद्याया इति | क्मंणो ब्राहयण्यायभिमानपुवंकत्वाद्वियायास्च कूटस्था त्माका रत्वादस्ति मिथो विरुदधतेत्यथंः+ । इहेति वेदान्तग्रहणम्‌ ।। १२॥ विरोधमेव साधयति-अहमिति । कतुत्वभोक्तत्वपूवंकं कमं तच्निवृत्या विदयोत्पद्यते । तेन तयोरुत्पत्तौ मिथो विरुद्धतेत्यथंः । प्रमाणवस्त्वधीना विद्या । कमं तु कारकाधीनमित्युत्पत्तावेव विधान्तरेण वि रोधमाह--बस्त्वधीनेति । विध्यधीनं क्म॑त्यथंः ॥ १३ ॥ ज्ञानक्मंणोमिर्थो विरुद्धत्वेन सहकारित्वासम्भवे हेत्वन्तरमाह-कारकाणीति २ ॥ १४॥ विर्द्धत्वकृतं समुच्चयासम्भवं फलितमाह्‌-विर्द्धत्वादिति । एवं विदूषा मिथो विरुद्धत्वं जान- तेत्यथं: । समुच्चयासम्भवे फलितमाह-तस्मादिति ॥ १५ ॥ स्वगंकामादिविध्यन्यथानुपपत्त्या ज्ञात्वा ° कमं समाचरेदित्यादिवचनाद्वा देहादिव्यत्िरिक्ता- त्मज्ञानवतः कर्माधिकाराङ्खीकारात्‌ ज्ञानकमंणोविरोधे तदयोगादधिकायंभावे कमंकाण्डस्याप्रामाण्यं प्राप्तमित्यार _्ुयाह-देहादयेरिति । आत्मनो देहिनो देहातिरिक्तस्य देहादिभिरविदाकृते रविशेषेण अविविक्तत्वेन ब्राह्मणोऽहं गृहस्थोऽहमित्यादिग्रहणं मिथ्याभिमानात्मकं स्वाभाविकं प्राणिनां प्रत्यात्मम- विद्याकृतमनुभूयते । तद्यावदनुवतंते तावत्कमंकाण्ड प्रवतंते । तथा च देहादिव्यतिरिक्तात्मन्ञानवस्वेऽपि ब्रह्मज्ञानाभावान्मूलाज्ञानस्य सत्तवात्तज्जन्याभिमानपूवंकं कमंप्रवृत्तस्तद्रिज्ञानो दयात्पूर्वं कमंकाण्ड- प्वृत्तिरविरुदधेत्यथंः ॥ १६॥। | तहि ब्रह्मज्ञानादूर्ध्वं कुतस्तदप्रामाण्यमित्यार ङ्घाह्‌- नेति नेतीति। आत्मा येद॑हादिभिविरिष्टः सन्कमंस्वधिक्रियते ताम्‌ देहादीन्‌ नेति नेतीति वीप्सया निराकृत्य निविरोषे ब्रह्यात्मन्यहूमस्मीति ९ १६ २०७ 41 २८ १. ऽनुबद्धते - ख २. इलोके बुद्धिमित्यश्य उद श्बुद्धिमित्यर्थ। निजं ग््स्वामाविकं। २. अल्मानमित्यादिः। उपोद्धातप्रकरणस्‌ निवृत्ता सा कथं भूयः प्रष्टयेत ग्रमाभतः, असत्येवारविंशेषेऽपि प्रत्यगात्मनि केवर ॥१८॥ न चेद्धयः ्रषयेत कतां भोक्तेति धीः कथम्‌ । सदस्मीति च विज्ञाने तस्मादिवाऽमदायिका ॥१९॥ अत्यरेचयदित्युक्तो न्यासः श्रत्याऽत श्व दहि । कमेस्यो मानसान्तेस्य एतावदिति वाजिनाम्‌ ॥२०॥ अमृतत्वं भुतं यस्मात्याज्यं कमं ्ष्ठमिः। अग्निषटोमवदिव्युक्तं तत्रेदमभिधो यते ॥२१॥ नैककारकसाध्यत्वात्फलान्यत्वाच्च कमणः । विद्या तद्विषरीताऽ्तो द्टान्तो विषमो भवेत्‌ ॥२२॥ ज्ञानां वेदान्तेषु सोऽवरोषितः। तेन च निविशेषात्मन्ञानेनाविद्या सपरिकरा निवारिता । तस्मात्त- ज्लानादृध्वं मूलाज्ञानाभावात्तदुत्थामिमानासिद्धया कमंकाण्डाप्रवृत्तेस्तदप्रामाण्यमिष्टमेवेत्यथंः ॥ १७॥। ननु प्रमाणोत्थसम्यग्ज्ञानान्निवृत्तमेवाज्ञानं पुनरुत्यय कार्यं करिष्यति । मेवम्‌ । भविद्या हि प्रमाणत्तो निवृत्ता कथं भूयोऽभिजायेत ^" । भत्मनोऽन्यस्माद्वा तदुत्पत्तिः । नाद्यः । अद्वितीये निविरोषे तस्मिन्नविद्योच्पत्तेरपोगात्‌ । न द्वितीयः । अन्यस्याविद्यात्मकत्वेन २ तदृत्पादकत्वानुपपत्तेरित्याह- निवृत्तेति ॥ १८॥ अविद्या आत्मनोजन्यस्माद्वा नोत्पद्यते चेर्ताह कर्ता भोक्तति धीपुवंकं कर्माधिकारस्त्विं विदृषो ` न युक्तमित्याह-न चेदिति प्रसुयेत । कि चाहं ब्रहेति ज्ञाने सति कमंप्रवृत्तेरनवकाश्चत्वान्न कर्माधि कारो विदुषोऽस्तीत्याह-सदिति । यस्माद्‌ विद्यायामुत्पन्नायां कमणो निरवकाशत्वं तस्मात्केवलेव विद्या केवल्यहेतुरिति फलिताथंमाह- तस्मादिति ॥ १९॥ विद्यायाः सहकारिनि खेक्षत्वेन मोक्षहेतुत्वे श्रौतं लिङ्धं दशंयति--अत्यरेचयदिति । ज्ञानस्य कमंनिरपेक्षत्वमतः शब्दस्याथंः । सत्यादोनि मानसान्तानिः कर्माण्युक्त्वा "तानि वा एतान्यवराणि तपांसि" इति निन्दित्वा संन्यासोपायं ज्ञानं न्यास एवात्यरेचयत्‌" इति* यतः श्रुतिः स्तौति तस्मा- तदेव मोक्षसाधनम्‌ । वाजिनामपि शाखायां “एतावदरे खल्वमृतत्व'” इति^ ज्ञानमेव स्वतत्त्रममृतत्व- साधनं श्रतं तस्मान्मोक्षपिक्षायां कमंसंन्यासपूवंकं ज्ञाननिष्टेन भवित्तव्यमित्यथंः ।। २० ॥ मग्निष्टोमस्य ध्रवफङ्स्यापि सपेक्षत्ववदेक्यज्ञानस्यापि सपेक्षत्वमिव्युक्तमनद्योत्तरमाह्‌- अग्निष्टोमेति ॥ २१॥ | कमेणोऽनेककारकसाध्यत्वाद्वि्याद्रारा वीयंवत्तरफलमेदसम्भवाच्च युक्ता सहकायपेश्षा । विद्यायान्तु प्रमाणवस्तुतन्त्रत्वान्नानेकका रकसाध्यत्वं, नापि विद्याफठे मोक्षेऽत्िशयोऽस्ति । तेन दृष्टान्तः समो न भवतीत्युत्तरमेव स्फोरयति-नेकेति ॥ २२॥ १२९ १६ २० २४ ९८ १. जायवे- ख । ३. अविशाकायंस्वेन । ३. स्यं दमः चमः दानं प्रजननं यश्च! दानं अग्न्याधानं अग्निहोत्रं इत्यादीनि । ४. तंर नारा० ३१-२। ५. वु २-४। ३२ १ | ` उषदेरसाहस्री छृष्यादिवत्फलाथत्वादन्यकमेपिवं हणम्‌ । अग्निष्टोमस्त्वपेश्चेत विधान्यत्‌ किसपेश्ते ॥२३॥ प्रत्यवायस्तु तस्येव यस्यादङ्कार इष्यते | अदङ्कारफलार्थित्वे विद्येते नात्मवेदिनः ॥२४॥ तस्मादज्ञानहानाय संसारविनिबृ्ये । ` ब्रह्मविद्याविधानाय प्रारन्धोपनिषत्तियम्‌ ॥२५॥ सदेरुपनिपूंस्य क्विपि चोपनिषद्धवेत्‌ । मन्दीकरणमावाच्च गभदेः क्षातनात्तथा ॥२६॥ वेषम्यमेव प्रकटयति-कृष्यादिशषदिति । यथा कृषिर्वाणिज्यमित्यादौ सामग्रीवाहुल्यात्फल- वाहुल्याच्व सहकायंपेक्षा दृष्टा । तथा ज्योतिष्टोमोऽपि कारकमभूयस्त्वाद्रीयंवत्तरफलखातिशयसपिक्षात्वा- ` च्चान्येनोद्गीथादुपासनाकमंणा स्वस्योपवृहणं फलबाहुल्याथंमपेक्षेत । विद्या तु निरतिश्यफकत्वा- श्ान्यत्किञ्चिदपेक्षितु क्षमते । तेन वेषम्यमित्यथंः ॥ २३॥ | प्रत्यवायस्मृतेश्चेत्युक्तम्‌ । तत्रोत्तरमाह-प्रत्यवायेति । आत्मविदऽपि नित्याकरणे प्रत्यवायः स्यादह द्कुरादस्तुल्यत्वादित्यत माह--अहङ्कारेति \ २४ ब्रह्मविखायाः स्वतन्त्रायाः सकायज्ञाननिवर्तकत्वसिद्धौ फलितमुपसंहरति- तस्मादिति ।।२५॥। उपनिषस्नामनिवंचनेनापि स्वतन्त्रैव ब्रह्मात्मविद्या मोक्षहेतुरित्याह-सदेरिति। सदे्धातोवि- ररणगत्यवसादना्थंस्य सामीप्यार्थोपपूवंस्य निरचयाथंनिपुवंस्य च कत्थ क्विप्प्रत्यये परतो भवत्यु- पनिषत्पदम्‌ । द्लुविशरणगत्यवसादनेषु' इति धात्वथंत्रयस्य ब्रह्मविद्यायां सम्भवादसावेव मुख्यवुत्यो- पनिषदृच्यते । ग्रन्थोऽपि तादर्थ्यात्तथा व्यपदिक्यते । ये मन्द ब्रह्मविदस्तेषां गभंजरादिकमुपनिषच्छन्दिता ब्रह्मविद्या शिथिलीकरोति । जिज्ञासुखचोप सामीप्येन निश्चयेन ब्रह्म गमयत्ति। साक्षात्कृत- बरह्मसततत्वानां तु सबीजं गर्भादि नारायति । तस्मादुत्रह्मविद्याया उपनिषन्नामप्रसिद्धथा वेदान्तानां मोक्षहेतुस्वतन्त्रब्रह्मात्मविद्याथत्वं सिद्धयतीत्यथंः ।॥। २६॥ | इति विवृत्तं चेतन्यप्रकरणं ^ प्रथमम्‌ ॥ १. चेतन्यं सर्वंगमिति प्रकरण।रम्मात्‌ अस्थ चंतन्यप्रकंरणरेवेन प्रसिद्धिः एवमुत्तरप्रकरणानां वत्त- दारम्धकपदरेव प्रसिद्धिविज्ञेया । | १२ १६ २० 41 ॥ प्रतिषेधप्रकरणम्‌ ॥ २ ॥ प्रतिषेङ्कमक्क्यत्वाशेति नेतीति शेषितम्‌ । इदं नाहमिदं नाहमित्यद्धा प्रतिपधते॥ १॥ अहंषीरिदमात्मोत्था वाचारम्भणगोचरा । निषिद्धात्मोद्धवत्वात्सा न पनर्मानतां वजेत्‌ ॥ २ ॥ पषुद्िमबाधित्वा नोरा जायते मतिः। इश्चिरेकः स्वयं तिद्धः -फरत्वात्स न बाध्यते ॥ ३॥ आत्मनि संसारित्वग्राहकप्रत्यक्षादिप्रमाणवि रोधाद्‌ ब्रह्मात्मेकत्वविद्येव नोपपद्यते । प्रमाण- सिद्धस्यापि संसारित्वस्य प्रतिषेधे प्रत्यगात्मनोऽपि प्रतिषेधप्रस ङ्ादित्यारङ्खय वेदान्तानामेकत्वज्ञानो- ` त्पादनेन सकार्याज्ञाननिवृत्त्यथनिामथं संक्षेपतो वक्तु प्रकरणान्तरं प्रस्तोति-प्रतिषेचमिति । नेति नेतीति वीप्सया समारोपितसमस्तप्रतिषेधेऽपि प्रत्यगात्मनो न प्रतिषेद्‌ुं योग्यत्वमस्ति तस्यात्मत्वात्‌, निषेधस्यापि साक्षित्वेनावशेषस्यावश्यं भावित्वादतोऽवशेषितं तत्त्वम्‌ । इदं स्थूलशरीरम्‌; इदश्च सूक्ष्म- शरीरं नाहमिति प्रतिषिध्य “जह ब्रह्मास्मीति साक्षान्निरिचनोति । तस्मान्न प्रत्यगात्मनि प्रति- वेधावधित्वेन तत्साक्षित्वेन च प्रतिषेधप्रसक्तिरित्यथंः ॥ १॥ देहेन्दरियाद्यभिमानस्यानवरतंमनुवृत्तेः “अह ब्रह्य '"ति ज्ञानमप्रतिषठितमित्यार ङ्य देहा्यात्मा- भिमानस्य बाधितानुवृत्या प्रतिपक्षत्वाभावान्मेवमित्याह-अहंषोरिति ` । देहादावनात्मन्यात्मबुद्धिः अहं कतुरिदमंशाद्राधितरूपादुत्पद्यते । वाचारम्भणं ‡ च मिथ्याध्यस्तं देहायात्मत्वं गोचरयति । नेतिनेतीति शास्त्रेण निषिद्धश्चात्मा स्वभावः समृद्धश्च कारणं यस्याः सा तथोच्चते ¡ तस्माप्निषिद्धस्वरूपत्वा- क्षिषिद्धकारणत्वाच्च सति ब्रह्मात्मज्ञाने न सा पुनर्मानतां गच्छतीत्यथंः ॥ २ ॥ “कर्ता भोक्ता अह"'मिति विज्ञाने जाग्रति कथमकत्तु भोक्तब्रह्माहमिति ज्ञानं सिध्येदित्या- शङ्कूयाह--पुरवंबद्धिमिति । न हि शुक्तयज्ञानजन्यां रजतत्त्वबुद्धिमबाधित्वा शुक्तिधीरुत्तरोत्पद्यते । तथा ब्रह्यात्मबृद्धधा कत्रादिबुद्धिर्बाध्येत्यथंः । किमिति कर््रादिवुद्धधा ब्रह्मात्मवुद्धिरेव न बाध्येत्या- शङ्कयाह-दृक्षिरिति । ब्रह्मात्मा ्ञप्तिस्वरूपो हिरुच्यते । स चेको द्वितीयाभावेनोपलक्ष्यते । पर- निरपेक्षसत्तास्फतिकर्च निश्चीयते । स तावन्न वाध्यते । बाधकाभावात्‌ । तज्ज्ञानं चाबाध्यं परमाथ विषयत्वात्‌ । तत्फलं च न बाध्यम्‌ । ब्रह्यात्मतत्त्वस्येव ज्ञानाभिव्यक्तस्य बाधवियुक्तस्य फलत्वोप- चारात्‌ । अतो वस्तुनस्तज्ज्ञानस्य तत्फलस्य च बाधाभावात्‌ कर्व्रादिनद्धिरेव बाध्येत्यथं; ॥ ३ ॥ १. इदं घी-मा। २. धतिसिदढमिर्यादिः । १९ १६ २७ १1 ८ उपदेशसाहस्री इदं वनमतिक्रम्य सोकमोहादिदृषितम्‌ । वनाद्गान्धारको यद्रत्स्वात्मानं प्रतिपद्यते ॥ ४॥ ॥ ईंश्वरात्मप्रकणम्‌ ॥ ३ ॥ ईदवरदवेदनात्मा स्यान्नासावस्मीति धारयेत्‌ । आत्मा बेदीश्वरोऽस्मीति विद्या साऽन्यनिवर्तिका ॥ १॥ आत्मनोऽन्यस्य वेद्धमां अस्थूलत्वादयो मताः । अङ्ञयत्वेऽस्य किं तेः स्यादात्मत्वे लन्यधीह तिः ॥ २ ॥ कथं पदाथंविवेकद्वारा ब्रह्यात्मज्ञानमित्याशङ्कुय श्रौतेन टृष्टान्तेनोत्तरमाह-इदं वनमिति । देहेन्द्रियादिलक्षणमिदमनात्मभूतं वनमिव वनमनेकानथंकलुषितं शोकमोहादिभिर्व्याघ्रतस्करस्थानीयेदु- षितमन्वयव्यत्तिरेकाभ्यामतिक्रम्य पदाथेविवेकं कृत्वा स्वमात्मानमहुं ब्रह्यास्मीत्यौपनिषदं पुरुष- मधिगच्छति । यथा गन्धारदेशो दूवश्चोरेरानीत्तो वने विसृष्टो बहुविधमार्तस्वरं कुव॑न्कारुणिकेन केनचिन्मोचिततस्तेनोदिष्टमार्गेण स्वं देशं प्राप्य स्वस्थो भवति तथाऽयमात्मा स्वमात्मानमुक्तप्रकारेण प्रतिपद्य कृतकृत्यो निवृंणोतीत्यथंः ॥ ४ ॥ | इति प्रतिषेधप्रकरणं द्वितीयम्‌ ॥ २॥ यस्मिन्नीशवरे सति ज्ञानादि ` लक्ष्णमुमुक्षोः “महमस्मि ब्रह्मो'ति मोक्षसाधनज्ञानमुक्तं स किमीङइवरो मेर्वादिवदनात्मा स्यादात्मा वेति जिनज्ञासाय्रामाद्यं दूषयत्ि--ईश्वर इति । नहि मेवदिा- वहुमस्मीति मततिः क्रियते तथेहव रस्यानात्मते तस्मि्रसौ मुमृक्षुरीश्व रोऽस्मीति न जानीयात्‌ । तत्त- स्तत्त्वमस्यादिवचनवि रोधः स्यादित्यथंः । द्वितीयं प्रत्याह-आत्मेति ! ईखवरो मुमुक्षोः स्वरूप- भूतरवेत्तहि तस्मिन्नस्मीति तस्य विद्योपपद्यते । सा चान्यस्याः संसा रहेतुभूताया अविद्याया निवर्त कत्वातयुरुषाथंपरिसमाप्तहेतुस्तततः शास्त्रमविरुदधं सिद्धयत्तीत्यथंः ॥ १॥ अस्थूलादिवाक्यपर्यालोचनायामपीदवरस्यात्मत्वमेवाश्रयित्तव्यमित्याहु-- आत्मन इति । प्रतीचौ व्यतिरिक्तस्य चेदीङ्व रस्यास्थुरत्वमनणुत्वमित्यादयो धर्माः श्रुत्या विवक्षि्तास्तदाऽस्येश्व रस्यानात्मत्वे- नाज्ञेयत्वे सति मुमुक्षो रस्थलादिभिः भ्रुतेधंमेनं किञ्चित्फलं स्यात्‌ । यदि त्वस्थृकादिधमंकस्येङ्वरस्य प्रत्यक्त्वेन ज्ञेयत्वं तदा कृशस्थूखलक्षणाया धियो मोहमूलाया मिथ्यावृद्धोनिवृत्तिसिद्धेरात्मत्वमेव तस्याऽऽस्थातुमुचितमित्यथंः ॥ २॥ १. लक्षणेमूमू- मा । १२९ १६ २० 41 तत्तवज्ञानस्वभावप्रक रणम्‌ मिथ्याध्यासनिषेधाथं ततोऽस्थूलादि गृह्यताम्‌ । परतर वेभिपेधा्थं शुन्यतावणनं दि तत्‌ ॥ ३॥ बुशत्सोयेदि चान्यत्र प्रत्यगात्मन इष्यते । अप्राणो ह्यमनाः शुभ्र इति चानथेकं वचः ॥ ४॥। ॥ तखनज्ञानस्वभावष्रकरणम्‌ ॥ ° ॥ अहंप्रत्ययबीजं यदहप्रत्ययवर्स्थितम्‌ | नाहप्रत्ययवहवयष्ट कथं कमं प्ररोहति ॥ १ ॥ दृष्टवच्चेरप्ररोहः स्यान्नान्यकमां स॒ इष्यते | तन्निरोधे कथं तत्स्यात्यृच्छामो वस्तदुच्यताम्‌ ॥ २॥ यस्मादीहवरस्यात्मत्वे फलमुपलभ्यते तस्मान्मिथ्याध्यासस्याज्ञानमूलस्य कृशस्थलाद्यमभिमानस्य निवृत््यथंमस्थूलादि प्रत्यगात्मविशेषणत्वेनेरव रस्यात्मत्व प्रतिपत्त्या स्वीकतंव्यमित्याह॒-मिथ्येति । यदि पुनरिदं नाभ्बुपगम्यते तदा दून्यत्वमीरवरस्यापि स्यादित्याह--परत्रेति । अनात्मरूपे कुत्रचिदीर्व्रे स्थ्ूलादिनिवृत््यथंमस्थूलादिकमिष्यते चेत्‌ तदेर्वरस्य रून्यत्तावणंनमेव स्यात्‌ 1 ईरवरस्य पराग्रूमत्वयो- गात्तथात्वे घटादिवदनीरवरत्व प्रसङ्गात्‌ । त्स्मादनात्मत्वायोगादीश्व रमभ्युपगच्छतां आत्मेव सोऽभ्यु- पगम्यतं इत्यथः ॥ २ ॥ प्रत्यगात्मनोञन्यत्र स्थूलादिप्रतिषेधे चाप्रापतप्रतिषेधः स्यादिति दोषान्तरमाह--जुभुत्सोरिति । प्रत्यगात्मनो बुभुत्सोः संसारित्वेनाभिमतादन्यत्र स्थूलादिप्रतिषेषे तत्प्राप्त्यभावादप्राप्तप्रतिषेधो निष्फलः स्पादित्यथंः । ` इतरचत्मेवेरव रोऽभ्युषगन्तव्यः अनात्मनि प्राणसतम्बन्धस्य मनः सम्ब्रन्स्य चाप्राप्तत्वादप्राणादिव(क्यस्यानथंक्यभ्रसद्खादित्याह्‌--अप्राणो हीति ॥ ४॥ ॥ विवृतमीरव प्रकरणं तृतीयम्‌ ॥ ।॥ च्व छ्ज्ञा च्तरूव्व भ्नाव् प्न क्छ र णास्त्‌ ।। यद्ब्रह्मात्मज्ञानमह्‌ं ब्रह्मास्मोति मोक्षसाधनमुक्तं तन्न फलव दूवितुमलम्‌ । सच्धितकमंवि रोधादि- त्याश ङूुयाहु--अहमिति । महमिति प्रतीयते यस्मन्नहंकारे स साभासोर्हुप्रत्ययो बीजमुपादानं यस्य कर्मंणस्त त्तथा व्यपदिश्यते । तस्मिन्नेवाह्‌ प्रत्ययवत्यहुङ्कारे मूकज्ञानकाये तिष्ठतोत्ति तदेव कमं तथोच्यते, उपादानादन्यत्र कायंस्थित्यनुपपत्तेः। नाहं कर्ता भोक्ता वा किन्तु ब्रह्मैवास्मीति प्रत्ययो वाक्यीयो, नाहं प्रत्ययः स च योग्ये विषये द्यु प्रवृतो वह्िवदु व्यपदिश्यते । तेनोष्टं दग्धं यदेवंविधं कमं तन्न कथ॒न्िदपि ब्रह्मात्मज्ञानानन्तरं कार्याय पय्नोति । तस्मान्न सरितकमंप्रततिबन्धाद्यथोक्त- स्थ ज्ञानस्य विफलत्वाङूङ्केत्यथंः ॥ १॥ यथा ज्ञानवतोऽपि भिन्ाटनादि सफल हृष्टं तथाऽग्निहोश्रा्यपि फलारम्भकं स्यादिति शङ्ते- ृष्टवदिति । न तस्याग्िहोत्रदेः फला रम्भकत्वं ज्ञानविरुद्धत्वात्‌ । दष्टस्य तु भिक्षाटनादेरारब्ध- क्मनिबन्धनस्वेनाविरुद्धत्वादिति परहिरत्ति-नान्यकर्मेति । ज्ञानादज्ञाननिवत्त्या तन्मूलाहङ्कार- निवृत्तिद्रारेण तदाश्रयकमंनिवृत्तौ कथमा रन्धमपि कमं सिद्धयेदिति वो युष्मान्पृच्छामस्तत्रोत्तरं वाच्यमिति पुनः राङ्धते-तल्लिरोध इति ॥ २५ ॥ र १२९ २९० २४ * € ३२ १० उपदेरासाहेस्री देहद्यारम्भसामर््याज्लानं सद्विषयं त्यि। अभिभूय फलं इ्यात्कर्मान्ते ज्ञानञद्धवेत्‌ ॥ २ ॥ आरब्धस्य फले येते भोगो ज्ञानं च कमणः | अविरोधस्तयोयुक्तो वैधम्यं वेतरस्यतु॥४॥ देहात्मज्लानवज्जानं देहास्मज्ञानबाधकम्‌ । आः मन्येव भवेवस्य स॒ नेच्छन्नपि भ्ुच्यते। ततः सपमिदं सिद्धं प्रयोगोऽस्माभिरीरितः॥ ५॥ ॥ बुद्धयपराधप्रकरणम्‌ ॥ ५ ॥ मूत्राश्ङ्लो यथोदङ्ञो नाग्रहीदमृतं यथा। नाक्षभयाज्जन्तोरात्मज्ञानाग्रहस्तथा ॥ १ ॥ परिहरति-डहादोति । प्रारण्धं कमं देहाद्यारम्भद्रारा प्रवृत्तवेगवशाद्ब्रह्मात्मन्ञानं परमाथं- वस्तुविषयं प्रमाणप्रसूतं प्रबरमपि स्वफलाद्िदेहकंवल्यादमिभूय प्रच्याव्य स्वकोयं फरं देहाभास- जगदाभासलक्षणं कुयदिव । तस्य ॒चारब्धस्य कमंणोजन्ते फलोपभोगेनावसाने सति प्रागुक्तं ज्ञानं प्रतिबन्धमुद्भूतमविधारेशमपनुद्य विद्वांसं स्वा राज्येऽभिषेचयतीत्यथंः ॥ ३ ॥ ननु प्रारग्धकमंवश दब्रह्मविदो देहादिप्रतिभासतदचेदना रब्धकमंवशादपि पौनः पृन्येन देहादि- प्रतिभाससम्मवादनिर्मोक्षः स्यादविशोषादित्याश ङ्याह-अ1रब्धस्येति । भोगज्ञानयोरारब्धकमंकायंत्वेन मिथो विरोधाभावादारढ्धकमंणो देहादिप्रतिभासेऽपीतरस्यानारन्धकमेणस्तत्फलस्य च ज्ञानेन विरुद- त्वान्न ज्ञाने सति फलारम्भकत्वं तस्य सिध्यति । प्रवृत्ताप्रवृत्तफरत्वविशेषोपपत्तेरित्यथंः ।। ४ ॥ तहि कदाचिदात्मनो देहात्मत्वाभिमानसमुदुभतदूरितप्रतिबन्धान्मोक्षानुपपत्तिरिति चेन्नेत्याह- देहारमेति । यथा विवेकविकलस्य देहे मनुष्योऽहमित्यात्मज्ञानं निःसंदिग्घमुपकब्धं तथा मुख्यात्मन्येव देहाद्यहंका रपयन्तसाक्षिणि यस्य ज्ञानं वाक्यादुपजायमानमसन्दिग्धं देहात्मज्ञानस्य रज्जुज्ञानमिव पपंज्ञनस्य बावकं सम्बद्यते। स यथोक्तज्ञानबरखादनथं राशो रपनीतत्वाद्‌बरलादेव मुच्यते । तमेव विदित्वाऽतिमुत्युमेतोत्यादिदशंनादित्यथंः ॥ ५॥ ॥ इत्यहं प्रत्ययप्रकरणं चतुर्थम्‌ ॥ । चुट च्यप्व राध्चष्नच्कछकणास्त्‌ ।। यदि प्रदशितप्रक्रियया ब्रह्मात्मज्ञानममृत्तत्वसाधनं किमिति तहि स्वं रहुब्रह्मास्मीत्यात्मरूपं न गृह्यते । तत्राहु-मूत्राशङ्कति । यथोदङ्कु" नामा करिचद्‌ ऋषि रमृतकलशं भगवदाज्ञया देवेन्द्रो पहृतं बस्तिदेशस्थमुपलभ्य मूत्राश ङ्कु: सन्यथाश्रुतमप्यमृतं मिथ्याज्ञानान्न गृहीत्तवान्‌ । तथा वर्णा- श्रमोपाधिविहितकमंनाड भयादात्मज्ञानाग्रहो जन्तोरुत्पद्यते । तेन पदाथंविवेकवता मुमुक्षुणा भवितत- व्यमित्यथंः ॥ १॥ १. मद्रितमारवे उत्तङ्क इति तस्य नाम निदिष्टम्‌ । १२९ १६ २०५ 41 ९८ विहेषापोहप्रकरणम्‌ बुद्धिस्थर्चरतीवात्मा ध्यायतीव च इयते । नौगतस्य यथा वृश्वस्तद्वत्संसारविभ्रमः॥ २॥ नौस्थस्य प्रातिलोम्येन नगानां गमनं यथा । आत्मनः संसतिस्तद्द्भथा यतीवेति दहि श्रुतिः ॥ ३॥ चेतन्यप्रतिमिम्बेन व्याप्तो बोधो हि जायते। बुद्धः शब्दादिमिभानस्तेन मोशुद्यते जगद्‌ ॥ ४ ॥ चेतन्यभास्यताहमस्तादथ्यं च तदस्य यत्‌| इदमशप्रहाणे न प्रः सोऽनुमबो भवेत्‌ ॥ ५॥ ॥ विशेषापोहभ्रकरणम्‌ ॥ ६ ॥ छिच्ा त्यक्तेन हस्तेन सयं नात्मा विक्ेष्यते । तथा शिष्टेन सर्वेण येन येन॒ विक्ेष्यते॥ १॥ ननु दृष्टान्ते देवेन्द्रस्य वेषान्यत्वममृतकुम्भस्य च वस्तिस्थानस्थापनं मूव्रभ्रमोतत्तौ कारणम्‌ । न॒ तथाऽऽत्मनो ब्रह्मभूतस्य भ्रमकारणमस्तीत्याशङ्कय पदाथंविवेकात्पूवंमविद्याकल्पितान्तःकरणा- विवेकादत्मिनि संसारित्वश्रान्तिरित्याहू--चरुद्धोति । तदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति-नौगतस्येति.॥ २॥ उक्तमेवार्थं प्रपञ्चयति--नौस्थस्येति। आत्मनः संसुतिरहितस्य बुद्धयविवेकात्संसृतिरित्यत्र प्रमाणमाह-ध्यायतीति ।। ३॥ तनु शुक्त्यादौ साहश्यादिसम्भवादन्यत्रान्यधर्माध्याससम्भवः स्यान्न विषयविषयिणोवुंद्धय।त्मनो- रत्यन्तवेलक्षण्यादन्योन्यधमध्याससिद्धिरित्यार ङ्य, चिदाभासद्रारा साहश्यादिसम्भवान्मेवमित्याह- चेतन्येति । चिदाभासस्य विषयाकारस्य च बुद्धौ सङ्क्रमेण विषययर्मन्करिरस्थूलादीनात्मन्यध्यस्यात्म- घर्मानानन्दादीन्‌ बुद्धावारोप्य “अहु कर्ता भोक्ते'"ति लोकः संसरतीति फलितिमाह--तेनेति ॥ ४ ॥ अविवेकाधीने संसाराध्यासे विविक्तपदाथंस्य वाक्यादहं ब्रह्मेति प्रतिपत्या मुक्तियुक्तेत्याह- चेतन्य भासेति । अहंकारस्य चेतन्याकारता या मोहात्राप्ता यजच्चाहुंकारस्य चेतनशेषत्वं मोहादेव सिद्धम्‌, तदुभयमहमिव्यत्रेदमंशस्य विवेकेन परित्यागे सति न भवति । यस्तु तत्रानिदमंशोऽनु भवः साक्षी परिशिष्यते स परमात्मैव भवेत्‌ । तस्मात्‌ परिशोधिततपदार्थो वाक्याद्‌ ब्रह्मेति ज्ञानान्मुक्तो भवतीत्यथंः॥ ५॥ ॥ मूत्रार द्ुप्रकरणं विवृत्तं पञ्चमम्‌ ॥ ।॥ च्िच्छोष्नाप्नोह्प्न्छरणास्तर्‌ ॥ पदाथेविवेकवतो वाक्यादहू ब्रह्मेति ज्ञानं भवतीत्युक्तम्‌ | इदानीं पदाथंविवेके पुनरपरमुपायमु- पदिराति--छित्वेति । विमतमात्मविरोषणं न भवतति विशेषणत्वात्‌ छिन्नहस्तवदित्यथंः | १ । ?१ १२ १६ २१७ २८ १२ उपदेशसाहस्री तस्मात्यक्तेन हस्तेन तुल्यं सवं विद्चेषणम्‌ । अनात्मत्वेन तस्माज्ज्ञो युक्तः सर्वेिंश्चषणेः॥ २॥ विश्चेषणमिदं सवं साध्वलङ्करणं यथा| अवियाध्यस्तमतः सवे सात आत्मन्यसद्धवेत ॥ ३ ॥ ज्ञातेवात्मा सदा ग्राद्यो ज्ञेययुत्सज्य केवलः । अहमित्यपि यदग्र व्यपेताङ्गपमं हि तत्‌ ॥ ४॥ यावान्‌ स्यादिदमंशो यः स स्वतोऽन्यो विक्षेषणम्‌ । विशेषग्क्षयो यत्र॒ सिद्धो ज्ञशिवित्रगुयंथा॥ ५॥ इद मंशलोऽहमित्यत्र त्याज्यो नास्मेति पण्डितैः, अहं ह्येति रिषटांञ्ो भूतपूषगतेभवेत्‌ ॥ ६ ॥ शनोत्रादेःस्थूलदेहाश्रयत्वेन टृष्टस्यात्मविशेषणत्वा भावेऽपि सुखदुःखादेस्तद्विरोषणत्वं दृष्परिहुरमि त्यारङ्याहू- तस्मादिति । सुखादेरपि व्यभिचारस्य स्वानुभवगम्यत्वादित्यथंः । देहद्रयसमवायिन संवेप्यात्मनि व्यभिचारे फलितमाह-तस्माज्ज इति । २॥ विरोषणस्यानात्मत्तवेपि नात्मनस्तद्वियोगोऽस्ति। आगमापायाभ्भां सम्बन्धनेरन्तर्यादित्या- र द्याह्‌--विशेषणमिति । विरोषणस्य सवंस्यातमन्यविद्याध्या रोपित्तत्वे फलितिमाह--अत इति । न ज्ञायमानत्वादनात्मत्वं आत्मनि व्यभिचारादत्याश ङ्याहु-ज्ञातेति । आत्मनः सर्वं रहूमिति ज्ञायमान- न) । तस्यापि स्वापादौ व्यभिचारात्‌ हर्यत्वाच्च सिद्धमनात्म- त्वमित्यथंः ॥ ४॥ आत्मनो ्धप्रत्ययग्राह्यत्वाभवे कृतः सिद्धिरिव्याश ङ्कुयाह्‌--पावानिति | अहमित्यत्र॒चिद- चिदात्मके यावानिदमंशो्ह ्ारादिरचिदात्मको यो यत्र प्रत्यगात्मनि विशोषणं स्यात्‌ स प्रत्यगात्मा । तस्प्राद्रिशेषणत्वेनाभिमताह ङ्क रदेव्यं तिरिक्तः सर्वेषां विशेषणानां प्रक्षयो व्यावृत्ति रस्मिन्निति व्युत्पत्त्या निविशेषः स्वतोऽन्यपिक्षामन्तरेण रुग्यसत्ताकः स्फु रद्रूपः सिद्धयति । यथा देवदत्तरिचत्रगोः सम्बन्धा- त्रागेव सिद्धो न चित्रगोः सम्बन्धं स्वसिद्धि प्रत्यपेक्षते तथाऽहंका रादेरात्मा प्रागेव सिद्धो नाहंकारादिकं स्वसिद्धावपेक्षते । विमतं विशेषणं स्वविलक्षणविरोष्यनिष्ठं विशेषणत्वाच्चित्रगुत्ववदित्यथः ॥ ५॥ महमोऽनात्मत्वे कथमहं ब्रह्मेति श्रुतिरविरुद्धा सिद्धयेदित्याशङ्कयाध्यस्ताहंकारस्य मूलनि- वृत्त्या + निवृत्त्र्था श्नतिर्नात्मत्वप्रतिपत्यर्थेत्याहु--इदमिति । अहुमित्यत्रदभनिदमात्मके योऽ्यमिदमंोश्ट्‌- कारस्तस्य त्यागेऽपि यः शि्टोऽनिदमात्मकोऽशःसोऽहंशब्दलशक्ष्यो ब्रहत्यवगम्यो भवेदित्यथः । मह दारे त्यक्तं कथमहमुल्लेखो वाक्याथबुद्धौ सिद्धयेत्तत्राहू- भूतेति । भृता सञ्जाता पूवंमविद्याव- स्थायामहमात्मेति या बुद्धिस्तदपेक्षया वाक्याथंज्ञानेऽहमुल्रेखः स्यादित्यथंः ॥ ६ ॥ | व्याकृतं छित्वाप्रकरणं षष्ठम्‌ ॥ १, निह्यार्षा---मा। ५ १६ २9० २४ २८ बुद्धारूद्परकरणम्‌ ॥ ७ ॥ बुद्धयाखूदं सदा सवं दृष्यते यत्र तत्र वा| मया तस्मात्पर ब्रह्म सवज्ञहचास्म स्वेगः॥ १॥ यथात्मबुद्धिचाराणां साक्चो तद्वत्‌ परेष्वपि। नेवापोदुं न चाऽऽदातुं श्षक्यस्तस्मात्परो ह्यहम्‌ ॥ २ ॥ विकारितखरमशषुद्धत्वं भोतिकत्वं न॒ चात्मनः । अशेषवुद्वि साक्षित्वादबुद्धिवच्चाल्पवेदना ॥ ३ ॥ मणो . प्रकाश्यते यदद्रक्ताद्याकारताऽऽतपे। मयि संदृश्यते सवेमातयेनेव तन्मया ॥ ४॥ ।। च्छदा रूद्र (न्क र एास्त्‌ ।। करतान्वयन्यत्तिरेकस्य परिदोधितपदाथंस्य वाक्यादेव वाक्याथंज्ञानमहं ब्रह्मास्मीत्युपपत्तित सिद्धमपि स्वानुभवावष्टम्मेन स्पष्टोकर्तुं प्रकरणं प्रस्तौति-ब्ुद्धचारूढमिति । बुद्धिस्थं विषयजातं सवंदोपटन्धिकाले यस्माचिविकारेणाध्यक्षेणोपलभ्यते । तस्मादहमुपरन्या निविशेषत्वान्निविका रत्वाच्च परमेव ब्रह्मास्मि । यस्माच्चाहुं सवंम॒पलमे तस्मादस्मि सवं्ञः सर्वोपलन्धृत्वात्‌ । यस्माच्च यत्र तत्र वा स्वेत्रेव व्यवस्थितमपर्ययिभ पडयामि तस्मादस्मि सवंगोऽहुमित्यथंः ॥ १॥ पुरुषान्तरवबृद्धयारूदे वस्तुनि पुरुषान्तरस्योपरुन्धिस्मरणयो रभावान्नेकस्यात्मनः सवं बुद्धयध्यक्षत्व- सिद्धिरित्याशङ्कयाह-पथेति । आत्मोयत्वेन कल्पिते संघाते वुद्धितद्वृत्तीनां यथाहं साक्षी विवक्षितस्तथा परकीयत्वेन परिकलि्पितेष्वपि सङ्घातेषु तद्वृत्तौनामहमेव साक्षो साक्षिभेदे प्रमाणामावात्‌ । न च तस्मिन्नात्मत्वादेव हानोपादाने युक्तं । यस्मादहं हानोपादनाद्यशेषसंसारव्यवहा रातीतस्तस्मात्पर- मात्मैवाहं मेदस्य रास्त्रनिन्दितत्वादित्यथंः ॥ २॥ बुद्धयारूढं दृश्यते मयेद्युक्तत्वात्‌ दशनक्रियाकतुत्वादात्मनो विकारित्वं सगुणत्वं भौतिकत्वं बुद्धिवदल्पद्रष्टत्वं च प्राप्नोतोत्याशङक्याह--विकारित्वमिति । अशोषविका रसाक्षित्वान्न विकारित्वमदो षारद्धिसाक्षित्वान्नागुद्धत्वम्‌ । सगणत्वं सदोपत्वं च नास्ति । नापि भोत्िकत्वम्‌ तत्साकषित्वात्‌ नच बुद्धिवदल्पवेदना सिद्धचति सवेबद्धिसाक्षित्वादित्यथंः ॥ २ ॥ बुद्धिवदल्पवेदना क्षेत्रज्ञस्य नास्तोत्ययुक्तम्‌ । बुद्धोनामशेषविषयग्राहकत्वे क्षेत्रज्ञस्य कृत्याभावा- ततस्य च द्रष्टृत्वे विकारित्वस्य दर्वारत्वादित्याश _्गुयाहु-मणाविति । यथा स्फटिकादिमणौ जपा- कुसुमादिरूपा रक्ताद्याकारताऽसत्येवादित्यप्रकाशेऽभिग्यज्यते ! तथा सत्येवादित्यस्थानीये क्षेत्रज्ञ स्फटिक- मणिस्थानीयायां बुद्धौ जपाकुसुमस्थानीयः सर्वो विषयो गृह्यते । तथा चादित्यत्रकारोन रक्ताद्याकारता- प्रतीतिवदुबुद्धिस्थं विषयजातं क्षेत्रजञेनेव प्रकार्यमिति न क्षेत्रज्ञस्य किञ्चित्करत्वम्‌, न च तस्य द्रष्ट्त्वे विकारित्विमादित्यस्येव स्वगतव्यपारमन्तरेण स्वसल्निधिमात्रेण सवंविषयप्रकारकत्वोपपत्ते- रित्यथंः ॥ ४॥ १२ १६ ० 41 २९८ १४ उपदेदसाहस्री बुद्धौ द्यं भवेद्बुद्धौ सत्यां, नास्ति विषयये । दरष्टा यस्मात्सदा द्रा तस्मादेवं न बिद्यते॥ ५॥ अविवेकात्‌ पराभवं यथा बुद्धिखैत्तथा। विवेकात्तु परादन्यः स्वयं चापि न विदयते। ६॥ ॥ मतिविल्लापनप्रकरणम्‌ ॥ ८ ॥ वितिस्वसूपे स्वत णव मे मते रसादियोगस्तव॒ मोहकारितः। अतो न कंश्ि्तव वेष्टन मे फठं भवेत्सवेविश्ेषहानतः॥ ॥ विषुच्य मायामयक्ायेतामिह प्रश्ान्तिमायाद्यसदीहितात्‌ सदा । अहं परं ब्रह्म सदा विभुक्तवत्‌ तथाऽजमेकं दयव्जितं यतः ॥ २॥ प्रकृतस्य प्रत्यगात्मनोऽद्रतीयत्वं स्फुटयति--जुद्धाविति । जागसितादौ सत्यां बुद्धावविद्याकल्मि- तायां तस्यां बुद्धौ समारूढं दरेतमुपलभ्यते । स्वापादौ पुनरसत्यां बुद्धौ न द्रं हृश्यमस्ति । तेन व्यभिचा- रित्वाच्च द्वैतं नैव परमाथतो विद्यते ! द्रष्टा तु साक्षी सर्वास्ववस्थायु द्रष्टैव न साक्षितां व्यभिचरति । तस्मादद्वितीयमेव प्रत्यक्चेतन्यमित्यथंः ॥ ५ ॥ भविद्यया द्रेतं भाति विद्या च न भातीत्युक्तं ते च विद्याविद्ये कस्येत्यपेक्षायां साभासाया बद्धरेवेत्याह-अविवेकादिति \ अनात्मन्यात्माभिमानस्चादेहे देहाभिमानश्चाविवेकः तस्मान्मिथ्या- ्ञानात्परस्यासंसारिणोऽसत्त्वं रजस्तमो भूयस्त्वा्यथाबुद्धिविदितवती + तथाविवेकात्सत्त्वद्रेकद रेण श्रवणाद्यनुष्ठानपूवंक दुब्रह्यात्मेकत्वविषयाद्रेदान्तवाक्योत्थात्प रमात्मनोज्न्यन्नेव पश्यति । स्वयमपि बुद्धियंथोक्तविद्यादज्ञायां प्रत्यगभृतब्रह्यव्यतिरेकेण ° न तिष्ठतीत्यथंः ॥ ६॥ ॥ विवृतं बुद्धयारूढं प्रकरणं सप्तमम्‌ ॥ ॥ सलिल्िक्छाप्न्तभ्नच्छ र णाम्द्‌ । स्वानुभवानुरोधेन साधितमेव ब्रह्मात्मज्ञानमात्ममनः संवादेनापि द्रढयितुं प्रकरणान्तरमवत्तार- यति--चितीति ॥ १॥ निविरोषस्यानाघेयातिशयस्यात्मनो मनश्चेष्टितेन फलाभावे मनसस्तस्मिन्नेवात्मन्युपरान्तिस्त- न्मात्रत्वेन पयंवसानमु चितमिति फल्िततमाह-विमुच्येति । मायामयकायंतां = मिथ्याचेष्टितम्‌ किमिति प्रत्यगात्मनि मनसः शान्तिरुच्यते ? ब्रह्मणि सत्यज्ञानादिलक्षणे किमिति तदुपरान्तिर्नोच्यते तत्राह-अहमिति ॥ २॥ १. निवेकात्मत्वोद्रेक-मा २. रेकं न तिष्ठति--भा ३ उपिव मा र १२९ १६ ९७ $ 1 ९८ सूक्ष्मताव्यापिताप्रकरणम्‌ सदा च भूतेषु समोऽस्मि केवल्लो यथा च खं सवेगमक्षरं शिवम्‌ । निरन्तरं निष्कलमक्रियं परं ततो न मेऽस्तीह फलं तवेहितेः ॥ ३ ॥ अहं ममेको न मदन्यदिष्यते तथा न कस्याप्यहमस्म्यसङ्गतः | असङ्गकूपोऽहमतो न मे स्वया कृतेन कायं तव चाहयत्वतः ॥ ४ ॥ फएरे च हेतौ च जनो विषक्तवान्‌ इति प्रचिन्त्याहमतो विमोक्षणे । जनस्य संबादमिमं प्रक्लभवान्‌ स्वसूपत्वाथेविबोधकारणम्‌ ॥ ५ ॥ संबादमेतं यदि चिन्तयेन्नरो विषुच्यतेऽन्ञानमहामयागमात्‌ । विथुक्तकामरच तथा जनः सदा चरत्यशोकः सम आत्मविस्सुखी ॥ ६ ॥ ॥ सुच्मतान्यापिताप्रकरणम्‌ ॥ ९ ॥ शष्मताव्यापिते हेये गन्धादेरुत्तरोत्तरम्‌ । प्रत्यगात्मावसानेषु पूेपूवप्रहाणतः ॥ १ ॥ बरह्माणो विशेष राहित्येन सदाविमुक्तत्वादिसिद्धावपि आत्मनो विशेषदशंनाद्िमुक्तत्वाचययोगान्न ब्रह्मात्मनोरेक्योपपत्तिरित्याशङ्क्यात्मनोऽपि वस्तुतो विशेषो नास्तीति दृष्टान्तेन साधयत्ति-सदेति ॥२॥ बरह्मभूतस्य तव उपयोगा भावेऽपि मच्चेष्टया त्वत्सम्बन्धिनो गुणभृतस्य प्रधानभूतस्य वा क्वचित्करिचदूपथोगो भविष्यतीत्याशङक्याह--अहमिति। महमेकस्तस्मान्मत्तोऽन्यन्मम नेष्यते गुणभूतम्‌ । तथा प्रधानभृतस्य कस्यापि न गुणमूतोऽस्मि । कस्मात्‌ ? "अस ङ्धत्वात्‌ । हेतुमुक्तमनूद्य फलितं कथयति--`असङ्गेति । ब्रह्यात्माविद्ाविजृ भितत्वात्परमाथतो मनसो व्यापारायोगादपि प्रशान्तिरेव प्रत्यगात्मनि तस्य युक्तत्याह-तव चेति ॥ ४॥ | ननु कृतार्थनाचार्यण किमित्येवं प्रकरणं प्रणीतम्‌ ? नहि तस्य स्यात्याद्यपेन्ना सम्भवति, तत्राहू- फले चेति} भतो हेतुफलत्मनः संसा रादित्ति यावत्‌ । सम्वादस्य -स्वरूपमाचष्टे--स्वरूपेति । स्वस्या- त्मनो यद्रूपं तस्य तच््ार्थो ब्रह्मत्वम्‌ । तस्य स्पष्त्वपरिज्ञाने कारणं पदाथंविवेकद्वारा सम्वादः ॥ ५॥ यस्मादत्मनो ब्रहमत्वाधिगतौ हेतु रयं कल्पितः संवादस्तस्मादयस्तन्निष्ठः स ब्रह्मात्मनज्ञानावाप्त्या जीवन्नेव कृतकृत्यः स्य।दित्याह-संवादमिति । विरिष्टफलत्वान्मुमु्षुणाऽस्य संवादस्य सवंदाभ्नु- सन्धातव्यता सिध्यतीत्यथंः ॥ ६ ॥ । | | ` ॥ चितिस्वरूपप्रकरणम्‌ विवृतमष्टमम्‌ ॥ ॥ स्तु्म्नलाञ्य प्तरिताप्नच्छरणस्त्‌ ॥ यस्य प्रत्यगात्मनो ब्रह्मणो वाक्योत्थज्ञानादज्ञाननिवृत््या मुक्तिरुच्यते तस्य सर्वान्तिरत्वेन निरतिशयसूक्षपत्वं व्यापित्वं च व्याख्यातुं प्रकरणन्तरमवतारयति--पूक्ष्मतेति । पृथ्वी गन्धशब्दे- नोच्यते गन्धादेरारभ्य प्रत्यगात्मपयंन्तपु पदार्थेपु पुव॑स्य पूवस्य त्यागेनोत्त रस्मिन्चुत्तरस्मिन्भागे सक्ष्मत्वं व्यापित्वं चेत्युभयं ज्ञातव्यम्‌ । तथा च प्रत्यगात्मनि सर्वान्तरे निरतिशयातिसृष्ष्मत्वादि सिद्धघयतीत्यथंः ॥ १॥ १. असंगतत्वात्‌ मा २. असंगतेति--मा ३, वेधिष्टचम्‌--क. १५. ९९ १६ २०७ र४ २९८ २३९ १६ उपदेशसाहस्री खारीरा परथिवी तावद्यावद्बाह्या भ्माणतः। अम्न्वादीनि च तचखानि ताबन्जेयानि कृरस्स्नशषः ॥ २ ॥ वाय्वादीनां . यथोत्पत्तेः पूर्वं॑खं सवेगं तथा । अहमेकः सदा शुद्ध ` रिचन्मात्रः सवेगोऽ्धयः ॥ २ ॥ रह्मा्याः स्थावरान्ता ये प्राणिनो मम पू स्पृताः । कामक्रोधादयो दोषा जायेरन्मे तोऽन्यतः ॥ ४ ॥ भूतदोषैः सदाऽस्पृष्टं सवेभूतस्थमीश्वरम्‌ । नीर व्योम यथा बालो दुष्टं मां वीक्षते जनः॥ ५॥ मच्चेतन्यावभास्यतात्छवेप्राणिधियां सदा| पूमम प्राणिनः सवे सवेज्ञस्य विपाप्भनः। ६॥ जनिमञ्ज्ञान विज्ञेय स्वप्नज्ञानवदिष्यते नित्यं निर्विषयं ज्ञानं तस्माददेतं न विचते॥७॥ कथं पुनरध्यात्ममधिदेवतं च ज्ञानं तस्य च प्रत्यगात्मावसानत्वं उभयत्र पृथिव्यादीनां मेदेन प्रथमानत्वादित्याश्ञङ्याह्‌-श्ारोरेति। अध्यात्माधिदेवाधिभूतविभक्तानां पृथिग्यादीनामेकाज्ञान- विजम्मितानामेकत्वादेकप्रयत्नेन प्रविकापनोपपत्तेः। सवत्र प्रत्यक्त्वौनुगमाद्रत्यगत्मावसानत्वं ज्ञानस्य युक्तमेवेत्यथंः ॥ २॥ \ ननु ज्ञानस्य प्रत्यगात्मावस्रानमयुक्तम्‌ | प्रत्यक्त्वस्य पराचीनविकारापेक्षया तदभावे भावानुपपत्तेरित्याराडक्य चिन्मात्रत्वाल््त्यक्त्वस्य विका रापेक्षाभावायुक्तं ज्ञानस्य तदवसानत्व- मित्याहू-वाय्वादोनामिति ॥ ३॥। प्रतिशरीरमात्मभेदोपलब्येनं तवेकत्वमित्याराङ्क्य सवदेहानां मयेवात्मवत्तवान्मदेकलत्वमविरुढमि त्याह-बह्याद्या इति । तथापि न ते चिन्मात्रत्वं, रागद्रेषादिदोषोपलन्पेरित्याशङ्क्य मदृन्यतिरिक्ता- भावान्मेवमित्याह-कामेति । ४ ॥ प्रत्यगात्मनो निर्दोषत्वमसिद्धं संसारदोषस्य प्रत्यक्षत्वादित्याराडक्याकाशस्य नीलादिप्रति भासवदात्मनो दृष्टताप्रति मासस्याविवेकमूरत्वान्न वस्तुतो दृष्टत्वाशङ्केत्याह-भूतदोषेरिति ॥ ५॥ सवंदोषराहित्ये तव स्वं प्राणिनो विगतपुष्ापुण्यस्य पुरमिति कथमित्याशङ्धवाह- मच्चेतन्येति ।। ६ ५ तहि भास्यभासकभेदादद्रेतासिद्धिरित्यार डुःयाह्‌-जनिमदिति | कायंत्वादटृश्यत्वाच्च जागरित- वस्तुजातं स्वप्नज्ञानज्ञेयवन्मिथ्या तेन दतस्य वस्तुतोऽसतत्वादात्मस्वरूपं ज्ञानं विषयनि खेक्षं कूटस्थ- मद्वित्तीयमित्यथः ॥ ७ ॥ १. सर्वंः-षा. २. दीनामभेदेन--मा ३. जागरित -क, &: १६ २० र्ट २८ हशिस्वरूपप रमाथंदशंनप्रक रणम्‌ ्ातुर्ञाति्टिं नित्योक्ता सुषप्ते त्वन्यशुन्यतः । ` जाग्रज््ञातिस्त्वविच्ातस्तदभ्राद्य चासदिष्यताम्‌ ॥ ८ ॥ रयवष्वा्यसचवान्न दषटयादेः कमता यथा । एवं बिज्ञानकर्मत्वं भूम्नो नास्तीति गम्यते ॥ ९ ॥ ॥ दशिस्वरूपपरमाथदशेनप्रकरणम्‌ | १० ॥ दक्षिस्वरूपं गगनोपमं परं सङृदिभातं त्वजमेकमक्षरम्‌ । अरेपकं स्वगतं यदद्वयं तदेव चाहं सततं विघुक्त ॐ ॥ १ ॥ दकिस्तु शद्धोऽहमविक्रियात्मको न मेऽस्ति कष्चिदिषयः स्वभोवतः। पुरस्तिरश्चोष्वेमधस्च सवेतः सम्पूणमेमा त्वज आत्मनि स्थितः ॥ २॥ अजोऽमरश्वेव तथाऽजरोऽमृतः स्वयंप्रभः सवेगतोऽहमदयः न॒ कारणं कायेमतीव निमेलः सदैकव्श्व ततो बिगुक्त ॐ ॥ ३॥ स्वरूपनज्ञानस्यापि ज्ञानत्वाज्जेयसपेक्षत्वमित्याशङ्क्य श्रु तिविरोधान्मेवमित्याह-ज्ञातुरिति । किं च सुषुप्ते विविधकरणोपरमेऽपि चंतन्यस्य तत्साक्षित्वेन विद्यमानत्वान्नित्यमेव स्वरूपज्ञान- मित्याहु-सुषुप्ते त्विति । करणोपरतिवद्धिषियस्यापि “न तु ्तद्द्वित्तीयमस्ती "ति निषिद्धत्वात्‌ तत्र सवं- विषयज्ञानायोगात्कूटस्थमेव ज्ञानं सिद्धमित्यथंः । तथापि जागरिते ज्ञानज्ञेयविभागोऽस्तोव्याशङ्खवाह- जाग्रदिति । जार्गारते यज्जनिमद्‌ ज्ञानं जेयं च तदुभयमविद्याकायंत्वान्मिथ्येवत्यथंः ॥ ८ ॥। ्रष्टव्यादिश्नुते रात्मनोऽमि ज्ञेयत्वन रजतादिवदसत्त्वमित्याश ङ्ुयाहु--हूपवत्वादौति । अतो ्रष्टव्यादिश्रुते रात्मनो ज्ञानकमेत्वे नास्ति तात्पयंमिति शेषः । तथापि यत्र नान्यत्पर्यती "त्यादिना भूम्नोऽन्यदशेनादिनिषेवेनात्मनो दशंनाद्यभ्यनुज्ञानात्तदसत्वं ह्यत्वादार्शाङ्धुतव्यमित्याश इवाह्‌-- एवमिति । "यत्र नान्यतदयत्तीत्यादि' वाक्यस्य चक्षुरादिद्रारा भ्रमप्राप्तान्यद्ंनादिनिवृत्तिपरत्वादुमूम्नो दशंनादिकमंत्वापादकत्वायोगादविपयो नित्यो भूमा प्रत्यगात्मा सर्वान्तरः सिद्धयत्तीत्यथः ।। ९ ॥ ॥ व्याकृतमदसृक्ष्मत्ताप्रकरणं नवमम्‌ ॥ ॥ छ दिष्टवर्छप्प्वर स्ना थष्द चान्त प्न च्छ चएाम्त्‌ ॥ परकृत्तस्याविषयस्य प्रत्यगात्मनो ज्ञानमविपयत्वेनैव भवत्तीत्ति स्वानुभवानुरोधेन प्रकटयन्प्रकर णान्तरं प्रस्तौति--दृक्लीति । तच्चेदमुक्तमात्मस्वकू्मोट्‌कारद्रारा मुमुकषव्रतिपत्तिगोचरतामाचरतीति सूचयत्ति-ओमिति ॥ १॥ दरो हंश्यसम्बन्धादशुद्धत्वं विक्रियावत्त्वं चैत्यतो नाकाशवदलेपकत्वादिसिद्धिरित्याश _्ुचात्म- स्वरूपत्वाद्हशेः दश्यनि रपेक्षत्वान्मेवमित्याहू-इशति। आत्मनो विकारहैतुविषयो नास्तीत्यत्र हैतुमाह- पुर इति ॥ २॥ | आत्मनो जन्माभावेऽपि जरादिविकारान्तरं भविष्यत्तीत्याशङ्क्याह॒-अज इति । जाचार्यो- पदिष्टमात्मस्वरूपं ज्ञात्वा स्वकीयं ज्ञानं ज्ञापयितुं भवसत्येवमेवेति रिष्योऽनुजानाति-ओमिति ॥ ३ र १७ ९२९ १६ २४ २८ १८ उपदेरासाहस्री सुष्तजाग्रत्स्पतश्च दश्चन॒न मेऽस्ति फिशित्त मतेहिं मोहनम्‌' । स्वतरच तेषां परतोऽप्यसच्तस्तुरीय एवास्मि सदादगदयः ॥ ४॥ शषरीरबुद्धीन्द्रियदुःखसंततिनें मे न चाहं मम निविकारतः बहेतोश्च तथेव संततेरसत्वमस्याः स्वपतो हि दृश्यवत्‌ ॥ ५॥ हृद्‌ त॒ सत्यं मम नास्ति विक्रिया षिकारहैतुने हि मेऽद्रयत्वतः न पुण्यपापे न च मोक्षबन्धने न चास्ति वर्णाश्रमताऽ्षरीरतः॥ ६॥ अनादितो निगणतो न कमं मे फलं च तस्मात्परमोऽ्टमदयः यथा नभः सबेगतं न िप्यते तथा द्वह देहगतोऽपि रक्षतः ॥ ७ ॥ सदा च भतेष समोऽहमीश्वरः क्षराक्षराभ्यां परमो धछयथोत्तमः परात्मतत्वं च तथाद्रयोऽपि सम्‌ विपयेयेणामिमतस्त्वविद्यया ॥ ८ ॥ अविद्यया भावनया च कमेमिमिविक्त आत्माऽव्यवधिः घुनिमलः दगादिक्तिप्रचितोऽहमदयः स्थितः स्वस्पे गगनं यथाऽचलम्‌ ॥ ९॥ ` ननु हेः स्थानत्रयेऽन्यथा प्रथमानस्य कथमविक्रियात्मत्वं तत्राह--सुषुप्तेति । मोहनमवि- वेकादारोपितमिदं दशंनमित्यत्र हेतुमाह-स्वतचेति । जागरितादिस्थानानां स्वेन रूपेण निरूप्य- ` माणानां रज्जुसर्पादिवदसत्त्वात्परतोऽपि चिद्रूपेण विचायंमाणानां रजजुसर्पादिवत्‌ सतत्वाभावास्प्रतीते- रारोपमात्रत्वसिद्धेरिव्यथंः ! आत्मा तहि किलक्षणस्तत्राहु--वुरीय इति । यस्त्ववस्थात्रयसाक्षी अद्रय एवास्मीत्यथंः || ४ ॥ यदद्रयशब्देन निविशेषत्वमुच्यते तदयुक्तमात्मनः शरीरादिसम्बन्त्रस्य प्रत्यक्षत्वादित्या द्याह- शरीरेति । तथेव स्वरूपत्वं धमंत्वं वा नात्मन इत्यथः । संततेरसत्वं साधयत्ति-असत्वमस्या इति | स्वपतः स्वप्नावस्थायां हश्यमानदारीरवज्जाग्रच्छरी रादेस्तत्सन्ततेख्च मिथ्यात्वमित्यथंः ॥ ५॥ दारीरादिसन्ततेरंश्यत्वेन मिथ्यात्वं चेदात्मा निविशेषः शुद्धस्चेत्ययमर्थोऽपि रर्यत्वादेव मिथ्या स्यादित्थारड्क्याह-हदमिति । कमं वा तत्फलं वा तद्धेतुर्वा विक्रियाहेतुस्तवास्ति तत्कुतो दधयत्वमित्या- शङ्कथाह-नेत्यादिना । भत्मनो यदुक्तं पुण्यापुण्यवेधुर्यं तदुपपादयति--अनादोति । परमत्वं ससा- रिभ्योऽविद्याकल्पितेभ्यो विलक्षणत्वम्‌ । ननु तव मायाप्रत्युपस्थापितेषु- देहेष्वन्त रनुप्रविष्टस्य तदहयषे- दूषितत्वसम्भवात्कुतः संसारिभ्यो वेलक्षण्यं तत्राहु--यथेति ॥ ७॥ ननु देहानां वैषम्यदशंनादात्मनोऽपि देहेषु प्रविष्टत्वाद्षम्यं स्यादित्याश ङ्य व्यवहारतो देहानु प्रवेरोऽपि परमाथंतस्तदभावान्मैवमित्याह्‌--सदेति । हिशब्दो हेत्वथः । अथशब्दस्तस्मादथंः । एवं- विधद्चेदात्मा कथं तहि विपरीतरूपप्रतिभानमित्याशङ्कयाह- तथेति । विपयंयेण मिथ्याज्ञानेन तत्कारणाविद्ययाऽवच्छिन्नस्ततो नावभासत इत्यथः ॥ ८ ॥ अविद्यामूलेन मिथ्याज्ञाने नावृत्तश्चेदात्मा तहि तस्याविद्यादिसम्बन्धः स्यादित्याशङ्खयाह्‌- अविद्ययेति । अन्यवधिव्यंवधायकेनाच्छादकेन र॒न्यः । आत्मनो यथोक्तलक्षणत्वे कथं दरष्टा श्रोतेत्यादि १. स्वमिबेह मोहनम्‌ ।--पा० १२ ९६ २५ [१1 २८ २२ हेरिस्वरूपपरमा्थंद्ंन प्रकरणम्‌ अहं परं व्रह्म विनिश्चयात्मदङ न जायते भूय इति भ्रतेवेचः नचैव बीजेऽप्यस्ति प्रजायते फक न जन्मास्ति ततो द्यमोहता ॥१.॥ ममेदमित्थं च तथेदमीदश्ं तथाहमेवं न परो न वान्यथा । विमूटतेवं न जनस्य कन्यना सदा समे ब्रह्मणि चाये शिवि ॥११॥ यदद्वयं ज्ञानमतीव निमेलं महात्मनां तत्र॒ न शोकमोहता। तयोरभावे न हि जन्म कमं वा भवेदयं वेदविदां बिनिश्यः।॥१२॥ सुषृप्रवन्जाग्रति यो न पश्यति द्वय त॒ पश्यन्नपि चादयत्वतः। तथा च कुवन्नपि निष्ियश्च यः स आत्मविन्नान्य इतीह नियः ॥१२॥ इतीदयक्तं ` परमाथदश्चनं मया हि वेदान्तविनिधितं परम्‌ । विभरुच्यतेऽस्मिय्‌ यदि निशितो भवेन्न रिप्यते व्योम इवेह कमंभिः ॥१४॥ विरोषन्यवहा रस्तसिमसित्याश्ञङक्याविद्यामलान्तःकरणपरिणामहगादिशक्तिसम्बन्धा दित्याह्‌-दगादोति। दर्शनश्रवणादिशक्तिमिरचश्रु रादिद्वा रजन्यामिवुद्धिवृत्तिभिः प्रचित: उपचित इ्वाहुं भतस्तत्सम्बद्ध इवेत्यथंः ॥ ९ ॥ यथोक्तप्रत्यगात्मतच्वपरिज्ञाने पुनरावृत्तिरहितं केवल्यं फलमित्याह्-अहमिति । भ्रुतेवंचो “ब्रह्य वेद ब्रहोव भवती "व्यादि । श्रतिसिद्धेऽथं युक्तिमपि समुच्चिनोति--न चवेति । सामान्यन्यायं प्रकृते योजयति--न जन्मेति । तत्तो ब्रह्मात्मज्ञानादमोहता मृलमूतमोहा भावो यतस्तत्तो जन्मादिलक्षणो विचित्रः संसारो मोहुमलो न सिद्धचयतीत्यथंः । १० ॥ बरह्मात्मज्ञानान्मोहूनिवत्तिद्रारा निवचच्यं विचित्र संसारमेव मोहूकायं विवृणोत्ति--ममेति । विचित्रस्य संसारस्याज्ञानकायंत्वमुक्त्वा ज्ञानादज्ञाननिवृत््या त्ति वृत्ति स्फुटयति-यदिति । तयोः शोकमोहयो रित्यथंः । १२॥ “भिद्यते हृदयग्रन्थिरि"'त्यादिशास्त्रवशा दात्मविदो मुक्तिरुक्ता । संप्रत्यात्मविदः स्वरूप- माह-चुघुप्रवदिति । विक्षेपदशायामप्रच्यतात्मयाथात्म्यदशंनस्तत्त्वविदामुत्तमो नान्यो ज्ञातृत्वकतु- त्वाभिमानीत्यथंः ॥ १३॥ इह वेदान्तशास्त्रविपग्रे शास्त्रन्थायानुसारेण स्वानुभवं प्रददरयेदानीमस्मिन्दरंने परिनिष्ठितस्य कृतकृत्यता भवत्तीत्याहु--इतीदमिति ॥ १४॥ ॥ विवृतं हरिस्वरूपप्रकरणं दशमम्‌ ॥ =-= १. मु--व्यादिवश्चात्‌ पार १९. ९१९ १६ 41 ॥ इचितृतप्रररणम्‌ ॥ ११ ॥ दकषिवरत्वं स्वतःसिद्धं जन्तूनां च ततोऽन्यता। ^~ * (~~ [क अन्ञानादिःयतोऽन्यखं सदसाति निवस्यते॥१॥ एतावद्धवम्रतत्वं न किचिदन्यत्सहायकषम्‌। ४. = * (~ = ५ ्ञानस्यति त्रुवच्छास्त्रं सलिङ्ग कमं बाधते ॥२॥ सर्वेषां मनसो उत्तमविशेपेण पर्यतः। तस्य॒ मे निर्धिकारस्य विशेषः स्यात्कथंचन ॥३॥ मनोवृत्तं मनश्चैव खप्नवज्जाग्रतीक्षितः । ८ + ¢ संप्रसादे द्यासखाच्चिन्मात्रः स्वेगोऽन्ययः ॥ ४॥ सखप्नः सत्यो यथाऽऽ्बोधादेहा्मतं तथेव च । प्रतयक्षादेः प्रमाणत्वं जग्रस्स्यादाऽऽत्मवेदनात्‌ ॥ ५ ॥ ४३ र विं श व्योमवत्सथभूतस्थो भूतदोविवनितः । १२ सक्षी चेताऽ्गुणः शुद्धो ब्रह्मवास्मि सं कललः ॥ ६॥ ॥ छ दव्तङ्वप्न रणाम्‌ ॥ ननु तब्रह्यात्मेक्यज्ञानान्मुक्तिरित्ययुक्तम्‌ । ब्रह्मात्मनोविरुदढधस्वभावत्वेनेक्यायोगात्तेन कमणा मोक्षस्तत्समुच्चिताद्रा ज्ञानादित्याशङ्क्य ज्ञानादेव मुक्तिरिति प्रतिपादयितुं प्रकरणान्तरं प्रस्तौति- १६ ईक्षितुत्वमिति । सर्वेषामेव प्राणिनां चिद्रूपत्वं स्वाभाविकम्‌ । ततदिचद्ूयादन्यत्वं कत्त त्वादिलक्षण- . मज्ञानकृतमित्यतस्तत्त्वमसिवाक्याथेज्ञानादज्ञाननिवृत्या कतुंत्वा दिनिवृत्तमुक्तियुक्तेत्यथंः ॥ १ ॥ | ज्ञानान्मोक्षो भवन्नपि कम॑सपेक्षा्ततो भवतीत्याशङ्कप्राहू-एतावदिति। लि द्गशब्देन हेतुरूच्यते। ्नानिनः सहेतुकर्मानुपपत्तेनं तद्पेक्षान्‌ ज्ञानान्मुक्तिरत्यथंः ॥ २॥ २० ज्ञानिनो न सम्भवति कर्मेत्यत्र सवंमनोवृत्तिसाक्िणा जाव्याद्यमिमानाभावं हेतुं करोत्ति- स्देषामिति । विरोषो जाव्याद्यसिमानः ! कथंचनेत्याक्षेपो विवक्षितः ॥ ३ ॥ केथं मनोवृत्तं पदयतोत्युक्तं टरष्टान्तपूवंक स्पषट्रति- पन इत्ति । यथा स्वप्नावस्थायां मनः सवृत्तिकं परयति तथा जागरितेऽपि पदयतो नेव विशेषः सम्भवतोत्ति पूर्वंश्छोकेन सम्बन्धः । ननू २४ विकाराभावेऽपि नात्मनोऽह्ितीयत्वं मनसस्तदथंस्य च सत्वादित्याश छ्याह-सम्प्रसादेति | ४॥ बाह्यान्त रदरेतासत्ते रौर्िकरवेदिकत्यवद्‌ा रविरह्‌ः स्थादिति चेन्रेत्याहू-स्प्न इति 1 यथा स्वप्नौ जाग्रद्टोधोदयपयंन्तं सत्यत्वेन व्यवद्धियते तथा जाग्रदवस्थायां दहदौ मिथ्यात्माभिमाने सति प्रत्यक्नादेः सवैस्यात्मज्ञानात्प्रागवस्थायां प्रमाणत्वमतो नाविद्यावस्थायां व्यवहा रवि रहापत्तिरित्यथंः ॥४॥ २८ तहि विद्यावस्थायां व्यवहा रासिद्धिरित्याशङ्क्य तदा व्यवहार राहित्यमिष्टमेवेत्याहु-व्योमेति । सक्षी भन्ञानतकत्कायंयोः स्वाभसदधद्ररेणवभासक्ररिवद्रूपः शुद्धोऽज्ञानरहितः। केवलोऽवस्थात्रय- रहितः ॥ ६॥ ईक्षितुत्वप्रकरणम्‌ नामरूपक्रियाभ्योऽन्यो नित्यभुक्तस्वरूपवान्‌ । अहमात्मा परं बरह्म चिन्मात्रोऽहं संदाडयः ॥ ७ ॥ अह ब्रह्मास्मि कती च भोक्ता चास्मीति ये विदुः| ते नष्टा ज्ञानकमे्यां नास्तिकाः स्युनं संशयः ॥ ८ ॥ धर्माधमंफरले्योग इ्टोऽच्ष्टो यथाऽऽत्मनः । शास्त्रादूत्रहमत्वमप्यस्य मोक्षो ज्ञानात्तथेष्यताम्‌ ॥ ९ ॥ या माहारजनायास्ता वासनाः खप्नद्तिभिः अनुभूयन्त एवेह ततोऽन्यः केवलो दिः ॥१०॥ कोशादिव बिनिष्कृष्टः कायंकारणवजितः ` यथाऽसिदृश्यते स्वप्ने तददघोद्धा स्वेयप्रमः॥११॥ आपेषासतिबुद्धस्य ज्ञस्य स्वाभापिकं पदम्‌ । उक्त नेत्यादिवाक्येन फल्पित यापनेवृणा ॥१२॥ आत्मनो यदुक्तं केवखत्वं तदेव व्यनक्ति-- नामेति ॥ ७॥ आत्मनो यद्यपि ब्रहयत्वं तथापि नादयत्वमहब्रह्यास्मोतिवदह्‌ कर्ता भोक्ता वाऽस्मीति समुच्चय- वादिनां प्रतिपत्तुर्वा रत्वादित्याशडक्याह-अहं बद्यंति । वि रद्धाथंप्रतिपत््या कमंकाण्डाज्ज्ञानकाण्डाच्च वहिमुंखत्वेन सवंपुरुषार्थायोग्यत्वं फलितमादू- नास्तिकाः स्थुरिति ॥ ८ ॥ ननु ब्रह्येवास्मीति प्रतिपत्तं न राक्यते । तादात्म्यन्रृतोनामन्यपरत्वोपपत्तरित्यार ङ्याह्‌- धर्मेति । यथाऽऽत्मनो मानान्त रादटृष्टोऽपि धम॑ंकठे रथमंफलेरच सुखदुखादिभिः सम्बन्धः शास्त्र- प्रामाण्यादिष्यते । तथा तेस्य तत्तवमस्यादिवाक्यादुत्रद्मत्वं तज्ज्ञानादज्ञाननिवृत्त्या तदात्मनेवावस्थानं कवल्यं चाऽऽस्थेयं शास्त्रप्रामाण्याविदोषादित्यथंः । ९. ॥ | नन्वात्मन धर्माधमंफञ्योगो सानान्तरावि रोधादुपपयते न तथा ब्रह्मत्वं प्रत्यक्ष ्टकतृत्वादि विरोधादित्याशङक्य टृ्ान्तनात्मनि कतंत्वदेरध्यस्तत्वं साघयति--या इति । थ। हि स्वप्नावस्थायां शुतिसिद्धवासना लि ्खाश्रयाः स्वप्नदशभिरुपलम्यन्तं । ताभ्यो लि ङ्गुसहिताभ्यो हश्याभ्यो द्रष्टाऽऽ्त्मा हशिस्वभावो विलक्षणः उपलक्ष्यते ! तथेव जागरिते कतंत्वादीनामपि हर्यत्वाच्च द्रष्टरि सम्भवोऽ स्तीत्यथंः ।। १०॥। आत्मनः स्वप्नावस्थायां हश्यविलक्षणत्वेन प्रतोतिमेव टष्टान्तेन स्पष्टयत्ति-कोशादिति ॥` अस्या कोशाच्निष्कृष्टस्तथा आत्मा, कार्यात्कारणाच्च विलक्षणो हश्यते । यथा चासिरुक्तलक्षणो हश्यते तथाऽत्मापि स्वप्नसंस्काराश्रयसूक्ष्मदेहविलक्षणो हस्यते । न च तस्य रश्यत्वान्मिथ्यात्वम्‌ । तस्य स्वयं प्रभत्वेन स्वमहिम्ना प्रतीतेरिष्त्वादित्यथंः । ११ ॥ ननु कुत्तोऽस्य स्वय॑प्रकाशत्वं ब्रह्मविलक्षगत्वादित्याश दुय श्रुतिवि रोधान्मेवमित्याह-अपि षादिति।। १२॥ १. निङ्ृष्टः मा०॥ ९१ १९ १६ ९८ ३२ २२ उपदेशसाहस्री महाराजादयो लोका मयि यद्वत्रकन्पिताः । स्वप्ने, तद्वदूद्रयं विद्याद्र वासनया सह ॥१२॥ देदरिङ्गात्मना कायां वासनारूपिणा क्रियाः। नेति नेत्यात्मरूपत्वान्न मे कायां क्रिया क्वचित्‌ ॥१४॥ न॒ ततोऽगृतताऽऽशशास्ति कमणोऽज्ञानहेतुतः । मोक्षस्य ज्ञानरैतुत्वान्न - तदन्यदपेक्षते ॥१५॥ अमृतं चाभयं नातं नेतीत्यात्मा प्रियो मम। विपरीतमतोऽन्यद्यत्‌ स्यजेत्तत्सक्रियं ततः ॥१६॥ भपेषात्पाणिपेषात्‌ “तं पाणिनाऽपेषं बोधयाञ्चकारे'' त्यारभ्य “स होत्तस्थौ" इति श्रुतेः । " प्रतिबुद्धस्य ज्ञस्य प्राणादिविलक्षणस्येति कल्पित्तस्यापनेतृणे स्त्यत्र संसारस्यात्मनि समारोपितत्त्वमुक्तम्‌ । तदेव दृष्टान्तेन साधयति-महारजेति । "तदुतेव महाराजो भवत्युतेव महाब्राह्मण" इत्यादि स्वप्नदशायां निदिष्टललोका मोग्यविहेषा अपि स्वप्नहशि यथा कल्पितास्तदरदरूषद्रयं मूर्तामूतंलक्षणं वासनया सह मयि कल्पितं विद्यादिव्यथंः ॥ १३॥ स्वप्नप्रपञ्चवज्जाग्रत्प्रपञ्चस्यापि प्रत्यगात्मनि कल्पितत्वे सिद्धे पत्यगात्माभिज्ञस्य क्मासिंभवः सिद्धयतीत्ताह्‌- देहेति ॥ १४॥ ज्ञानमलत्वे कमणः सिद्धे न त्तस्मादमृतत्वमपेक्षितव्यमित्याह्‌- नेति । भवतु ज्ञानममुतत्त्व- साधनं तथापि तदेव सहायत्वेन कमविक्षतामित्याश ङ्य तस्याज्ञाननिवृत्तौ नि रपेक्षत्वान्मेवमित्याह-- मोक्षस्थेति ॥ १५॥ कम॑साध्यं चेदमुतत्त्वं तदाऽतं सभयं च स्यान्न तथेष्टमित्याह्‌-अमरतमिति । यद्यपि ब्रह्माभयं अनारतं अकमंसाध्यं च तथापि प्रियस्य मोक्तुरमृतत्तयं कमंसाध्यमित्यार इयाह्‌- नेतीति । यो मम प्रियो भोक्तृत्वेनाभिमतः स नेतीत्यात्मा निविशेषनब्रह्मस्वरूपो न ततोऽन्यस्तस्मान्न मोक्षः कमंसाध्य स्यादित्यथ; । अज्ञानादात्मनि संसारस्याध्यस्तत्ते सिदे फक्तिमाहू--विपरीतमिति । अत्तोऽस्माद्‌ ब्रह्यात्मनोज्यद्विरुद्धं रूपं यक्कियासहितं तत्ततो ब्रह्मात्सज्ञानादज्ञाननिवत्या परित्यजेत्‌ । तस्मादुब्रहणात्मा- ज्ञानमूलस्य संसारस्य ब्रह्मात्मन्ञानादेव केवलान्निवृत्तिरूपपन्नेत्यथंः | १६ ॥ ॥ व्याकृतमील्ितुत्वग्नक रणमेकादराम्‌ ॥ १,बृ०२.१। २. अथात अगदेो नेति नेति न ह्यं तस्मादिति ने ति-इति वास्यं कल्पितप्रपचनिषधकम्‌ । ३. बृ० २. १। ९१२९ १६ २० २४ ॥ प्रकाशप्रकरणमर ॥ १२ ॥ प्रक्स्थं यथा ददं सालोकममिमन्यते, द्रष्टराभासं तथा चित्तं द्रष्टाऽ्दमिति मन्यते॥ १॥ यदेव इश्यते लोके तेनाभिन्नत्वमात्मनः। प्रपद्यते ततो मृदस्तेनात्मानं न बिन्दति॥२॥ दृञ्चमस्य नवात्मत्वप्रतिपत्तिवदात्मनः। ददयेषु तद्रदेवायं मृढो लोको न चान्यथा ॥ ३॥ त्वं रु त्वं तदेवेति प्रत्ययावेककालिष्छौ । एकनीडौ कथं स्यातां विरुद्धौ न्यायतो वद ॥ ४॥ ॥ प्नच्छा छाप्नच्छर णास्य ॥ यद्ययं भोक्ताऽऽत्मा निविशेषरूपोऽद्खीक्रियते तहि किमित्यात्मानं तथेव न विजानातीत्याशङ्क्य साभासान्तःकरणातरिवेकान्न याथात्म्येनात्मानमात्मा प्रत्येतीति सदृष्टान्तं दशंयति-प्रकाश्स्थमिति । यथा प्रभूते प्रकारो व्यवस्थितं स्थलं शरीरं ततो विलक्षणमपि तेनारोकेन व्याप्तमालोकाविरिष्टं लोको मन्यते तथाऽयं द्रष्टाऽऽ्त्मा स्वाभासविरिष्टं चित्तमहूमिति मन्यमानो न याथात्म्येनात्मानमवगच्छती- त्यथः ॥ १॥ | आत्मनः साभासान्तःकरणा "विवेकमुक्त्वा तद्रा रा देहपयंन्तमविवेकं दशंयन्नात्माप्रतिपत्तिमेव प्रदशंयति-यदेवेति। यद्धि साभासचित्ताविविक्तमिन्द्रियादिषैेहुपयंन्तं व्यवहा रभूमावुपलभ्यते तेनेन्द्ियादिना द्रष्टु रभिन्नत्वं सवत्र चित्तादौ देहान्ते चिदाभासप्रत्तीतेरयमात्मा प्रत्येति । तस्मारेहा- देरात्मनदचान्योन्यमध्यासकर्ता मूढः सन्‌ मौदयेनेव हेतुना नात्मानं ब्रहयत्वेन निर्चिनोतीत्यथं; ॥२॥ उक्तमथं दृष्टान्तेन सावयति-दशमस्येति । यथा लोके वस्तुतो दशमस्यत्मनो वाकस्य स्वव्यतिरिक्तेषु नवसु बालकेषु ग्यापृतचित्तत्वात्तेष्वेव सत्तवप्रतिपत्तिदंशमस्तु नास्त्येवेति भ्रान्ति- रुपकभ्यते तथेवायं लोको ह्येषु बृद्धयादिषु स्वविलक्षणेष्वेव तादात्म्यप्रतिपच्या मढः शास्त्राचार्यो- पदेशरहित आत्मानं यथावन्नाधिगच्छति । तदाह्‌-न चान्यथेति । बुद्धया दिष्वात्मवेपरीत्येन ब्रह्या- स्मीति यथावदात्मानं न प्रत्येतीत्यथंः ॥ ३॥ ननु प्रसङ्कवानादहमस्मि ब्रह्मेति यथावदात्माऽपरोक्षप्रत्तिपत्े्मोश्लः स्यादिति चेन्नेत्याह- त्वमिति २॥ ४॥ १, करणादि- ख २. ननु प्रत्यक्षशरत्योरविरोधाय प्रत्यगात्मन एव कत्त त्वं ब्रह्य हपश्वं चास्तु अत आह-वमिति--पदयोजनिका १९ १६ [4.1 २८ २४ उपदेशसाहस्री देहामिमानिनो दुःखं नादेहस्य स्वमावतः। स्वापवत्तत्रहाणाय तत्वमिस्युच्यते दशैः ॥ ५॥ दशेश्छाया यदारूढा शरखच्छायेव दशन । परयंस्तं प्रत्वयं योगी श्ट आत्मेति मन्यते ॥ & ॥ तं च भूं च यद्यन्यं प्रत्ययं वेत्ति नो द्शेः। स॒ एव योगिनां प्रेष्ठो नेतरः स्यान्न संचयः ॥ ७॥ विज्ञेयस्तु विज्ञाता स॒स्वमित्युच्यते यतः। स॒स्यादुमवस्तस्य ततोऽन्योऽनुभवो मृषा ॥ ८ ॥ दशिस्पे सदा नित्ये दशेनादश्चने मयि, कथं स्यातां तत्तो नान्य ॒इष्यतेऽनुमवस्ततः ॥ & ॥ दुःसित्वादिज्ञानेन प्रत्यक्षेण शाब्दस्य ज्ञानस्य बाध्यत्वात्तदयस्थैरयर्थं प्रस ह्कयानं स्यादिति चेन्नेत्याह--वेहेति । यद्यन्वयव्यतिरेक(भ्यां मिथ्याज्ञानवत्तो दुःखं कथं तहि तत्तिवृत्तिरित्याशङ्कय वाक्योत्थज्ञानादित्याह-तत्प्हाणायेति ॥ ५ ॥ महमित्यात्मप्रत्ययेऽपि दुःखित्वप्रतिपत्तेनं दुःखित्वमविवेककृतमित्याशङ्कुयाहमिति प्रत्ययस्य कल्पितात्मविषयत्वान्मेवमित्याह--ृशरिति । यथा मुखस्य छाया आदशंशब्दिते दपंणादौ ह्यते तथेव टशेरात्मनः छाया प्रतिबिम्बरूपा यस्मिन्नन्तःकरणे समारूढा प्रतोयते तदन्तःकरणमहु प्रत्यय- दाब्दितं साभासं पश्यन्नात्मा दृष्टो मयेत्मामासज्ञानवान्‌ मन्यते । ततश्चाहमिति दशंनस्य कल्पितात्म- विषयत्वायुक्तं दुःखित्वस्याविवेकनिबन्धनत्वमित्यथंः ।। ६ ॥ यदि स्ाभासाहङ्कारं पद्यन्परमाथंदर्शो न॒ भवतति करस्तहि परमाथंदर्शीत्यारशङ्कयाह- तं चेति । तमुपाधिभूतं प्रत्ययं परिणामिनं मूढं च मोहात्मकविवेकमन्यं च विवेकर्ूपं सुखदुःखादि च प्रति ' साक्षित्वन वेत्ति न तु हशेरात्मनः सम्बन्वित्वेनेदं सर्वं प्रतिपद्यते । स एव परमाथंदर्शी नेत्तरः पूर्वोक्तसाभासाह दा रदर्शात्यथंः ॥। ७ ॥ सवस्प्रातत्वेनं प्रतीयमानो देहादिवदह ङ्कारो यद्यनात्मत्वेन त्यज्यते तदाजन्यस्य त्वमथंस्याप्रती्ते- स्तत्त्वमसिवाक्रपस्य निरालम्बनत्वं स्यादित्या ङ्गयाह्‌- विज्ञात इति । अतो यथोक्तं त्वमथंमवरृम्ब्य ततत्वमसिवाक्यश्रवृत्तवं नि रालम्बनत्वाराडकेति रोषः । यतो विज्ञप्तिशूयः साक्षी त्वं तदसोति बोध्यते तन्गरचात्मंवानु भवस्तस्य स्यात्‌ | स्वरूपन्यतिरिक्तोऽनु भवस्तु सा वनाधीनत्वान्मिथ्येवेत्याहु-स स्यादिति ॥<॥ घटदावत्तिरिक्तस्यानुभवस्य व्यक्तत्वादत्मनोऽपि तथा स्यादित्यारा ङ्य जडत्वाजडत्वाभ्यां विशेषोपपततर्मेवमिव्याह-दुशीति । आत्मनि सदा स्फुरदाप्मके दशंनादशंनयोरथोगात्ततोऽतिरिक्तोऽ- नुभवो नास्तीत्यथं; ५ ९॥ {, यहि-षा १२ १९ २७ 41 २८ प्रकाशप्रकरणम्‌ यत्स्थस्तापो रवेदेहे इषेः स॒ विषयो यथा। स॒त्वस्थस्तद्रदेवेह च्छः स॒ षिषयस्तथा ॥१०॥ प्रतिषिद्धेद्श्षो ज्ञः खमिवेकरसोऽद्यः। नित्ययुक्तः सदा शुद्धः सोऽं ब्रह्मास्मि केवलः ॥११॥ विज्ञातुनैव विज्ञाता परोऽन्यः संभवत्यतः। विज्ञाताऽ्हं परो शक्तः सवभूतेष सवेदा ॥१२॥ यो वेदाु्ष्टित्वमात्मनोऽकत्‌ तां यथा । ब्रह्मविक्वं तथा भुक्त्वा स॒ आत्मज्ञो न चेतरः ॥१३॥ ज्ञातेवाहमविज्ञेयः शुद्धो शक्तः सदेत्यपि । बिवेशी प्रत्ययो बुद्धर्श्यत्वान्नाश्चवान्यतः ॥१४॥ अक्षा त्वात्मनो दृष्टि्नोत्पाद्ा कारकेयेतः | दृश्यया चान्यया ष्ट्या जन्यतास्याः प्रकल्पिता ॥१५॥ २५ १९ सुखदुःखादियुक्तत्वेनात्मनो भानान्न नित्यहरिमात्रत्वमित्याश इ्ुयाह्‌-पत्स्थ इति । यथा देहे रवेस्तापो भवन्प्रदेशविशेषाधित्तो हर्यते । स च साश्रयो हगात्मनो विषयोऽभ्युपगम्यते । तथेवेहापि व्यवहारभमावन्तः करणनिष्ठः सुखदूःखादिस्तापः स्वीक्रियते। स च तद्वदेव स्वाश्रयेणान्तःकरणेन सह्‌ हगात्मनो दृश्यत्तयाऽवतिष्ठते तस्माददुःखादेस्तापस्य साश्रयस्यात्महश्यत्वादात्मनिष्ठत्वश द्धा नास्तीत्यथंः ॥ १० ॥ आत्मनः सुखदुःखादियुक्तान्तः करणादिसम्बन्धाभावे फलितमाह--प्रतिषिद्ध इति ॥ ११॥ ननु विज्ञातुः सवंदेहेषु भेदस्फुरणान्नाद्रयत्वं ब्रह्मत्वं वेत्यारङ्य त्दुमेदस्याप्रामाणिकत्वा- न्मेवमित्याहु--विज्ञातुरिति ॥ १२॥ सवदेहेष्वदयमात्मानं श्रुत्युपदेशानुरोधेन प्रतिपद्यमानस्यापि ब्रह्मविदस्मीत्यमभिमानादस्ति सविशेषत्वमित्याशङ्क्याह--प इति । यः सर्वामिमानं परित्यज्य निविशेषमात्मानं प्रागुक्तरीत्या साक्षात्करोति स ब्रह्मविदुच्यते । अभिमानरेशमपि भजमानो न तथेत्यथ: ॥ १३ ॥ सवंविरोषत्यागेऽपि ब्रह्यात्मन्ञानस्यात्मसम्बन्धितता दुर्वारत्याशङ्क्याह॒-ज्ञातेवेति । उक्तस्य विवेकात्मकस्य प्रत्ययस्य साक्षिविषयत्वान्नारित्वाच्च परिणामिवबद्धिधमंत्वादात्मा निविशेषो ब्रहमै- वेत्यथ: ।। १४॥। स्वरूपत्वेनाभ्युगतापि हेष्टिरात्मनो नाशवततीत्याश द्ुयाहु--अलुप्तेति । जन्यत्वप्रतीतेरसिद्धो हेतुरित्याशङ्कयाह--दुहययेति । अन्तःकरणदृष्टे रात्महष्टयाभासत्वात्तदविवेकादात्मटृष्टौ सर्वो व्यवहारः । वस्तुतः स्वात्मदशिनो न केर्चिद्‌ व्यवहा रोऽस्तीत्यथः ।॥ १५॥ र्ट १६ २० [41 २८ २६ उपदेरासाहस्री देहात्मबुद्धथपेक्षत्वादात्मनः कठता मृषा । नैव किंचित्करोमीति सत्या बुद्धिः प्रमाणजा ॥१६। कठत्वं कारकापेश्चमकत त्वं स्वमावतः। कर्तां भोक्तेति विज्ञानं मृषैवेति सुनिथितम्‌ ॥१७॥ एवं शाखरानुमानाभ्यां स्वस्पेऽवगते सति । नियोज्योऽहमिति द्यषा सत्या बुद्धिः कथं भवेत्‌ ॥१८॥ यथा सर्वान्तरं व्योम व्योम्नोऽप्यभ्यन्तरो दयम्‌ । निरविंकारोऽचलः शुद्धोऽजरो घुक्तः सदाऽद्रयः ॥१९॥ ॥ अचनच्ुष्ट्वप्रकरणम्‌ ॥ १२ ॥ अचध्ुष्टाम दृष्टिम तथाऽप्रोत्रस्य का भ्रुतिः। अवाक्त्वान्न तु वक्तिः स्यादमनस्त्वान्मतिः कुतः ॥ १ ॥ अप्राणस्य न कर्मास्ति बुद्धचमावे न वेदिता, विद्याविद्ये ततो न स्तश्चिन्मात्रज्योतिषो मम।२॥ किञ्च मिथ्याज्ञानमूकत्वात्कतृत्वादिप्रतिभासस्य मिथ्यात्वादकत्रं भोकंत्रात्मन्ञानस्य प्रमाणजन्यत्वेन वलवत्त्वाद्‌ ब्रह्यात्मविदो न करिचद्‌ व्यवहा रोऽस्तोत्याह-देहात्मेति ॥ १६॥ इतश्च कतृत्वादि मिथ्याऽमिथ्या चाकतुंत्वादीत्याह्‌-कतुंत्वमिति ॥ १७॥ पूर्वोक्तरीत्या वाक्यादापाततो ज्ञानेऽपि साक्षात्कारा्थं प्रसङ्ख्यानं कर्तव्यमिति चेत्तदयुक्तम्‌ । उक्तप्रकारेण श्रवणमननाभ्यां तब्रह्यात्मलक्षणे गुरुप्रसादादेव साक्षान्निदिचते प्रसद्भुयानादिरेषे नियोज्योऽ्टुमिति न कथञ्चिदपि बुद्धि रुत्पदयतेत्याहु--एवमिति । प्रागवस्थायां यथोक्तन्नानोत्पत्तेरस्ति नियोज्योऽहमिति बुद्धिरित्याशडक्य सापि कल्पितेवेत्याह-- सत्येति ।॥ १८ ॥ ब्रह्मविदो नियोज्यत्वादिनुद्धिनं भवतीत्यत्र निविकारत्वादिकं हेतूकुवैन्प्रकरणाथंमुपसंहरति- यथेति ।। १९॥ ॥ व्याख्यातं प्रकारास्थप्रकरणं द्वादशम्‌ । ॥ अच्््यणूट्टव्प्नच्करणास्त्‌ ॥ पूरवस्मिन्प्रकरणे प्रस द्धात्प्रत्यगात्मनः शृद्धत्वमचलत्वं चोक्तम्‌ । तदेव स्पष्टीकर्तुं प्रकरणान्तरं प्रस्तोति-अचश्षुष्टवादिति । चक्षुरादिरहितत्वात्तत्तदिन्दि्रद्रा रकबुद्धिवृत्तिरूपटृष्यादिक्रियाविहीनत्वा- दात्मनो युक्तं निर्चरुत्वेन शद्धत्वमित्यथः ।। १॥ कतुत्वज्ञातृत्वयोरभावाच्चात्मनो निश्चलत्वेन शुद्धता सिद्धेत्याह-अप्रमाणस्येति । बद्धि- सम्बन्धाभावेन ज्ञातृत्वाभावाच्चिन्मात्रस्यातमनो विद्याऽ्विद्याऽसम्बन्धादपि सिद्धा शुदतेत्याह- विद्येति । २॥ १२९ १९ ९४ २८ भचक्षुष्ट्‌ वप्रकरणम्‌ नित्यमुक्तस्य शुद्धस्य कूटस्थस्याविचालिनः ¦ अग्रतस्याक्षरस्येवमश्षरीरस्य सवेदा ॥ ३ ॥ जिघत्सा बा पिपासा वा क्लोकमोहौ जरामृती । न॒ विचयन्तेऽशरीरत्वादुव्योमवद्व्यापिनो मम ॥४॥ अस्पश्चत्मान्न मे स्पृट्नाजिहताद्रसक्लता । नित्यविज्ञानरूपस्य जानाजलने न मे सदा॥५॥ या तु स्थान्मानसी वृत्तिधाक्षुष्का ख्परञ्जना। निस्यमेवास्मनो दृष्टया नित्यया ददयते हि सा ॥ £ ॥ तथाऽन्येन्दरिययुक्ता या वृत्तयो विषयाञ्जनाः। स्मृती रागादिरूपा च॒ केवलाऽन्तमेनस्यपि ॥ ७ ॥ मानस्यस्तददन्यस्य द्यन्ते स्वप्नवृत्तयः | ्रषटुृष्टिस्ततो नित्या शुद्धाऽनन्ता च केवला ॥ ८ ॥ अनित्या साऽथिक्षद्रेति गृद्यतेऽत्राविवेकतः | सुखी दुःखी तथा चाहं दृश्ययोपाधिभूतया ॥ ९॥ मूदया मूढ इत्येवं ॑ शुद्धया शुद्र इत्यपि । मन्यते सवंलोकोऽयं येन॒ संसारमच्छति ॥१०॥ । आत्मनो विद्याऽविद्याऽ्सम्बन्धेन शुद्धत्वमेव साधयति- नित्येति । विद्याविद्ये न स्यातामिति न्द पूर्वेण सम्बन्धः ॥ ३॥ | मात्मनः षूमिसम्बन्याभावादपि सिद्धा शुद्धतेत्याह-जिघत्सेति । अडरीरत्वादित्युपलक्षणम- प्राणत्वादमनस्त्वाच्चेति द्रष्टव्यम्‌ ॥ ४८॥। अनिषिद्धेन्द्रियनिषेघद्रारा तद्द्रारप्राप्तां दृष्ट्यादिविक्रियामात्मनि निषेधति-अस्यक्षंत्वादिति । आत्मनो विद्याऽविद्ययो रभावे हेत्वन्तरमाह-नित्येति ॥ ५॥ मात्मनो टदृष्टयादयो न॒ सन्तीत्युक्तम्‌ इदानीमात्मटष्ट्या दष्टयादीनां भास्यत्वमभिदधानो दृष्टेरात्मभास्यत्वात्तत्तोऽतिरेकं दशंयति--या त्विति। चाक्षुष्का चक्षुरद्रारजनिता । रूपरञ्जना रूपाकारा । ६॥ | . चू्ारकवृत्तावृक्तन्यायं वृत््यन्तरेष्वतिदिशति--तथेति । केवला चक्षुरादिनिरपेक्षा मनस्यन्त- वतमाना वृत्तिः सर्वाऽपि हश्य॑वात्मटष्टयंति सम्बन्यः । ७॥ किञ्च स्वप्नावस्थायां विद्यमाना वृत्तयो मनोविपरिणामात्मिकास्ततो व्यत्तिरिक्तस्येव द्रष्टुंश्या ` यथा स्वीक्रियन्ते तथा जागरितेऽपि सर्वा दृष्टयो व्यत्तिरिक्तस्य द्रष्टुहेश्या हश्यत्वाविरोषादित्याह- मानस्य इति । कृूटस्थदृष्टिभास्य वे भास्यदृष्टीनां सिद्धं फलित्तमाह्‌-्रष्टुरिति ॥ ८ ॥ कूटस्था चेदात्मष्िरिष्टा कथं तत्रान्यथा प्रथेत्याश द्य वृत्तिमदन्तःकरणाविवेकादित्याह्‌- अनित्येति ॥ ९॥। मिथ्याभिमानद्दिव संसार प्रा्तिरित्युक्तमेव व्यनक्ति-मूढयेति ।। १० ॥ २७ १९ १६ २०५ र्ट ९८ ३२९ ९८ उपदेशसाहस्री अचक्षुष्का दिज्ञास्त्रोक्तं सबाह्याभ्यन्तरं त्वजम्‌ । नित्यष्क्तमिहात्मानं पधुशुश्वेर्सदा स्मरेत्‌ ॥११॥ अचश्चुष्का दिश्चास्राच्च नेन्द्रियाणि सदा मम। अप्राणो ह्यमनाः शप्र इति चाथत्र॑णं वचः ।१२॥ शब्दादीनाममावश्च श्रुयते मम काठके । अप्राणो हयमना यस्मादविकारी सदा ह्यहम्‌ ॥१३॥ विक्षेपो नास्ति तस्मान्मे न समाधिस्ततो मम। विक्षेपो वा समाधिर्वा मनसः स्याद्विकारिणः ॥१४॥ अमनस्कस्य शुद्धस्य कथं तत्स्यादद्रयं मम । अमनस्त्वाविकारित्वे बिदेहन्यापिनो मम ॥११५॥ इत्येत्यावदज्ञानोतिं] तावत्कायं ममाभवत्‌ । नित्ययुक्तस्य शुद्धस्य बुद्धस्य च सदा मम।१६॥ समाधिर्वाऽपतमाधि्वां कायं चान्यल्छरुतो भवेत्‌ । मां हि ध्यात्वा च बुदुध्वा च मन्यन्ते ठृतकृस्यताम्‌ ॥१७॥ कथं तहि संसारनिवृत्तिरित्याश इय मुमुक्षुः रिक्षयति--अचक्षुष्कादीति । इह जन्तूनां मध्ये करिचन्मुमुक्षुः स्याच्चेत्‌ स तह स्वमात्मानमुक्तरूपं सदा स्मरेदिति सम्बन्धः ॥ ११॥ यदात्मनः चक्षुरादिराहित्यमुक्तं तत्रापि प्रमाणमाह्‌--अचक्षष्कादीति। आत्मनो यत्प्राणेन मनसा वा सम्बन्धराहित्यमुक्तं तत्रापि प्रमाणमाहू-अप्राण इति ^ १२॥ आत्मनो निविशेषत्वे श्रुत्यन्तरमदाह रति--श्नब्दादीनामिति । प्राणादिसम्बन्धराहित्यादविका- रित्वाच्च म॒म॒क्षुत्वसिद्धिरित्याह-अप्राणो हीति ।। १३॥ अविकारित्वग्रयुक्तं फं कथयति--विक्षेय इति । तहि विक्षेपसमावी कुत्र स्यातामित्याशडक्याहु- विक्षेषो वेति । १४॥ | भात्मनि पुनरविकारिणि मनः सम्बन्धाभावान्न विक्षेपादिद्रयं युक्तमित्याहु--अमनस्कस्थेति । कथं पुनरमनस्कत्वमविकारित्वं च सिद्धमित्याशङ्क्य देहुसम्बन्धाभावादमनस्कत्वं व्यापित्वादविकारि- त्वमित्याह-अमनस्त्वेति ।। १५ ॥ कथं तहि जिज्ञासावस्थायां तव॒ समाध्यादि कतंव्यमिति वुद्धिरासीत्तत्राहु-इ रति । एत- च्छब्देनात्मनो नित्यमुक्तत्वादि गृह्यते । स्वतः समाधानादेनं कायंतेत्यत्र हेतुं सूचयति- नित्येति ! १६॥ यथोक्तात्मस्वरूपपरिज्ञानेऽपि समाधानादि कतव्यमित्याशङ्कव हेत्वभावान्मेवमित्याह- समाधि्वेति \ समाधिर्वाऽसमाधिरवेत्यत्र॒हतमाह--मां हीति । प्रत्यगात्मनो ध्यानद्वारा साक्षात्कारे सति कृतकृत्यतायाः सिद्धत्वात्कतंव्यशेषासिद्धिरित्यथंः ।। १७॥ १६ ० २४ २८ अचक्षष्ट्वप्रकरणम्‌ अह ब्ह्मास्मि सर्वोऽस्मि शुद्धो बुद्धोऽस्म्यतः सदा । अजः सवेत एवाहम जरथाक्षयोऽमतः ॥ १८॥ मदन्यः सवभूतेषु बोद्धा करिचन्न षिचते । कर्माष्यक्षदच साध्वी च चेता नित्योऽगुणोऽदयः ॥१९॥ न स॒च्चाहं न चासच्च नोभयं केवलः श्िवः। न मे सन्ध्या न रात्रिर्वा नार्व सवदा दशेः ॥२०॥ स्ेमूतिंवियुक्तं यचथा खं रकष्ममदयम्‌ । तेनाप्यस्मि विना भूतं ब्रह्मैवाहं तथायम्‌ ॥२१॥ ममात्माऽस्य त आत्मेति मेदो व्योम्नो यथा भवेत्‌ । एकस्य सुषिमिदेन तथा मम विकल्पितः ॥२२॥ मेदोऽमेदस्तथा चैको नाना चेति बिकन्पितः। ज्यं ज्ञाता गतिगेन्ता मय्येकसिमन्डुतो मवेत्‌ ।,२३॥ ननु परमात्मध्यानादिना कृतकृत्यतासिद्धावपि कथमात्मध्यानादिना तत्सिद्धिरित्याशङय ब्रह्यात्मभेदाभावान्मेवमिव्याह-अहमिति ।१८ ॥ ननु प्रतिदेहं चेतनमेदे भासमाने कथं तव ब्रह्मत्वमिति चेत्तत्राहु-मदन्य इति । तथापि कतु- त्वादिना भासमानस्य कुतस्ते ब्रह्यत्वमित्याश ङ्याह्‌-कर्मेति । चेता विशेषतो विज्ञाता ॥ १९॥। आत्मनः सवंविरोषरहितत्वेन क्रियादोषत्वायोगाच्च युक्तं ब्रह्यत्वमित्याह-न सदिति । मर्त भूतत्रयं सदित्युक्तम्‌ । अमृतं भतद्रयमसदित्युच्यते । उभयं मर्तामिर्तात्मकभृतपञ्चकम्‌ । तथापि सन्ध्यादि- कालविशोषसम्बन्धात्कथं सवंविरोषलुन्यतया परिशुद्धत्वेन ब्रहमत्वमात्मनः स्यादित्याशङ्धवाह- न म इति । तत्र हेतुः सवंदेति 11 २०॥ सदा चिदेकतानस्यात्मनो युक्तं ब्रह्मत्वमिति सहष्टान्तं दशंयति-सवंति । यथा खल्वाकारां सवेस्मात्परिच्छिन्नाकाशाद्विलक्षणमिति सृक्ष्ममालक्ष्यते तथेदं ब्रह्म परिपुणंमत्यन्तसूक्ष्मं दत्ताभावोपलक्षित- मिष्यते । तस्मादब्रहमाणोऽद्वित्तीयत्वादात्मनस्तत्तो मेदायोगादात्मैवास्मीत्यथंः । तहि ब्रह्माकारायोहेष्टान्त- दार्ष्टयन्तिकत्वेन भेदात्‌ कुतो ब्रह्माद्वितीयत्वमित्या द्ुयाह-तेनेति । आकाशेनापि विनाभूतं वस्तुतो विरहितभेव ब्रहष्यते व्यवहा रतस्तस्य॒हष्टान्तत्वात्‌ । वस्तुतो मेदाभावादद्रयमेव ब्रह्योत्यथंः | एकमदयपदमाकारोन सम्बध्यते द्वितीयं ब्रह्मणेत्यपौनसक्त्यम्‌ । २१॥। ननु कथमद्ितीयनब्रहयत्वं त्तव ? त्वयि मेदप्रतीतेरित्याश दुय भेदप्रतीतेरोपाधिकत्वाद्रास्तवमेकत्व- मविरुद्धमिति हष्टान्तेन परिह रति- ममेति ।। २२॥ पूर्वं प्रत्यगात्मानवगतेरविद्यावशाद्विरोषव्यवहारेऽपि प्रत्यगात्मन्यवगते सति परमाथतो न करचदपि विशेषोऽस्तीत्याह-भेदोऽभेद इति । २२३॥ १६ २७ ९४ २८ १० उपदेदासाहस्री न मे हेयं न चादेयमविकारी यतो दहम्‌ | सदा भक्तस्तथा शुद्धः सदा बुद्धोऽगुणोऽदयः ॥२४॥ इत्येवं सवेदाऽऽत्मानं विचात्सर्व समाहितः । विदित्वा मां स्वदेदस्थमषिमक्तो ध बो भवेत्‌ ॥२५॥ कृतकृत्यश्च सिद्धश्च योगी ब्राह्मण एव च। य॒एवं॑वेद॒तत्वाथमन्यथा द्यत्महा भवेत्‌ ॥२६॥ वेदार्थो निथितो ह्येष समासेन मयोदितः। सन्यासिभ्यः प्रवक्तन्यः शान्तेभ्यः सिष्टबुद्धिना ॥२७॥ ॥ स्वप्नस्म्रतिप्रकरणम्‌ ॥ १९ ॥ स्वप्नस्मृत्योषेटादे्हिं सूपाभासः प्रहस्यते । पुरा नुनं तदाकारा ीषषटत्यनुमीयते ॥ १ ॥ हेयोपादेयसम्बन्याल्चिविरोषत्वमात्मनोऽसिद्धमित्याशङ्कय निविकारत्वान्मेवमित्याह-न म इति! मुक्तत्वादयुपादेयमशुद्धत्वादि हेयमित्यार द्ुयाह्‌-सदेति ।। २४॥। यस्मादेवं शास्त्राचार्याभ्यां नित्यमुक्तनवादिलक्षण आत्मा दशितस्तस्मादुक्तलक्षणमात्मान- मद्वितीयं श्रवणमनननिदिध्यासनोपेतः सवदा ब्रह्मास्मोति विदयान्मुमुक्षुरित्याह-इतीति । यथोक्तविद्या- फलं कथयत्ति--विदित्वेति । २५॥ उक्तपरमाथंतत्वपरिज्ञाने फलं प्रपञ्चयति विपक्षे प्रत्यवायं च दशंयति- कृतकृत्य इति । उक्तस्या- थंस्य प्रामाणिकत्वं दशंयन्‌ प्रतिपत्तिसौकर्यं सूचयति-वेदाथं इति । शस्त्राचार्यानुरिष्टबुद्ध रपदेष्ट्‌- त्वमभिप्रेत्य विशिनष्टि-शिष्टेति । २७॥ ॥। विवृत्तमचक्षष्ट्‌वप्रकरणं त्रयोदशम्‌ ॥ ॥ सूव्वप् न सस्त स्ति प्नच्कछ रणस्य । पूवंस्मिन्प्रकरणे बुद्धयविवेकादात्मनि सुखदूःखादिसंसारप्रतोधिः स्वतस्तु शास्त्रप्रामाण्यादहं ब्रह्मास्मीति ज्ञानाचिवत्ताज्ञानत.कार्यो नित्यमुक्तोऽयं प्रत्यगान्मेतयुक्तम्‌ । इदानीं परोक्षत्वाद्‌ बुद्धः सुख- दुःखादिसंसारप्रतिभासस्य चापरोक्षत्वान्न वृद्धयविवेकनिबन्यना संसारग्रतीतिरात्मनीत्याशङ्कुय बृद्धेरपरोक्षःवं साधयति-स्वप्नस्मृत्योरिति ! स्वप्ने स्मृतौ च घट दिविषयजात्तस्याकारभेदो यस्मादु- पलभ्यते तस्मप्पूर्वं जाग्रहलायामनुभवावस्थायां च तत्तदाकार वृद्धिरेव रष्टेति कल्प्यते। पूवंमहष्टाया स्मृत्यादौ स्फुरणायोगादतो वृत्तिमत्तौ बुद्धिवंत्तिद्रारेणानेकाथंसंस्कारोपेत्ता साभासा स्वप्नादावप रोक्षा प्रतिभातीत्यथंः ।। १॥ २० २९८ २२ स्वप्नस्मृतिप्रकरणम्‌ मिक्षामटन्यथा स्वप्ने ट्टो देहो न स स्वयम्‌ । जाग्रद्दश्या्तथा देदाददरष्टृत्वादन्य एव सः ॥ २॥ मूषासिक्तं यथा ताम्रं तन्निमं जायते तथा । रूपादीन्‌ व्याध्ुवच्चित्तं तन्निभं दृश्यते ध वम्‌ ॥ २ ॥ व्यञ्चको वा यथाऽऽलोको व्यङ्गधस्याकारतामियात्‌ । सर्वाथव्यञ्चकत्वाद्धीर्थाकारा परदश्यते ॥ ४ ॥ धीरेवा्थस्वरूपा हि पंसा दष्टा पुराऽपि च। न चेरस्वप्ने कथं पश्येत्स्मरतो वाऽऽदरतिः इतः ॥ ५ ॥ व्यञ्जकत्वं तदेवास्या स्पाद्याकारद्श्यता। द्रष्टत्वं च दशरस्तहद्व्याप्निः स्याद्धिय उद्भवे ॥ & ॥ चिन्मात्रञ्योतिषा सर्वाः सवेदेहेष्‌ बुद्धयः मया यस्मातप्रकाश्यन्ते सवस्यात्मा ततो ह्यहम्‌ ॥ ७ ॥ स्वप्नादौ बाह्यविषयाभावाद्वुद्धिरेव तत्तद्रासनावासिता हश्यते चेत्तावतता प्रकृते किमायातमि त्याशङ्कय हश्यादबुद्धयादिसंघातान्‌ द्रष्टु रात्मनो विवेकः सिद्धयतीति सटृष्टान्तमाह-भिक्षामिति ।।२ बुद्धेरर्थाकारेण हश्यमानत्वं हृष्टान्तेन स्पष्टयति--मूषेति ॥ २३ ॥ ताम्रादेरग्निसम्पकरद्दरितस्य मषानिषिक्तस्य कठिनमूषाभिघातेन रात्यापत्तौ मृषाकारापत्तावपि बुद्धेरमूर्तायास्ताभ्रादिविलक्षणाया विषयव्याप्तावपि कृतस्तदाकारापत्तिरित्यारङ्ुय शृष्टान्तान्तर- माह--व्यञ्जको वेति ।। ४॥। बुद्धे रन्वयमुखेन प्रत्यक्षत्वं स्वप्नस्मृ्योरित्यत्रोक्तमनुवदति--धीरेवेति । यस्मादबुद्धिरेव विषयाकारा जागरिते पूर्वानुभवे च पुरषेणोपरभ्ा तस्मात्तस्या: स्मृतिस्वप्नयोरर्थाकाराया दशंन- मविरुढमित्यथः । तदेव व्यतिरेकमुखेन स्फोरयति- न चेदिति । यदर्थाकारा धीर्जागरिते न हृष्टा कथं तहि स्वप्ने ह्येत । तत्र बुद्धिव्यतिरिक्तार्थामावाददष्टस्फुरणायोगाच्च । यदि पूर्वानुभवकाले बुद्धिर्था कारा नानुभृता तहि पुरुषस्य स्मरतः स्मृतेराकृतिनं स्यादुबृद्धिव्यतिरिक्तस्याथंस्याकारप्रदस्य तत्रासत्वात्‌ बुद्धयारूढस्यापि तस्याननुभृतत्वे तदाकारग्रदत्वायोगात्‌ । तस्माज्जागरिते पूरवानु भवे च धियो विषया- कारायाः सिद्रं प्रत्यक्षत्वमित्यथंः ।। ५॥। यत्तु व्यञ्जकत्वादालोकवदर्थाकारा धीरित्युक्तम्‌ । तदयुक्तम्‌ । अर्थाकारत्वमन्तरेणापि स्वच्छ- स्वमावत्वेन व्यञ्चकत्वसंभवादित्याशङ्याह्‌-व्यञ्जकत्वमिति । चेतनेन बुद्धेटंश्यत्वे द्रष्टुश्चेतनस्य परिणामित्वमापयतेत्याश ङयाह- द्रष्टुत्वं चेति । यथा बुदुधेविषयाकारेण हङ्यत्वमेव व्यञ्जकत्वं तथा बद्धिवत्तीनां धर्माधमेवशादत्पत्तौ चिदात्मनः स्निधिमात्रेण व्या्तिस्तत्साक्षित्वं हे रात्मनो द्रष्टत्वं न परिणामित्वमित्यथः ।। ६ ॥ बुद्धितदुवृत्तिसाक्षित्वेन चेतनस्यापरिणामित्वेऽपि न ब्रह्यरूपता युक्ता प्रतिदेहं बुद्धिभेदेन साक्षिभेदादित्याशङ्कय साक्षिभेदे प्रमाणा भावान्मेवमित्याहु-चिन्भात्रेति ॥ ७ ॥ २१ १२९ १६ ९४ २८ ३२ ३२ उपदेदासाहस्री करणं कमं कर्ता च क्रिया खमप्ने फलं च घीः। जाग्रत्येवं यतो दष्टा द्रष्टा तस्मादतोऽन्यथा ॥ ८ ॥ बुद्धधादीनाभनात्मत्वं हैयोपादेयरूपतः | हानोपादानकर्ताऽऽत्मा न त्याज्यो न च गृह्यते ॥ ९॥ सबाह्याभ्यन्तरे शुद्धे प्रज्ञानेकरसे षने। बाह्यमाभ्यन्तरं चान्यत्कथं हियं प्रकल्प्यते ॥१०॥ य आत्मा नेति नेतीति प्रापोहेन शेषितः। स॒वेदुत्रह्मनिदत्मेष्टो यतेतातः परं कथम्‌ ॥११॥ अरनाया्तिक्रन्तं ब्रह्मैवास्मि निरन्तरम्‌ । ¢ . ४. विमृशेदेव कायेवान्‌ स्यां कथं चाहं मज्जसा ॥१२॥ पारगस्तु यथा[दा] नचास्तत्स्थः पारं यियासति । आत्मङ्खश्वेत्तथा[दा] कायं कतुमन्यदिदेच्छति ॥ - २॥ आतमज्ञस्यापि यस्य स्याद्धानोपादानता यदि । न मोक्षाहः स विज्ञेयो बान्तोऽसौ ब्रह्मणा घ वम्‌ ॥१४॥ चेतनस्य सवंत्रकत्वेऽपि टस्य ॒बद्धयादेरनेकत्वान्नादितीयब्रहमतेत्याश ङ्य क्रियाकारक- फलात्मकटर्यप्रपञ्चस्यानिर्वाच्याज्ञानविज्‌ग्मितमात्रत्वाच्चेतनस्य ब्रह्य त्वमविरुद्धमित्याह्-करणमिति। स्वप्ने करणादेः सवस्य बुद्धिव्यतिरेकेणाभावादनुद्धेश्व सृपुप्तावज्ञानात्ममात्रत्वाज्जागरितेऽपि करणादिरूपेण बुद्धिरेव स्वप्नवद्यस्माद्द्रष्टा तस्मादुबुद्धिसाक्षी साक्ष्याया वुद्रेरन्यथा-क्रियाकारक- फलविलक्षणो लक्षयते । तथा च ह्यस्य सवस्य मिथ्यात्वादयुक्ता साक्षिणो ब्रह्मतेत्यथंः ॥ ८ ॥ बुद्धयादीनामात्मसम्बन्धित्वेन प्रतीयमानानां कथमनात्मत्वमित्यार ङ्यागमापायित्वाद्रस्त्रादि- त्याह--बुद्धयादीनामिति । भात्मन्यपि स्यादागमापायित्वमित्याशडक्याह्‌--हानेति । ९॥ आत्मनः स्वरूपेण हानोपादानयोरभावे त्त्सम्बन्धित्वेन प्राप्तस्य वाह्यस्याभ्यन्तरस्य च हानो- पादाने स्यातामिति चेन्नेत्याहू-सबाह्येति । हेयमिति उपलक्षणमुपादेयमपि द्रष्टव्यम्‌ | १० ॥ वस्तुस्वभावानुसारेणात्मसम्बन्धि त्याज्यमुपादेयं वा नास्तीत्युक्तम्‌ । इदानीं विद्रत्प्रतिभासानुसारेणापि हानोपादानादिव्यवहारो न सम्भवतोत्याह-य आत्मेति ॥ ११॥ कूटस्थं निविरोषं ब्रह्मात्मतत्त्वं स्वानुभवगम्यत्वात्तन्निङ्चयाथं स्वयमेवात्मविद्िवेक्तु महती त्याह्‌-अश्ञनायेति । षड्मिवजितं ब्रह्मवास्मीति साक्षान्निरिचत्य कायंवतत्ववचनमनुभवविरद्धत्वान्न सिद्धयतीत्यथंः ॥ १२॥ पूर्वोक्तरीत्या विमशोंऽपि विविदिषावाक्यसिद्धस्य वेदानुवचनादेः सत्त्वशुद्धिहेतुत्वेन ज्ञानोत्पत्तिहेतो व्यापारस्य परित्यागी न सम्भव्रतीत्याराङ्खय ज्ञानिनस्तदसंभवं दृष्टान्तेन प्रतिपादयत्ति-पारग इति इह-प्रेयोमागं ॥ १३॥ मात्मज्ञस्यापि हानोपादानव्यापाराङ्गीकारे को दोषः स्यादित्या ङ्याह-आत्मद्स्येति ॥१४॥ १२९ १६ २०५ २४ २८ २९ स्वप्नस्मृतिप्रकरणम्‌ सादित्यं हि जगतप्राणस्तस्मान्नाहरनिक्षेव बा। प्राणज्ञस्यापि न स्यातां इतो ब्रह्मविदोऽदये ॥१५॥ न स्मरेदात्मनो द्यात्मा विस्मरेदराऽप्यरु्रचित्‌ । मनोऽपि स्मरतीत्येतज्ज्ञानमज्ञानहेतुजम्‌ ॥१६॥ ज्ञातु्यः परो द्यात्मा सोऽविद्याकन्पितः स्मृतः । अपो विया तस्मिच्‌ रज्ज्वां सपे इवाद्रयः ॥१७॥ कत्‌ कमंफला भावात्सबाद्याभ्यन्तरं द्यम्‌ । ममाहं वैति यो भाषस्तस्मिन्कस्य कतो भवेत्‌ ॥१८॥ आत्मा द्यात्मीय इत्येष भावोऽविद्याप्रकन्पितः। आत्मेकस्वे यसौ नास्ति बीजाभावे ङतः करम्‌ ॥१९॥ दष्ट श्रोत्‌ तथा सन्त्‌ विज्ञात्रेव तदक्षरम्‌ | ्रष्टराचनयन्न तद्यस्मात्तस्मादद्रश्टाऽ्दमक्षरम्‌ ॥२०॥ ३३ सन्ध्यां नोपासते विप्रास्ते कथं ब्राह्मणाः स्मृता "इत्यादिस्मतेब्रंहयविदोऽपि सन्ध्यावन्दनादि- व्यापारोऽवदयंभावीत्याशङ्कुय प्राणस्वरूपसाक्नात्कारेऽपि नाहोरात्रादिविभागः सम्भवति । ब्रह्मात्मनि पूनः साक्षात्कृते तस्मिन्नद्ि्तीये नाहो रात्रादिवि भागः सम्भवतीति किमुत्त वक्तव्यम्‌, अतो न ब्रह्मविदः सन्ध्यावन्दनादिव्यापारसिद्धिरित्याह-सादित्यमिति ॥ १५॥ ब्रहाविदो बाह्यक्रियाभावेऽपि स्वात्मनि विस्मृति परिहूत्य स्मृति्मोक्षाय कततव्येत्याशङ्क्याहू- न स्मरेदिति । स्मरणविस्मरणयोरभावे हेतुमाह्‌-अटुप्तेति । अत्मनि स्मरणास्मरणयो रभावेऽपि मनो ज्ञानादृध्वं माविर्भावतिरोभावात्मना वत्तंमानमाविर्भावतिरोभावदान्त्यथंमात्मानं स्मरिष्यतीत्या- शङ्ुयाह-मनोऽपोति ।। १६॥ प्रत्यगात्मनः स्वात्मनि स्मरणाभावेऽपि परमात्मनि भविष्यतीत्याशङ्कयाहु-ज्ञातुरिति । यदि परमात्मा प्रत्यगात्मनो ज्ञेयोऽभिप्रेतस्तहि स हदयत्वादविद्याकल्पितो रज्जुसपंवद्‌ विद्रद्धिरुपगतस्तथा च रज्ज्वां कल्पिते सर्पे रज्जु्नान्ना्निरस्ते रज्जुरेव यथाऽवशिष्यते तथा ब्रह्याव्मविद्ययाऽविद्यानिवृत््या कल्पिते सवंस्मिन्नपाकृते प्रत्यगात्मेवाद्वि्तोयोऽवशिष्टो भवत्तीत्यथंः ।। १७ ॥ प्रत्यगात्मनो वस्तूतोऽद्वि्ीयत्वेऽपि तस्मिन्ममाहमिति संसारस्य प्रतीषमानत्वात्तन्निवृत्तये स्याद- नुष्ठानमित्याशङ्कय ज्ञानात्प्रागनुष्ठानेऽपि नोध्वं तत्सिद्धिरित्याह-कत्रिति । १८ ॥ आत्मविदो देहादावहुकारममकारयोरभावे हेतुमाह-आत्मा हीति । आत्मेकत्वे सतीति दोषः ।। १९॥। केन प्रमाणेनात्मेकत्वं ज्ञातुं रक्यमित्याशङ्कय वाक्यवेलादित्याहू-्रष्टिति | द्रष्ट्ायन्यन्न तद्यस्मात्तस्माद्रष्टा्हमक्षरं तदेव प्रकृतमक्षरं द्ष्टादिरूपेण वतते न तु तस्मादक्ञरादद्रष्टादिनामाऽस्ति । यस्मादेवं तस्मादद्रष्ादिरूपेण प्रसिद्धोऽहं प्रत्यगात्मा ब्रह्योवाक्षरमित्ति वाक्यवशादेक्यप्रतिपत्ति- रित्यथंः ॥ २० ॥ ५ १६ २० 41 ९८ ३९ ४ उपदेशसाहस्री स्थावरं जङ्गमं चेव द्रष्टत्वादिक्रियायुतम्‌ | सवेमक्षरमेवातः सवस्याऽऽत्माश्छरं त्वहम्‌ ॥२१॥ अकायशेषमात्मानमक्रियात्मक्रियाफलम्‌ । निमेमं निरहङ्कार यः पश्यति सं पश्यति ।॥२२॥ ममाहङ्ञारयलेच्छाः श्चन्या एव स्वमावतः | आत्मनीति यदि ज्ञातमाध्वं स्वस्थाः किमीदितेः ॥२२॥ योऽदङ्खर्तारमात्मानं तथा वेत्तारमेव च) वेत्यानात्मन्ञ एवासौ योऽन्यंथाज्ञः स॒ आत्मवित्‌ ॥२४॥ यथान्यत्वेऽपि तादात्म्यं देह्ादिष्वात्मनो मतम्‌ । तथाऽकतुरबिज्ञानात्फलकर्मात्मताऽऽत्मनः ॥२५॥ दृष्टिः भ्ुतिमेतिङ्गातिः सखमप्ने दृष्टा जनैः सदा । तासामात्मस्वरूपत्वादतः प्रत्यक्चताऽऽत्मनः ॥२६॥ मक्षरस्य सर्वात्मकत्वादात्मनश्चातथात्वात्कथमेकत्वमित्याशङ्कयात्मनोऽपि सर्वात्मकत्वमक्ष- रात्मकंस्याविशिष्टमित्याह--स्थावरमिति । २१॥ तारि स्थावरजङ्खमत्वेन सप्रपञ्चत्वं ब्रह्मात्मनः स्यादित्याश द्य सवंविरेषडुन्यं चिन्मात्रमात्म- तत्त्वमित्याह--अकायं इति ॥ २२॥ | आत्मविदोऽपि कमभ्युपगमादस्ति कायंरोषत्वमित्याराङ्धयाह्‌--ममेति । भात्मस्वरूपानुभवा- नुरोधादात्मनि ममाहंकारादीनामसत्तवे ज्ञाते तेनेव ज्ञानेन कृतकृत्यत्वात्कमंणां विफलत्वादात्मनः तच्छे रशषत्वासिद्धिरित्यथंः 11 २३॥ देहव्यतिरिक्तात्मदशिनः सर्वेषु पारखौकिकर्मसु अधिका राभ्युपगमादस्त्यात्मविदोऽपि कमंशेष- तेत्याशङ्खय तस्यात्मवित्त्वाभावान्मेवमित्याह्‌ योऽहमिति । कतृंत्वभोक्तृत्वप्र मातुत्वेनात्मानं जान- न्नात्मज्ञो न चेत्तहि कः स्यादात्मविदित्याश द्कुय योऽहंकर््रादिसाक्षिणमात्मानं वेत्ति स भवत्यात्मविदि- त्याह-योऽन्यथेति ।। २४॥ ` आत्मा चेदहं ङ्धारादतिरिच्यते तहि त्स्मिन्नात्मनि कथं कतुत्वभोक्तत्वप्रयेत्याशङ्याह- यथान्यत्वेऽपीति \ आत्मनो देहादिभ्यो वस्तुतोऽन्यत्वेपि तेषु तादात्म्यमाध्यासिकं यथाऽभिमतं तथेवा- कतुं रभोक्तुरपरिज्ञानादहङ्धुाराध्यासद्ा रा कतुतता भोक्ता च भातीत्यथंः ॥ २५ ॥ अहद्धा राविवेकादात्मनि कतुत्वादिभ्रान्तिरित्ययुक्तम्‌ । सवृत्तिकस्याहंकारस्यात्मनश्च व्यतिरे- कासिद्धेरित्याशङ्कयाह- दृष्टिरिति । टृष्टयादीनां सान्तःकरणानां साक्षिवेद्यत्वात्ततो व्यतिरेकः साक्षिणः स्वप्ने सिद्धयत्तीत्यथंः । टष्टयादीनामन्तःकरणसंहितानां हर्यत्वेन तत्साक्षिणो ग्यतिरेकमुक्त्वा सुषुप्ते दृष्यादीनामज्ञानात्ममात्रत्वेनास्तमयादद्ितीयस्य तस्यापरोक्षचिन्मात्रत्वोपपत्तेरच सुघ्रटो व्यतिरेकः स्यादित्याहु-त्ासामिति ॥ २६॥ १९ ९१६ २० र्ट २८ स्वप्नस्मृतिप्रकरणम्‌ परलोकभयं यस्य नास्ति मृत्युमयं तथा। तस्यात्मन्ञस्य शोच्याः स्थुः सब्रह्मन्द्रा अपीश्वराः ॥२७॥ दश्वरत्वेन कि तस्य॒ अहन्द्रत्येन वा पुनः ष्णा चेत्सवेतश्छिन्ना सवेदेन्योद्धवाऽन्ुभा ॥२८॥ अहमित्यात्मधीयां च ममेत्यात्मीयधीरपि। अथेसून्ये यदा यस्य स॒ आत्मज्ञो भवेत्तदा ॥२६॥ बुद्ध्यादौ सत्युपाधो च तथाऽसत्यविज्ञषता। यस्य ॒चेदात्मनो ज्ञाता तस्य कायं कथं भवेत्‌ ॥३०॥ प्रसन्ने विमरे व्योम्नि प्र्ञानेकरसेऽद्रये । उत्पन्नात्मधियो ब्रूत किमन्यत्कायमिष्यते ॥२१॥ आत्मानं सवेभूतस्थममित्रे चात्मनोऽपि यः| पश्यन्निच्छत्यसौ नुनं शीतीकतुं विभावसुम्‌ ॥२२॥ अहुंकतृव्यतिरेकापादनेन तत्साक्षिणो ब्रह्यत्वापादनेन च को लाभः स्यादित्याराङ्खय परलोक- सम्बन्विभयाभावो मत्युभयाभावस्चेत्यमिप्रेत्य द्िविधभयाभावन्ञापकं दशंयति--परलोकेति 1 कृताथं- त्वेन प्रसिद्धा ब्रह्मन्द्रादयोऽपि यदा शोच्यत्वेनात्मविदो ज्ञायन्ते तदा तस्योभयोरभावाधिगति- रित्यथंः | २७॥। न॒ तेषां शोच्यत्वं प्राथंनीयत्वादित्याशङ्कय ब्रह्मविदस्तत्प्राथनाभावान्मेवमित्याह्‌-ईङ्व- रेति ।। २८॥ कदा तहि ब्रह्मात्मज्ञो भवतीत्याशङ्याह-अहमिति ! शास्त्राचार्यानुगृही तस्य पदाथंविवेकवतो यस्मिन्काले बुद्धिद्रयं न प्रवतंकं तस्मिन्काले तस्यं वाक्या्यथोक्ता विद्योदेतीत्यथंः ॥ २९ ॥ यथोक्त्ञानोत्पत्त्यनन्तरं ज्ञानवतो नास्ति कायंहेषत्वमित्याह-बुदचादाविति । अवस्थाद्रये बुद्धयादावुपाधौ विद्यमाने, सुषुप्ते च तस्मिन्नसति यस्य शास्त्राचार्यानुगृहीतस्यात्मनो निविरोषता वेदारचेत्प्रमाणमिति [ वत्‌ ] निदिचताऽवगता तदा तस्य कृताथंत्वान्न कथश्चित्कायं सं मवतीत्यथंः ।। ३० ॥। आत्मविदो नास्ति कार्यावशेषतेत्यत्र हेत्वन्तरमाह प्रसन्न इति । आगन्तुकनेसगिकदोषरहिते व्योमवश्निरवयवत्वादिलक्षणे चेतन्यतावन्मात्रे कायंकारणविभागशुन्ये ब्रह्मण्यहस्मोति उत्पन्नज्ञानस्य न कायंमवशिष्टमस्तीत्ययुक्ता कायंशेषतेत्यथंः ॥ ३१॥ नन्वात्मविदोऽपि श्रेयोऽवापिप्रतिबन्धकस्य रात्रोः संभवात्तत्परिहारार्थं किञ्चिदनुष्टेयं स्यादिति चेन्नेत्याह-आत्मानमिति । यथा रवेरुष्मस्वभावस्य शीतीकरणमशक्यं तथा निविरेषब्रह्मात्मविदोऽपि मित्रामित्रादिदशंनायोणन्नानुष्ठानरोषोपपत्तिरित्यथंः ॥ ३२ ॥ २५ 4, १६ २० 41 २८ ३६ उपदेशसाहस्री प्रज्ञाप्राणानुकार्यात्मा छयेवाक्षादिगोचरः । भ्यायतीवेति चोक्तो दहि शुद्धो शक्तः स्वतो हि सः ॥२२॥ अप्राणस्याऽमनस्कस्य तथाञ्संसर्भिणो दशः । ग्योमवद्व्यापिनो ह्यस्य कथं कायं भवेन्मम ॥२३४॥ * [९ विं @ असमाधि न प्रयामि निर्विकारस्य सवेदा। बरहमणो मे बिशवद्धस्य शोध्यं नान्यदिषाप्मनः॥३५॥ गन्तव्य च तथा नव सवगस्याञऽचलस्य च। नोध्वं नाधस्तिरो वापि निष्करस्यागुणत्यतः ॥२६॥ चिन्मात्रज्योतिषो निस्यं तमस्तस्मिन्न विद्यते। कथ कायं ममेवाद्य नित्यञुक्तस्य शिष्यते ॥२७॥ अमनस्कस्य का चिन्ता क्रिया बवाऽनिन्द्ियस्य का । अप्राणो ह्यमनाः श्रः इति सत्यं भरतेवेचः ॥२८५ किञ्चात्मनः सोपाधिकस्य निरुपाधिकस्य वा कायंशेषत्वमिति विकल्प्याऽभ्यमङ्गीकरोति-प्रज्ञेति। यथा चन्द्रादिकछठाया जलपात्रानुविधायिनी तच्वलनादिकमनुकरोति । तथाऽऽ्त्माभासोऽपि बुद्धयादिगतो बुद्धयविवेकात्प्रज्ञाप्राणडचेत्युभयानुकारीति ध्यायतीव लेकायत्तीवेति श्रुत्योच्यते । तस्मादात्मा सोपाधिकः सन्‌ कायंशेषो भवत्येवेत्यथंः । द्वितीयं दूषयति--शरुद्ध इति । स्वतश्चात्मा शुद्धो मुक्तो निश्चलो यस्मादालक्ष्यते ततो नासौ कायंशेषतां गन्तुमहंतीत्यथः ॥ ३२३ ॥। निरुपाधिकस्यात्मनो नं कायंरोषतेत्युपपादयत्ति-अप्राणस्येति । क्रियाशक्तिभागेन ज्ञानशक्ति- भागेन चोपाधिना सम्बन्धविधुरस्य स्वभावतदचासंसगिणोऽसङ्घस्य चे्न्यमात्रस्याकाशवदन- वच्छिन्नस्य कर्तव्यं नेव सम्भवति । ततो न निरुपाधिकस्य कायंरोषोपपत्तिरित्यथंः ॥ ३४॥ मात्मविदोऽपि कस्यचिदसमाधानविधूननार्थं व्यापारः स्यादित्याश द्य सवंदा निविकारत्वात्तस्य मे नासमाधिरित्याह-जसमाधिपिति ! तथापि शोद्धयस्य पाप्मनः शोधनाथं व्यापारः स्यादित्याशङ्कय विशुद्धब्रह्मस्वभावत्वान्मेवमित्याह्‌-ज्रह्मण इति । ।॥ २५॥ अन्यन्नपदयामीत्यक्तं तदयक्तम्‌ । गन्तव्यस्य गमनसाधनस्य च ब्रहयाविदो ज्ञातव्य॑त्वादित्या- श ङ्खयानवच्छिन्नत्वादचरुत्वाच्चात्मनो निगणब्रह्यनिष्ठस्य गन्तव्यं गमनसाघनं च नेव प्यामीत्याह- गन्तव्यं चेति। किञ्च निगुंणत्वान्निरवयवत्वाच्चात्मनो देमेदाभावान्न गन्तव्यादिविभागसिद्धि रित्याह-नोध्वंमिति । ३६ ॥ आत्मनो गुणादिरहितत्त्वं कथमित्याश दुय चिन्मात्रज्योतिष्टवात्तस्मिन्गुणादिहेतोरज्ञानस्य सदेवासत्त्वादित्याहू-चिन्मात्रेति। एवंलक्षणस्य मम॒ नित्यमुक्तस्येदानीमवगतब्रह्यभावस्य न कथञ्चिदपि कायं विधातुं शक्यमिति फलितमाह--कथमिति ॥ २३७ ॥ किञ्चात्मविदोऽज्ञानासम्बन्धात्तत्कार्येण मनसा चक्षुरादिना च सम्बन्धाभावादुभयविधक्रिया- ऽसिद्धर्नास्ति क्रियाशेषतेत्याह-अमनस्कस्येति । आत्मनो मनःप्राणादिराहित्ये प्रमाणमाह- १२९ १६ २० 41 २८ २३२ स्वप्नस्मृतिप्रकरणम्‌ अकारस्वाददेन्चत्वाददिक्स्वादनिभित्ततः । आत्मनो मैव कालादेरपेश्षा ध्यायतः सदा ॥२३९॥ यस्मिन्देवाश्च वेदाथ पवित्रं कत्स्नमेकताम्‌ । ब्रजेत्तन्मानसं तीथं यस्मिन्स्नात्वाऽमृतो भवेत्‌ ॥४०॥ न चास्ति शब्दा दिरनन्यवेदनः परस्परेणापि न चैव इष्यते ¦ परेण दृदयास्तु यथा रसोदयः तथेव दर्यत्वत एव दैहिकाः ॥४१॥ अहममेत्येषणयत्नविक्रियासुखादयस्तददिह प्रदश्यतः । दश्यत्वयोगाच्च परस्परेण ते न दृश्यतां यान्ति ततः परो भवान्‌ ।४२॥ अहकरियाया हि समस्तविक्रिया सङ का इमंफठेन संहवा । चितिस्वरूपेण समन्ततोऽकयत्‌ प्रकाश्यमानाऽसिततात्मनो तः ॥४३॥ इशिस्वस्पेण हि सर्वदेहिनां वियद्यथा व्याप्य मनांस्यवस्थितः। अतो न तस्मादपरोऽस्ति वेदिता परोऽपि तस्मादत एक ईश्वरः ॥४४॥। अप्राण इति । निदोषिस्य श्रुत्तिवचसो यथाथत्वादज्ञानमूलयोमंनःप्राणयो रात्मविदोऽभावान्न तस्य क्रियोपपत्तिरित्यथंः ।। ३८ ॥ किञ्च कालादिरहितत्वादात्मनः सदा " तथाविधमोत्मानमवगच्छतो नेव कारदेरपेश्ना क्रियोप- युक्ता । तस्मान्नात्मविदोऽस्ति क्रियाशेषतेत्याह--अकालत्वादिति । निमित्तं राहुदशंनसंक्रमणादि ॥ ३९॥ मात्मविदो देशकालादिसव्यपेक्षे कमंण्यवेक्षाभावेऽपि प्रयागादितीरथे स्यादपेक्षा ततस्य मुक्ति हेतुत्वस्मरणादित्याश ङ्य ब्रह्यात्मज्ञानलक्षणे तीथं साक्षादेव मुक्तिहेतौ स्नातस्य नास्ति तीर्थान्तरा- पेकषेत्याह-यस्मिल्िति । ॥ ४०॥ एवं कृताथत्वापादक ब्रह्मात्मज्ञानं केन रभ्यमित्याश ङ्ुय पदाथंविवेकवता मुमृक्षुणेति विवक्षि- तत्वात्‌ पदाथंविवेकमुक्तमेव संक्षिप्य वक्तुमादौ स्थूलदेहव्यत्तिरेकमात्मनो विरादयति- नचेति ॥ ४१॥ एवं स्थृल्देह॒व्यत्तिरेकमात्मनस्तदग्राहकस्योक्त्वा सूक्ष्मदेहव्यतिरेकं तस्योपन्यस्यति-अहूमिति। स्थूखदेहवदहुंकारादयः सूष्ष्मदेहात्मका व्यवहारे न स्वतः सिद्धघन्ति । नापि तस्मादेव हेतोस्ते परस्परेण हदयन्ते । अतः स्वतोऽन्योन्यतरच ग्रहुणायोगात्तदुग्राहकस्तत्तो व्यत्तिरिक्तः स्यादित्यथ: ॥ ४२॥ अहुंका रादिग्राहुकस्य ततो व्यत्तिरिक्तत्वेऽपि त्त्सम्बन्धप्रतीतेनित्यमुक्तत्वासिदधिरित्याशङ्कय तत्सम्बन्धस्यापि साक्षित्वान्मेवमित्याहु--अहंक्रियेति ॥ ४२ ॥ बुद्धितद्वृत्तिसाक्षित्वेनासित्तत्वमनवरुद्धत्वमात्मनो यद्यपि सिद्धं तथापि न ब्रह्मत्वं लभ्यते । प्रतिदेहं मेदप्रतीतेरित्याश द्य तद्भेदे प्रमाणाभावादयुक्ता ब्रह्यात्मतेत्याह---वुक्शौति ॥ ४४॥ १. अतः परं ''तथाविधक्व दज्ञानमूलयोमंनः प्रणथोर्मामास्मानमवगच्छतो'' इतिपाठः--क । २३७ १९ १६ २७ र ९८ ३८ ` उपदेशसाहस्री शरीरबुष्योयेदि चान्यदृरयता निरात्मवादाः सुनिराश्ृता मया । परश शुद्धो ह्यविशद्धिकमेतः सुनिमलः सवंगतोऽसितोऽ्द्रयः ॥४१॥ घटादिरूपं यदि तेन गृह्यते मनः प्रवृत्तं बहुधा स्वद्त्तिमिः अशुद्ध यचिद्र पविकारदोषता मतेयेथा वारयितुं न पायते ॥४६॥ यथा विशुद्धं गगनं निरन्तरं न सञ्जते नापि च लिप्यते तथा । समस्तभूतेषु सदेव तेष्वयं समः सदात्मा ह्यजरोऽमरोऽभयः ॥४७। अमूतमूर्तानि च कमेवासना दशिस्रूपस्य बहिः प्रकल्पिताः । अविद्यया द्यात्मनि मृढदष्टिभिरपोद्य नेतीत्यवश्चेषितो दिः ॥४८॥ प्रबोधरूपं मनसोऽ्थयोगजं स्मृतौ च सुरस्य च दश्यतेऽथवत्‌ । तथेव देहप्रतिमानतः पृथग्‌ दश्च; शरीरं च मनश्च दश्यतः ॥४९॥ स्वभावशरद्ध गगने घनादिके मरेऽपयाते सति चाविश्षेषता । यथा च तद्व्छ्र. तिवारितदये सदाऽविशेषो गगनोपमे दस्लौ ॥५०॥ देह यसाक्षी ब्रह्मस्व भावश्चेदात्मा कृतस्तहि तस्य नास्तित्वादिकमेके मन्यन्ते तत्राह-शरोरेति। देहृदयस्यान्येन स्थायिना ग्राह्यता यदि प्रागुक्तस्यायेन प्रतिपन्ना, तदा श्रुतिप्रत्यभिनज्ञादिप्रमया बौद्धादि- राद्धान्ता निराकृता भवन्ति, स चायं साक्षी संसारहेतुधर्माधर्माख्यकण्णः सकाशात्परो व्यतिरिक्तो यतः सिद्रोऽतः सुनिमंलोऽनवच्छिन्नो द्रेतस्य हृद्यतया तत्सम्बन्धरहितर्च सिध्यतीत्यथः ॥ ४५॥ जुद्धिशरीरयो रात्महश्यत्वे सम्प्रतिपत्त्यभावमारङ्कयोक्तलक्षणमात्मानमिच्छता तयो हंश्यत्व- माश्रयितन्यमित्याह्‌-धटावीति । बहूधा स्ववृत्तिभिः प्रवत्तं मनो पटाद्याकारं यदितेत्तव पक्षेन गृह्यते तदा बृद्धिवदात्मनो दोषपरम्परा निवारयितुं न शक्यते । साक्षित्वानभ्युपगमे सत्यवश्यंभावि त्वादित्यथंः ॥ ४६॥ घटादिरूपस्य मनसो हरयत्वेऽपि सवंभूतस्थत्वादांत्मनः सद्धादिदोषात्कुतः सूनिमंलत्वमित्या- राद्धुयाह्-यथेति--॥ ४७॥ | कथमात्मनो विशुद्त्वमित्यार ङ्कयामूर्तादिनिराकरणद्रारेण श्रत्याऽऽत्मस्वरूपप्रतिपादनादित्याह --अमूर्तेति ॥ ४८ ॥ भमूतमूर्तादीनामात्मसम्बन्धित्वेन प्रतीयमानानां कुतः श्रुत्या निराक रणमित्यारङ्कय स्थूलसूक्ष्म- देहात्मकानां सर्वेषां हश्यत्वादित्याह-प्रबोधरूपमिति । अ्थ॑वदित्यर्थाकारं मनसो रूपं हर्यत इत्यन्वयः। देहुप्रतिभा देहवासना ॥ ४९ ॥ ननु श्रुत्या प्रतीयमानसंसारनिरासद्रारेणात्मा प्रतिपाद्यते चेन्निवत्तसंसारस्यानिवृत्तसंसारस्य ` चाविरेषत्वादनित्यत्वादिदोषप्रसक्तिरित्यारङ्कयाहु- स्वभाव इति । स्वभावशुद्धत्वाद्‌ दहरो न कदाचिदध्यस्तनिवृत्तिव्यतिरेकेण स्वरूपे विरेषः स्यात्‌ । निवृत्तिस्तु मिथ्याप्रतियोगिकल्वादधिष्ठान- भूतहगात्मव्यतिरिक्ता न भवत्तीत्यथंः ।। ५० ॥ ॥ विवृत्तं स्वप्नस्मृतिप्रकरणं चतुदंशम्‌ ॥ १४॥ १६ २० 4. २८ ३२ ॥ नान्यदन्यत्पकरणम्‌ ॥ १९॥ नान्यदन्यद्कवेदयस्मान्नान्यत्किचिद्दिचिन्तयेत्‌ । अन्यस्यान्यात्मभावे हि ना्स्तस्य ध बो भवेत्‌ ॥ १ ॥ स्मरतो दृश्यते दृष्टं पटे चित्रमिवापितम्‌ । यत्र येन च तौ ज्ञेयौ सत्ल्े्रषसंको ॥२॥ फलान्तं चानुभूतं यदुतं कर््रादिकारकेः । स्मर्यमाणं हि कर्मस्थं पूवं कमैव तच्चितः ॥ ३ ॥ रषटुश्चान्यद्धवेदूदश्यं दृ्यत्वाद्घटवत्सदा । दश्यादद्रशाऽसजातीयो न धीवत्साक्षिताञ्न्यथा ॥ ४ ॥ ॥। न्तार्यष्छर्यख्प्नख्करणास्त्‌ ।। सत्यज्ञानानन्दपूर्णाना्न्तं देतवजितम्‌ । ब्रह्माहमस्म्यहं ब्रह्मास्म्यसद्धो नित्यमुक्त ३४ । केचिदेकदेरीयाः स्वभावसुद्धो न भवत्यात्मा किन्तु संसारी सन्नेव ज्ञानध्यानादिसाघनेन ब्रह्य भावमेष्यतीति मन्यन्ते तान्प्रत्याहु- नान्यदन्यदिति । अन्यदब्रह्मरूपं स्वरूपे स्थिते नान्यद्ब्रह्म भवितुमर्हति तद्रुपस्थितिविरोधात्‌ । नापि तद्रूपे नष्टे तस्यान्यभावस्तस्येव प्राप्तुरभावात्‌ । यत एवं ततोऽ ब्रह्माहं संसारी ब्रह्यभविष्यामीति न किञ्चिदन्यच्चिन्तयेदित्यथंः । यदि ब्रहमणोऽन्यस्याब्रह्मणः संसारिणो ध्यानादिनाऽन्यब्रह्यभावः साध्येत तदा तस्य संसारिणः स्वरूपनाशोऽवरयंभावी स्यात्‌ । तस्मादात्मनो ब्रह्मभावं मोक्षमिच्छता न ब्रह्यात्ममेदो वास्तवोऽस्तीति स्वीकतंव्यमित्याह- अन्यस्येति ॥ १॥ अन्यस्यान्यभावासम्भवान्न चेदन्यद्धेयं न च स्वात्मनि ध्यानं संभवति कथं तहि निदिध्यासन- विधिः स्यादित्याशङ्कुय नैरन्तर्येण पदाथंविवेकसम्पादनं तदर्थः स्यादित्यभिप्रेत्याह-स्मरत इति | षठ नीख्पीतादि स्मरतो यत्रान्तःकरणे तद्वासनामयं पटे चित्रमिवापितमुपलभ्यते ! येन चेतनेन तदृहृश्येत तौ सत्त्वं क्ेत्रजञरचेत्येवमा त्मकेन विवेकेन ज्ञात्तव्यावित्यथः ।। २॥ | ` अन्तःकरणस्याप्रत्यक्षत्वात्कथं तत्रस्थं नीलपीतादि स्मृतौ द्रष्टुशक्यमित्याशद्धुयाह-फलान्त- मिति। केर्त्रादिकारकेयुक्तं सुखादिफलावसानं च यदूद्रेतं पूवंमनुभृत्तं तदिदानीं स्मय॑माणं ` कम॑स्थं हर्यात्मतया स्थिततमिव हस्यते । यस्मात्पुवहष्टस्येदानीमाश्रयत्वेन चेत्तोऽनुभूयते तस्मात्पुवंमपि चित्कर्म- तया चेतोऽनुभूतं गम्यते । अन्यथाञन्त.ःकरणे तत्स्मेरणानुपपत्तेरित्यथः ॥। ३॥ केचिदात्मेव दरष्टा हश्यर्चेत्याश्रयन्तः स्वाश्रयं वासनामयंरूपं स्वयमेव द्रष्टा पद्यतीति नान्तः - करणस्य प्रत्यक्षतेत्याचक्षते तान्प्रत्याह-द्रषटृहचेति । द्रष्ट्‌ हश्ययो्भेदेऽपि परिणामित्वेन साजात्यमा- शङ्कयाह--दुष्यादिति । यदि तयोरसजातीयत्वं मिथो विलक्षणत्वं नेष्यते वहि धीवदेव साक्षिताऽऽत्मनो न्‌ स्यात्‌, परिणामित्वादित्यथंः ॥ ४ ॥ १२९ २४ २८ ४० ` उपदेदासाहस्री स्वात्मबुद्धिमपेक्ष्यासौ विधीनां स्यातप्रयोजकः । जात्यादिः शववत्तेन वदन्नानात्मताऽन्यथा ॥ ५ ॥ न॒ तप्रियाप्रिय दल्युक्तनदिहत्वं क्रियाफलम्‌ । देहयोगः क्रियाहेतुस्तस्मा दिद्वान्‌ त्रि यार्त्यज्ेत्‌ ॥ & ॥ कमंस्वात्मा स्वतन्त्रश्वेन्निषृत्तौ च तयेष्यताम्‌ । अदेहत्वे फलेऽकार्ये ज्ञाते ङर्यात्कथं क्रियाः ॥ ७ ॥ जात्यादीन्संपरित्यज्य निमित्तं कमणां बुधः| कमहेतुविरुद्वं यत्स्वरूपं शास्त्रतः स्मरेत्‌ ॥८ ॥ आत्मकः सवभूतेष तानि तस्मिश्च खे यथा पयगादव्योमवत्सवे शुक्रं दीत्निमदिष्यते॥ ९॥ ननु भवत्येवात्मा साक्षी ब्राह्यण्यादिजातिमतस्तस्य विधिरेषत्वादित्यादाङ्कयाह्‌- स्वात्मेति । मसौ जात्यादिः स्वस्मिघ्नात्मबुद्धितादात्म्याध्यासमपेकष्य विधीनां प्रवतंकः स्यात्‌ । यथा शवो मम भ्राता मम पितेति वाऽध्यासानरुसारेण संस्कारप्रयोजको हर्यते न त्वध्यासाभावे संस्कारप्रयोजकत्वं तस्योपलभ्यते । तेन शववदेव जात्यादि रात्मधर्मो न भवति । अन्यथा जात्यादिमत्तवे घटवदात्मनोऽ नात्मत्वप्रसङ्खादित्यथंः ॥ ५ ॥ नाध्यासात्‌ कतुत्वं मोक्षाय विदुषोऽपि क्रियानुष्ठानादित्याशङ्धुयाह्‌-न प्रियेति । यक्करियाफलं तत्प्रियाप्रियसंस्पशि ष्टम्‌ । मोक्षे चारारीरं^ वाव सन्तं न प्रियाप्रिये स्पुरसत इति भ्रुतेनप्रियंप्रियसंस्पर्शो- "ऽस्ति । त्तोऽशरीरत्वं कैवल्यं क्रियाफलम्‌ । किन्तु देवादिदेहुप्राप्तिरेव तत्फलम्‌ । यस्मान्मोक्षो न क्रियासाध्यः देहयोगस्तु क्रियया साध्यते । तस्मादेवं विद्वान्‌ न कमंसाध्या मुक्तिः ज्ञानादेव तु सेति विजानन्विरुदढधसत्त्वो ब्रह्मात्मत्वं जिज्ञासमानः सर्वाणि कर्माणि त्यक्त्वा ज्ञानसाधनश्रवणादिनिष्ठः स्यादित्यथंः । ६॥ ननु. सर्वेषां कर्म॑णा मात्मकत्तव्यत्वेन प्रतीतेनं विद्वान्क्रियास्त्यक्तुं शक्नोतीति चेन्नेत्याह्‌- कर्मस्विति । कामादियुक्तस्य व्यापारेषु स्वाधीनतावद्विशुद्धसत्त्वस्य बुभृत्सोस्तत्यागेऽपि स्वातन्त्यमस्ती- त्यथः । कमसु प्रयोजनाभावाच्च परित्यागो मुमुक्षोः सिद्धयतीत्याहु-अदेहश्व इति । देहादि राहित्ये मोक्षलक्षणफले कमंभिरसाध्ये शास्त्रादिना सिदे केनापि प्रकारेण मुमुक्षुनं कर्माणि पारयत्तोत्यथंः ॥। ७ ॥ कि क्रियापरित्यागमात्रादेवाका यं विदेहत्वं प्राप्यते नेत्याह-जात्यादीनिति ॥ ८ ॥ आत्मा किलक्षणः स्मतेव्यः कि वा शास्तरमित्याश ङ्य यस्तु सर्वाणि भूतान्यात्मन्येवानुपश्यति। सवभूतेषु चात्मानं तत्तो न विजुगुप्सते । 'सपयंगाच्छक्रमकायमब्रणमस्नाविरं शुद्धमपापविद्धमि'ति मन्वद्रयं व्याक रोति-आत्मेक इति ।। ९ ॥ १. इदं पुस्तके नोपङम्यते । २. ईश।वास्यै १२ १६ ९1 २८ नान्यदन्यत्प्रकरणम्‌ वणस्नाय्वोरभावेन स्थलं ` देहं निवारयेत्‌ । शुद्धापापतया रेप लिङ्ग चाकायमित्युत् ॥१०॥ वासुदेवो यथाऽत्थ स्वदेहे चात्रवीत्समम्‌ । तद्देचि य आत्मानं समं स॒ ब्रह्मवित्नमः॥११॥ यथा हयन्यशरीरेषु ममाहन्ता म॒ वेभ्यते। अररिमश्वापि तथा देहे षीताह्ित्वाविष्षेषतः ॥१२॥ ('रूपसंस्कारतुल्याधी रागद्वेषौ भयं च॒ यत्‌ । गृह्यते धीश्रयं तस्माज्जाता सुद्रोऽममः सदा” ॥१३॥ यन्मनास्तन्मयोऽन्यत्वे नात्मत्वाप्नौ क्रियाऽऽत्मनि | आत्मत्वे चानपेश्षत््ात्सापेश्षं॑हि न तत्सत्‌ ॥१४॥ खमिवेकरसा जञपिरविभक्ताऽजराऽमलला । चक्षुरादपधाना सा बिपरीता निमान्यते ॥१५॥ व्रणस्नाय्वोरिति च। सवंदोषविनिमुक्तो निविशेषोऽद्वितीयः सन्नात्मा शास्त्राचायंद्रारा सदाज्नुसन्धातव्यो मुमुक्षुणेत्यथंः ।। १० ॥ यथोक्तमात्मानं यो वेत्ति स ब्रह्मविदामुत्तमो भवतोत्याहू-वासुदेव इति । अश्वत्थे निकृष्टे ० चोतकृष्टे सममात्मानं भगवानुक्तवान्‌ । “जद्वत्थः सवंवृक्षाणां ” “वृष्णीनां वासुदेवोऽ ति ॥ ११॥ तद्युक्तमर तस्योपाधिविशेषे ममाहंकाराभावात्‌, न तथा मुमुक्षोयुक्तमुपाधिविशेषे ममाहंकारोप- ` न्धेरिव्यारङ्कयाह--पथेति । ममाहमोर्भावो ममाहृन्ता सा मां प्रत्यन्यदेहेषु यथा नेष्यते, त्था स्वदेहऽपि सा नेष्यते । साक्ित्वस्योमयत्र तुल्यत्वादित्यथंः ।॥ १२॥। मुमुक्षोः रागद्रेषादिदोषस्यात्मसम्ब्रन्धित्वेन प्रतीतेनं ममाहङ्कारादिराहित्यमित्याश्ञङ्कवाह- रूपेति । नीलपीतादिसंस्कारेण तुल्यो भवत्याधिराश्रयो ययोस्तौ रागद्वेषौ तथा रूपादिवासनाया राग- देषयोभंयस्य दुःखदेश्चान्तःकरणनिष्ठत्वेनानुभवादात्मा शुद्धः सिद्धबतीत्यथंः ।। १३ ॥। तनु न सदाऽऽ्त्मनः शुद्धियुंक्ता, किन्तु यं यं वापि स्मरन्‌ भावमिति स्मृतेरशुद्धोऽपि पुरुषो ब्रहाभावनया ब्रहम भविष्यतीत्याशङ्कयाह-पन्मना इति । यस्मिन्देवादौ मनो यस्येति यन्मनाः। ध्यायी पुमानुक्तः स तन्मयो भवतीत्यत्यत्वे सति ध्यानादिक्रियायास्तत्राथेवत्त्वसं भवादात्मत्वस्यात्म- रूपावस्थानस्य मोक्षस्यावाप्तौ नैव क्रिया स्वात्मन्यथंवत्ती भवितुमुत्सहते । स्वात्मरूपस्य चतुविध- क्रियाफलविलक्षणत्वात्‌ । आत्मत्वे सति क्रियापेक्षाभावान्मोहमात्रव्यवहित्तत्वाच्च न तत्र क्रियपिक्षा युक्ता । यदि च क्रियासापेक्षं कैवल्यमिष्टं न त्तहि तदात्मस्वरूपं सिद्धयेत्‌ क्रियपिक्षस्यानात्म- त्वादित्यथंः । १४॥ चिदेकरसत्वाद्विभागादिमलाभावाच्च सदा शृद्धत्वमात्मनः श्रद्धेयमित्याद्‌-खमिवेति । एवंविधा चेदेषा ज्ञप्िस्तहि जायते नर्यतीत्यादिप्रतीतिस्तत्र कथमित्याशङ्कयाह--चक्षुरावीति ।१५॥। १. भ० गीर ११। ६ ४१ वि | २८ २२ ध उपदेशसाहस्री दश्यत्वादहमित्येष नात्मध्मो षटादिवत्‌ । तथाञ्नये प्रत्यया श्ञेया दोषाशात्माऽमलो हतः ॥१६॥ सवग्रत्ययसा्चित्वादविकारी च सर्वगः विक्रियेत यदि द्रष्टा बुद्धथादीवान्पविद्धवेत्‌ ॥१७॥ न॒दृिलुप्यते द्रषटश्चकषरादेर्ययैव तत्‌। ` नहि द्रष्ट्रिति हथ॒क्तं तस्मादद्रष्टा सदेफदद्‌ ॥१८॥ सह्वातो बाऽस्मि भूतानां करणानां तथेव च । व्यस्तं बाऽन्यतमो वाऽस्मि को वाऽस्मीति विचारयेत्‌॥१९॥ व्यस्तं नाहं समस्तं॑वा भूतमिन्द्रियमेव बा। ्ञेयत्वात्करणत्वाच्च ज्ञाताऽन्योऽस्मादघटादिवत्‌ ॥२०॥ आत्माग्नेरिन्धना बुद्धिरविवाकामकमंभिः। दीपिता प्रज्वलत्येषा द्वारैः भरोत्रादिमिः सदा ॥२१॥ दक्षिणाक्िप्रधानेषु यदा बुद्धिविचेषटते। विषयेहेविषा दीप्र द्यात्माग्निः स्थूरथक्तदा ॥२२॥ हूयन्ते तु हर्बीषीति स्पादिग्रदणे स्मरन्‌ । अरागद्ेष आत्माग्नौ जाग्रदूदोषैनं लिप्यते ॥२२॥ १९ १६ यदमलत्वमात्मनो दशितं तत्प्रपञ्चयत्ि-वुक्यत्वादिति । प्रत्ययशब्देन परिणामा गृह्यन्ते । दोषा रागादयः ॥ १६ ॥ अहुमादेरात्मधमेत्वाभावेऽपि नात्मनो विदयुद्धिः सिद्धयति विकारित्वात्परिच्छिन्नत्वाच्चेत्या- दा ङ्याह-- सर्वेति ! विक्रियावत्त्वे च सवंसाक्षित्वानूपपत्तिरित्याह--विक्गियेति । ।॥ १७॥। आत्मनोऽपि बद्धयादिवदल्पप्रकाशकत्वमेव ज्ञानस्य साधनाधीनस्योत्प त्तिविनाशवत्त्वादित्या- शङ्भुयाह- नेति । मुटनक्तं पद्यतीति भुक्साक्षीत्यथंः । १८॥ | यस्मादात्मा शुद्धस्वभावोप सम्नुपाधिसम्बन्धादन्यथा प्रतीयते तस्मादात्मानं ब्रह्मत्वेन प्रतिपत्तुं पदाशंविवेकं कर्यादित्याहु-संघातो वेति । ॥ १९॥ विचारफल पदाथंविवेकं कथयति--व्यस्तमिति ॥ २० ॥ व्यस्तमिति पदाथंविवेकं गदशंयित्वेदानीभवस्थात्रयविवेकद्वारा तत्साक्षिणस्तु रीयस्याधिगम- प्रकारं दरशंयति-आत्माग्नेरिति। भत्मेवाग्निरिध्यते दीप्यते व्यवहारयोग्यःक्रियते यया सा बद्धिरविद्यादिभिः प्रेरिता गवाक्षनिस्सृतदीषंप्रमान्यानेन परिणमते तज्जागस्तिमित्यथः ॥ २१॥ तदा चात्मा स्थृकपदाथंदर्ी भवतोत्याह--दक्षिणेति ॥ २२॥ दक्षिणस्याङ्गस्य प्रेष्ठत्वप्रसिदधेद॑क्षिगल्षि रेषु प्रघानमित्यवधेयम्‌ । उक्तज्ञानवतोऽवान्तर- फलमाह-हेयन्त इति । २२३५ १. सदेक्ुक्‌ -म्‌० पा०। २. संक्षेपतो ददयित्वा--क । २५ ९४ २८ २३९ नान्यदन्यत्प्रकरणम्‌ मानसे त॒ गृहे व्यक्तः सोऽविच्याकमवासनाम्‌ । परयंस्तेजस आत्मोक्तः स्वयंज्योतिः प्रकाशिता ॥२४॥। विषया वासना वापि चोधन्ते नेव कम॑भिः। यदा बुद्धौ तदा ज्ञेयः प्राज्ञ आत्मा हयनन्यदक ॥२५॥ मनोबुद्धीन्द्रियाणां च द्यवस्थाः कमंचोदिताः। चेतन्येनेव भास्यन्ते रविणेव षटादयः ॥२६॥ तत्रैवं सति बुद्धीक्ञं आत्ममासाऽवमासयन्‌ । कर्ता ॒ तासां यदर्थास्ता मूटेरेवाभिधोयते ॥२५७॥ सवेज्ञोऽप्यत एव स्यात्स्वेन भासाऽ्वभासयन्‌ । सवे सवेक्रियाहेतोः सवेडृं तथाऽऽत्मनः ॥२८॥ सोपाधिर्चेवमास्मोक्तो निरूपाख्योऽनुपाधिकः निष्कलो निगु णः शुद्धस्तं मनो वाक्च नाप्नुतः ॥२९॥ चेतनोऽवेतनो वापि कर्ताऽकृतां गतोऽगतः बद्धो युक्तस्तथा चेकोऽनेकः शुद्धोऽन्यथेति वा ॥२०॥ अप्राप्येव निवतेन्ते वाचो धीमिः सहैव तु। निगु भत्वात्‌ क्रियाभावादिञ्षाणाममावतः॥३१॥ जागरितावस्थामुक्त्वा स्वप्नावस्थामुपन्यस्यत्ति--मानसे त्विति ॥ २४।। सुषुप्ति दशंयति--विषयेति । अन्यदात्मव्यत्तिरिक्तं विषयं संस्कारं वा न पर्यतीव्यनन्य- हगुच्यते ॥ २५ ॥ अवस्थात्रयसाक्षिणं तुरोयं नित्यविज्ञप्तिमात्रमात्मानमुदाहरति-मन इति । २६॥ यद्यात्मा निविकारः साक्षी कथं ताहि बुद्धीनां कर्तोच्यते तत्राह-तत्रेवमिति । तस्मिन्नात्मनि ` निविकारे मोहेनावस्थात्रयेऽध्यस्ते सति यस्यात्मनः सुखदुःखप्रतिभासार्था वृद्धयः स्वीक्रियन्ते स तारचंतन्याभासेन प्रकाशयन्निविकारोऽपि मढः रास्त्राचार्योपदेशरहितंरेव बुद्धानां कतं ति -व्यपदिर्यत इत्यथः ॥ २७ ॥ ज्ञातृत्वव्यपदेशं दशंयित्वा सवज्ञत्वसवंकतुंत्वव्यपदेशमपि निविकारस्यात्मनो दशंयति- सवंज्ञ इति ।। २८ ॥। आत्मनि सव॑ज्ञत्वादिव्यपदेरोऽभ्युपगतश्चेत्तथेवात्मा परमार्थतः स्यादित्याशङ्कघाह- सोपाधिरिति । निरूपाधिकस्य निरुपाख्यत्वं व्यनक्ति-तमिति ॥ २९ ॥ मनो वाक्‌ च नाप्नूतस्तमित्युक्तं व्यक्तीक रोत्ति-चेतन इति | ३० ॥ प्राप्येवेति च । कंस्माद्राचो धियदवाप्राप्य निवतंन्त इत्याशङ्कय परमाथंतः प्रवृत्तिद्रारा- भावादित्याह-निगंणत्वेति । विहोषा गोधनादयः । अत्मनि शब्द प्रवृत्तिहेतुनां षष्ठयादीनां बुद्धि प्वृत्तिहेतूनां रूपादीनां परमाथंतोऽभावादा रोपितरूपेरेतेः सर्वोऽपि व्यवहा रस्तत्र सिद्धयत्नीत्यथंः ॥२१॥ ठ | . १६ २० ९४ ९८ ३२९ ८४ उपदेशसाहस्री व्यापकं सवतो व्योम मूतः सै्रियोजितम्‌ । यथा तद्रदिहात्मानं विधाच्छद्धं परं पदम्‌ ॥२२॥ दष्टं ॒द्ित्वा स्मृतिं तस्मिन्सवेग्ररच तमस्त्यजेत्‌ । सवेरग्ज्योतिषा युक्तो दिनृच्छावेरं यथा ॥३३॥ रूपस्प्रत्यःधकाराथः प्रत्यया यस्य गोचराः स एवात्मा समो दरष्टा सवभूतेषु सवंगः ॥३४॥ आत्मबुद्धिमनशक्षुविंषयारोकसङ्गमात्‌ । विचित्रो जायते बुद्धः प्रत्ययोऽज्ञानलक्षणः ॥२५॥ विविच्यास्मात्स्वमात्मानं वियाच्छद्धं परं पदम्‌ । द्रष्टारं सर्वभूतस्थं सम सवभयातिगम्‌ ॥२६॥ समस्तं ॒सवेगं शान्तं विमलं व्योमषस्स्थितम्‌ | निष्कलं निष्कियं सवे नित्यं दन्द षिंवर्भितम्‌ ॥२७॥ मात्मा तहि किलक्षणः समारोपितषष्ठयादिद्वारेण प्रतिवक्तव्यः स्यादित्याकाङक्षायामाह्‌-- व्यापकमिति । इह वेदान्तसमयेऽवस्थात्ररसाक्षिणमात्मानं सःयज्ञानादिलक्षणं ब्रह्य जानोयादि- त्यथंः || ३२॥ एवमात्मानं ज्ञात्वा पुनरवस्थात्रयाभिमानं परिव्यजेदित्याह--दृष्टं हित्वेति । इं जागरितं तस्मिन्टष्े स्मृति स्वप्नं हित्वा स्वं जागरितादि ग्रस्यते येन तमसा तत्सवंग्रः तत्‌ तमः सृषुप्तं त्यजेत्‌ । कोऽसावित्यपेक्षायामाहु-सवंद्गिति । सवसाक्षो प्रत्यगात्मा ज्योतिषा ब्रह्मणा स्वयमेको भूतः सवितेव गावंरं तमो यथोक्तं सुषुपरं तमो वजंयेदित्यथंः ॥ ३३ ॥ उक्तमेव त्यागप्रकारं प्रकटयति--रूपेति ! यच्वक्षुरादिना रूप्यते तञ्जगरितं रूपमुच्यते । स्मृतिः स्वप्नः संस्कारजत्वात्‌ । अन्धकारः सुप्तं तमोरूपत्वात्‌ । ते्था येषां प्रत्ययानां ते यस्य वेद्याः स एवात्मा निविशेषोऽनवच्छिन्नश्चेति ज्ञात्वा पूर्वोपदिष्ंदरष्रादि व्यजेदित्यथंः ॥ ३४॥ मात्मा चेदुक्तस्वभावोऽभ्युपगम्यते कुतस्तत्र विचित्रः संसारप्रत्ययो जायते तव्राह-आत्मेति । अविद्यापरिकल्पितोपाधोनामात्मनश्च विवेकानुपलन्पेरनर्थात्मको विचित्रः संसारप्रत्ययो भवती- त्यथं: ॥ ३५ ॥ ज्ञानकल्पि्तोपाध्यविवेकादात्मनो विचित्रसंसा रानथंः स्यादिति स्थिते मुमुक्षुणा कतंव्यं दश्यति--विविच्येति पञ्चम्या वुद्धघादिरुच्यते ॥ ३६ ॥ वेद्यमेवात्मरूपं विरिनष्टि-समस्तमिति । समस्तरब्दस्य सवंशब्दस्य च ब्रहयात्मद्रये विशेष- प्रतिपत्त्यथंत्वादपुनरूक्तता । येऽत्र विधिमुखेन निषेवमुखेन च विरोषा निदिश्यन्ते तानशेषानेव साक्षिणि त्वंपदार्थं तत्पदार्थे च ब्रह्मण्यनुसन्धाय तुल्यलक्षणत्वमनयोनिरिचत्य तत्वमसिवाक्यादहं ब्रह्मेति निदिचनुयादित्यथंः । ३७ ॥ १६ २० ४ ९८ नाव्यदन्यल््रकरणम्‌ सवप्रत्ययसष्षी ज्ञः कथं ज्ञयो मयेत्युत । पिमृर्येवं विजानीयाज्ज्ञानकमं न वेति वा ॥३८॥ अदृष्ट द्रष्टूविज्ञातं दञ्रमित्यादिक्ासनात्‌ । नेव यं मयाऽ्न्येवां परं ब्रह्म कथंचन ॥३९॥ स्वरूपाव्यवधानाभ्यां ज्ञानारोकस्व मावतः । अन्यज्ञानानपेक्षत्वाज्ज्ञतं चेव सदा मया ॥४०॥ नान्येन व्योतिषा कायं रवेरात्मप्रकाश्ने। स्वबोधान्नान्यवोधच्छा बोषस्यात्मप्रकारने ॥४१॥ न॒तस्येवान्यतोऽपेक्षा स्वरूपं यस्य॒ यद्भवेत्‌ । प्रकाशान्तरदृश्यो न प्रकाज्चो षस्ति कचन ॥४२॥ व्यक्तिः स्यादप्रकाशस्य प्रकाक्चात्मसमागमात्‌ | प्रकाश्स्त्वकेकायः स्यादिति मिथ्यावचो ह्यतः ॥४३॥ यतोऽभूत्बा भवे्यस्च॒तस्य॒तत्कायं मिष्यते । स्वरूपत्वादभूत्वा न प्रकाशो जायते रवेः ॥४४॥ बरह्यात्मत्वेन ज्ञातव्यमित्यक्तं विषये ममक्षं रिक्षयत्ति--सवेग्रत्ययेति । यो हि सर्वेषां प्रत्ययानां साक्षी प्रत्यगात्मा स कथं वत्ते । स कि घटादिवज्जेय उत न ज्ञेय इत्येवं विमृश्य ब्रह्य प्रत्यग्भूतम- विषयत्वेन ज्ञातं न तु विषयतवेनेव्येवं विजानीयान्‌ । वाश्दस्त्वर्थे प्रणुक्तो द्वितोयस्तु वाराब्दः प्रत्य- गात्मन्यपि समानमविषयत्वेन ज्ञानमिति सूचयतीव्यथंः ॥ ३८ ॥ उक्तया रीत्या विम ब्रह्माःमनो ज्ञेयत्वपक्षस्तावन्न संभवतोति साधयति--अवृष्टमिति । "यदि मन्यसे सुवेदेति दह्मेवापि नृनं त्वं वत्य ब्रह्मणो रूपमि'ति ज्ञेयस्यानात्मत्वोदेशादटष्टमित्यादिश्नुतेर्च ज्ञेयत्वं ब्रह्मात्मनो न युक्तमित्यथंः । ३९॥ सम्प्रत्यविषयत्वेन ब्रह्मात्मनो ज्ञानं 'यस्यामतमिव्यादिःुत्यवष्टम्मेन स्पष््यति-स्वरूपेति । यदन्यदेशादिव्यवहितं जडं च तत्र ज्ञानादिन्यवहागो न स्वरूपे नित्ये चंतन्ये सम्भवति स्वत.स्फुरणा- दित्यथः ॥ ४० ॥ ज्ञानस्वरूपस्य नान्यज्ञानयपेक्षव्येतद्‌ दान्तेन साधयति-- नान्येनेति ॥ ४१ ॥ दृष्टान्तस्य दार््टान्तिकस्य च नरपेक्ष्यं विवृणोति--न तस्येति । इतरश्च हष्टान्तस्य दार्टान्तिकस्य च न प्रकारान्तरपिक्षेत्याह-प्रकाद्ान्तरेति ॥ ४२॥ नन्वादित्यस्य घटादिप्रकाशकत्ववदात्मप्रकाश्चकत्वमपि सम्भवति तथाऽऽत्मा वुद्धचादीनां प्रकाडाकः स्वरूपमपि प्रकारयिष्यतीत्याशङ्कुयाह-- व्यक्तिः स्यादिति । यत्तो टरृष्टान्तासिद्धिस्ततो दार्टान्तिकिमपि न सिद्धयतीत्यथं 11 ४३ ॥। कस्मात्‌ घटादिप्रकाशोऽककार्यो मुख्यादिवृत्त्या न भवतीत्याशङ्धयाह--यत इति ॥ ४४ ५ ४५ १९ १६ ध, २४ २८ ४६ उपदेशसाहस्री सत्तामात्रे प्रकाशस्य कर्ताऽऽदित्यादिरिष्यते । घटादिव्यक्तितो यद्रत्तहद्बोधात्मनीष्यताम्‌ ॥४५॥ विलात्सपंस्य नियणि घर्यो यद्रत्मङाशचकः | प्रयत्नेन बिना तद्रज्जञाताऽऽत्मा बोधसूपतः ॥४६॥ दग्धेवुष्णः सत्तायां तद्रद्बोधात्मनीष्यताम्‌। सत्येव यदुपाधौ त॒ ज्ञाते सपे इवोत्थिते ॥४७॥ ज्ञाताऽयत्नोऽपि तद्रज््ञः कतां भ्रामकव द्भवेत्‌ । स्वस्पेण स्वयं नात्मा ज्ञयोऽज्ञेयोऽथवा ततः ॥४८॥ विदिताविदिताभ्यां तदन्यदेवेति शासनात्‌ । बन्धमोक्षादयो भावास्तद्रदात्मनि कल्पिताः ॥४९॥ नाहोरात्रे यथा धरये प्रमास्पाविन्ञेषतः। नोधरूपाविक्षेषान्न बोधाबोधौ तथाऽऽत्मनि ॥५०॥ कथं तहि प्रकारस्वरूपस्यादित्यस्य प्रकाशयितुत्वमात्मनरच बोधमात्रस्व भावस्य बोदधत्वं व्यपदियते तत्राहु- सत्तेति ॥ ४५॥ स्वगतविक्रियामन्तरेणादित्यस्यात्मनरव प्रकाशकत्वमित्येत्तद्ट्टान्तन = विस्पष्टयति- विलादिति ॥ ४६ ॥ उपाधिभावे कतुंत्वव्यपदेशात्तदभावेऽभावादूपाधिनि बन्धनमेव कतुंत्वमिति दशंयितुमपरमुदा- हरणमाह-दण्धेवमिति । यथा प्रकारयस्नियौ निर्व्यापारोऽपि सविता प्रकाशको व्यपदिद्यते तथा दाह्यसन्निधावृष्णस्याग्नेः सत्तामात्रेण स दग्बोच्यते । तथा बोषस्वरू्पेऽपि बोध्यसन्निधिमत्रेण बोद्धृत्व- मिष्यताम्‌ । यस्मादुपाधौ ज्ञाने सत्येवात्मा ज्ञातोच्यते । यथा बिलादृत्थिते सर्पे सविता प्रकाशकः कथ्यते । तसपमादुपाधिभावे कतुंत्वव्यपदेशादौपचारिकः तद्व्यपदेशः सिद्धयतीत्यथं: ।। ४७ ॥ मौपाधिकं ज्ञातुत्वमुक्त्वा दृष्टान्तेन कतुंत्वमपि नात्मनः स्वतोऽस्तीत्याह- ज्ञातेति । यथाभ्य- मात्मा स्वगतप्रयत्नरहितोऽपि सत्येवोपाधौ ज्ञाता व्याख्यात्तस्तथाऽयमात्मा स्वगतविक्रियारृन्योऽपि सल्िधिमात्रेण कारकाणि प्रवतंयन्‌ क्रियाणां कर्ता भवतीत्यथंः । यथा भ्रामकः स्वगतचलनेन विकलो लोहस्य प्रेरको हृष्टस्तथाऽऽत्मा निरचलोऽपि चिदाभासोपेतस्य मोहादेः प रिणामापेश्चया कर्ता भवेदित्याह श्रामकवविति। यस्मादयमात्मा परमाथंत्तो न कस्यचिदपि ज्ञाता कर्ता वा ततः स्वरूपेण स्वेन स्वयमात्मा न ज्ञेयो नाप्यज्ञेयो न कार्यो नापि प्राप्यो हेयो वेति सवविरोषशून्यता तस्य सिद्धेत्याह- स्वरूपेणेति ॥ ४८५ भात्मनि ज्ञेयत्वाद्यभावमुक्तमेव साधयति-विदितेति । यथाऽऽत्मनि ज्ञातृत्वं कतुत्वं कायंत्वं कारणत्व- मित्यादि सर्वं कल्पितमेवेत्युक्तं तथा बन्धो मोक्षः छिन्नो भिन्नः सुखी दुःखीत्यादयोऽपि भावास्तत्र कल्पिता वस्तुतो न सन्तीत्याट्‌-बन्घेति ॥ ४९ ॥ बन्धमोक्षयोरात्मनि कल्पितत्वे द्टान्तपुवंकं हेतुमाह-नाहोरात्र इति ॥ ५० ॥ १९ १६ १ 9. २८ ३९ पाधथिवप्रकरणम्‌ यथोक्तं ब्रह्म यो वेद हानोपादानवनितम्‌। ` यथोक्तेन विधानेन स सत्यं नैव जायते ॥४१॥ जन्ममूत्युप्रवाहेषु पतितो नैव क्षक्ुयात्‌ । शत॒ उद्धतुमात्मानं ज्ञानादन्येन केनचित्‌ ॥५२॥ “मिद्ते हृदयग्रन्थिरिछचन्ते सवसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कमणि तस्मिन्दष्ट” इति भरुतेः ॥५३॥ ममाहमित्येतदपोह्य सतो विक्तदें पदमम्बरोपमम्‌ । सुदृष्टशाश्चाजुमितिभ्य ईरितं बि्ुच्यतेऽस्मिन्यदि निथितो नरः ॥५४॥ ॥ पाथिवप्रकरणम्‌ ॥ १६ ॥ पाथिवः कठिनो धातुद्रगो देहे स्मृतोऽम्मयः पक्तिवेष्टावकाक्चाः स्युवेहिवायवम्बरोद्धबाः ॥ १ ॥ उक्तवस्तुपरिज्ञानफलं कथयति- यथोक्तमिति ॥ ५१ ॥ यथोक्तप्रयोजनं प्रकारान्तरेणापि सम्भावितमिति कृतमनेन ब्रह्यात्मन्ञानेनेत्यारङ्कयाह- जन्मेति ॥ ५२ ॥ ज्ञानादेव तु मोक्षो नोपायान्तरेणेयत्र प्रमाणमाहु-भिद्यत इति ॥ ५२ ॥ प्रकरणाथं सक्षिप्योपसंहरति- ममाहमिति । सवंतः सर्वात्मना ममाहुमित्येतन्मिथ्याज्ञानं सकारणं निराकृत्य सम्यग्ह्टशास्त्रेभ्यस्तथा- विधानुमानेभ्यश्च यत्परं पदं विमुक्तदेहद्वयं गगनवदनवच्छिन्नत्वादिलक्षणमस्माभिरुदीरितम्‌ । अस्मि- न्यदि मुमृक्षुनिदिचतो भवेत्तदा विम॒च्यते मुक्तबन्धनः स्वाराज्ये स्थितो भवतीत्यथंः ।। ५४ ॥ ।। व्पाख्यात्त नात्यदलन्यल्प्रक रणस्‌ पञ्चद्डाम्‌ ॥। प्नार्थिव्यप्नखच्छर्णास्त्‌ पूवस्मिन्प्रकरणे स्वयुथ्यपक्षप्रतिक्षेपमुखेन ब्रह्यात्मेकत्वज्ञानमेव स्वरूपावस्थानलक्षणं मोक्षसाधन- मिति प्रतिपादितम्‌ । अधुना सवंताकिकमत प्रतिषेधेन मुमुक्षु स्वाराज्ये स्थापयितुं प्रकरणान्तरं कुवं्नादौ स्थूलश रीरमात्मेति लोकायतमतं प्रत्याह-पाथिव इति। यो हि देहे कठिनो धातुहंश्यते स पाथिवो विवेकिभिरिष्टो यश्च द्रवो धातुः सोऽम्मयोऽभ्युपगतः । ये च पक्तिश्चेष्टाऽवकारारचेत्यत्र प्रतोयन्ते ते क्रमेण वह्र्वायोरम्ब राच्चोद्‌ भवन्तोऽभ्युपगम्यन्ते । तस्मादुभूतपच्चकभागस्य स्थूलदेहस्य बाह्यभूतवदात्मत्वानुपपत्तिरि्यथंः ॥ १॥ ९०५ ४ ४८ उदेलसाहस्ी घाणादीनि तदर्था पृथिव्यादिगुणाः कमात्‌ । रूपालोकबदिष्टं हि सजातीयाथेमिन्द्रियम्‌ ॥ २॥ बुदधयर्थान्याहुरेतानि बाक्पाण्बादीनि कमेगे । तद्विकन्पाथेमन्तःस्थं मव एकादशं भवेत्‌ ॥ २३॥ निथयाथां मवेदषुद्धिस्तां र्वार्थानुभाविनीम्‌ । ज्ाताऽऽत्मोक्तः स्वरूपेण ज्योतिषा न्यञ्जयन्सद्‌ा ॥ ४ ॥ न्यञ्जकस्तु यथाऽऽलोको व्यङ्गयस्याकारतां गतः । व्यतिकीर्णोऽप्यसंकीणस्तदज्जः प्रत्ययैः सदा ॥ ५ ॥ स्थितो दीपो यथाऽयत्नः प्राप्तं सवे प्रकाशयेत्‌ । शब्दाद्याकारबुद्ीजञः प्राप्रास्तद्त्मपश्यति ॥ & ॥ इन्द्रियाण्यात्मेत्यपरो लोकायत: तं प्रयाह-घ्राणादीनोति । घ्राणं पार्थिवं, रूपादिषु ` गन्धस्यैव व्यज्ञकत्वात्‌ हिङ्गुवत्‌ । एवं रसनमप्याप्यं रसादिषु रसस्येव व्यञ्जकत्वात्‌ आस्योदकवत्‌ । चक्षुस्तेजसं श्पादिषु रूपस्येव व्यञ्जकत्वात्‌ दीपवत्‌ । त्वग्वायवीया स्पर्शादिषु स्पशस्यवाभिन्यज्ञकत्वात्‌ । व्यजनवायुवत्‌ । श्रोत्रमाकालीयं शब्दादिषु शब्दस्येव व्यज्ञकत्वात्‌ वेणुविवरवत्‌ इति भौत्तिकत्वानु- भानात्‌ घटादिवदनात्मत्वमिन्द्रियाणामित्यथंः । यथा तेजसस्य रूपस्य प्रकादाको दीपादिस्तेजसो दष्टस्तथा यदिन्द्रियं यज्जातीयमथं प्रकाशयति तत्तज्जातीयं भवितुमहंतीत्युक्तमनुमानजातं सूचयति- ख्पालोकवदिति । २॥ इन्द्रियाणां करणत्वादनाःमत्वं कायंकथनेनेकादशत्वनियमं च कथयति-ब्ु दचर्थानीति । कर्मणे वचनादानविहरणोत्सर्गानन्दाख्याय । तेषामिन्द्रियाणां विषयविकल्पा्थं क्रमेण गन्धादिज्ञान- सिद्धथथमेकादशं मनो भवेत्‌ । २ अन्यथा कदलीफलादौ हस्तविन्यस्ते पुनरास्वाद्यमाने युगपदनेकार्थं- सम्प्रयोगादनेकञ्ानप्रसङ्गादित्यथः ॥ ३ ॥ बुदिर्नात्मा करणत्वाहीपवदिति बौद्धं प्रत्याह-निह्वयार्थेति । सा स्वसंवेेत्यपि वक्तुं न शक्यमित्याह-तामिति ! रूपालोकयोर्भास्यिभासकयोभेदो यथा तद्रदात्मा सर्वथिंग्राहिकां बुद्धि स्वरूपेण ज्योतिषा व्यज्जयन्सदा बुद्धे विलक्षणः सिद्धचतीः यथः ॥ ४ ।। यदा बुद्धेरात्मा प्रकाशकोऽभिमतस्तदा तया संसर्गादुद्धिरापदयतेत्यास ङुयाह--ग्यञ्जक इति । यथा दीपादिरालोको व्यङ्कयस्य घटादेः समानत्तां गतो व्वत्तिकीणं वदूपलक्ि्तोऽपि वस्तुतोऽसङ्ोणंः गृहत । तद्रदात्मा प्रत्ययैः बृद्धिपरिणामेनुंद्धया च सङ्कीणंवदुपलब्धोऽपि वस्तुतोऽस ङ्गोणं : शुद्धः सिद्धबती- त्यर्थः ॥ ५॥ बुद्धयदेरत्यन्तविलक्षणो निर्व्यापारस्चेदात्मा कथं बुद्धयादि भासयेदित्याश क्रय दष्टान्तेनोत्तर- माह-त्थितो दीप इति ॥६॥ | १. एवकारः मनति व्यभिचारवारणाय । ततश्च स्वहूपासिद्धिः घ्राणस्य गन्धत्वगन्धा मावय्यं जकत्वेन गन्धेत राग्य्चकक्वस्य एवश।राथस्य तस्मिन्तसं मवात्‌ । अतः रूपादिषु मघ्ये इत्युक्तम्‌ । एवमग्रेपि योजनीयम्‌ । २. अन्यथा दीषंशष्कुरो मक्षणादौ युगपत्‌ सर्वेन्द्रियजन्यज्ञानानि स्युः इत्यपि वेद्यम्‌ । ९ १६ २० ९४ २८ ३९ पाथिवप्रकरणम्‌ शरीरेन्द्रियसंषात आत्मत्वेन गतां धियम्‌ + नित्यात्मज्योतिषा दीप्तां विश्िषन्ति शुखादयः ॥ ७ ॥ शिरोदुःखादिनाऽऽ्त्मानं दुःख्यस्मीति हि प्यति । द्र शटाऽन्यो दुःखिनो दृश्याषद्रष्टत्वाच्च न दुःख्यसौ ॥ ८ ॥ दुःखी स्यादुदुःख्यदंमानादृदुःखिनो दना वा संहतेऽङ्गादिमिद्रष्टा दुःखी दुःखस्य मैव सः॥९॥ चक्षुवेत्कमंकत्‌ त्वं स्याच्चेन्नानेकमेव तत्‌ । संहतं च ततो नात्मा द्रष्टृतवात्कमेतां वजेत्‌ ॥१०॥ ब्ञानयत्नाद्यनेत्वमात्मनोऽपि मतं यदि। नैकज्ञानगुणत्वात्त ज्योतिवेततस्य कमता ॥११॥ तथापि सुखित्वादिस्मरणादात्मनः शुद्धि रसिद्धेत्याशङ्कुयाह-शरोरेन्द्रियेति ॥ ७ ॥ शरीरादिसम्बन्धिनीं धियं सुखादयो विशिषन्ति नात्मानमिति कतो निचय इत्याशङ्याह--~ शिर इति ! देहावयवगतेन दुःखेनात्मानं दुःख्यस्मीति यस्मादुपकुमते तस्मादृहादिष्वात्मत्वेन गता बुद्धिरेव दुःखिनी । तदुदर्टा तु दुःखिनो हर्याद्विकक्षणो न दुःखी मवितुमुत्सहते । द्रष्टृत्वादेव तस्यं दूःखित्वानुपपत्तिरित्यथंः ।। ८ ॥ ्रष्टत्वाच्च न दुःख्यसावित्येतदेव स्पष्टयत्ति--रुःखोति । किमयमात्मा दुःखपरिणामवत्यह- मित्यभिमानाद्‌ दुःखी स्यात्‌ । किंवा परिणामिनो दुःखिनः साक्षित्वान्न स्वयं दुःखीति विवेक्तव्यम्‌ । तत्राद्ये गौ रोऽहमित्तिवदहमभिमानस्य आान्त्यापि सम्भवान्नास्ति वस्तुतो दुःखिते्ति मत्वा द्वितीयं परत्याहू-संहत इति । ₹हस्तादिभिदंहाव यवंघ्रांगादिमिष्चेन्द्रियेः संयुक्तं यद्दुःखं तस्य साक्षी नेव दुःखी मवितुमहंति । मध्यस्थस्योदासीनस्य रोके कार्यन्वियादशंनादित्यथं : ।। ९ ॥ दु-खिनोऽपि द्रष्ट्त्वेऽपि दुःखित्वमात्मनो युक्तमिति शङ्ुते--चक्षुवंदिति । यथा चक्षुषो दपंणस्थ- तया दृश्यत्वं, तस्येव बहि रवस्थानेन द्रष्टत्वं, तथाऽऽत्मनोऽपि दृश्यत्वं द्रष्टत्वं च स्यादित्यथंः । गोरकां- शास्य द्पंणस्थस्य इर्यत्वं, शक्तिमत्त्वांशस्य मखनिविष्टस्य द्रष्टत्वमिति ह ्टान्तस्योभयथात्वोपपत्तेर्नेदं परकृतानुगुणमुदाहरणमित्यत्राहु--नेति । चक्षुषङ्च सावयवत्वादुक्तव्यवस्था युक्तत्याह-संहतमिति । मात्मा तु नानेकात्मको नापि देहादिभिः संहन्यते । तततो द्रष्टृत्वेन समाप्तत्वान्न कमंतां गन्तुमहंती त्याह-ततं इति ॥ १०1 आत्मनोऽपि ज्ञानादिभिरनेकात्मकत्वा ददास्यभासकत्वं स्यादिति रङ्ते- ज्ञानेति । ^ विज्ञानघन- श्रुते रात्मनो ज्ञानेकस्वभावत्वान्नानेकात्मत्वम्‌ । ततो ज्योतिवत्तस्य न॒ स्वकम॑तेति दूषयति-- नैकेति । ।॥ ११॥ १. विज्ञानघन एवडेभ्यो भूतेभ्यः बु. २.५. ७ १२ १६ ४ २८ ५० उपदेशसाहस्री ज्योतिषो बोतकत्वेऽपि यद्वन्नातमप्रकाञ्चनम्‌ । म्देऽप्येवं समत्वाज्जञ आत्मानं नेव पृहयति ॥१२॥ यदधर्म यः पदार्थो न वस्येतरेयात्स कमेताम्‌ । न ह्यात्मानं दृहत्यग्निस्तथा नेव प्रकाशयेत्‌ ॥१३॥ एतेनैवारमनाऽऽ्त्मानोः ग्रहो बुद्धनिराकृतः। अश्ोऽप्येवं समत्वाद्धि नि्भदतस्वान्न युज्यते ॥१४॥ शुन्यतापि न युक्तेवं बुद्धरन्येन दृश्यता । युक्ताऽतो घटवत्तस्याः प्राक्सिद्धे विकल्पतः ॥१५॥ अविकल्पं तदस्त्येव यत्पू्वं स्याद्विकन्पतः | विकल्पोत्पत्तिहेतस्वाचदयस्येव तु कारणम्‌ ॥१६॥ अज्ञानं कल्पनाभूकं संसारस्य नियामकम्‌ ¦ हित्वाऽऽत्मानं प्रं ब्रह्म विान्पुक्त सदाऽभयम्‌ ॥१७॥ मात्मा नैव पर्यतीति दार्ान्तिकमाह--भेदेऽपीति ॥ १२॥ स्वख्पेणाशद्वारेण वा यद्यप्यात्मानमात्मा नेव परयति तथापि स्वगुणस्य ज्ञानस्य कमंतां यास्यतीत्यारडक्याऽऽत्मा न स्वोयभ्रकाशगोचरो वस्तुत्वात्‌ वरह्भिवदित्याह्-यद्धर्मेति । १२३॥ उक्तन्यायं बौद्धपक्षेऽप्यतिदिशति--एतेनेवेति \ बुद्धं रात्मनः स्वरूपस्यात्मनः स्वेन ग्रहो यथोक्त- दृष्टान्तेन निराकृतो न सिद्धयेदित्यथंः । एकेनांशेन ग्राहकत्वमंशान्तरेण ग्राह्यत्वं बृद्धेरसिद्धमित्याह- अंशोऽपीति । अंशोऽपि तस्य निरंशंत्वान्न घटत इत्याहु-निभदत्वादिति ॥ १४॥। शृन्यवादं निराचष्टे--श्ुन्यतेति । यथकस्या वुद्धर््राह्यग्राहुकता न युक्तयुक्तं एवमपरोक्षतया प्रतीयमानायास्तस्याः शुन्यताऽपि न युक्ता। तेन घटादेरिवान्येन साक्षिणा ग्राह्यता बुद्धेरुक्ता | ततस्तस्याः साक्षिणि पयंवसानान्न शृन्यताशङ्त्यथंः । किञ्च तस्याः वुद्धग्राह्धिग्राहकरूपविकल्पा- पेक्षाया: प्रागेव सुषुप्तादौ साक्षिणः सिद्धेनं शून्यता बुद्धेः सिद्धयेत्‌ । अन्यथा परामर्शायोगादित्याह- प्रागिति ।। १५॥ किञ्च यद्यस्यान्वयिकारणं हृष्टं तत्तस्मात्प्रागेव सिद्धमेष्टव्यम्‌ । यथा घटादेरन्वयिकारणं मृदादिस्तस्मात्प्रामेव सिद्धम्‌ । तथा सदनुविद्धस्य भेदजातस्य कारणं सदपि पूवंसिद्धमस्तीत्याह्- अविकल्पमिति ॥ १६॥ | समस्तविकल्परहितं ब्रह्म कथं विकल्पस्य कारणमित्यारङक्याज्ञानद्वारा तस्य कारणत्वमाह --अज्ञानमिति । ति ब्रह्य किमज्ञानविशिष्टमेव द्रष्टव्यं नेव्याह-हित्वेति । अज्ञानं सकार्यं हित्वा तत्साक्षिणमात्मानं तत्त्वमसिवाक्यादह ब्रह्यास्मीद्युक्तलक्षणं ब्रह्म विद्यादित्यथंः ॥ १७॥ १. आत्मान इति प्रयोग आषं। । आत्मन इत्यथ: । १२९ दृष्टान्तं ग्याचष्टे--ज्योतिष इति । व्रव्यबोधांशमेदेऽप्येवं ज्योत्तिरंशयोरिव समत्वादात्मान- १६ ९५ 1 २८ पाथिवप्रकरणम्‌ जाग्रत्सप्नौ तयोर्बीजं सुषुप्राख्यं तमोमयम्‌ । अन्योन्यस्मिन्नसत्त्वाच्च नास्तीत्येतत्रयं त्यजेत्‌ ॥१८॥ आत्मबुद्धिमनश्वक्षुरालोकाथोदिसडकरात्‌ | भ्रान्तिः स्यादात्मकर्मेति क्रियाणां सन्निपाततः ॥१९॥ निमीलोन्मीरने स्थाने वायव्ये ते न चक्षुषः | प्रकाश्चतान्मनस्येवं बुद्धौ न स्तः प्रकाशतः ॥२०॥ सङ्कल्पाध्यवसायौ तु मनोबुद्धयोयथा क्रमात्‌ । नेतरेतरधमत्वं स्व॑ चात्मनि कल्पितम्‌ ॥२१॥ स्थानावच्छददृष्टिः स्यादिन्द्रियाणां तदात्मताम्‌ । गता धीस्तां हि परयनज्ञो देहमात्र इवेक्ष्यते ॥२२॥ क्षणिकं हि तदस्यथं धमेमात्रं निरन्तरम्‌ । सादृदयादीपवत्तद्धीस्तच्छान्तिः परुषाथेता ॥२३॥ संसारनियामकमज्ञानं हित्वा वेदयो ब्रह्मत्वेनात्मा चेत्ताहि कः संसारस्तस्य वा कारणमज्ञानं किलक्षणं तत्तो वा कथं विवेकः स्यादित्याशडक्याह---जाग्रदिति ! अन्योन्यव्यभिचारित्वादहश्यत्वाच्च रज्जुसपंवदरस्तु न भवतीति ज्ञात्वा सवंमेतत्यजेदित्यथंः \॥ १८ ॥ नन्ववस्थात्रये त्यक्तेऽपि नात्मनो ब्रह्मं कतंत्वेन प्रतीतेरिव्याशडक्याह्‌-आत्मेति । अर्थादी- त्यादिशब्देन देशकालादि गृह्यते । तेषामात्मादोनां संक रात्तादत्म्याध्यासाक्क्रियाणामुदयादात्मनो- ऽस्ति कर्मेति भ्रान्तिः स्यात्तत मात्मनः स्वतो निष्क्रियत्वान्निष्क्रियब्रह्यत्वमविरुद्धमित्यथंः ।। १९ ॥ अन्यनव्यापारस्यान्यत्रारोपे दृष्टान्तमाह-निमीलोन्मीलने इति । ये गोलकस्थाने निमीलोन्मीलने हृष्टे ते वायुकार्ये क्रियात्मकस्य वायोस्तदाश्रयत्वसंभवान्न चक्षुषः तस्य प्रकाशरूपत्वात्‌ क्रियाश्रयत्वा- नुपपत्तेस्तथापि तत्रारोप्येते । तथा मनसि बुद्धौ च चलनाचलने न स्वतो विचेते प्रकाशरूपत्वात्तथा- प्यारोप्येते । चञ्चलं मनः स्थिरा वृद्धिरिति व्यपदेङदशंनादित्यथंः ।। २० ॥ मनोबुद्धयो रसाधारणघमंप्रदशंनपूवेकं दाष्टान्तिकं निगमयत्ति- सङ्कल्पेति ॥ २१॥ आत्मनो देहूपरिमाणत्वान्नानवच््छिन्नव्रहयत्वं संगच्छते, न च तत्कल्पिततमिति. दिगम्बर- मत्तमाशडक्याहू-- स्थानेति । इन्दरियाणामन्यत्र वृत्यभावाहृहावच्छेदो गृह्यते । तेन तेषां देहपरिमाण- त्वात्सेन्द्रियदेहे तादात्म्यं गता बुद्धिरिति सापि मध्यमपरिमाणा। तां च पदयन्नात्मा देहमात्र इव श्रान्त्या हश्यते । स्वरूपेण त्वनन्त एव । अन्यथा घटादिवदनित्यत्वादिप्रस द्धादित्यथंः ।। २२॥ दिगम्बरमतं निराकूवता यदनन्तपरिमाणत्वमात्मनो दशितं तदमृष्यमाणः शाक्यः श _ुते-क्षणिकं हौति । तदिति ज्ञानं ज्ञेयं च गृह्यते । द्ितरिक्षगस्थायित्वं परिहूत्य स्वरसभङ्गरत्वं दशंयितुमत्यथमि- त्युक्तम्‌ । धमंमात्रमिति मात्रचा स्थायि किंिदधिष्ठानं नास्तीत्युच्यते । स्वरसभङ्खृरतवे पूरवोत्तरक्षणेष्व- सद्बुद्धिः स्थादित्याशङ्खवाव्यवच्ठेदेनोत्पद्रमानत्वान्मेवमित्याह- निरन्तर मिति । यदि क्षणिकं ज्ञानं जञेयं च कथं तदेवेदमिति प्रत्यभिज्ञानमित्यार द्रुयाह्‌--सादृश्यादिति । तस्य स्थायित्वप्रतिमासस्य ग्राह्यग्राह- कत्वमूलस्य वाज्ञानस्य वा विद्यमा नताप्रतिभासस्य निवृत्तिरेव मुक्तिरित्याह-तच्छान्तिरिति ॥ २३॥ ५१ १६ ४ २३९ ५९ | उपदेशसाहस्री स्वाकारान्यावमासं च येषां सूपादि विद्यते। येर्षो नास्ति ततश्चान्यतपूर्बासङ्ग तिरूष्यते ॥२४॥ बा्याकारत्वतो ज्ञप्तेः स्यृत्यभावः सदा क्षणात्‌ । क्षणिकत्वाच्च संस्छारं नेवाधक्ते क्वचित्तु धोः ॥२५॥ आधारस्याप्यस्वाच्च तुल्यतानिनिमिचतः। स्थाने वा क्षणिकत्वस्य हानं स्यान्न वदिष्यते ॥२६॥ लान्तेश्चायत्नपिद्धत्वास्साधनोक्तिरनथिका । एकेकस्मिन्समा्रताच्छान्तेरन्यानपेक्षता ॥ २७॥ अपेक्षा यदि भिम्ेऽपि परसंतान श्यताम्‌ । स्वायं श्वणिके करिमिस्तथाप्यन्यानपेक्षता ॥२८॥ बौद्धमतं दूषणविभागविज्ञानाय विविच्य कथयति-स्वाकारेति । स्वाकारस्यान्येन ज्ञानेनाव- भासोऽस्यास्तीति तत्तथोच्यते । तदिदं रूपादि येषां बाह्याथंवादिनां विद्यते येषां च ज्ञानमात्र वादिनां ज्ञानादन्यद्स्तु नास्ति, चशब्दा्येषां तदपि विज्ञानं वस्तुतो नास्ति शुन्यमेव सव॑मित्येत- हशंयति । पूवस्य बाह्याथंवादस्यासंगतिरघटमानतोच्यते प्रथममित्यथंः ॥ २४ ॥ कथं बाह्याथंवादस्याघटमानतेत्येतदाह्‌-गह्यति । क्षणिकत्वेन ज्ञेयसम्बन्धायोगाद्‌ ज्ञप्तेरेव विज्ञानस्य बाह्याकारत्वप्रसङ्खात्‌ विज्ञानवादापततेरबाह्याथंवादासिद्धिरित्यथेः । किञ्च चेत्रानुभूते मेत्रस्य स्मृत्यद्ंनाच्वन्मते स्मृत्य भावरच सदा प्रसज्येत । क्षणिकत्वादनुभवितुः स्मतुंश्चंकत्वासम्भवादित्याह्‌- स्मरतीति । किञ्च, बुद्धः संस्काराधायकत्वमपि नोपपद्यते । क्षणिकत्वादेव संस्काराधानकालेऽन- वस्थानान्‌ । तथा च कथं संस्कारजन्या स्मृतिरित्याह-श्षणिकंत्वाच्चेति ॥ २५॥। किञ्चाधारस्य स्थायिनोऽभावादपि संस्कारसमपेकत्वं बुद्धेनं सिद्धचयतोत्याह्‌-आधारस्थेति । यदुक्तं सादश्यप्रयुक्ता स्थायित्वश्रान्तिरिति तत्राहु-तुल्यतेति । गुणावयवेसामान्याभावादद्रष्टुरचासत्त्वा- तुल्यता न लभ्यते । प्राचोनयोगाननुषङ्गादित्यथः। यदि पूर्वापरक्नणयोः^ साहर्यद्रष्टा स्थायी कदिचदास्थीयते तत्राहु- स्थाने वेति । तच्छब्देन क्षणिकत्वस्य हानं परामृश्यते ॥ २६॥। यत्तु क्षणिकत्वादिभावनया स्थायित्वादिश्रान्तिरान्तिमुक्तिरिति, तत्राह-शान्तेश्चेति ! संततेरव- स्तुत्वादेकेकस्मिन्क्षणे च भ्रमाभावस्य स्वारसिकत्वान्न युक्ता शन्ते: साधनपेक्षेत्यथं : ।। २७॥ किञ्चास्मिन्पक्षे कोकेऽपि साध्यसाधनभावो न सिद्धघतीत्याहु--अपेक्षेति । कायंकारणक्षणाना- मत्यन्तविलक्षणत्वाद्धिन्नेऽपि क्षो रादौ दध्याद्यपेक्षा यदि विवक्ष्यते तहि परसन्ताने सिकतादौ किमि- व्यपेक्षा नेष्यते । तथा २ च सिकताभ्योऽपि दधि जायेतेत्यतिभ्रसक्तिरित्यथंः । प्रसिद्धयवष्टम्मेनाति- प्रसङ्खपरिहारचनद्भुामनुवदति-सर्वेति । सवंजनस्याथे कायंकारणभावलक्षणे विषये दधिक्षोरमित्यादौ प्रसिद्धे यदेकं क्षणिक क्षीरादि तच्रैवापेक्षा कायस्य दध्यादेः सिध्येत्‌ । न यत्र क्वापि, प्रसिद्धिविरोधात्‌। तथा च कुतोऽतिप्रसक्तिरित्यथंः । प्रसिद्धवाश्रयणेऽपि न चान्यपेक्षा युक्तेत्याह-तथापीति ॥ २८ ॥ १, स्यादु्रष्टा-मा | २. यथा--क्‌ | १२९ १६ 41 २८ ३९ पाथिवप्रकरंणम्‌ तन्यकालसथद्‌ भूता वितरेतरयोगिनो .. । | योगाच्च संस्छृतो यस्तु सोऽन्यं दीकितुमहेति ॥२९॥ मृषाध्यासस्तु यत्र ॒स्यात्तभनाश्षस्तत्र नो मतः। सबेनाक्षो मवेधस्य मोक्षः कस्य एलं बद ॥३०॥ अस्ति तावत्स्वयं नाम ज्ञानं वात्माऽन्यदेव वा । भावाभावश्चतस्तस्य नाभावस्त्वधिगम्यते ॥२१॥ येनाधिगम्यतेऽभावस्तत्सःस्यात्त्न वेद्धवेत्‌ । भावामावानभिन्ञत्वं लोकस्य स्यान्न वेष्यते ॥२२॥ सदसतसदसच्चेति' विकल्पात्राग्यदिष्यते । तदददेतं समत्वात्त॒ नित्यं चान्यद्विकल्पितात्‌ ।:३२॥ विकल्पोद्धवतोऽसच्चं स्वप्नद्डयव दिष्यताम्‌ । दतस्य प्रागसत्वाच्च सदसच्वादिकल्पनात्‌ ॥२४॥ तत्र हेतुमाह-तुल्यकालेति । एककालभाविनौ यौ पजंन्याङ्कुरौ परस्परसम्बद्धौ तयोमेध्य पजन्यसम्बन्धाद्योऽद्कुरः संस्कृतोऽत्िशयमापन्नोऽस्ति सोऽन्यं पज॑न्यमपेक्षितुमहंतोति प्रसिद्धम्‌ । क्षणभङ्ग रवादे तु भिन्नकार्त्वान्मिथः सम्बन्याभावादूपकार्योपका रकंत्वानुपपत्तेनपिक्षा युक्तेत्यथंः ॥ २९॥ यथा क्षणभङ्खपक्षे मोक्षानुपपत्तिरुक्ता तथा त्वत्पक्षेऽपि ब्रह्यात्मनोऽनाधेयातिशयत्वात्तुल्या मोभानुपपत्तिरित्याशङ्धयाह्‌-मषेति । यत्र ब्रह्यात्मन्यविद्यया कतुंत्वादिमिथ्याध्यासो भवति तत्राहं ब्रह्यास्मोति ज्ञानादज्ञाननिवृत्तिद्रारा यथोक्ताध्यासनिवृत्तिरेवा स्मत्पक्षे मोक्षो विवक्ष्यते। न हेयोपादेय . रूपः संगृह्यते । तस्मादस्मत्पक्षे वस्तुतोऽनाधेयातिशयत्वेऽपि नास्ति मोक्षानुपपत्तिरित्यथं । शुन्यवादे "नक ॥ अधिष्ठानारोप्ययोरभयोरपि नादे फखाभावात्फलासिद्धेमक्षासिद्धि- ; | ३० ॥ सवेना एव मोक्षो बलादापतति । परमाथंस्यास्तित्वे मानाभावादित्यारङ्कबाह-अस्तीति । सवंवादिभिः स्वयंप्रकाशं ज्ञानं आत्मा शुन्यमित्यादिव्यपदेशेः स्वोकृतं परमाथं वस्तु तावदेकमस्ति तस्य च लौकिंकभावाभावाभिज्ञत्वान्नाभावोऽधिगम्यते केनापीत्यथंः ।। २१ ॥ तस्यापि कस्यचिदभावो भावीत्यारङ्कुय तस्य सत्तवप्राप्तेस्तवत्पक्निवुतिरस्मत्पक्षप्राप्तिदवेत्याह्‌- येनेति । सतोऽधिगन्तुरनङ्खोकारे लोकस्य वि भागज्ञानानुपपत्तेः स्वानुभवविरोधः स्यार्दित्याह- न चेदिति ॥ ३२॥ | ननु यद्यपि भावाभावविभागज्ञमस्ति वस्तु किञ्चिदिति ज्ञातुं शक्यते तथापि कथमीहरामिति विंशेषतस्तदधिगन्तुं शक्यमित्याश ङ्याह-सदिति । तदद्रेतमित्यत्र सदसदादे्वेषम्यहेतो रभावादिति हेतुमाह-समस्वादिति । तस्येव विनाररहितत्वं विरोषन्तरमाह-नित्यं चेति । सदसदादेविकल्पिता- द्विलक्षणा देतत्वे हेत्वन्तरमाह-अन्यदिति ।। ३३ ॥ | नानारूपे द्रैते प्रतीयमाने कथमिदमद्रेतमित्याश ङ्ुयाहू--विकल्येति । देतस्यासत्तवं मिथ्यात्वं विकल्परूपेण भेदेनोद्धवनाज्जायमानत्वात्सदसत्वादिकल्पनात्परागसत्त्वाच्च स्वप्नवदेष्टब्यम्‌ । अतो ५ _*९ १६ २४ २८ ३२ ५४ उपदेशसाहस्री वाचारम्भणक्लास्राच्च विकाराणां धमाबता। मृत्योः स मृ्युमित्यादेमेम मायेति च स्मृतेः ॥२३५॥ विशजुद्धिथात वास्य विकल्पाच्च विलक्षशः। उपादेयो न दहियोऽत आत्मा नान्येरकल्पितः ॥२३६॥ अप्रकाशो यथाऽऽदित्ये नास्ति ज्योतिःस्रभावतः। नित्यगोषस्वखूपत्वान्नाज्ञानं तददात्मनि ॥२७॥ तथाऽविक्रियरूपत्ान्नागस्थान्तरमात्मनः | अवस्थान्तरवच्वे हि नाश्नोऽस्य स्यान्न संक्षयः ॥३८॥ मोक्षोऽवस्थान्तरं यस्य कृतकः स चलो ह्यतः। न संयोगो वियोगो वा मोक्षो युक्तः कथंचन ॥२९॥ भिन्नत्वात्कायंत्वात्कल्पनाकालमात्रभावित्वास्च सम्मततवन्मिथ्य।त्वं द्रेतस्य सिद्धमित्यद्रेतमविरूढ- मित्यथं; ॥ ३४॥। त्यायत्तो द्रेतस्य मिथ्यात्वमुक्ध्वा शास्त्रादपि तन्मिथ्यात्वं सिद्धयतीत्याह-बाचारम्भणेति । “वाचारम्भणं * विकारो नामघेयमि''ति वाक्यात्कार्यानृतत्तवप्रतिपादकात्‌, “मृत्योः स॒ मृत्पुमाप्नो ती""त्यादेनिन्दाश्रवणाच्च विकारसत्यतवे तदयोगात्‌ विकाराणामाकाश्चादी तां यततो मिथ्यात्वमवगम्यते तस्मादद्वितीयत्व॑मविरुदढमित्यथंः । किञ्च “देवीउ ह्यषा गुणमयी ''त्युपक्रम्य मामेवेश्वरं परापरप्रकृति- वियुक्तमात्मत्वेन प्रपद्यन्ते ये ते मायामेतां तरन्तीति भगवदनुशासनान्मायायाः सकार्याया ब्रह्यात्मज्ञान- निरस्यत्वसिद्धेरपि सिद्धमद्वेतमित्याह- ममेति ।। ३५ ॥ दतस्य मिथ्यात्वादेवाशुद्धिहेतो रभावादात्मनो विशुद्धिरपि सिद्धेत्याहु--विश्गुद्धिरिति । विकल्पो दतं, ततो हेयोपदेयरूपाद्विलक्षणत्वादात्मनः स्वेनान्यैर्वा स्वथमुपादेयो हेयो वा [न] भवितु मुत्सहते । तस्मान्निविशेषो विशुदधरिचद्धातुरात्मेत्याह॒--विकल्पाच्चेति । किञ्चात्मा न केनचिदपि कल्प्यते तदविषयत्वादतोऽपि सवंविरोषशून्यः शुद्धः सिद्धयतीत्याह-नान्थेरिति ।। ३६ ॥ कस्मादात्मा कल्पितो न मवत्तीत्यार ङ्य कल्पनाहेतो रन्नानस्य वस्तुतस्तत्राभावादित्याह- जप्रकाड् इति ॥ २७ ॥ यथाऽऽत्मनो न कल्पितत्वं तथा तस्यात्रस्थान्तरमपि नास्तीत्याह--वथेति \ विपक्षे दोषमाह- अवस्थान्तरेति । ३८ ॥ मोक्षस्यावस्थान्तरत्वात्कथमस्यावस्थान्तरराहित्यमित्याशङ्कयाह--भोक्ष इति । यस्य वादिनो मोक्षोऽवस्थान्तरात्मा क्रियते तस्य पक्षे कृतकत्वादसौ मोक्षस्चलो विनाशी स्यात्तेन न स मोक्षो भवेदित्यथंः । मा भृदवस्थान्तरं मोक्षः । ब्रह्मणा संयोगो वा प्रकृतेवियोगो वा स्यादित्याशङ्ुयाह - नेत्यादिना ।॥ ३९ ॥ १. छा ६-२. २. बु. ४. ४. ३. गो. ७. १२ १ २२० २४. ९८ पाथिवप्रकरणम्‌ संयोगस्याप्यनित्यत्वाद्वियोगस्य तथेव च। गमनागमने चेव सखसूपं तु न दीयते ॥४०॥ स्वरूपस्यानिमित्तत्वात्सनिभित्ता दहि चापरे। अनुषात्तं स्वरूपं हि स्वेनात्यक्तं तथेव च ॥४१। स्वरूपत्वान्न सवस्य त्यक्तुं श्षक्यो ह्यनन्यतः । ग्रहीतं बा ततो नित्योऽबिषयत्वाप्रथक्त्वतः ॥४२॥ आत्माथत्वाच्च स्वस्य नित्य आत्मैव केवलः । त्यजेत्तस्मात्करियाः सर्वाः साधनेः सह मोक्षवित्‌ ॥४३॥ आत्मलाभः परो लाम इति श्ञास््रोपपत्तयः। अलामोऽन्यात्मलाभस्तु त्यज्ञे्तसमादनात्मताम्‌ ॥४४॥ गुणानां समभावस्य भन्लो न श्पप्यते। अविद्यादेः प्रसुप्रत्वा्न चान्यो हितरुच्यते ॥४५॥ ५५ ` ` क्त्रहैतुमाह-संयोगस्थेति। ननु न संयोगादिलक्षणो मोक्षः किन्तु संसारम संसारा `` `` त्परमात्मदेशगमनं वा परमात्मनः साधकोपकाराय तत्निकटदेशागमनं वा मोक्षः स्यादित्याशङ्कु् तयोनिरवयवत्वाद्विक्रियावत्त्वाभावान्मेवमित्याह--गमनेति । स्वपक्षे मोक्षस्य नित्यत्वमाह-- स्वरूपं त्विति ॥ ४०॥ तस्य हान्यभावे कारणनि सेक्षत्वेनाकायंत्वं हेतुमाह-स्वरूपस्येति । अपरे पुनरवस्थान्तरादयः सनिमित्तत्वात्कायंत्वेनानित्या भवन्तीत्याह-सनिमित्ता हीति । स्वरूपस्यानिमित्तत्तवं साधयति- अनुपात्तमिति । यत्तः स्वरूपं स्वेनान्येन चोपात्तं न, स्वरूपत्वेन नित्यत्वात्‌ । तथेव स्वेनान्येन वा न त्यक्तं स्वरूपत्वादेव त्यक्त्‌ मयोग्यत्वात्‌ । तस्मादनिमित्तत्वाचित्यमेव स्वरूपमित्यथंः ॥ ४१ ॥ आत्मा केनचिदपि हातुमुपादातुं वा शक्यो न भवतीत्युक्तमुपपा दयति--स्वरूपत्वादिति । सपदि रज्जुवदाकाशदेः सवंस्यात्मभूतत्वादात्मा तेन त्यक्तं शक्यो नेत्यत्र हैतुमाहु-अनन्यत इति । परमाथं- तोऽन्यस्याभावात्तेनात्मनो हियत्वाभाववदुपादेयत्वमपि नास्तीत्याह्‌--ग्रहीतुं वेति । हैयत्वाहेयत्वयोरभावे हिशब्दसूचितं फलितिमाह्‌-तत इति । आत्मनो हानादानयोरयोगे हतुद्रयमाह--अविषयत्वेति ।(४२॥ आत्मनो नित्यत्वे हैत्वन्तरमाह-आत्माथंत्वाच्चेति । यस्मादात्मा नित्योऽन्यत्सवंमनित्य- मात्मा्थं आत्मावस्थानं च मोक्षस्तस्मान्मुमुक्ष॒णा ससाधनं कमं त्यज्यमित्याह-त्यजेदिति ॥ ४३२॥ ॐ 4 ॐ अतर्च मोक्षवित्करियास्त्यजेदित्याह-आत्मलाभ इति । “आत्मलामान्न परं विद्यत" इति शास््रम्‌ । सवंप्रवत्तीनामात्माथत्वादित्याययुपपत्तथः । स्वरूपस्यानिमि त्त्वान्नास्यालाभः सम्भवत्तीत्या- शङ्बाहु-अलाभ इति । स्वाज्ञानपरिकल्पिताहंका राद्यत्मतवभ्रमोऽस्यालाभो नाम । तस्मादुत्रह्यात्म- ज्ञानेन तन्मृलाज्ञाननिवत्तंनेनाहंका रायात्मभ्रमं परित्यजेदित्यथंः ।! ४४॥। | सांख्यास्तु त्रिगुणमचेतनं प्रधानं पुरुषस्य भोगापवगाथं महदादिरूपेण परिणमते । तदविवे- कादस्य संसारो, मोक्षस्तु तद्धिवेकान्न ब्रह्यात्मज्ञानादिति मन्यन्ते । तत्र प्रथमं परिणामासम्भवमाह- १६ २४ ९८ २२ ५६ उपदेशसाहस्री इतरेतरहेतत्वे प्रवृत्तिः स्यात्सदा न वा नियमो न प्रवृत्तीनां गुणेष्वात्मनि वा मवेत्‌ ॥४६॥ विज्चषो यक्तबद्धानां तादर्थ्ये न च युज्यते। अथाधिनोस्त्वसम्बन्धो नारथी ज्ञो नेतरोऽपि वा ॥४७॥ प्रधानस्य च पाराथ्यं पृरुषस्याविकारतः। न युक्तं सां ख्यश्चास््रेऽपि विकारेऽपि न युज्यते ॥४८॥ सम्बन्धानुपपत्तेथ प्रदेतेः पुरुषस्य च| मिथोभ्युक्तं तदथेत्वं प्रधानस्या चितिस्वतः ॥४९॥ क्रियोत्पत्तौ विनाश्षित्वं ज्ञानमात्रे च पवत्‌! न्निमित्ते त्वनिमेक्ठिः प्रधानस्य प्रसज्यते ॥५०॥ गुणानामिति । सत्त्वरजस्तमसां गणानां साम्यं हि प्रधानम्‌ । तस्य समभावस्य प्राक्काटीनस्य भ्रंशो नाम च्युत्तिः । पूर्वावस्थात्यागेनावस्थान्तरापत्तिस्तथाविधः परिणामो नेव घटते । तस्यामवस्थायाम- विद्यादेधंमदिश्च .लीनत्वादीरवरस्य चाऽनभ्युपगमादभ्युपगमेऽपि तस्य॒ पुरुषत्वेनोदासीनत्वादन्यस्य सवस्य प्रधानकायंत्वादित्यथंः ॥ ४५ ॥ सत्त्वादीनां गुणानामन्योन्यप्रवृत्तिनिमित्तत्वमाशङ्कयाह्‌--इतरेतरेति । यदि गुणानामन्योन्य- प्वृत्तिहेतुत्वं तदा प्रवृत्ति म॑ंहददेरुत्पादः सदा स्यत्सवंदा हेतोः सत्वात्‌ । न चेदेवं कदाचिदपि प्रवृत्तिनं स्यात्‌ । देतो रप्रयोजकत्वादित्यथः ! क्रमेणोत्पत्तिस्थितिसंहा राणां प्रसिद्धत्वान्न यौगपद्यमित्या- शङ्कुयाह्‌- नियम इति । यस्मादुत्पत््यादीनां प्रवृत्तीनां नियामको गुणाश्रयो वाऽऽ्त्माश्चयो वा न करिचदुपपद्यते तस्मान्न तासां नियमः सम्भवेदित्थथंः ॥। ४६ ॥ कथ्ित्प्रधानप्रवृच्यभ्युपगमेऽपि दोषो दुनिवारः स्यादित्याह-विज्ञेष इति । प्रधानस्य पुरुषाथंत्वे सति सवंसाधारण्यात्‌ बद्धान्मुक्ताश्च प्रति विशेषो न युज्यते । तेन सवान्प्रति प्रवत्तंते न वा कमपि प्रतीत्यव्यवस्थेत्यथः । किञ्च गेषदरोषिणोः सम्बन्धो वक्तव्यः। स च नासङ्धत्वात्पुरुषस्य । नार्थी ज्ञो निविशेषत्वात्‌ । नेतरोऽपि प्रधानास्यो जडत्वादिति न तयोः सङ्खतिरित्याहु--अर्थेति ॥४७॥ प्रधानस्य पारा््यासिम्भवे हैत्वन्त रमाह--प्रधानस्य चेति । विकारेऽपि पुरुषस्यानित्यत्व- प्रसद्धान्न तादथ्यं प्रधानस्य युक्तमित्याहू-विकारेऽपीति ।। ४८ ॥। | प्रधानपुरुषयोः सम्बन्या भावमुक्तं प्रप्चयत्ि-पम्बन्धेति। न हि पुरुषस्यासङ्खस्य निविकार- स्य प्रकृत्या सद्धतिः सङ्कच्छते । नापि प्रकृतेजंउत्वाच्चिदेकतानेन पुरूषेणोदासीनसव भावेन सम्बन्धः सिद्धघति । तथा च तयोमिथः सम्बन्धाभावाच्नार्थाधित्वोपपत्तिरित्यथंः ।। ४९॥ निविकारत्वं पुरुषस्योक्तं व्यनक्ति-क्रियोत्पत्ताविति । यदि पूरुषे काचित्करियोत्पद्ेत तदा तस्य सक्रियत्वाद्विनारित्वं क्षीरादिवदापयेत । नित्यश्च पुरुषौऽभ्युपगतः । तेन तस्य निविकारत्वः मित्यर्थः । ननु देहादिवस्पुरुषस्यापरा क्रिया न स्वीक्रियते किन्तु ज्ञानलक्षणेव क्रियाऽभ्युपगम्यते । तत्राह- ज्ञानेति । यदि जन्यज्ञानत्वं पुरुषस्येष्टं तदा पूवंवद्विनाशित्वम्‌ । अजन्यज्ञानत्वे च न तादथ्यं प्रकृतेः सिद्धये दित्यथंः ।यदि पुरुषशेषत्वं विनापि प्रधानप्रवृत्तिरिष्येत तदा निनिमित्ते प्रधानव्यापारे सत्यनिरमक्षः प्रसज्यते । सदा व्यापारप्रसङद्धादित्याह-निनिमित्त इति ॥ ५० ॥ १२ १६. र २३९ पाथिवध्रकरणम्‌ न प्रकाश्यं यथोष्णत्वं इनेनेवं सुखादयः । एकनीडत्वतोऽग्राद्याः स्युः कणादादिवत्मेनाम्‌ ॥५१॥ युगपत्समवेतत्वं सुखबिज्ञानयोरपि । मनोयोगेकरेतुत्वादग्रा्यस्वं सुखस्य च ॥५२॥ तथाऽन्येषां च मिन्नत्वाचुगपज्जन्म नेष्यते । गुणानां समवेतत्वं ज्ञानं चेन्न विशेषणात्‌ ॥*५२॥ ज्ञानेनैव विश्ेषत्वाज्ज्ञानाप्यत्वं स्मृतेस्तथा । सुखं ज्ञातं मयेत्येवं तवाज्ञानात्मकत्वतः ॥५४)। सुखादेर्नात्मधमेत्वमात्मनस्तेऽविकारतः | मेदादन्यस्य कस्मान्न मनसो बाऽविशेषतः ॥५१५। साङ्कयपक्षौ बन्धमोक्षाभावेऽपि वेशेषिकादिपक्षे तद्व्यवस्थोपपत्तिरित्याशडक्याह- नेति । यथोष्णत्वमग्निनिष्ठमग्निष्ठेन प्रकाशेन न प्रकाश्यमेकाश्रयत्वाद्ग्राह्यग्राहुकत्वायोगात्‌ । तथाऽऽत्म- गताः सुखदुःखादयो न तद्गतेन ज्ञानेन ग्राह्या भवितुमहुन्ति एकाश्रयत्वादेव ग्राह्यग्राहुकत्वस्य तेषु दुग्रहत्वात्‌ । तस्मात्काणादादिमतानुसारिणां मतेऽपि कुतो बन्धमोक्षव्यवस्था सिद्धयतीत्यथंः ।॥५१।। एकाश्रयत्वाज्जञानपुखादीनां भास्यभासकत्वानुपपत्तिरित्युक्त्वा युगपत्तेषामसम्भवादपि भास्य- भासकत्वानुपपत्तिरित्याह्--युगपदिति । मनोयोगस्येकं कायं प्रति हेतुत्वादनेकगुणोत्यत्तिहेतु-वान- भ्युपगमात्‌ वंसंयोगनाशे तत्कायंस्य नष्त्वाय॒गपत्समवेतत्वं न घटते । नापि समवाये प्रमाणमस्ति । ततो न ज्ञानेन सुखादेर्ग्राह्यत्वम्‌। न चात्ममनसोनिरवयवत्वादात्मनोऽस्ति संयोगः संयोगि भागवत घटादिवद्िकारित्वमनित्यत्वं च दूर्वारमापचेतेत्यथः ।। ५२॥ यथा ज्ञानसुखयोयुंगपज्जन्माभावाद्‌ ग्राह्य प्राहुकत्वानु 7पत्तिरित्युक्तं तथेच््रदोनामपि विलक्षणः त्वादेकस्मिन्काले जन्म नेष्यते । एकस्यात्ममनः संयोगस्यानेककार्योतपत्तिहेतुत्वानुपपत्तेरक्तत्वादतो न तेषां ्राह्यग्राहुकत्वसिद्धिरित्यतिदिशति--तथेति । ज्ञानेन दुःखादीनां भास्यत्वं मा भृदा.मसमवेत्त- त्वमेव तेषां ज्ञानं नामे-याशड्य ज्ञानेन तेषां विशेषितत्वदशंनान्नेवमित्वाह- गुणानामिति ।। ५३ ॥। तदेव विशदयति--ज्ञानेनेवेति । ज्ञानसंस्कारजनितस्मृत्तिविषयत्बादपि ज्ञानव्याप्यत्वं सुखदेवं- तनव्यमित्याह्‌-स्मृतेरिति । किञ्च तव मते ज्ञानादेरस्वयंप्रकाशत्वादात्मसमवेत्तत्वमात्रेण न तत्सिद्धि सिद्धेत्याहु-तवेति ॥ ५४॥। ज्ञानसुखादीनामत्मगुणत्वाभ्युपरगमेन मास्यभासकत्वानुपपत्तिरुक्ता न च॒ तेषामात्मगुणत्व- मात्मनो निविरोषत्वादित्याहु--पुखादेरिति । सवंगतत्वेनाविकारत्वादविकारस्य च गुणकव्वे सम्प्रति- पत्नहष्टान्ताभावान्नात्मनो गुणवत्त्वमित्यथंः । किञ्च गुणगुणिनोभंवत्ता भेदाङ्खीकारादाध्मान्तरस्य मनसो वा ते सुखादयः कुतो न स्युविशेषाभावात्‌ ! भहृष्टादेरप्यात्मीयत्वासिद्धेरनियामकत्वा- दित्याहू- भेदादिति । ५५ ॥ ८ ५७ १९ १९६ र्ट ९८ ५८ उपदेदसाहस्री स्यान्मालाऽपरिहायां तु ज्ञानं चेज्जेयतां व्रजेत्‌ । युगपद्वापि चोत्पत्तिरभ्युपेताऽत इष्यते ॥५६। अनवस्थान्तरत्वाच्च बन्धो नात्मनि विदयते। नाशुद्विश्चाप्यसङ्गत्वादसङ्गो हीति च श्रतेः ॥५७॥ ््मेकामोचरेभ्यश्च न रिष्यत इति शरतेः। एवं तर्हिं न मोक्षोऽस्ति बन्धाभावात्कथंचन ॥५८॥ शास्त्रानथक्यमेव स्यान्न बुद्धर््रान्तिरिष्यते। बन्धो मोक्षरच तन्नाशः स यथोक्तो न चान्यथा ॥५९॥ योधात्मज्योतिषा दीप्र बोधमात्मनि मन्यते। बुद्धिनान्योऽस्ति बोद्धेति सेयं भ्रान्तिं धीगता ॥६०॥ बोधस्यात्मस्वरपत्वान्नित्यं तत्रोपचयंते । अविवेकोऽप्यनाद्योऽयं संसारो नान्य इष्यते ॥६१॥ किञ्च ज्ञानं ज्ञानान्तरवे्यं परेरिष्यते तदयुक्तमित्याह--स्यादिति। भथैकस्मादेव संयोगाद्‌ घटज्ञानं तज्ज्ञानं चेत्यन्तो मालायाः स्यादिति मन्यसे ताहि मनः संयुक्तात्मसमवायरक्षणसामग्रया- स्तुल्यत्वात्तत्तज्ज्ञानविषयं ज्ञानान्तरं तदेव स्याद्‌ घटादिङज्ञानान्तराणि च तदेव स्युस्तत्सामग्रया अपि सम्भवादित्याह--ुगपदिति । ५६॥ तरच वैशेषिकादिकल्पना न युक्तत्याह--अनवस्थेति ¦ अनवस्थान्तरत्वात्‌ क्‌टस्थत्वेन आत्म- नोऽवस्थान्तररहितत्वादिति यावत्‌ । आत्मनि परमाथंतो बन्धाभाववत्परमाथंत्तो मोक्षोऽपि नास्तीति वक्तुं चराब्दः । ५७ ॥। | । इतदच पारमाथिकमात्मनि बन्धनादिकं न सिद्धवतीत्याह-ुक्ष्मैकेति । तवापि तहि बन्धमोक्ष- व्यवस्था नैव सुस्थेति साम्यमाशङ्धुते--एवमिति । ५८ ॥ बन्धमोक्षाभावे कां क्षतिरित्याशङ्कवय स एवाह-शास्त्रेति। मोहपरिकल्पितभ्रान्तिनिवत्तंनेन ` श स्त्रसाफल्यं दरोयन्नत्तरमाह-नेत्यादिना । भन्ञानं कल्पनामूलमित्यादिना यथा पूकत्रात्माज्ञान- निवन्धनो बन्धः स्वज्ञानप्रयुक्तो मोक्ष इत्युक्तम्‌ तथेवासौ बन्धो मोक्षश्चाभ्युपगन्ततव्यो न पारमाथिको बन्धो मोक्षो वा सम्भवतीत्याह्-स यथेति 1 ५९ ॥ भज्ञानमूलबुद्धिधरमध्यासलक्षणो बन्धः चिदात्मनीत्यक्तमुपपादयति-बोधेति । विदात्माभासा- ज्ञा.कञ्चकः सन्नज्ञानकायं भृतां साभासां बद्धिमविवेकादात्मत्वेन गतः संसरतीत्यथंः ॥। ६० ॥ वद्धौ बोधस्य प्रतीयमानत्वे स्वाभाविकत्वं किन्न स्यादित्याशङ्बयाह-बोधच्येति । आत्मन स्दरूपस्येव बोधस्याविवेकाद्‌बृद्धावध्यासस्चेदयमविवेकः सादि रनादिर्वेत्ति वीक्षायामाह-अविवेकोऽपीऽति। तथा ब्रह्माःमनज्ञानेन तस्यव निवृत्तिनं संसारस्येत्याश्ञङ्याह-संसार इति । स चायमविवेकः प्रवाह रूपेणानादिस्तेन संसारस्यापि प्रवाहरूपेणानादित्वुम्‌ । न चाविवेकादन्यः संसारस्तेन विवेकादविवेक- निवृत्तिवक्यार्थज्ञानादज्ञान निवृत्त्या संसारनिवृत्तिरित्यथंः । ६१ ॥ (4. १६ २० 3; ९८ २२ पाथिवप्रकरणम्‌ मोक्षस्तन्नाश्च एव स्यान्नान्यथाऽनुपपत्तितः । 9 ¢ येषां वस्तवन्तरापत्तिर्मो्ठो नाशस्तु तेमंतः ॥६२॥ अवस्थान्तरमप्येवमविकारान्न युल्यते । विकारेऽवयवित्वं स्यात्ततो नाशे षटादिवत्‌ ॥६२॥ तस्माद्म्रान्तिरतोऽन्या हि बन्धमोक्षादिकन्पनाः साङ्खयकाणादनोद्धानां मीमां साद[ह]तकन्पनाः ॥६४॥ शास्त्रयुक्तिविहीनत्वाभ्नादतव्याः कदाचन । शक्यन्ते शतस्रो वक्तुं दोषास्तासां सहस्रशः ॥६५॥ अपि निन्दोपपतेश्च यान्यतोऽन्यानि वेत्यतः । त्यक्त्वाऽतो हयन्यज्ञास्त्रोक्तीमं ति ङयाद्दां बुधः ॥६६॥ श्रद्धाभक्तो पुरस्कृत्य हित्वा सपेमनाजेवम्‌ ¦ वेदान्तस्येव ताथ व्यासस्याभिमते तथा ।.६७॥ इति प्रणुन्ना द्वयवादकल्पना निरात्मवादाञ तथा हि युक्तितः| व्यपेतशङ्काः परवादतः स्थिरा बुुक्षयो ज्ञानपथे स्युरित्युत ॥६८॥ बन्धस्याज्ञानात्मकत्वे फलितमाह्‌-मोक्ष इति । ज्ञानादज्ञाननिवृच्या तत्कायंस्य बन्धस्य ध्वस्तिरेव मुक्तिर्नान्यो मोक्षो युज्यते । अन्यस्य मोक्षस्यानुपपत्तेरुक्तत्वादित्यथंः। येषां पुनर्वादिनां स्वरूपा- दन्यवस्तुप्राप्तिमेक्षोऽभ्युपगम्यते तेर्न एव मोक्षो विवक्षितः । स्वरूपस्यान्यभवेऽतस्थानायोगान्न स्वरूपनाशो यज्यते फलिनोऽभावादित्याह-- येषामिति ॥ ६२॥ मा भूष्रस्त्वन्त रापत्तिमेक्षोऽस्थान्तरापत्तिः स्यादित्याश द्ुयाह-अवस्थान्त रमिति । आत्मनो विका राभावस्यासिद्धिमाश द्ुयोक्तम्‌--विकार इति ।। ६३ ॥ | वेदान्तसिद्धान्तादन्या बन्धस्य मोक्षस्य तदुभयसाधनस्यात्मस्वरूपस्य च कल्पनाः श्रुतिन्याया- नुभवविसुद्त्वाटिश्रमत्वाच्च प्रामाणिके रादकतेव्या न भवन्तीत्याहु- तस्मादिति । केषां पुनरेता कल्पना नादत्तव्याः स्युरित्यारा ङ्गुयाह-प्ताङ्कयेति । एतेषां कल्पनाः सर्वा भ्रान्तिरिति पूर्वेण सम्बन्धः ॥९४॥ तासां श्रान्तिप्रदत्वादेव प्रमाणयुक्तिविरुद्धानामनादत्तंव्यत्वं फकलितमाह-शास्त्रेति। तासु दास्त्रयुक्तिवि रोघमेव स्फो रयत्ति--शक्यन्त इति ।। ६५ ॥ इतदच साद्भुयादिकल्पना नादत्तंभ्या इत्याह्‌-अपीति । यान्यतोऽन्यानि शास्त्राणि पृथिव्यां विविधानि वे । शद्भुनीयानि विद्रद्धिघंमंशुद्विमभीप्सुभिः। या वेदबाह्याः स्मृत्तयो यारच काश्च कुट्टयः । सर्वास्ता निष्फलाः प्रेत्य तमीनिष्ठा हि ताः स्मृताः ।। इत्यादिनिन्दावचनाच्च यथोक्तकल्पना नादरत्तव्या इत्यथः । यस्मादेवं वेदबाह्याः कल्पना निन्वितास्तस्माद्रेदान्तशास्त्रादन्यशास्व्रोक्तीस्त्यक्त्वा दृढां बुद्धि विवेकाय मुमुक्षुः सततं कर्यादित्याहु-त्यक्त्वेति ।। ६६ ॥ कथं मति कुर्यात्कूत्र चेत्यपेक्षायामाह्‌--शरद्धेति । ६७ ॥। उक्तं परपक्षनिराकरणं सप्रयोजनं संक्षिप्य कथयति--इति प्रणुन्ना इति । प्रणुन्ना निराकृताः | ५९ १९ ९६ २९०५ २४ २८ ६० उपदेशसाहस्री स्वसाशषिकं ज्ञ(नमतीव निम िकल्पनाभ्यो विपरीतमद्यम्‌ । अवाप्य सम्यग्यदि निश्चितो भवेत्‌ निरन्ययो निड़ तिमेति शाश्वतीम्‌ ॥६९॥ हृदं रहस्यं परमं परायणं व्यपेतदोषेरमिमानवनितेः। £ (~ (~ | समीक्ष्य कायां मतिराजेवे सदा न तच्चद्क्स्वान्यमतिहिं कश्चन ॥७०॥ 9 (~ < 0 क अनेकजन्मान्तरसं चितेनरो विश्ुच्यतेऽज्ञाननिमित्तपातकेः । (~ (५ (~ & ^~ इदं विदित्वा परमं हि पावनं न लिप्यते व्योम इवेह कमेभिः ॥७१॥ शान्तचित्ताय जितेन्द्रियाय च प्रद्ीणदोषाय यथोक्तकाणि | (^ ¢ * गुणान्वितायानुगताय सवेदा प्रदेयमेतत्सततं क्षवे ।.७२॥ परस्य देहे न यथाभिमानिता परस्य तद्रत्परमाथमीक्ष्य च । * [क « ® ¢ इदं॑हि विज्ञानमतीव निल संप्राप्य सक्तोऽथ भवेच्च सवतः ॥७३॥ नीह सभोऽभ्यधि कोऽस्ति कथन स्वरूपराभा.स इतो हि नान्यतः । न देयमन्द्रादपि राज्यतोऽधिकं स्वरूपराभं स्वपरोक्ष्य यत्नतः ॥७४॥। परवादेभ्यो ग्ययेतश ङ्ूस्तत्प्रामाणिकत्वश ङ्कावजिताः अतएव स्थिरा निश्चलाः ज्ञानपथे मुमुक्षुवः ` स्युरिति यतोऽतः प्रयोजनास्मणुत्ना इति सम्बन्धः ।। ६८ ॥ ब्रह्मात्मन्ञानस्येव परमपुरुषाथंसाघनत्वमिति तदीयस्वरूपानुवादपुवेकं दशंयन्मुमुक्षुणां तचिष्ठ- त्वम।वर्यकमिति दगंयति--स्व्ताक्षिकमिति । निरन्वयो निरस्ताज्ञानतत्कायंसम्बन्धः । ६९ ॥ इदानोमुक्तज्ञानाधिकारिणं संक्षिप्योपन्यस्यति--इदमिति ॥ ७० ॥ ,एवमत्तियत्नङभ्येन तज्ज्ञानेन किं फलं प्राप्यते तदाह्‌-अनेकेति ॥ ७१॥ यथोक्तन्ञानमाचार्येण कस्मे दा्तव्यमिव्यपेक्षायामाहू-- प्रशान्तेति ! सदेति दीघंकाट्वं सत्ततमिति नेरन्तयंमुच्यते । यथोक्ता्थंकारिणे तथेवानुष्टायिने । ७२॥ यथोक्तोऽधिकारी गुरुणां श्रावितत्वमस्यादिवाक्यः सन्कथं ब्रहयात्मानमवगच्छति । कि वा फलं प्राप्नोतोत्यपेक्षायामुक्तमेव संल्िप्याहु-परस्थेति । न हि देवदत्तस्यान्यदीये देहे ममाहं भावोऽभिमानो भवत्ति। तथा परमथंमहं ब्रह्मेति विज्ञाय स्वदेहैऽप्यमिमानरहितः सर्वानथंरहितो निवृंणो- तीत्यथः ॥ ७३ ॥ किमिति यत्नेन शिष्यपरोक्षणं क्रियते यस्मं कस्मं चिदुपस्थिताय दयालुना गुरुणा दात्तव्येत्या- दा ङ्कुयाह्‌--न हीति । स्वरूपं ब्रह्यात्म भ्यते येन ॒तद्ब्रह्मात्मज्ञानं स्वरूपलाभ । तदेवेह शास्त्रोक्तः सावनस्य मुमुक्षोः श्रावितत्त्वमस्यादिवाक्यस्य पदाथंविवेकवतो निविचिकित्समहं ब्रह्मेति साक्षात्कारस्पं ज्ञानं वाक्यादृत्यच्चं मोक्षका रणमित्ति सिद्धम्‌ ॥ ७४॥ ॥ पाथिवप्रकरणं विवृत्तं षोडशम्‌ ॥ १ , एवमपि यल्नरभ्येन कृ. ख. १९५ ९९६ ९० 4.1 ट सम्यडमतिघ्रकरणम्‌ ॥ १७ ॥ आस्मा ज्ञेयः परो ह्यात्मा यस्मादन्यन्न विद्यते। सबेज्ञः सवेदक्‌ शुद्धस्तस्मे ज्ञेयात्मने नमः॥ १॥ पदवाक्यप्रमाणङ्ञर्दीपमूतेः प्रकाशितम्‌ । ब्रह्म वेदरहस्यं येस्तागम्नित्यं प्रणतोऽस्म्यहम्‌ ॥ २ । यद्वाक्छुया्चसंपातप्रणष्ध्वान्तकल्मषः | प्रणम्य तान्‌ गुस्न्‌ पश्ये ब्रह्मविद्यातिनिरवयम्‌ ॥ २ ॥ आस्मलाभात्परो नान्यो लाभः कश्चन विद्यते यदर्था वेदवादाश्च स्माताश्चापि तु याः क्रियाः | ४॥ आत्मार्थोऽपि हि यो लाभः सुखायेष्टो विषययः | आत्मराभः परः प्रोक्तो नित्यत्वाद्त्रह्मवेदिभिः॥ ५।. स्तस्यट्ःमनसिष्नच्छरण,स्त्‌ | १.०५ ॥ परपक्षप्रतिक्षेपमुखेनोक्तं ज्ञानं मोक्षसाधनं स्वःक्षसावनेन न्यक्तोकर्तुं प्रकरणान्तरमारभमाणो देवताभक्तर्ञानधराप्तावन्तर द्खसावनं व्यक्तकतुं प्रकरणान्तरं सूचयत्ति-अलत्मा ज्ञेय इति । नन्वात्म- वत्‌ ज्ञेयत्वं घटदेरपि विद्यते ज्ञातुरन्यस्यभावादित्यशङ्कुय घटादे कूपादिमत्वाच्चक्षुरादिगम्यत्व- वदात्मनो रूपादिराहिव्यान्न चक्ुरादिसायेक्षत्वमिति विवक्षितमाहू-परो हीति । तस्य स्वप्रकाशत्वं चक्षुरायविषयत्वं चोक्तमद्ितोयत्वमाह-पस्ादिति | तस्येव सामान्यविशेषाभ्यां सवंत्राप्रतिबद्र- जञानतेन त्टस्थरूपं दशंयति-- तवंन इति 1 ताह सवसम्बन्धादगशुद्धिः श द्धुयते, नेत्याह्--जचुदध इति । जञेयात्मत्वं = शास्त्रप्रति पाद्यत्वम्‌ ॥ १॥ गुरुभक्तरपि देवताभक्तरिव ज्ञानप्राप्तावन्तर ङ्कत्वं दशंयितुं गुरुपरम्परा प्रणमति-पदवाक्येति । दीपभूतेः सवं प्रकारनसाम्येः ॥ २॥ सामान्येनाचायंपरम्परां नमस्कृत्य विदोषेण स्वगुरुनमस्कारपूवेकमुदरयप्रतिज्ञां . करोति- द्रागिति । ब्रह्मविद्यायां विनिरचयो निरिचिकित्सता येन न्यायेन भवति तं वक्ष्य इत्यथः ॥ ३ ॥ किमर्थं ब्रह्यविद्याविनिश्चयो वक्ष्यते तत्राहु-आत्मेति ! आत्मलाभस्य प्रामाणिकत्वं सुचयत्ति- यदर्था इति । श्रुतयः स्मृतयश्च यथाऽऽत्मज्ञाने पयंवस्यन्ति तथा ताभिः विहिताः सर्वाः क्रियाः क्रिय- माणादिचत्तशुद्धिद्वारा तत्रैव निष्ठां प्राप्नुवन्तीत्याह-अपि त्विति ॥ ४॥! पुत्रादिलाभादात्मलाभस्य परत्वेऽपि पुत्रादिपरित्यागेन नात्मलाभोपायाश्रयणं युक्तं तस्याप्या- त्मसुखहेतुत्वादित्याशङ्धुयाह्‌-आत्मार्थोपोऽति । योऽपि पूत्रादेरथंस्य लाभः स्वाथ; सन्नस्यैवाटमन सुखायेष्यते स कदाचिद्धिपयंयो विपरीत्तो भवति पत्रादेरेव कदाचिद्रःखहैतुत्वदशं नादित्यथं : । आत्म- खछाभस्य लाभान्तरापेक्षया परत्वमुक्तं स्फोरयति-आत्मेति ॥ ५॥ ऋ षणा ५ प ८. २० २४ २८ ६२ उपदेशसाहस्री स्वयं लन्धस्वभावत्वाल्लाभस्तस्य न चान्यतः। अन्यापे्षस्तु यो लाभः सोऽन्यदृष्टिसघरुद्धवः ॥ ६ ॥ अन्यदृष्टिस्त्वविद्या स्यात्तन्नान्नो मोक्ष॒ उच्यते । ज्ञानेनैव तु सोऽपि स्याद्विरोधित्वान्न कमणा ॥ ७ ॥ क्मङायस्त्वनित्यः स्यादबिवाकामकारणः। प्रमाणं वेद एवात्र ज्ञानस्याधिगमे स्मृतः ॥८॥ ह्ानेकाथेपरत्वातं वाक्यमेकं ततो विदुः| एकत्वं द्यात्मनो ज्ञेयं वाक्याथप्रतिपत्तितः ॥ ९ ॥ वाच्यमेदात्त तद्भेदः कल्प्यो वाच्योऽपि तच्छ तेः । र प्रोक्तं ड ¢ त्रयं त्वेतत्ततः प्रोक्तं सूपं नामच कमं च॥१०॥ तस्य नित्यत्वं कुतोऽवगम्यते तत्राहु--स्वथमिति । पूत्रादिकाभस्य साधनाधीनत्वेनानित्यत्वं विशेषमाह--अन्येति \! अन्यदृष्टेः सकाराद्‌ समुद्भवो यस्य स तथोक्तः । आत्मलाभस्तु नेवं, तेन नित्य इत्यथः ।॥ ६ ।। | भन्यदृष्टिसमुद्धवादनित्यश्चेदनात्मलाभस्तहि कासावन्यदष्टिस्तत्राहु-अन्यदृष्टिरिति । भन्य- स्मिन्ननात्मनि हृष्टिः प्रतोतियंतो भवति साजन्यहष्टिः। उक्तलक्षणो मोक्षो ज्ञानमन्तरेणेव स्यादिति चेन्नेत्याह्‌--ज्ञानेनैवेति । ज्ञानेनाज्ञानस्य सकरायंस्य विरोधित्वात्तत्निवृत्तिलक्षणो मोक्षस्तेनैव भवति न कमणा कर्माज्ञानयोविरोधामावादित्यथंः ॥ ७॥ कर्मणा सकार्याविद्यानिवृत्तिरूपो मोक्षो विरोधाभावान्माभूत्तथापि स्वर्गादिवन्मोक्षस्य कमं साध्यत्वं स्यादित्याशङ्कबाह्‌-कर्मति । मिथ्याप्रत्यय रागमूखकमंसाध्यत्वादित्याहु-अविद्येति ! न मोक्षस्य कमंसाध्यत्वं किन्तु ज्ञानेकरभ्यत्वमित्यत्र किं प्रमाणं तदाहु-प्रमाणमिति । कममंणोऽनित्य- फलत्वं ज्ञानस्य मोक्षफर्त्वमित्यस्याथस्याधिगमे प्रमाणम्‌ । ८ ॥ “° तद्यथेह कर्मचितो लोकः क्षीयते ““ सब्रह्मविदाप्नोति परमि"त्यादिवेद एव यत्तो विद्रद्धिः स्मृतस्ततोऽध्ययनविद्धचुपात्तस्य वेदस्य परमपुरूषाथंसाधनज्ञानेकाथंपरत्वात्तं वेदमेकं वाक्यं प्रामाणिका विदूरित्याह-ज्ञानेति । कि रताहं तेन ज्ञानेन जञेयमित्याश द्ुयाह-एकत्वमिति । सत्यं ज्ञानमित्य- वान्तरवाक्याथंप्रतिपत्तिद्राराऽप्त्मनो ब्रह्योकत्वं विज्ञेयमित्यथः ।। ९॥ नन्वात्मनो ब्रह्मणश्चेकत्वमयुक्तमपर्यायशब्दभेदादथंभेदावगमादित्याश ङूयाह--वाच्यभेदादिति। तददोदोऽपर्यायवाचकरब्दमेदो वाच्याथंमेदात्कल्प्यते त्वया, वाच्योऽपि चार्थो भिन्नस्तच्छ तेश्च पर्य्यायशाब्दभेदश्रवणादेव कल्प्यते । तथा चान्योन्याश्रयादविद्याकस्पित्तस्य वाच्यवाचकमेदस्य नाद्विततीयन्रह्मात्मविरोधितेत्यथंः। त्रयंवा इदं नामरूपं कर्मेत्यादिश्रुव्ये वात्मातिरिक्तं तयं प्रोक्तं ततोऽनेकत्वमेव वेदाथ: स्यादिति शङ्कते--त्रयं त्विति । १०॥ १, छा. ७, १. २. त. २. १. &. १६ [41 २८ सम्यङ्मतिप्रकरणम्‌ असदेतत्रयं तस्मादन्योन्येन हि कल्पितम्‌ । ` कृतो वर्णो यथा शब्दा, तोऽन्यत्र धिया बहिः ॥११॥ दष्टं चापि यथा स्पं बुद्धेः शब्दाय इल्यते। एवमेतज्जमत्सवं भ्रान्तिुद्धिविकन्पितम्‌ ॥१२॥ असदेतत्ततो युक्तं संबिन्मत्रं न कन्पितम्‌ | वेदश्चापि स एवाच्ो वें चान्यत्त कल्पितम्‌ ॥१३॥ येन वेत्ति सख वेदः स्यात्स्प्ने स्वं तु मायया। ` येन॒ पश्यति तच्चक्षुः शृणोति भोत्र्च्यते ॥१४॥ येन ख्ेप्नगतो वक्ति सा वोखाणं तथेव च| रसनस्पश्चने मनश्वान्यत्तयन्द्रियम्‌ ॥१५॥ ` कल्प्योपाधिभिरेवेतद्धि्न ज्ञानमनेकधा । ` आधिमेदाद्यथा मेदो मणेरेस्य जायते ॥१६। प्रागुक्तान्योन्याश्रयत्वदोषादन्योन्यापेक्षया समीक्षितमेत्त्‌ त्रयं न प्रमातुं शक्यं किन्तु लोकप्रसिद्धं मिथ्याभूतमनृद्यते तेन नाद्रेतवि रोधितेति सिद्धाम्तवाद्याह-असदिति । अन्योन्यापेक्षया दृष्टस्य कल्पि तत्वे ष्टान्तमाहु-ृत इति । यथा दी््रादेवंर्णमेदः सह्राक्षत्वाद्याकारः शब्दादेव श्रुतोऽन्यत्वबुद्धधा कुडद्यादौ कृतो निवेरितो मिथ्या कथ्यते । नहि शब्दादुनुद्धिस्थस्याका रविशेषस्य भित्त्यादावन्यत्वधिया कृतस्य सत्यत्वमस्तीत्यथः ।॥ ११॥ हृष्टान्तान्तरेण दार्टान्तिक स्पष्टयति--वृष्टञ्चेति । यथा च भित्तिपटादौ देवदतादे ूपं दष्टं बुदौ निक्षिप्तं बुद्धेरागत्य शब्दव्यवहाराय समर्थो भवति । एवमेव जगत्सवं नामरूपकर्मात्मकं भ्रान्त बुद्धधा मिथ्याज्ञानेन परिकल्पितं रज्जुसर्पादिवन्मिथ्येवेत्यथंः ॥ १२॥ जगतो मिथ्यात्वे फलितमाह-असदिति । सवं जगत्कल्पितं चेत्तहि शून्यवादः स्यात्‌ । मेवम्‌ । चिन्मात्रस्यात्मनः स्वंकल्पनास्पदत्वेनाकल्पित्तत्वादित्याह--संविदितिः । वेदाचायदिरात्मप्रतिपत्ति हैतुत्वेनाकल्मितत्वमाश द्धुयोक्त--वेवरचेति । भआत्मवाविद्यया शस्त्राचार्यादिरूपेण स्वज्ञानहेतुतां ` प्रतिपद्यते । वेद्यर्च छौकिको श्वेदिकश्चात्मेव तद्व्यतिरिक्तस्तु कल्पितो मिथ्थवेत्यथंः ॥ १३ ॥ कथं पुन रात्मेवाद्यो वेदो वेद्यचेत्याश द्ध स्वप्नदृष्टान्तेन साघयति-येनेतिः ॥ १४-१५॥ कथमेकरूपं ज्ञानं वेदादिरूपेणानेकधा भिद्यते तत्राहु--कल्प्योपाधिभिरिति । स्वप्ने कल्प्योपाधि- वशादेकमेव चैतन्यं अनेकधा भिन्नमित्यत्र टृषटान्तमाह्‌--आघीति । यथा नीर्पीताद्युपधानमेदान्नील- पीतात्मता स्फटिकादेस्तथा ज्ञानविरेषस्यापीत्यथः ।। १६ ॥ १. सच्जिन्माश्रभिति मृ. पु. पाठ २. बाह्मेव प्रकाराकप्रकाइ्यचक्षुरादिकरणस्पेण स्वप्ने मासते । ९१२९ १६ र्ट २८ ६४ उपदेक्साहस्रा जाग्रतह्व तथा मेदो ज्ञानस्यास्य विकल्पितः । बुद्धिस्थं व्याकरोत्यथं भ्रान्त्या तष्णोद्धवक्रियः ॥ १७॥ स्वप्ने तदस्प्रगोधे यो बरिश्चान्तस्तथेव च। आषेख्याभ्ययने यद्रत्तदन्योन्य धियोद्धवम्‌ ॥ १८॥ यदाऽयं कन्पयेदमेदं तत्कामः सन्‌ यथाक्रतुः । यत्कामस्तत्क्रतुभूत्वा कृतं यत्तत्मपद्यते ॥१९॥ अविद्याप्रमवं सवेमसत्तस्मादिदं जगत्‌ । तद्ता द्यते यस्मास्मुषुप्ते न च गृह्यते ॥२०॥ विधाविद्ये भ्रुतिग्रोक्तं एकत्वान्यधियो हि नः तस्मात्सवेग्रयत्नेन शास्त्रे विद्या विधीयते ॥२१॥ एवं स्वप्ने निर्भेद्य ज्ञानस्य मणेरिवाविद्याकल्पितोपाधिभेदादशेषव्यव्रहारास्पदत्वमुक्त्वा जागरितेऽपि ज्ञानस्य सवंव्यवहारास्पदत्वमुपयन्नमिति दर््टान्तिकमाह्-जाग्रतहचेति \ कथं भेदस्य विकल्पितत्वं तत्राहू-ुद्धिस्थमिति ! आत्मा खल्वज्ञानकञ्चुको वुद्धि परिकल्प्य तदविवे कादनेकरूपं प्रपञ्चं स्वात्मनि कंल्पयतीत्यथंः * ।। १७॥ स्वप्नर्टान्तेनोक्तमर्थं निगमयति--स्वप्न इति ! बाह्यमाभ्यन्तरं सवंमन्योन्य पेक्षया कल्पित्त- मित्येत्दृदाहरणान्तरेण दरंयति-आेख्येति \ यथा आलेख्यपक्षयाऽध्ययनं शलोकादे रध्ययनापेक्षया च पुनरारेखनं पत्रादौ मिथ्येव, सवंगतानां निरवयवानां वर्णानां लेखनाद्यसम्भवात्‌ 1 तथा तदन्तबहि- ह्चान्योन्यधियोद्धवं मिथ्येव । वहि बद्धौ निदव्राति वुद्धौ च वास्तनामयं स्थितम्‌ । ततो बहि शब्दव्यवहा राय प्रसारयतीत्यन्योन्यसापेक्षत्वेन वस्तुत्वायोगायुक्तं मिथ्यात्वमित्यथंः ।। १८! एतदेव स्पष्टयति--पदाऽयमिति ! पूरवश्रान्तिसंस्कारवशादयमात्मा यदा भेदं कल्पयत्ति तदा तत्कामस्तदभिलाषो भवति । तत्कामस्च तत्राध्यवसायलक्षणक्रतुमान्‌ भवति । ततरच यत्कामस्तत्कर- तुस्तसाधनकर्मानुष्ठाय तत्फलं प्रतिपद्यते । पूनस्व तत्संस्कारवशाद्धदं परिकल्पयति । तत्कामर्च क्रतुभंवतीत्येवमन्योन्यधियोद्भृतहेतुफलात्मना संसरतीत्यथंः२ । १९ ॥ अन्योन्यापेक्षयां संसारस्योदमृतत्वे फलित्तमाहू--अविद्येति । तस्मादित्यपेक्षितं पूरयत्ि- तदतेति ॥ २० ॥ यद्यविद्याविनिमित्तमनिर्वाच्यं जगदुच्यते तहि जगद्धेतुरविया कीरशी, कीदसी च विचा तन्नि वृत्तिहेतुः। केन वा तयोगंम्यत्वं तत्राह-क्द्याविये इति । यस्मात्‌ “अथ योऽन्यामन्योऽसावन्योऽहमि""त्यादि- श्रुत्याऽनुभवसिद्धेवाविद्या संसारहेतु रनद्यते । विदा तु ब्रह्मात्मनोरेकत्वप्रोः स्वतोऽग्राप्ता प्रमाणमवेक्षते | तस्मादज्ञानकाण्डे श्रवणादिद्वारा तत्त्वमस्यादिश्रुत्या तात्पर्येण व्धुत्पाद्यत इत्याह- तस्मादिति । २१॥ १. ज्रन्तिप्रयुक्ततुष्णार्यकामा हानदक्पा क्रिया यस्य सः बुद्धिकत्पतमर्थं व्याकरोति तेन म्यवहुरकि २. तथाच श्रतिः यथाकामो मवति तत्क्रतुमंवति यत्र तुमंवत्ति ठत्कमं कुर्ते यकम कुरु3 ठदमिंपदयते बर. ४.४ १२९ ९६ ९०0 9. २८ सम्यङ्मतिप्रकरणम्‌ चित्ते द्ादक्षेवयस्माच्छद्धे बिद्या प्रकाश्षते। यमेनिर्येश्च यजेश्च ॒तपोमिस्तस्यं शोधनम्‌ ॥२२॥ ्ारीरादितपः ऊर्यातद्विशुद्धयथयुत्तमम्‌ । मनआदिसमाधानं तत्तरेहविश्चोषणम्‌ ॥२३॥ 'अनसश्चेन्द्रियाणां च दय काग्रयं परमं तपः। तज्ज्यायः सर्वधर्मेभ्यः स॒ धमेः प्र उच्यते” ॥२४॥ दष्टं जागरितं विद्यास्स्मृतं स्वप्नं तदेव तु। सुषुप्तं तदभावं च स्वमात्मानं परं पदम्‌ ॥२\५॥ सुषृप्ाख्यं तमोऽज्ञानं बीजं खप्नप्रनोषयोः। स्वात्मबोधप्रदग्धं स्थादबीजं दग्धं यथाऽभवम्‌ ॥२६॥ तदेवैकं त्रिधा ज्ञेयं मायाबीजं पुनः क्रमात्‌ । मायाव्यात्माऽविकारोऽपि बरहुषेको जलाकवत्‌ ॥२७॥ शास्ते सवंप्रयत्नेन विद्या चेद्‌ व्युपाद्यते तहि मुम॒क्षुः किमिति न प्रतिपद्यत इत्याशङ्कय चित्त- शुद्धय भावादित्यभिप्रेत्य कर्तव्या चित्तशुद्धिरित्याह--चित्ते हीति ॥ २२॥ तहि करूपायेरिचत्तं शोधनीयं तत्राहु-यमैरिति । महसा ब्रहमचर्य्यादयो यमाः तपःशब्देन स्वाध्यायादयो गृह्यन्ते । तपोभिरित्यादि प्रपञ्चयति~-शारीरादीति | तदेव तपो विवक्षितं विशदयति-- मन आदोति ।॥ २३॥ यमनियमादिभिरूपायेः श्रवणादिपिर्च संस्कृतचित्तोऽवस्थात्रयात्तप्साक्षिणं विविच्य ब्रहात्वेन वाक्याज्जानीयादित्याह्‌-दृष्टमिति । इन्द्रियं ज्ञानं जार्गारतम्‌ । इन्द्रियोपरमे जागरितसंस्कारजं ज्ञानं स्वप्नः । हरयो रप्यभावः सुषृप्तम्‌ । तेपां साक्षी स्व आत्मेति जानीयादित्यथंः | २४, २५॥ भवस्थात्रयहेतो रात्मनः सत्यज्ञानादिलक्षणब्रह्यत्वमयुक्तमित्याशङ्कय नात्मनोऽवस्थात्रयहेतुत्व मित्याह-पुषुप्राख्यमिति । कथं तहि सति बीजे मुक्तिरित्याश द्ुयाह्‌--स्वात्मेति । मभवमनुत्पादकं स्यादित्यथ: ॥ २६॥ सूषुप्ताख्यस्य तमसो दाहेऽपि स्वप्नजागरितयोदहि पृथगेव यत्नः स्यादित्यार द्धुयाह्‌--तदेवेक मिति। तदेकमेव मायाख्यं जागरिते विश्वव्रश्वानररूपेण स्वप्ने तेजसहिरण्यगर्मात्मिना सृषुपतेप्राज्ञाव्याकरृत- प्रकारेण त्रिधाऽधिगन्तव्यम्‌ । तत्पुनः श्रवणायनुष्ठानक्रमेण समुत्पन्नाद्राक्यीयादेव ब्रह्मात्मसाक्षात्का रा- दरेषततो ग्यावत्तंते तथा च तमसो दाहातिरेकेण स्वप्नादिदाहे पृथगेव यत्नो न क्रियते स्वप्नदेस्तमोमात्र- त्वात्तत्निवृत्तौ निवृत्तत्वादित्यथंः। यथोक्तस्य तमसोऽस्वाचतन्त्यादपेक्षितमाश्चयं दरयति मायावीति । कूटस्था- सद्धाद्वितीयस्यात्मनस्तदाश्चयत्वं कथमित्याशङ्कुयाह--अविकारोऽपोति } आत्मस्वभावालोचनया तत्र तमसोऽसंसर्गेऽपि त्मःस्वभावादाश्रयान्तराभावात्तत्रेवास्याधितत्वात्कूटस्थोऽद्वितीयोऽप्यात्मा तमः सम्बन्धादेव सचलोऽनेकर्च लक्ष्यत ॒ इत्यथः । तत्तत्पात्रस्थसलिलपम्बन्धादादित्यवत्‌। अतो ब्रहय- वैकमनाद्यनिरवव्यिाज्ञानसम्बन्धादन्यथा भातीत्यथं; ॥ २७॥। ९ ६५ | ९१९ १६ ९० २४ ९८ २९ ६६ उपदेशसाहस्री बीजं चेक यथा भिन्नं प्राणस्वप्नादिमिस्तथा । स्वप्नजाग्रच्छरीरेषु तदच्चात्मा जलेन्दुवत्‌ ॥२८॥ मायाहस्तिनमारुद्य मायान्येको यथा व्रजेत्‌ । आगच्छस्तद्रदेवात्मा प्राणस्वप्नादिगोचरः ॥ २६॥ न हस्ती न तदाखूटो मायान्यन्यो यथा स्थितः । न प्राणादि न तद्द्रष्टा तथा ज्ञोऽन्यः सदादश्शिः ॥३०॥ अबद्धचक्चषो नास्ति माया मायाविनोऽपि बवा। बद्धाश्स्येव सा मायाऽमायाव्येव ततो मवेत्‌ ॥२१॥ साक्षादेव स विज्ञेयः साक्षादात्मेति च भ्रतेः। मिचते इृदयग्रन्थिनं वेदित्यादितः भरतेः ॥३२॥ अशब्दादित्वतो नास्य ग्रहणं बेन्दरियेभेवेत्‌ । . सुखा दिभ्यस्तथाऽन्यत्वादृबुद्धया वाऽपि कथं भवेत्‌ ।२३॥ अदृश्योऽप्रि यथा राहुश्चन्द्र बिम्बं यथाऽम्भसि । स्वेगोऽपि तथेवाऽऽत्मा बुद्धावेव स गृह्यते ॥२४। उक्तमेव दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकरूपेण प्रपञ्चयति--बीजंचंकमिति। यथैकमेवाविद्यारूपं बीजमनव्या- कृतहिरणप्यगभंवि राडात्मभिरुपाधिभिभिन्न, तथा हिरण्यगर्भादिदेहेषु चिदाभासो भिन्नस्तदविवेकादात्मापि साक्षी तद्वदेव भिन्नो लयते । यथा नानाविधेषु सलिलेषु तत्र तत्र चन्द्रमण्डलं भिन्नमुपलभ्यते तथेव स्थुलसूष्ष्मदेहमेदेषु मोहकल्पितेषु चिदाभासवदात्मापि तदविविक्तो भिन्नो भातीत्यथंः ।॥ २८॥ नन्वात्मनो मायाकल्पितेषु प्राणादिषु बहुत्वं चेत्तस्य व्यापा रवत्त्वमपि तद्रदेव स्यादित्यारा ङ्कुय दृष्टान्तेन निरस्यति--मायेति ।। २९॥ प्राणादिसम्बन्धमद्खीकृत्योक्तं सोऽपि वस्तुतो नास्तीत्याह-न हस्तीति ।। २० ॥ परमार्थात्मसद्धावेऽपि मायासम्बन्धोऽपरिहायंः स्यादित्याश ङ्याह-अबद्धेति । लोके तावद- प्रतिबद्धहष्टर्नास्ति मायादशंनम्‌ । मायाविनो ददाने सत्यप्यवस्तुत्वनिरुचयान्न तत्कृतो भयादिभंवत्ति । किन्तु बुद्धाक्षस्येव सा हस्त्यादिमाया भासते सत्यतया हषंविषादादिहैतुर्चनिर्चीयते । तथा ब्रह्णात्म- शनाद्रस्तुतो ब्रह्मास्मीति ज्ञानाद्वदरान्मायाव्येव मायात्तत्कायंबन्धविधुरो मुक्तः स्यादित्यथ; | साक्षादुब्रह्यात्मज्ञानादमायावी मायातत्कायंबन्धविनिमुक्तो भवतीत्यथः ।। ३१॥ श्रतिसिद्धः श्रद्धयः स्यादित्याहु-साक्नादिति । 'यत्साक्नाद्परोक्षादुब्रह्म य आत्मा सर्वान्तर इतति श्रुतेरपरोक्षज्ञानमेव परमाथंज्ञानं ततत एव बन्धमोक्षः । “भिद्यते हृदयग्रन्थि'रित्यादिदशंनात्‌ । इह्‌ चेदवेदीदथ सत्यमस्ति न चेदिहावेदीन्महती विनष्टि' रित्यादिशरुतेर्चेत्यथंः ।॥। ३२॥ साक्षादात्मविज्ञानमुक्तमाक्षिपति--अज्ब्दादीति | ३३॥। तत्त्वमस्यादिवाक्योत्थवुद्धिवत्तौ प्रतिबिम्बितः परमात्मा स्वत्तोऽपरोक्षः स्फुरति एेन्द्रियकत्वा भावेऽपोति परिहिरति--अवृहयोऽपीति ।। ३४ ॥ ९६ र्ट २८ ३२ सम्यङ्मतिप्रकरणम्‌ भानो्िम्बं यथा चौष्ण्यं जे दष्टं न चाऽम्भसः | बुद्धौ बोधो न तद्ध्स्तथेव स्याद्विषमंतः ॥३५॥ चक्ुयक्ता धियो वृत्तिर्या तां प्यन्नलुदक्‌ । इृष्ठदर्टा भवेदात्मा श्रुतेः श्रोता तथा भवेत्‌ ॥२६॥ केवलां मनसो इत्ति पर्य्‌ मन्ता मतेरजः विक्घाताऽलप्तक्षक्तित्वात्तथा शाश्च न दीत्यतः ॥२७॥ ध्यायतीत्यविकारित्वं तथा रेलायतीत्यपि । अत्र॒स्तेनेति बदरं तथाऽनन्वागतशरुतेः ॥२८॥ शक्त्यलोपास्युषुप्ते ज्ञस्तथा बोधेऽविकारतः | ज्ञेयस्यैव विशेषस्तु यत्र॒ वेति ्ुतेवेचः ॥३९॥ व्यवयानाद्धि पारोक्ष्यं लोकदष्टेरनात्मनः | इृष्टेरात्मस्वरूपसवास्मत्यक्ष बह्म तत्स्मृतम्‌ ॥४०॥ ६७ १९ बद्धौ बोधो गह्यते चेत्तद्धमंः स्यादित्याशङ्कय दृष्टान्तेन निराचष्ट-भानोरिति। विधमंत्वं बुद्धेजंडत्वात्‌ ।। ३५ ॥ न केवर शास्त्रीयनुद्धावेव विशुद्ध चिद्धातुः परमात्मा स्फुरति किन्तु जौकिकीष्वपि बुद्धिवृत्तिष्वा- त्मा स्वतोऽपरोक्षः साक्षितया स्फुरतीत्याह- चक्षुरिति न षृष्टद्र टार पश्येन श्रुतेः श्रोत्तारं श्यणुया इत्यादि शरतिरत्रानुकूरेति दशंयति--तथेति । चक्षुयुक्ता चक्षुदारिका रूपाकारा या धीवृत्तिस्तां स्वाभासद्रारा परयन्ष्टेदरषटव्युच्यते । एवमिन्द्रियान्तरद्वारामपि धीवृत्ति पदयन्‌ श्रुतेः श्रोतेत्यादिन्यवहारविषयो भवति ।। ३६ ॥ इदानीं वाद्येन्द्रियनिरपेक्षधीवत्तिसाक्षित्वं दशंयत्ति-केवलामिति | विज्ञाता अध्यवसाय- लक्षणाया धीवृत्तेः साक्षित्वात्‌ अलु्ठशक्तित्वात्‌-अलुप्तचित्स्वभावत्वात्‌ “न हि द्रष्टुहंष्टेविपरिलोपो विद्यत” इति श्रुतेः । ३७ ॥ रष्टत्वादिग्यपदेशाद्रिकारित्वादशुद्धिप्रसक्तावाह-ध्याथतीति । ध्यायतीवेतीवङब्दश्रुतेर- विकारित्वम्‌ | अत्र स्तेनोऽस्तेनो भवति" “अनन्वागतं पुण्येनानन्वागतं पापेने"ति श्रुतेश्च शुद्धत्वमवगसम्यत इत्यथः ॥ ३८ ॥ ननु सृप्ते ज्ञानाभावात्‌ जागरितस्वध्नयोर्च तद्दावादात्मा विकारीव्याशङ्कयाहू--शक्त्यलो पादिति। बोधशब्देनावस्थाद्रयमुच्यते । तत्राप्यात्मनोऽपरोक्षत्वे हेतुरविकारत इत्ति । ननु सुषुप्ते नाज्ञासिषमिति परामर्शो बोधे च जानामीत्यनुभवस्तत्कथमवस्थात्रये निविरेषचिद्रपतेत्याशङ्कयाह- नेयस्थेति । सुषुप्ते नेयस्याज्ञानातिरिक्तस्यासत्त्वमवस्थान्तरे तु तस्य सत््वमित्यत्र नियामकमाह-- यत्न वेति । ३९॥ यदुक्तमात्मनः स्वतोऽपरोक्षत्वं निषिकारत्वज्च तदिदानीं स्पष्टयति--व्यवधानाद्धीति ।॥ ४० ॥ १६ २० र १८ ६८ उपदेशसाहस्री नहि दीपान्तरापेश्षा यद्दीपप्रकाशने। बोधस्यात्मस्वरूपत्वान्न बोधोऽन्यस्तथेष्यते ॥४१॥ विषयत्वं विकारित्वं नानात्वं बा न दीष्यते। न हेयो नाप्युपादेय आत्मा नान्येन वा ततः ॥४२॥ सबाद्याभ्यन्तरोऽजीर्णो जन्ममृत्युजरातिगः । अहमात्मेति यो वेत्ति इतो न्वेव बिमेति सः ॥४३॥ प्रागेवैतद्विषेः कमं वित्वादेरपोहनात्‌ । तदस्थूलादिजा्धम्यस्तत्वमेवेति निश्चयात्‌ ॥४४॥ पूवदेहपरित्यागे जात्यादीनां प्रहाणतः। देदस्येव त॒ जात्यादिस्तस्थाप्येवं दह्यनात्मता ॥४५। ममाहं वेत्यतोऽबिच्ा शरोरादिष्वनात्मसु। आत्मज्ञानेन हैया स्याद्सुराणामिति भरुतेः ॥४६॥ लोकानां रष्टेरनात्मविषयाया अनात्मनश्च घटादेदंशकालादिव्यवधानात्पारोक्ष्यं न त्वेवमात्मनो व्यवधानमस्ति । तस्मात्सदेव प्रत्यक्षं ब्रह्यत्यथंः । यस्मादपरोक्षदष्टिरूपं प्रत्यक्षं ब्रह्य तस्मान्न परमाथ- तस्तज्ज्ञाने घटादेरिवान्यज्ञानपिक्षेत्याहु- नहीति । ४१॥ एवमप रोक्षत्वमात्मनो विशदीकृत्याविकारित्वं विशदीकृ वंन्निविशेषत्वमाह्‌--विषयत्वमिति | नान्येन तस्येव बाधादसत्त्वादित्यथंः । ४२ ॥। ननु कुतोऽस्य निविकारत्वं नरकपातादिभीत्तिदशनात्तन्निवृच्य्थं धर्मानुष्ठानसिद्धेरित्याश द्गुया जानाकैस्थायामेव भीतिरनुष्ठानञ्च न ज्ञानावस्थायामित्याहू-सबाह्येति ॥। ४२ ॥ ज्ञानिनोऽपि यावज्जीवादिश्रुतिचोदितान्यग्निहोत्रादीनि कर्माणि सन्तीत्याशङ्धुयाह्‌-प्रागिति । तस्य ब्रह्यात्मरूपस्य विधिविधानं प्रतिपादनं तस्माद्यूवंमेवाग्निहोत्रादिकमं नोर्ध्वं ब्रह्मात्मज्ञानेन कर्मानुष्ठानप्रयोजकस्य रवाणित्वमाश्चमित्वमित्यादेरभिमानस्यापास्तत्वादित्यथंः । अधिकारिणो वाणित्वादियुक्तस्य न॒ कमंत्यागोपपत्तिरित्याश ्ुयाह्‌-तदिति । तदुब्रह्मास्थूखादिलक्षणं त्वमेवेति तत्त्वमसिवाक्यान्निरचयादधिकारित्वेन प्रसिद्धस्याह ब्रहेति बोधोत्पत्तौ कर्मानुपपत्तिरित्यथंः ।।४४॥ वणित्वादेरपोहे युक्तिमाह्‌-पुर्बदेहेति । त्तथापि वत्त॑मानदेहस्यात्मत्त्वात्तद्गतजात्यादेरप्रहाण- मित्याश द्याह-तस्थापौति। पूव देहवदतंमानदेहस्याप्यागमापायित्वैऽनात्मत्वान्न तद्धम॑स्य जात्यादेर- प्रहाणमित्यथंः ।॥ ४५ ॥ दा रीरादिष्वात्मत्वाभिमानस्य प्रसिद्धत्वेनाहेयत्वमाशङ्कयाह-ममाहमिति । यत्तः शरीरादिषु वस्तुतोऽनात्मस्वागमापायिषु शुद्धस्यात्मनोऽविद्यावश्चान्ममाहुमित्यभिमानस्तस्मा“दसु राणां ह्येषोपनि षदि"'ति श्रतेदंहात्मदशंनस्य हैयत्वमित्यथंः ।। ४६ ॥। १२ १६ ९५ ४ २८ र सम्यङ्मतिप्रकरणम्‌ दक्ाहाज्ञौचकार्याभां पारिघ्राज्ये निवतेनम्‌ । यथा ज्ञानस्य संप्राप्तो तद्रज्जात्यादिकमेणाम्‌ ॥४७॥ यत्कामस्तत्रतुमत्वा कृतं त्वज्ञः प्रपद्यते । यदा स्वार्मदश्षः कामाः प्रपरच्यन्तेऽगमरतस्तदा ॥४८॥ आत्मरूपविधेः काय॑ क्रियादिभ्यो निवतेनम्‌ । न साध्यं साधनं वाऽऽत्मा नित्यतृप्तः स्मरतेमेतः ॥४९॥ उत्पाद्याप्यविकायाणि सस्कायं च क्रियाफलम्‌ । | नातोऽन्यत्कमंणा कायं त्यजेत्तस्मात्ससाधनम्‌ ॥५०॥ तापान्तत्वादनित्यत्वादात्माथेत्वाच्च या बहिः संहत्याऽऽत्मनि तां प्रीति सत्यार्थी गुरुमाश्रयेत्‌ ॥५१॥ शान्तं प्राज्ञ तथा अक्तं निष्क्रियं ब्रह्मणि स्थितम्‌ । ` श्रुतेराचायवान्वेद ` तष्िद्धीति स्म्रतेस्तथा ॥५२॥ गुरुस्तारयेद्यक्त शिष्यं रिष्यगुणान्वितम्‌ | ्रह्मवियाप्लवेनाश्न *स्वान्तध्वान्तमहोदधिम्‌ ॥५३॥ ज्ञानादूध्वं न कमं तस्रयोजकं वा जात्यादीष्ये्द्‌दृष्टान्तेन साधयति--दशाहाशशौचेति । यथाहि न सपिण्डताभिमानाभावान्मुने राशौचादिनिवृत्तिरेवं जात्याद्यभिमानाभावाद्विदूषः कम॑ निवतंत ` इत्यथः । ४७॥ ब्रह्यात्माज्ञानम्‌लः संसारो यस्मात्तस्माद्‌ ब्रह्यात्मन्ञानात्‌ प्राक्कामादियुक्तो धर्माधम॑ारा संसरति । ब्रह्मात्मज्ञाने च कामादि रहितो मुक्तो भवतीत्याह--पत्काम इति ॥ ४८ ॥ कामकमंनिवृत््या मोक्षेऽपि कुतः कामकमेनिवृत्तिरित्याश _्कयाह-आत्मेति । यद्यपि क्रिया- कारकफरेभ्यो निवत्तनमात्मनः स्वरूपबोधनद्वारा क्रियते तथापि तस्य साध्यसाधनान्यतरान्तर्भावा- क्रियासंस्पशित्वमित्याशङ्कय विज्ञानमानन्दं ब्रहमत्यादिकृटस्थपरमानन्दश्रते्मेव मित्याह॒-- न साध्यमिति ।। ४९॥। भात्मस्वरूपावस्थानलक्षणस्य मोक्षस्य चतुविधक्रियाफलविलक्षणत्वान्मुमुक्ुर्दारागन्यादि सम्बन्धं कमं वजंयेदिति फलितमाह--उत्पाद्येति ॥ ५० ॥ ससाधनं कमं त्यक्त्वा मुमुक्षा कर्तन्यमथं दशंयतति-तापान्तत्वादित्यादि । ५१ ॥ ५ «> «> अशोषत्वादपि स्वस्या्याहत्तत्वादात्मन्येव प्रीतिः कार्येत्यथंः । किंलक्षणं गुरुमुपगच्छदित्यपेक्षाया- माह--शान्तमिति । ग्रोराश्रयणीयत्वे प्रमाणमाह-रु तैरिति ॥ ५२ ॥ उक्तप्रमाणानुरोधेनोक्तविशेषणस्य गुरो राश्रयणे फलं सूचयति--स गुरुरिति । युक्तं समाहितम्‌ । ` अमानित्वादयः ज्िष्यगुणाः ।। ५३ ॥ १. स्वान्तं अन्तःकरणं, अत्र तदुर्पाहितो जोवोऽमि्रतः । ९९. १९ ९६ ९० ह २४ २८ ७० उपदेशसाहस्री दृष्टिः स्पृष्टिः भ्रतिर्घातिमेतिविंज्ञातिरेव च। छक्तयोऽन्याश्च भवन्ते चिद्रपत्वेऽप्युपाधिभिः ॥५४॥ अपायोद्धतिदहीनामिर्नित्यं दीप्यन्‌ रवियंथा | सवेदक्‌ सवेगः शद्धः सवं जानाति सवेदा ॥५५॥ अन्यदृष्िः शरीरस्थस्तावन्मात्रो इ्यविचया जलेन्दाद्यपम।मिस्त॒ तद्धर्मा च पिमान्यते॥५६॥ दृष्ट्वा बाह्य निमील्याथ स्मृत्वा तस्रविहाय च। अथोन्मील्यात्मनो दृष्टि ब्रह्म॒ प्राप्नोत्यनध्वगः ॥५५७॥ प्राणादेवं त्रिकं दित्वा तीर्णोऽह्ञानमहोदधिम्‌। स्वात्मस्थो निगणः शुद्धो बुद्ध शक्तः स्वतो हि सः ॥५८॥ कथं पुनरक्तलक्षणो गुरुः सम्यगज्ञानेनाप्रयत्नेन रिष्यं संसारसागरात्तारयेदित्यपेक्षायां प्रथमं पदाथं- विवेकं कारयतीत्यभिप्रेत्य पदाथंशुद्धि संक्षेपतो दशंयति-वृष्टिरिति । दश्यादिशक्तोनामन्यासां च रसयति वक्त्यादिराक्तीनां चिद्रूपत्वाविरोषान्न भिन्नतेत्याश _्धार्थेन्द्रियोपाधिनूबुद्धवृत्तद्वारा काल्पनिको भेदः सिद्धधतीत्याह-चिद्रूपत्वेऽपीति ॥ ५४ ॥। दश्यादीनां स्वारस्येनाभिन्नत्वमौपाधिकत्वेन भिन्नत्वमित्यभीष्टेपि कथं पदाथंशुद्धिरित्यपेक्षा- यामाह-अपायेति । यथाऽऽदित्यो जगति स्वरदिमिभिः नित्यं दीप्यते, तथा स्वभावत्तो जन्मविनाश- दुन्यया चिच्छक्तथा्यमात्मा पूर्वोक्त हदयादिसाल्लित्वेन सदा दीप्यमानो वतेते । स च सर्वं कायं कारणं च कल्पितं व्याप्नोति । सर्वं च सामान्येन पश्यति । सवस्य साभासत्वात्स ह्यशुद्धे मास्थत्वात्परिगुद्धः सिद्धति । सवं च सवंस्मिनू काले स्वाभासद्रारा विरोषतो जानाति । तदेवं पदाथंशुद्धिः सिद्धघय- तीत्यथंः ।। ५५ ॥ उक्तलक्षणश्चेदात्मा कथं तस्य संसारोपलन्धृत्वं परिच्छेदप्रतिभासरचेत्यारा _्ुयाह-अन्यदृष्टिरिति। अविद्यया शरीरदयगत्तस्तावन्मात्रमात्मानं मन्यमानो मेददर्शी परिच्छिन्नं संसारिणं चात्मानं पश्यतीत्यथंः । तदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति-जलेन्द्रति। यथा जलचन्द्रादिभिवियच्चन्द्रादीनां परिच्छेदश्चलनादि व्यवहा रस्तथाऽऽत्मनः सवंव्यवहा रातीतस्याविद्याकल्पितोपाधिभिः सर्वो व्यवहारस्तस्मफदात्मनि परि- च्छेदव्यवहारस्यौपाधिकतया स्वतोऽसौ शुद्धोऽपरिच्छिन्नरचेत्यथंः । ५६ ॥ आत्मनः सत्यज्ञानादिरूपस्याविद्याकल्पितः संसा रव्यवहारस्ततङ्चाचायंप्रसादाद्वि विक्तपदाथंः समाधियुक्तोऽवस्थात्रयसाक्षिणमवस्थात्रयाद्विविच्य ब्रह्मत्वेन ज्ञात्वा मुच्यते मुमुक्षुरित्याह--दष्ट्‌- वेति । ५७॥ कथमनघ्वगो ब्रह प्राप्नोतीत्यपेक्षायामाह-प्राणाद्येवमिति । पदाथंविवेकद्रारा वाक्याथ॑ज्ञाना- दज्ञाननिवृत्तौ स्वतो मुक्तत्वाद्विदुषो गत्िव्यतिरेकेण ब्रह्य प्राप्तस्यापुनरावृत्तियुंक्तत्यथंः ।। ५८ ॥ १२ १६ २9 र २८ सम्यङ्मतिप्रकरणम्‌ अनोऽहं चामरोऽमृत्युरबरोऽभय ण च| सवेहञः सवश्‌ शुद्ध इति बुद्धो न जायते ॥५९॥ पर्वोक्तं यत्तमोबीजं तन्नास्तीति विनिभयः। तदभावे इतो जन्म व्रक्षेकत्वं विजानतः ॥६०॥ ्षीरातसपिंयथोदूत्य॒क्षिष्तं॑तस्मिञ्र पूववत्‌ । बुदधथादेज्ेस्तथाऽसत्या देही ` पेवद्धवेत्‌ ॥९१॥ सत्यं श्ञानमनन्तं च रसादेः पश्वकात्परम्‌। स्यामदृश्यादिश्ास््रक्तमहं ब्रक्षेति निभेयः ॥६२॥ यस्माद्कीताः प्रवतेन्ते बाङ्मनःपावकादयः। तदात्मानन्दतवक्षो न विमति इतंश्चन ॥६३॥ नामादिभ्यः परे भूम्नि स्वाराज्य वेस्स्थितोऽद्रये । प्रणमेत तदाऽऽत्मन्लो न कायं कमना तथा ॥६४॥ विराडवेश्वानरो बाद्यः स्मरननन्तः प्रजापतिः| | प्रविलीने त॒ सस्मिन्‌ प्राक्ोऽन्याङ़तदुच्यते ॥६५॥ ` कैन प्रकारेणात्मानं प्रतिपद्यमानो न पुनः शरीरं गृह्यत तत्राह-अजोऽहमिति ॥ ५९ ॥ ज्ञानवतो भूयः शरी रग्रहणाभावे कारणमाह-पर्वोक्तमित्यादि । सुषुप्तास्यं तमोऽ्ञानमित्या- दिनोक्तम्‌ ॥ ६० ॥ साक्षादात्मानमह ब्रह्यास्मोति पर्यतोऽपि पूवंवदुव्यवहारदशंनात्तत्कृतघर्माधमंनिबन्धनः संसारः स्यादित्याशङ्कुध बाधितानुवृक्तिमात्र्वान्न संसारहेतुत्वं स्यादिति दष्टान्तपुवंकमाह-ज्ञीरादिति । यथा नवनीतं क्षीरादुदुधुत्य तस्मिन्नेव निःसारे क्षिप्तं न पूवंवदवति। तथा बुद्धघयादेरसत्यादात्मानं विविच्याहं ब्रह्मास्मीति वाक्यादवगच्छन्बुद्धयादौ वतंमानोऽपि न पूकंवहेहद्रयाभिमानभागी बद्धः सिद्धथेदित्यथंः । ६१॥ किलक्षणमात्मानं परयन्‌ विद्वान्निभंयोऽसंसारी स्यादित्थाकाङ्क्षायामाह्‌ - सत्यमिति । रसादेः पद्छकादक्नमयादिकक्षपञश्चकात्‌ ।। ६२॥ मदयेऽनात्म्येऽनिरुक्तेऽनलयन इति शास्त्रोक्तं विदुषो निभंयत्वे भयहेतोरात्मत्वावगमं हेत्वन्तर- माह- यस्मादिति । वागादयोऽध्यात्ममधिदेवमग्न्यादयः ॥ ६३ ॥ ननु विदुषोऽपि हरिह्रहिरण्यगर्भादोनां नमस्कायंत्वात्तदत्तिक्रमे भयं संभावितमिति वेच्ेत्याह नामादिस्य इति । परिपक्वायां विद्यायां विदुषो गुणा भावाल्कृतकृत्यत्वान्न कमंणा ज्ञानेन वा कतव्यं किञ्चिदस्तीत्यथंः ॥ ६४।। [त भूम्नो नामादिभ्यो विलक्षणत्वेऽपि कथमद्रयत्वमित्यासङ्भुच नामादिरूपावस्थात्रयस्याष्यस्तत्वा- तत्साक्षिणस्तुरीयस्य भम्नोऽढयत्वमिति वक्तुमवस्थात्रयमनुवदति--विराडिति। अध्यात्माधिदेवत- योरेकत्वाभिप्रायेण विराड्वेदवान रादिरूपेणावस्थात्रयमुक्तस्‌ ।। ६५ ॥ ७१ १२ १६ २४ ९८ २२ ७२ उपदेशसाहसी वाचारम्भणमात्रत्वास्ुषुप्तादित्रिक त्वसत्‌ । सत्यो ज्ञथाहमित्येवं सत्यसन्धो विद्चष्यते ॥ ६६॥ मारूपत्वाचथा भानोनाहोरात्रे तथेव च । ज्ञानाज्ञाने न मे स्यातां चिद्रपत्वारिशषेषतः ॥६७ शास्रस्यानतिशषङ्थत्वादुब्रह्मेव स्यामहं सदा । ब्रह्मणो मे न हेयं स्यादुग्राह्य वेति च संस्मरेत्‌ ॥६८॥ अहमेव च भूतेषु सर्वेष्वेको नभो यथा| मयि सर्वाणि भूतानि पश्यन्नेवं न जायते ॥६९॥ न बा्च' मध्यतो वाऽन्तविं्यतेऽन्यत्स्वतः क्वचित्‌ । भबाद्यान्तशरतेः किशितस्माच्छद्ः स्वयप्रभः ॥७९॥ नेति नेत्यादिश्ास््रेभ्यः गश्रपश्चोपक्षमोड्धयः' अविज्ञातादिशासत्राच्च नैव जेयो द्यतोऽन्यथा ॥७१॥ सवेस्यात्माऽ्दमेवेति ब्रह्म॒ वेद्िदितं परम्‌ । स॒ आत्मा सवेभूतानामात्मा श्च षामिति भरते: ॥७२॥ तस्यावस्थात्रयस्य मिथ्यात्वे सति तत्साक्षिणो वस्तुभूतस्याहं ब्रह्मेति सम्यग््ञानान्मुक्तिरित्याह-- वाचारम्भणेति । ६६ ॥ आत्माज्ञानादध्यस्तः संसारस्तज्ज्ान्मुक्तो भवतीत्युक्ते ज्ञानाज्ञानयोरा-मधमेत्वं स्यादित्या- ` ्रद्मुयाह-भारूपत्वादिति ॥ ६७ ॥। आत्मनो निविशेषत्वरास्त्रप्रामाण्यादुब्रहंवाहं सदा स्यामिति स्मरेत्‌ तस्य मे ब्रह्मणस्त्याज्यमादेयं वा नास्तीति सवंदाजनुसन्दध्यादित्याह्‌-ज्षास्त्र स्येति ।। ६८ ॥ कि तद्‌ ब्रह्मात्मपरं शास्त्रं कि वा ब्रह्यात्मत्वं सवं दाऽनुसन्दधानस्य फलमित्यासद्भुच "यस्तु सर्वाणि भतानि' इत्यादिमन्त्रमुदाह रन्नुत्त रमाह-अहभेवेति ॥ ६९ ॥ तदेतदुबरह्मापूवंमनपरमित्यादिवाक्यमपि निविशेषब्रह्मात्मपरमस्तीत्याह्‌--न बाह्यमिति ! उक्तं श्रत्यथंमाधित्य फकितमाह- तस्मादिति । ७० ॥ - शास्व्रान्तराण्याध्रित्य सवं प्रपञ्चसंस्पशंशन्यत्वमात्मनो दशंयत्ति- नेति नेत्यादोति । कायंकारण- ` रहितश्च अन्यदेव तद्विदितादित्यादिशास्त्रादात्मेत्याह--अविज्ञातादीति । तस्मान्मुमुक्ुणा ुमुधुणा स्रपंञ्त्वेन न ज्ञेय इत्याह्‌- नैव जेयो ह्यतोऽन्ययेति ॥ ७१॥ एवमुक्तलक्षणं ब्रह्याऽऽत्मत्वेन पर्यतः कि स्यादित्यपेक्नायामाह-सवंस्यात्मेति ॥ ७२॥ १२ ९६ ९० २८ 9) सम्यङ्मतिप्रकरणम्‌ जीवश्वेत्परमात्मानं स्वात्मानं देवमञ्ञसा । देवोविदो]पास्यः स देवानां पशुत्वाख्च निवतेते ॥७३॥ अहमेव सदात्मनः शन्यस्त्वन्येयंथाम्बरम्‌ । इत्येवं सत्यसन्धत्वादसद्धाता न बध्यते ॥७४॥ कृषणास्तेऽन्यथेवातो विदत परं हि ये। स्वराडयोऽनन्यदक्‌ स्वस्थस्तस्य देवा असन्वशचे ॥७५॥ हित्वा जात्यादिसम्बन्धान्वाचोऽन्याः सह कमेभिः। ओमित्येवं स्वमात्मानं सवं शुद्धं प्रपद्यथ ॥७६॥ सतं सवेग्यवस्थानामहोरात्रा दिवर्जितम्‌ , तियगृष्वमधः सवं सद्रञ्ज्योतिरनामयम्‌ ॥७५७॥ धर्माधमेविनिषु क्तं भूतभव्यात्कृताङ्तात्‌ । स्वमात्मानं परं विदयादिशुक्तं सवेबन्धनेः ।७८।। अदवेन्सवेडृच्छद्धस्तष्न्नत्येति धावतः । मायया सवशक्तित्वादजः सन्‌ बहुधा मतः ॥७९॥ राजवत्साक्षिमात्रतवात्सान्निष्यादुघ्रामको यथा| भ्रामयञ्जगदात्माहं निष्कियोऽङारकोऽद्रयः ॥८०:' उक्तसाधनसम्पन्नो जीवन्नेव ब्रहयत्वं विदित्वा देवानां पशुभावान्निवृत्तः सन्‌ कृतकृत्यो न्तव ब्रह्मत्वं विदित्वा देवानां परुमावा्निवृत्तः सन्‌ कृतकृत्यो मब्तौः ` त्याह-जीवहचेति ।। ७२ ॥ यदुक्तं सत्यसन्धो विमुच्यत इति तदेव स्पष्टयत्ति--अहुमेवेति । भसद्धातेत्यसततः सकायंस्या- ज्ञानस्य नारायितेत्यथः ॥ ७४ ॥ एवंविधन्ञानाभावादितरे पुभूताः शोच्या भवन्तीत्याहु--कृषणा इति । यो यथोक्तलक्षणं वेद स पशुभावाद्‌ व्यावृत्तो मुच्यत इत्याहू--स्वराडिति। असन्निति छान्दसः प्रयोगः। आसन्निति तु वक्तव्यम्‌ तस्य ब्रहाविदः स्वे देवा वशे वत्तन्त इत्यथः ।। ७५ ॥ यत आत्मज्ञानादेव कृतकृत्यता तस्मादात्मन्ञने मुरृक्षुभिरो ङ्ारद्वारा प्रयतितव्यमिति शिष्यान्‌ रिक्षयति--हित्वेति ।। ७६॥ | | तमेव प्रतिपत्तव्यमात्मानं विरिनषटि-सेतुमिति ! घर्माधिर्मेति च । उक्तविरोषणमात्मानं किमिति विद्यादित्यपेक्षायामाह--स्वमिति ।। ७७-७८ ॥ कत्त त्वादिश्रवणादात्मनो बन्धरहितत्वं कथमित्यार ्कुय कत्तु त्वादेर्मायामयत्वादित्याह- अकुवंल्िति । धावतो मनभादीन्प्राणानतीत्य गच्छति तत्र तत्र चेतन्याभासस्याभिव्यक्तेस्तत्रात्मा गत इव लक्ष्यत इत्यथ: ।। ७९ ॥ | एतदेव प्रपञ्चयति-राजवदिति ॥ ८० ॥ १५ ७३ १२ 9 ५? 41 २८ ७४ ` उपदेशसाहस्री निगंणं निष्कियं नित्यं निदनं यज्भिरामयम्‌ । शुद्धं बुद्धं तथा क्तं तदब्रह्मास्मीति धारयेत्‌ ॥८१॥ बन्धं मोक्षं च सवं यत ॒दहद्रुभयं हेयमेकं इयं च ्ेयाङ्केयाभ्यतीतं परममधिगतं तत्त्वमेकं विञुदधम्‌ । विज्ञायेतद्यथावच्छतिष्ुनिगदितं सोकमोहाबतीत सर्वहञः सर्वङृत्स्याद्भव भयरदितो ब्ाङ्ञणोऽवाप्तकृत्यः ॥८२॥ न स्वयं स्वस्य नान्यश्च नान्यस्यात्मा च हेयगः उपादेयो न चाप्येबमिति सम्यङ्मतिः स्मृता ॥८३॥ आत्मप्रत्यायिका शषा सवेवेदान्तगोचरा। ञात्वेतां हि विघ्ुच्यन्ते सवेसंसारबन्धनेः ॥८४॥ यस्मादेवमात्मा स्वतो नित्यशुद्धनुद्धमुक्तब्रह्मस्वभावस्तस्मात्तं तथेव जानीयादित्याह-- निगंणमिति । भूयोऽपि पथ्यं वक्तव्यमिति न्यायान्नेतेषु श्लोकेषु पौनसूक्तयं शङ्धतिव्यमिति भावः ।॥८१॥ उक्तमथंजातं संक्षिप्य प्रतिपत्तिसौकर्याथं कथयति--बन्धमिति । सवं पूर्वोक्तं निःशेषं बन्धं सुखदुःखात्मक, मोक्षं ब्रह्मस्वरूपावस्थानं विज्ञाय कृतकृत्यः स्यादिति सम्बन्धः । यस्मादज्ञानाद्बन्यो यस्माच्च ज्ञानान्मोक्षस्तदिदमुभयं बन्धमोक्षाख्यं ससाधनं ज्ञात्वा तथेकमनुवृत्तं कारणं द्रयच्च व्यावृत्तं कायंमुभयं हेयं विज्ञाय ज्ञेयाज्ञेयाभ्यामत्तीतं यत्परं तत्त्वं ब्रह्म वेदान्तेष्वधिगततमद्वितीयमरेषसंसार- संस्परंशृन्यं तच्च यथावदेव श्रुतिमिमुनिभिङच निगदितं प्रत्यक्त्वेन प्रतिपद्य सोकमोहावत्तीत्तो भवति । तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपदयत इति श्रुतेः । यथोक्ततत्तवन्ञानतदचं सवंज्ञो विज्ञायते ` ज्ञातव्यवस्त्वन्तराभावात्‌ । कत्तव्याभावाच्च सवंकृदसौ संपद्यते । उक्तादेव ज्ञानाद्भवभयरहितश्च निश्चीयते। आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्न बिभेति कुतर्चने"ति श्रुतेः। अथ ब्राह्मण' इति भुतेब्रह्यभावमापन्नर्च तज्जञानाद्धवति तदाप्त्या च सकककमंफलावाप्िद्रारा कृतकृत्यतामाप्नोति । एतद्बुद्ध्वा बुद्धि- मान्स्यात्कृतकरत्यश्च भारतेति स्मतेरित्यथंः । ८२ ॥ कथमात्मानं जानन्कृतकृत्यः स्यादित्यपेक्षायामाह-न स्वयमिति । स्वस्य हेयत्वं न गम्यते नाप्युपादेयो भवति। एकस्मिन्कमंकत्तु भावासम्भवात्‌ । नचान्यः स्वस्योपादेयो हेयो वा भवितुमुत्सहते । द्वितीये स्वात्मन्यन्यस्याभावात्‌ । न चान्यस्यान्यो वा स्वयं वाऽऽत्मा हेयः स्यादुपादेयो वा यथोक्त न्थायाविशेषात्‌ उक्तकक्षणा धीः सम्यङ्मतित्रंह्यविद्धिः स्मृता । तस्मादेवं जानन्कृतकरृत्य स्यादित्यथ; ॥ ८२ ॥ कूटस्थचेतन्येकरते पुणे वस्तुनि हानाद्यसंभवान्न हेयमुपादेयं वा किञ्चिदस्तीत्येवं विधाया धियः सम्यङमतित्वे हेतुमाहु-आत्मप्रत्यायिकेति । आत्मानं ब्रह्मत्वेन प्रत्याययतीत्यात्मप्रत्यायिका विदुषां स्वानुभवारूढा वेदान्तप्रसिद्धा च यथोक्ता मतिः। एतां ज्ञात्वा लब्ध्वा मुच्यन्ते यस्मात्तस्मादेव सम्यङ्‌- मतित्वमित्यथंः ।। ८४॥ १. ज्ञेयं जयाभ्यतीतं--रामतीथपाठः। 4, १६ २९० ९८ तत्वमसिश्रकरणम्‌ रहस्यं सवेवेदानां देवानां चापि यत्परम्‌ । पवित्रं परमं द्य तत्तदेतत्संप्रकाशषितम्‌ ॥८५॥ नेतदेयमशान्ताय रहस्यं लानघ्तमम्‌ । विरक्ताय प्रदातव्यं किष्यायाञुगताय च ॥८६॥ ददतशात्मनो हानं निष्क्रयोऽन्यो न बिद्यते, ज्ञ(नमिच्छस्तरेत्तसमाचक्तः शिष्यगुणैः सदा ॥८७॥ ज्ञानं बयं तथा ज्ञाता यस्मादन्यन्न विद्यते। स्जञः सवंशक्तियेस्तस्मे ज्ञानात्मने नमः ॥८८॥ विद्या तारिताः स्मो यैजन्ममृत्युमहोदधिम्‌ । ` स्वेभ्यो नमस्तेम्यो गुरुम्योऽज्ञानसंङ्करम्‌ ॥८९॥ ॥ तत्वमतिप्रङरणम्‌ ॥ १८ ॥ येनात्मना विलीयन्ते उद्भवन्ति च वृत्तयः नित्यावगतये तस्मे नमो धीप्रत्ययात्मने॥ १॥ प्रकरणोक्तं ज्ञानमिदानीं स्तौत्ति-रहस्यं सवंवेदानामित्थादि ॥ ८५॥ एतस्य गोपनीयत्वं सूचयत्ति-नेतटेयमित्यादिना । तस्यानुपयोगसङ्कां रशिथिल्यति- विरक्तायेति \॥ ८६॥। | एवंलक्षणं ज्ञानं प्रयच्छन्नाचार्यो यस्मात्कृतकृत्यत्वान्न प्रो भादिना त्प्रदातुं प्रवत्तंते तस्मा- नमुमुक्षुरमानित्वादिरिष्यगुणसंपन्नः स्यात्‌ यथा. कृपयाऽऽचार्यो विद्यां दथादित्याह-इदतश्चेति । ८७॥ प्रकेरणस्यादाविवोपसंहारेऽपि देवतानमस्कारं तद्भक्तेविद्याप्राप्तावन्तरङ्कत्वज्ञापनार्थ प्रकरोति- जानं ज्ञेयं तथेत्यादिना ॥ ८८ ॥ | पूवंवद्गुरुभक्तरपि ज्ञानप्राप्तावन्तर धत्वं ज्ञापयितुमन्तेऽपि गुरून्‌ प्रणमत्याचायंः-- विद्या तारिताः स्मो येरित्यादिना । अन्ञानसंकुलं मिथ्याज्ञानबहुलम्‌ । जन्ममव्यूपेतं संसारसमुद्र विद्यया येस्तारिताः स्मस्तेभ्यो गुरुभ्यो नमो भूयादित्यथं; । ८९ ॥ ॥ विवृत्तं सम्यङमतिप्रकरणं सप्तदशम्‌ ॥ व्नचख्व्वस्मस्िप्नच्छरणास्त्र्‌ । १८्॥ पूवस्मिन्प्रकरणे ब्रह्मात्मविषयमपरोक्षज्ञानं मोक्षसाधनं वेदान्तेभ्यो भवतीत्युक्तम्‌ । तदयुक्तम्‌ । वेदान्तानां स्वगंकामादिवाक्यवत्परोक्षज्नानहेतुत्वादपरोक्षन्ञानं तु प्रसंख्यानादेव सिद्धयतीति केचित्‌ । तन्निराकरणार्थं प्रकरणान्तरं प्रारभमाणो देवत्तानमस्कारव्याजेन वेदान्तवेद्यम- परोक्षब्रह्मात्मानमन्तः करणतद्वृत्तिभावाभावसाक्षिणं कूटस्था वगतिरूपं प्रकरणप्रत्तिपाद्यं दशंथत्ति-- येनात्मनेति ॥ १ ॥ ७५ १२ १६ २० [९1 २८ ७६ उपदेशसाहस्री प्रमथ्य वज्ोपमयुक्तिसंभतेः श्रुतेररातीञ्छतशषो वचोऽसिभिः। ररक वेदाथनिधि वि्ालघीः; नमो यतीन्द्राय गुरोगेरीयसे ॥ २ ॥ नित्यश्ुक्तः सदेवास्मीत्येवं बेन्न॒ भवेन्मतिः। किमथं श्रावयत्येवं माद्बच्छरतिरादता ॥ ३ ॥ ४ सिद्धादेबादमित्यस्माुष्मदधरमो निषिष्यते । रज्ज्वामिवाहिधीयुक्त्या तत्वमित्यादिश्नासनेः ॥ ४ ॥ ` शास्त्प्रामाण्यतो जेया धमदिरस्तिता यथा। विषापोहयो यथा ध्यानाद्‌ ह तिः स्याल्पाप्मनस्तथा ॥ ५॥ ८ सदृबरह्माहं करोमीति प्रत्ययावात्मसाश्िको । ५.९ भो तयोरज्ञानजस्येव त्यागो युक्ततरो मतः॥ ६ ॥ सदस्मीति प्रमाणोत्था धीरन्या तनिभोद्धवा । ्रत्यक्षादिनिभा वाऽपि बाध्यते दिग््रमादिवत्‌ ॥ ७ ॥ १२ स्वोक्तेभ्ये मुमुभूणां विश्वासार्थं स्वसंप्रदायञुद्धि ॒स्वाचायंगुणोपवणंनपुवंकं कथयति- प्रमथ्येति । २॥। . एवं परापरगुरुनमस्कारव्याजेन प्रकरणार्थं स्वसंप्रदायशुद्ध चोक्त्वा तत्त्वमस्यादिवाक्यादेवा- परोक्षज्ञानमिति प्रकरणसिद्धान्तमाह-नित्यमुक्तं इति ।। ३॥, १६ नित्यापरोक्षस्वभावत्त्वादेवात्मनो वाक्यादेवापरोक्षज्ञानेन तदज्ञानतत्कायंनिवृत्तिः फठ्ती- त्याह-सिद्धादेवेति । अस्मत्दलक्ष्यादहूमित्यपरोक्षतया सिद्धादात्मनः सकाशादुष्मद्धम्मः समूलो युक्त्या सहितेस्ततत्वमस्यादिशासनेनिषिद्धयते । यथा रज्ज्वामारोपिता सपंबुद्धियुंक्तया प्रकाशोत्पतत्या निवत्ते तद्रदित्यथंः ।। ४ ॥ २० तन्निवृत्ति हष्टान्ताभ्यां स्पष्टयत्ति-शस्त्रेति । ध्यानान्मम्त्रबीजादेर्गायत्र्यादिजपाच्च पापहानि- यंथा पाप्मक्ब्देनानथं राशिगृह्यते। तथा तकतवमसिवाक्यं शक्तिविरोषादपरोक्षज्ञानं जनय- तीत्थथंः ।॥ ५॥ ननु तत्त्वमसिवाक्योत्थप्रत्ययवदहुं करोमीति प्रत्ययो हर्यते तेन वि रोधात्‌ अहं ब्रह्मास्मीति २५ प्रत्ययस्य कथं प्रतिष्ठा स्यात्तत्राहु-सद्ब्रह्याहमिति ॥ ६॥ भज्ञानजस्येव त्यागो नान्यस्येत्यभ्युपगमेऽपि कोञ्ञानजः को वा प्रमाणज इति जिज्ञासायामाह्‌- सदस्मीति । ब्रह्मास्मीति धीस्तत्त्वमस्यादिवाक्योःथत्तवाद्‌बक्वती । करोमीति धीस्तु तच्निभोद्धवा प्रमाणाभासोत्था बाध्येत्यथंः । वाक्यजन्यज्ञानस्य प्रतयक्षबाधनसामर्थ्यं नास्तीत्याश ङ्याह--प्रत्यक्षा- २८ दोति। यथा प्राची प्रतीचीति वा प्रत्यक्षनिश्चयप्राप्तापि दिग्बुद्धिराप्तवाक्योत्थविज्ञानादानुमानिकज्ञानाद्रा बाध्यते । तथा ब्रह्मास्भीत्यपि धिया कर्ताऽस्मीत्यादिधीरघ्यक्षवदवस्थितापि बाध्यैवेत्यथंः।।७॥ ... ` ततत्वमसिप्रकरणम्‌ कतां भोक्तति यच्छं लोकबुद्ध युवादि तत्‌ । सदस्मीति भरुतेजतां बाध्यतेऽन्येतयेव धीः ॥ ८ ॥ सदेव त्वमसीत्युक्तं नात्मनो शक्ता स्थिरा । प्रतते प्रसंचक्षामतो युक्त्याऽनुचिन्तयेत्‌ ॥ ९ ॥ सकृदुक्तं न गृह्णाति वाक्याथं्ञोऽपि यो भवेत्‌ । अपेक्षतेऽत शएवान्यदबोचाम इयं हि तत्‌ ।१०॥ नियोगोऽप्रतिपन्नत्वात्कमणां स॒ यथा भवेत्‌ । अविरुद्धो मवेत्तावद्यावत्संवेद्यता ददा ॥११॥ चेष्टितं च यतो मिथ्या सखच्छन्दः प्रतिषद्यते। प्रसह्थानमतः कायं यावदात्माऽ्नुभयते ॥१२। सद्स्मीति च विज्ञानमक्षजो बाधते धवम्‌ । शब्दोत्थं दृदसंस्कारो दोकेथाढृष्यते बहिः ॥१३॥ ब्रहयास्मीति बद्धेरिव कतंत्वभोक्तत्ववृद्धेरपि कर्ता भोक्ता विज्ञाताऽभमेति शास्त्रजन्यत्वाविशेषान्न ` ब्रह्मास्मीति बुद्धया बाध्यत्वसिद्धिरित्याशद्कयाह-कर्तेति । भनयोबुंदधयोरेवं व्यवस्थितत्तवादेत्तया शास्त्रोत्थया ब्रह्मास्मीति धिया कतृ त्वादिधीरन्या बाध्यत इति युक्तमेवोक्तमित्य्थंः ॥ ८ ॥ तत्त्वमस्यादिवाक्यस्यापरोक्षब्रह्यातमप्रतिपादकत्वे प्रतिपादिते स्वयुथ्यमतमुत्थापयति-- सदेवेति ! प्रसंचक्षां प्रसंख्यानं शब्दावृतति युक्त्या सहाभ्यसेत्‌ । त्वं तदेवेति वाक्यादेव निरविचिकित्स- ब्रहयात्माप्रतिपत्तरिःत्यथः ॥ ९ ॥ | नन्ववान्तरवाक्यार्थापरिज्ञानात्सदस्मीत्यप्रतिपत्तिः, नतु वाक्यासामर्ध्यात्‌ । नहि पदाथ जञानाहते वाक्याथं्ञानमित्याराङ्कयाह-सष्दुक्तमिति । योऽप्यवान्तरवाक्यात्तद्थंभूतं पदाथ जानात्ति सोऽपि सकृदुक्तं तत्त्वमसिवाक्याथं यतो न प्रतिपद्यते । भत ॒एवान्यत्सहकारिकारणं वाक्यमपेक्षयते । तच्च दयं शब्दानुचिन्तनं युक्त्यनुचिन्तनं च पूवंरलोकेऽवोचमित्यथंः ।। १० ॥ ननु तत्त्वमस्यादिवाक्ये विधिर्नोपलभ्यते । ब्रह्यात्मभावस्य स्वतः सिद्धेमुमुक्षोनियोगों नोपपद्यते तत्राह-नियोगेति । वाक्यमात्रादेक्यस्याप्रतिपन्नत्वात्तत्प्रतिपत्तिदादयंपयंन्तं प्रसङ्कधानविषये नियोगस्तावदविरुदढधः सिद्धयेत्‌ । यथा ज्योतिषटोमादिकमंणां नियोगो भवेत्तयेत्यथः ।। ११॥ किञ्च विधिमन्तरेण स्वेच्छातश्चेद्राक्यो्थं प्रतिपद्यते तदा पारमहंस्यमपि चेष्टितं यमनिय- मात्मकं मिथ्या प्रसज्येत तस्मास््संख्यानमात्मसाक्षाकारपयंन्तं नियोगवक्षात्कायंमित्याह-- . ` चेषितमिति ॥ १२॥ किञ्चाक्षजो बोधो हढसंस्कारः शब्दोत्थं विज्ञानं बाधते रागादिदोषमुमुक्षुब॑हिराकृष्यते । तत्परिहाराथंमपि प्रसंख्यानं विधिना कायंमित्याह-सदस्मीति ॥ १३ ॥ १२ १६ ९० र्थ ७८. उपदेशसाहस्री ` श्ुताजुमानजन्मानौ - सामान्यविषयो यतः । प्रत्ययावक्षजोऽवश्यं वि्चेषार्थां निवारयेत्‌ । १४॥ वाक्याथग्रत्ययी कथिन्निदुःलो नोपठम्यते । यदि बा दृश्यते कथिद्राक्याथभुतिमात्रतः ॥१५॥ ` निदुःखोऽतीतदेहेषु कृतभावोऽनुमीयते । चयां नोऽक्ञाखसंवेद्या स्यादनिष्टं तथा सति । १६॥ सदसीति एलं चोक्त्वा विधेयं साधनं यतः | न तदन्यत्मसङ्कयानात्मसिद्धाथमिहेष्यते १७ तस्मादनुभवायेव प्रसंचक्षीत॒ यत्नतः । त्यजन्साधनतत्वाध्यविरुदर क्षमनादिमान्‌ ॥१८॥ नैतदेवं रहस्यानां नेति नेत्यवसानतः। क्रियासाध्य परा भ्राग्य न मोक्षो नित्यसिद्धतः।*१९॥ न केवलं चि रनिरूढत्वेन प्रत्यक्षस्य प्राबल्यं विशेषविषयत्वादपि तस्य बक्वत्त्वं मन्तव्यमित्याह- भुतानुमानेति ।। १४ ॥ | यदि च वाक्याथज्ञानमात्रात्प्रसंख्याननि खेक्षात्कृतकृत्यता स्यात्त केनचिद्‌ वाक्याथंज्ञानिना निदुःखेन भवितव्यं न चसौ दृष्टोऽस्तोत्याह-वक्यार्थेति | वामदेवादिर्वाक्थाथंज्ञा नी कृतकृत्यो दृष्टोऽस्तीत्या- राङ्कथाह-यदि वेति।॥ १५॥ निदुःख इति । पूरवेदेहेषु कृतभावोजनृष्ठितप्रसङ्कयानोऽनुमीयते निदुंःखत्वलिङ्खेनेत्यथंः । किञ्च विध्यनभ्युपगमे नोऽस्माकं पारमहुंसो चर्या शास्त्रसंवेद्या न स्यात्‌ । तथा सति तत्परित्याभे- ऽप्यारूढपतितत्वं न सिद्धयेत्‌ तच्चानिष्टमित्याह--चर्येति । १६ ॥ कस्तहि प्रसंख्यानविधिवादे सिद्धन्रह्यात्मोपदेशस्याथंः स्यादित्याश ङ्कयाह--सदसोति । ब्रह्मास्मीति वतंमानापदेरेन साधनविवानाय फर्ममिधीयते सवत्र फलमुक्तवा साधनं विधेयमित्यभ्युपगमादित्यथंः | कस्मात्तहि ज्योतिष्टोमादिकमेव साधनमिह्‌ न विधीयेत तत्राहु-न तदिति । प्रसंख्यानादन्यस्मसिद्धाथं स्वतः. सिद्धाथंव्यज्जनार्थं साधनमिह वेदान्तेषु नेष्यते । ज्योतिष्टोमादेव्यं ज्जकत्वसामर्थ्याभावा- दित्यथंः । १७ ॥ ॥ पूवंपक्षमुपसंह रति-तस्मादिति । साधनं प्रसंख्यानं तत्साध्यमेकाल्मयज्ञानं ताभ्यां विरुढकमं- निष्ठत्वं तत्त्यजन्‌ प्रसंख्यानं शमदमादियुक्तः सन्कुर्यादित्यथं; ॥ १८ ॥ परिहा रमुपक्रमते- नैतदेवमिति । नेतिनेतीति सककविरोषग्रतिषेषेन वेदान्तानां ब्रह्यात्म-बोधने पयंवसानान्नियोगनिष्ठत्वं न प्रतिभातीत्यथंः । यत्तु॒सिद्धब्रह्मात्मस्वरूपकथनं प्रसं ख्यानानुष्ठानार्भ न तावता कृतकृत्यत्ताथंमित्युक्तं सदसोति फलं चोक्त्वेत्यादिना तत्राहु--क्कियेति । यत्‌ क्रियासाध्यं फलं तदेव क्रियपेक्षया प्रवृ््य ङ्गत्वेन पूवंमेव श्राव्यं न मोक्षस्तदा कथनीयः । नित्यसिद्धत्वेनाननुष्ठेयत्वात्त- स्मात्तावता कृतकृत्यताथंमेव तत्त्वमसिवाक्यमप रोक्षब्रह्मज्ञानोत्पादनेनाज्ञानतत्कायंनिवर्तनेनापरोक्षा- द्वित्तीयत्रह्यात्मस्वरूपे पयं वस्यतीत्यथंः ।। १९ ॥ १२ १६ २७ र्ट २८ तततवमसिप्रकरणम्‌ पत्रदुःखं यथाभ्यस्तं पित्राऽ्दुःखे स्व आत्मनि । अहंकतरां तथाऽध्यस्तो नित्यादुःे स्व॒ आत्मनि ॥२०॥ सोऽध्यासो नेति नेतीति प्राप्तवत्प्रतिषिध्यते | भूयोऽध्यासविधिः कथित्कृतथिनोपपचते ॥२१॥ आत्मनीह यथाऽध्यासः प्रतिषेधस्तथेव च। मलाध्यासनिषेधौ खे क्रियेते च यथाऽबुषैः ॥२२॥ प्रप्तदचेत्प्रतिषिष्येत मोक्षोऽनित्यो भवेद्ध चम्‌ । अतोऽग्राप्तनिषेधोऽयं दिव्यग्निचयनादिवत्‌ ॥२३॥ संभाव्यो गोचरे शब्दः प्रत्ययो वा न चान्यथा । न संभाव्यौ तदात्मत्वादहकतुस्तथेव च ॥२४॥ अहंकत्रात्मनि न्यस्तं चैतन्ये कत तादि यत्‌| नेति नेतीति तत्सवं साहकर्त्र निषिध्यते ॥२५॥ तत्त्वमसिवाक्यमपरोक्षाद्वितीयब्रह्यात्मन्ञानद्वारा तदज्ञानं तदध्यस्तं च दुःखित्वादिसंसारं निवतंयतीति वक्तं ब्रह्मात्मन्यज्ञानेनाध्पस्तं दुःखादोत्यत्र दृष्टान्तमाह्‌-पुत्रदुःखमिति । उक्तरृष्टन्तानु- सारेणाहकर्तरा साभासाहंका राविवेकेनात्मना स्वे दुःखादिरहिति दुःखादिसाक्षिण्यात्मनि परिशुद्ध तदविवेकाददूःखादि परकल्पितमिति दार्ान्तिकमाह-अहं कर्त्रेति । आत्मनि दुःखमिति शेषः ॥ २० ॥ मपरोक्षब्रह्यात्मन्यज्ञनेन प्राप्तोऽध्यासो ब्रह्मात्मविषयेण विज्ञानेनाज्ञाननिवृत्त्या निवर्तत इत्याह्‌--सोऽध्यासः । प्राप्तवदिति वस्तुवृत््या भप्राप्तमपि रज्तादिवन्निषिध्यत्त इत्यथः । सुषुप्रावस्था- यामिव ब्रह्मात्मन्ञानेनाध्यासो निवृत्तोऽपि पुनरुद्धविष्यतीत्याशचङ्कय कारणस्यानज्ञानस्य ज्ञानेन बाधितत्वान्नेवमित्याह-- मुय इति । विधिर्‌ दधूवः । का रणस्याज्ञानस्य निवृत्तत्वादित्यथः ।। २१॥ नन्वविषयब्रहयात्मनि विषयिष्यध्यासो न सिद्धचत्ति पुरोऽवस्थिते शुक्तिकादौ विषये विषयान्तरस्य रजतादेरध्यासदशंनादित्या ङ्य व्यभिचा रमाह--अत्मनीहेति । यथा देहव्यत्तिरिक्तात्मवादिनामात्मनि जन्मजराध्यासस्तत्प्रतिषेधस्च हर्यते यथा वाऽविवेकिभिराकारे मलाध्यासनिषेघाविन्दरियाग्राह्येऽपि क्रियेते तथाऽऽत्मनि प्रसिद्धिमात्रेण दुःखाचध्यासनिषेधौ भवतोऽतः शक्यौ परिहत्तुमित्यथः ॥ २२॥ केस्मात्पुनरात्मनि परमाथंवृत्येव प्राप्तः संसारो न निषिध्यते तत्राहु--प्राप्तरचेत्‌ । प्रमाणसिद्धस्य बन्धस्य प्रतिषेधे तन्निवृत्तिलक्षणस्य मोक्षस्यागन्तुकत्व त्तदनित्यत्वमावर्यकं स्यादित्यथ: । प्रमाण- प्राप्तस्य प्रतिषेधासं भवात्पुथिव्यामिवाग्निचयनं नान्तरिक्षे न दिवोति श्रमप्राप्तं यथा प्रतिनिषिध्यते तथा प्रमाणाप्राप्तस्य संसारस्यात्मनि भ्रान्तिसिद्धस्य प्रत्िषेधोऽयमिति फकितमाह-अतोऽप्राप्तेति ॥२३॥ मात्मनि बन्धसम्बन्धवबोधकप्रमाणाभावादपि न तत्र॒ बन्वस्य सत्यताप्राप्तिरस्तीत्याह-- संभाव्य इति। न चान्ययथेति। अगोचरे शब्दः प्रत्ययो वा लीके न सं भाव्यते । ततश्चात्मन्यपि शब्दप्रत्ययौ न संभाव्यौ शब्दप्रत्यययोरपि तस्य स्वरूपत्वात्‌ । अहंकर्तुश्च स्वरूपत्वात्स्वरूपे च शाब्दः प्रत्ययः प्रत्ययी वान प्रवत्तंत इत्यथः ।। २४॥। आत्मनि प्रमाणप्राप्तस्य प्रतिषेधायोगादज्ञान प्राप्तो बन्धो निषिध्यते तत्रेव्यपसंह रति-अहुकत्रेति ।२५॥ १६ २० ११1 ९८ २९ ८ उपदेशसाहस्री उपलन्धिः स्वयंज्योतिरेक्षिः प्रत्यक्सदक्रियः। साक्षात्सर्वान्तरः साक्षी चेता नित्योऽ्गुणोऽद्यः ॥२६॥ सन्निधौ सवेदा तस्य॒ स्यात्तदामोऽभिमानञत्‌ । आत्मात्मीयं दयं चातः स्याददंममगोचरः ॥२७॥ जातिकर्मादिमच्वाद्धि तसिमिञ्जब्दास्त्वदृषृति । न करश्िद्रतेते श्ब्दस्तदभावास्स्र आत्मनि ॥२८॥ आभासो यत्र तत्रेव शब्दाः प्रत्य्दक्ि स्थिताः। लक्षयेयुनं साक्षात्तममिदध्युः कथंचन ॥२९॥ न॒ द्यजात्यादिमान्कधिद्थंः शब्दैनिरूप्यते ॥३०॥ आत्मामासो यथाहंकृदात्मशब्देस्तथोच्यते । उनल्छुकादौ यथागन्य्थाः पराथत्वान्न चाञ्जसा ॥३१॥ तत्त्वतमस्यादिना शास्त्रेणाध्यस्तदुःखित्वादिनिषेषेऽपि कथमात्मसिद्धिरिव्याश् ङ्याह-- उपलब्धिः । आत्मनो्नुपलब्ध्यादिरूपत्वे प्रमाणाभावादुपलब्ध्यादिस्वभावः स चासौ स्वत सिद्धयतोत्यथंः ॥ २६॥। आत्मात्मीयद्रयमहंममप्रत्ययगोच रत्वेन प्रसिद्धमिति कथमात्मा स्वतः सिद्धः स्यादित्याशङ्कवाह्‌ | सलनिधो । अभिमानङृदहंका रइ्च॑तन्यस्य सन्निवौ सति चेतन्यवदाभाति तरच तदविवेकादात्माऽऽत्मयं चेति यमहं ममेति ्रान्तिधियो गोचरः स्यादिति चिदात्मनः स्वत्तः सिद्धत्वे न विरद्तेत्यथंः ॥ २७॥ तथापि शब्दप्रमेयत्वादात्मनः स्वतः सिद्धर्नास्तीत्याश ङ्कुयाह्‌--जातीति । विरिष्टस्य शब्द- प्रमेयत्वेऽपि केवलात्मनस्तदभावात्तस्य स्वतःसिद्धिरविरश्द्धेत्यथः ॥ २८ ॥ स्वतः सिद्धे चिदात्मनि जातिगुणादिराब्दप्रवृत्तिनिमित्ताभावान्न करिचदपि शब्दो वत्त॑ते चेत्कथं तहि वेदान्तवेदयतेत्याश द्गुयाह-आभासो ॥ २९॥ यत्राहुकारादौ चिदाभासो जायते तत्रैव स्थत्ताः शब्दाः प्रत्यग्भूतं हगात्मानं लक्षयेयुः न तु तं साक्षादभिदध्युरित्यत्र हेतुमाह-नह्यजाति ॥ ३० ॥ अहंकारात्तिरिक्तरचेदात्मा लक्षणद्वारेण वेदास्तस्तात्पर्येण प्रतिपाेत तहि कथमहंकारे लोक- स्यात्मशब्दप्रयोगः स्यादित्याराङ्कयाह-आतत्मेति । तथेति-जात्मवदित्यथंः भात्माभासोपेतेऽहमादौ वत्तंमानाः शब्दास्तत्साक्षिणं लक्षयन्ति न साक्षादमिदवत्तीत्यत्र हष्टान्तमाहु--उल्मुकादौ । श्लोकाद्धम्‌ । यथोर्मुकं द्रहुत्ययो दहुतीत्यादिग्रयोगे नेवोल्मुकादिशब्दाः साक्षादेवाग्नौ प्रयुज्यन्ते तेषामलात्ताद्यथं- त्वात्तथापि दहतेरनुपपत्त्या लक्षणयाऽन्यर्थास्तथा लक्षणयाऽहमात्मादिशब्दा ब्रह्यात्मप्र्तिपत्तयर्था भवन्तीत्यथः 11 ३१॥ १९ २० 41 ९८ तत्त्व्मसिप्रकरणम्‌ एखादन्यो भ्ुखामासो यथाऽऽदर््ानुकारतः । आभासान्धुलमप्येवमादर्शानलुवतेनात्‌ ॥३२॥ अहंकृत्यात्मनि्भासो युखाभासवदिष्यते । धरखवस्स्मृत आत्माऽन्योऽबिविक्तौ तौ तथेव च ॥३३॥। संसारी च स इत्येक आमासो यस्त्वहटृतिः | वस्तु च्छाया स्मृतेरन्यन्माधुर्यादि च कारणम्‌ ॥२३४॥ ्ेकदेशो विकारो वा तदभासाश्रयः परे। अदंकतेब संसारी स्वतन्त्र इति देवन ॥३५॥ अहंकारादिसंतानः संसारी नान्वयी पृथक्‌ । इत्येवं सोगता आहुस्तत्र न्यायो षिचायंताम्‌ ॥२६॥ संसारिणां कथा त्वास्तां प्रकृतं त्वधुनोच्यते । ुखाभासो य आदरं धर्मो नान्यतरस्य सः। दयोरेक्स्य वेद्रमों वियुक्तोऽन्यतरे भवेत्‌ ॥३७॥ आ भासोयत्रेत्यत्रात्माभासः सिद्धान्तिनाऽभ्युपगतः । तस्य वस्तुत्वमवस्तुत्वं वेति वीक्षाया- मनिर्वाच्यत्वं वक्त हष्टान्तमाह्‌-मुखादन्यो ।। ३२॥। मुखस्य मुखामासस्य तदाश्रयस्य वा प्रतीतितो भेदं प्रापतमुक्त्वा दार््न्तिकमाहू-अहं कृत्यात्मेति। मात्मात्पाभासतदाश्रयाणां प्रात्तिभासिकमेदेऽपि वस्तुतो नात्मात्तिरिक्तं किञ्चिदस्ति, चिदात्मपरतन्त्राना्यनिर्वच्याविद्यायां तत्कार्यो चाहुकारादौ प्रतिबिम्बद्वारा तदेव चिदात्मततत्वम- विद्यया संसरतीत्यथं : ।। ३३ ॥ स्वमतमेव हृढयितुं मततान्तरमाह-संसारोति । भाभासस्यावस्तुत्वान्न बन्धमोक्षभाक्तवं युक्तमित्या- दडक्याहु-वस्त्विति । आभासः छायेत्यनर्थान्तरम्‌ । नाक्रमेत्कामतश्ध्छायामित्यादिवाक्यमत्र प्रमाणयति--स्मृतेरिति । अन्यच्च माधुयं छायावस्तुत्वे कारणमस्ति छायायामासीनस्य मुखे माधु्योपि लब्धे: लेत्योपलन्धेदच छाया वस्त्वेवेत्याह-अन्यदति ॥ ३४॥ एकदेशिना मतत्रयमाह-जेकदेशो । ममेवां इति स्मृतेः परमात्मेकदेशो जीवः संसारी व्युच्च रन्तीति श्रुतिबलाद्विकारो वा च॑ततन्यदछायाविशिष्टो्हंकारो वा संसा रीत्यथेः। भाद्राद्यभिमतमाह-- अहकर्तेति ।। २५॥ | | बौद्धादिमतमाहू-अहंकारादि । यथोक्तपु संसारिविकल्पेष॒ कंरिचदन्यतमः स्वेच्छया विकल्पः स्वीक्रियतामित्याज् द्ुयान्यतमस्यापि न्याय्यत्वाभावास्प्रागुक्तसिद्धान्तसिदिरित्यभिसन्धायाहु- तत्रेति \ ॥ ३६॥ प्रासद्कधिकीं संसारचिन्तां हित्वा प्रकृतामाभासनिरूपणां प्रस्तौति-संसारिणामिति । श्लोकाद्धम्‌ ` प्रकृतमाभासमेव निरूपयन्नादो मुखाभासंट एटान्तत्वेनापरमाथंतयोपपादयति-मुखाभासो । योभ्यमादरशो मुखामासो हश्यते स किमादशंमुखयो य॑स्य कस्यचिद्धमेः किवा मुखस्येव धर्मोऽथवा द्रयोरेव धर्मो यदि वा ११ ८१ १२ १६ ० [41 ३२ ८२ उपदेशसाहस्री खेन न्यपदेन्ञात्स अुखस्येवेति चेन्मतमर्‌ । नादज्चानुबिधानाच्च रखे सत्यविमावतः ॥३८॥ दयोरेवेति चेत्तन्न दयोरेवाप्यदश्चनात्‌ । अदद्यस्य सतो दृष्टिः स्याद्रादोश्वन्द्रधयंयोः ॥३९॥ रायोः प्रागेव वस्तुवं सिद्धं शासरप्रमाणतः। छायापक्षे त्ववस्तुत्वं तस्य स्यात्पूवयुक्तितः ॥४०॥ छायाक्रान्तेनिषेषोऽयं न तु वस्तुत्वसाधकः। न॒ शशथान्तरनिष्टं सदाक्यमर्थान्तरं वदेत्‌ ॥४१॥ माधुयादि च यत्कायगुष्णद्रव्याच्सेवनात्‌ । छायाया न त्वहृष्टत्वादपामेव च दञ्ेनात्‌ ॥४२। "षकण्न्याक्रन्दााकन्वोपपिववपिकन्णसकवाषकण्कक्यषषषकन्वकन्व्य णि 1 वस्त्वन्तरमिति विकल्प्य प्नासंभवें प्रतिज्ञातं प्रपञ्चयत्ति-द्रयोरिति । यद्यादशंमखयोयंस्य कस्यचिदा- भासो धर्मो विवक्षितो मत्तस्तदा मुखधमंत्वे दपंणादिविप्रकर्षेऽपि मुखे टस्यमानतद्ध्मरूपादिवदा- भासो हृर्येत । दपंणधमंत्वे मुखवियोगे दपंणे भासमाने सत्याभासो भासेत-नचेवमसित । तस्मादन्य- तरस्याभासो धर्मो यस्य कस्यचिदित्ययुक्तमित्यथंः ॥ २७ ॥ कल्पान्तरमनुवदति--मूखेनेति । यद्यपि मुखाभास इति मखेनाभासो ग्यपदिश्यते तथापि नाभासो मुखस्येव धर्मो दपणानुविघानान्मुखंकधमत्वेऽपि तदयोगात्‌ । किचासत्यपि मुखे दपंणवियोगे नाभासो भवति तस्मान्न मुखस्यंवाभासो धमं: स्यादिति दूषयति-नादर्शेति । ३८ ॥ कल्पान्तरमनूदय प्रत्याह-द्रयोरेवेति। नहि मुखदपंणयोरुभयोरपि वियुक्तयो राभासो हर्यते नापि संयुक्तयोरसौ धर्मो यथा कथञ्चन संयोगेऽपि तदुपलम्भासंभवादित्यथः । आभासस्य वस्त्वन्तर.ध- मिति पक्षान्तरं दृष्टान्तपूवंकमाश ङ्कुते--अदृयस्थेति । यथेह लोके सवंक रणेरनुपलन्परस्यापि राहोविद्- मानस्य दशनं चन्द्र सूर्ये वा. उपाधौ कदाचिद्धवेत्‌ । एवं मुखाभासयोविषयिविषयसम्बन्धोपाधावाभा- सस्य वस्तुभूतस्येवाभिव्यक्तिः स्यादित्यथ: ॥ ३९ ॥ प्रागेव चन्द्रादिसम्बन्धाद्रस्तुत्वं ज्योतिःशास्त्रप्रासाण्यदेव राहो रधिगतम्‌। प्रकृते त्वादरशं- सम्बन्धात्पूवंमूध्वं वा नह्यतिरिक्तवस्तुता मुखाभासस्य केनचितप्रमाणेनावगम्यत्त इति दूषयति--राहो रिति। किच भूम्यादिच्छायेव राहूरित्यद्धीकारादृरृष्टान्तेऽपि नास्ति सम्प्रतिपत्तिरित्याहु-छायेति \ तस्येति राहोः उक्तिः । मुखाभासो य आदशं इत्यादिनोक्तां युक्ति तत्र हैतुक रोति-पुरवेति । टष्टान्त- रयांवरतुत्वान्मुखाभासोऽपि वस्तुभूतो न भवतीति भावः ।। ४०॥ नाक्रामेत्कामतः छायामित्यादिस्मृतेवंस्तुत्वं छायायाः स्यादित्युक्तमित्याराङ्कयाह-छायाक्रान्ते- रिति । ननु छायारम्बनप्रतिषेधपरमपि वचनं तस्यावस्तुत्वमपि बोधयिष्यति नेत्याह । नहीति । वाक्यमेद- प्रस्धादित्यथंः ।। ४१ ॥ यत्तु माधुर्यादिकायंहेतुत्तवेन वस्तुत्वं छायायाः. सिद्धयेदिति तद्दुषयति-माधुर्यादि ॥ ४२॥ ९ १६ , . 8 ९1 २८ तत्तवमसिप्रकरणम्‌ आत्मामासाश्रयाश्चेवं भखाभासाश्रया यथा । गम्यन्ते श्ास््रयुक्तिम्यामाभाससच्वमेब च ॥४२॥ न दश्चरविकारित्वादाभासस्याप्यवस्तुतः । नाचितित्वादहंकतेः कस्य . संसारिता भवेत्‌ ॥४४॥ अविद्यामात्र एवातः संसारोऽस्त्वविवेकतः। कूटस्थेनात्मना नित्यमात्मवानात्मनीव सः ॥४५॥ रज्जुसर्णो यथा रज्ज्वा सात्मकः प्रागिवेकतः। अवस्तुसन्नपि दयष क्ूटस्थेनात्मना तथा ॥४६॥ आत्माभासाश्रयश्रात्मा प्रत्ययः स्रविकारवान्‌ । सुखो दुःखी च संसारी नित्य एवेति केचन ॥४७॥ आत्मामासापरिज्ञानाद्याथात्म्येन विमोहिताः! अहंकतारमात्मेति मन्यन्ते ते निरागमाः ॥४८॥ हष्टान्तनिविष्टमथं दार्ान्तिके योजयति-अत्मा । यथा मुखं तद(भासस्तदाश्रयश्चेत्येते व्यव- हारतो विभक्ता भासन्ते तथेवात्मा तदाभासः तदाश्रयर्चेत्येते मिथो विलक्षणा गम्यन्ते । एको देवः सवं- भूतेषु गूढः इत्यादिज्ञास्वादुबुध्यादेविषयान्तरस्यागमापायिनो नित्यसिद्धसाक्ष्यात्मव्यत्तिरेकेण स्फुरणानुप- पत्तेरिति युक्तंश्चात्मास्तित्वं सिद्धम्‌ । अग्नियंथंको भुवनं प्रविष्ट इत्यादिशास्वात्कूटस्थासङ्खाद्वितीयात्म- नोऽविद्यातत्कायं संस्प्शानुपपत्तेः सुखदुःखाद्यनुभवासिद्धौ अज्ञानादावाभासादयुपगमेन तदविवेकादज्ञान- तत्कायसंस्पशंश्रमप्रसिद्धवया सुखदुःखाद्यनुभवसिदिरिव्येवमात्मकयुक्तश्चात्माभासास्तित्वं सिद्धयति । अब्यक्तात्युरुषः परः अक्षरात्परतः परः" इत्यादिशस्त्रादसङ्गत्वादिलक्षणस्यात्मनः साक्नादाकाशादिरूपेण परिणामायोगादनाद्यनिवेचनोयं किञ्चिदज्ञानं तदुपाधिभूतमभ्युपगन्तव्यमिति युक्तंश्चात्माभासाश्नयो निदचीयते । एतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय त्ान्येवानुविनदयतोत्ति श्रुतेरागमापायित्वयुक्तेश्चात्मामासा- सत्त्वं प्रतिभाति । ब्रह्य वेद" इति शास्त्रात्‌ जडत्वादियुक्तड्चाज्ञानादेराश्रयस्याप्यसत्त्वं निरिचत्तमिति चशब्दाथंः । एवमात्मा तदाभासस्तदाश्रयर्चेति त्रितयमुक्तलक्षणात्सिद्धमित्यथंः । ४२ ॥। संसारमोक्षसिद्धयथंमात्माभासाश्रयास्त्वयोक्ताः । न चेतेषामेकस्यापि संसारमोक्षौ युक्ताविति शङ्धुते- न दुरोरिति ॥ ४१४॥ विचायंमाणे संसारस्य वस्तुत्वासंभवादात्मन्यविच्यामात्रः संसारः स्यादित्युत्तरमाहू-- ` अविद्येति ॥ ४५ ॥ त्रयाणामविवेकादुवस्तूत्वानुपपचचेरात्मसत्तया सत्तावानत्मन्येवाविद्यया संसारो भातीत्युक्तं तदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति--रज्जुसपं इति ॥ ४६॥ कल्पनालाघवमाध्रित्य चोदग्रति--अप््मेति । एवकारार्थं चकारः । नचागमो मृलभृतोऽस्ति तेन काघवेऽपि स्वोप्परक्षामात्रमेतत्‌ इव्युत्तरमाह-आत्माभासेति ।॥ ४७॥ ` आत्मा \ मात्मा परमाथंसत्यस्तदाभासो मिथ्येति याथास्म्येन यथावस्थितस्पेणपरिज्ञानादि- मोदिताः भ्रुतिसम्प्रदायशून्यास्ते स्वोतप्रेक्षया भ्राम्यन्तीत्यथंः ।। ४८ ॥ <८रे १२ १६ | वि 41 ८ ३२ ८४ 'उषदेससाहसो संसारो वस्तुसंस्तेषां कत्‌ भोक्दत्वलक्षणः.। आत्माभासाश्रयाज्ञानात्‌ संसरन्त्यबिवेकतः ॥४९॥ चेतन्याभासता बुद्धरात्मनस्तत्स्रकूपता । स्याच्वेत्तं ज्ञानश्ब्देश्च वेदः श्रास्तोति युज्यते ॥५०॥ प्रकृतिप्रत्ययार्थो यौ भिनावेकाश्रयौ यथा। करोति गच्छतीत्यादौ दृष्टौ लोकप्रसिद्धितः॥५१॥ नानयोदर्थाभ्रयत्वं च लोके दृष्टं स्मृतौ तथा| जानात्यर्थेषु फो रैतुदरर्थाश्रयत्वे निगद्यताम्‌ ॥५२॥ आत्मा भासस्तु तिद्खाच्यो धावथ परियः क्रिया । उभयं चापिवेकेन जानातोत्युच्यते मृषा ॥५३॥ न बुद्धेरबबोधोऽस्ति नात्मनो विद्यते क्रिया| अतो नान्यतरस्यापि जानातीति च युज्यते ॥५४॥ नाऽप्यतो भावशब्देन ज्ञप्रिरित्यपि युजञ्यते। न द्यात्मा बिक्रियामात्रो निस्य अत्मेति शासनात्‌ ॥५५॥ परपक्षे मोक्षोऽपि दुरंभः स्यादित्याह-संसार इति । स्वपक्षे पूनराभासाभ्युपगमे त्रयाणाम- विवरकद्रारेण - बन्धस्तद्िवेकेन मोक्ष्चेत्याहु--आत्माभासेति । ४९ ॥ आत्माभासाश्रयाविवेकद्रारा बन्धस्तद्विवेकद्वारा मोक्षषश्चेत्य॒क्तम्‌ । इदानीमाभासाभ्यपगमे काभा- न्तरमाहु-चैतन्येति! साभासायां बुद्धौ गुहीतसम्बन्धे्ञानानन्दादिशब्दं रात्मानं वेदो लक्षणया बोधयतीत्यभ्युपगमादात्माभासो नापलापमहंतीत्यथंः । ५० ॥। तथापि जानात्यवगच्छतीत्यादिशब्दगम्यत्वमात्मनो न सिद्धयत्तीति श द्धुते- प्रकृतीति ॥ ५१॥ ्रकृत्यथंः क्रिया प्रत्ययाथंः कततुःत्वं तयोरेकाश्रयत्वं यथा दृष्ट, तथा भिन्नाश्रयत्वमपि किं न स्यादित्याशद्धुयाह--नानयोरिति । जानाति्ञानमर्थो येषां जानात्यवगच्छतीत्यादोनां भिन्नाश्रयत्वे हेतुर्नास्तीत्यथंः ॥ ५२ ॥ कि प्रकृतिप्रत्ययाथंयोरेकाश्रयत्वमात्रं नास्तीति चोद्यते कि वा परमार्थंकाश्रयत्वं नास्तीति । तत्र प्रथमं प्रत्याहु-आत्माभासस्त्विति । आत्माभासो बुद्धिर्चेत्युभयं परमा्थत्माविवेकेन जानाती त्यादिशब्देन मृषेवोच्यते । तस्मादज्ञानद्रारेण प्रकृतिप्रत्ययाथंयोरेकाश्रयत्व प्रसिद्धिरविरुदधेत्यथंः || ५३ ॥ द्वितीयं दूषयति- न बुद्धेरवेति ॥ ५४॥ निरूप्यमाणे जानात्यवगच्छतीव्यादिप्रयोगो यथा न घटते तथा ज्ञपतिज्ञनिमिति भावव्युत्पत््या त्मनि ज्ञानब्दभ्रयोगोऽपि न सम्भवतीत्याहू-नाप्यत इति । भावो नाम धात्वथंसामान्यम्‌ । न चात्मा तद्रूपः पारतन्व्यप्रसङ्कात्‌ । अतो नात्मनि भावव्युत्त्त्या ज्ञानशब्दोपपत्तिरित्यथंः ॥ ५५॥ ५.५९ १२ १६ , तत्त्वमसिप्रकररणम्‌ न॒बुदेषद्धिवाच्यत्वं करणं न कत्‌ कम्‌ । नापि ज्ञायत इत्येवं कमशब्देनिरुच्यते ॥५६॥ न ॒येषामेक एवात्मा निदुःखोऽविक्रियः सदा । तेषां स्याच्छब्द॒ वाच्यत्वं ज्ञेयत्वं चात्मनः सदा ॥५५७॥ ` यदाऽ्हंकतुरात्मत्वं तदा शब्दाथुरूयता । नाक्चनायादिमत्वात्त॒ श्रुतो तस्यात्मतेष्यते ॥५८॥ हन्त तरहिंन पख्यार्थो नापि गोणः कथंचन । जानातीत्यादिक्षब्दस्य गति्बाच्या तथापि तु ॥५६॥ शब्दानाम यथाथेत्वे वेदस्याप्यप्रमाणता । ्ाच नेष्ट ततो ग्राह्या गतिरस्य प्रसिद्धितः ॥६०॥ ्रसिद्धिमंढललोकस्य यदि ग्राह्या निरात्मता । लोकायतिकसिद्धान्तः स चानिष्टः प्रसज्यते ॥६१॥ अभियुक्तप्रसिद्विदचेतपूवेवदुविवेकता | गतिशचन्यं न वेदोऽयं प्रमाणं संवदत्युत ।॥६२॥ करणव्युत्पत्या ज्ञानशब्दस्यात्मनि प्रवृत्ति प्रत्याहु--न बुद्धबंदोति । वृद्धे रन्तः करणस्य वुद्धि- रब्दपर्यायज्ञानङब्दवाच्यत्वं करणव्युत्पत्या कथञ्चिदुपपद्यते । न त्वात्मनस्तदुज्यते न हि करणम- कत्तु कमस्ति तथा चात्मनशचेत्‌क रणत्वं कत्रन्तरमेष्टव्यमित्यनिष्टमापतेदित्यथं : । कमंब्युत्पत्त्था विज्ञानादि- शब्दस्यात्मनि प्रयोगो न सिद्धयतोत्याह- नापीति । कत्त करणाभावे तदपेक्षकमंत्वस्यापि वक्तमशक्य- त्वादित्यथः ॥ ५६ ॥ तवापि सवंमेतत्तुल्यमित्याश द्ुयाह्‌-न येषामिति । आत्माभासाश्रयाविवेकेन शब्द्रवाच्यत्वादि स्वपक्षः सिद्धयतोल्युक्तत्वान्न सिद्धान्ते कदिचदपि दोषोऽस्तीत्यथः ।। ५७ ॥ भात्माभासाश्चयाविवेकमन्तरेणापि शाब्दप्रवृत्तिरात्मन्यविर्दधेत्ति भाद्रादिमतं दशंयति-यदाह- कुरिति । अहुकर्तृरनायादिमत्तवादात्मनरच तद्‌ राहित्यस्य श्रुतौ सिद्धत्वात्तयोमिथो विलक्षणत्वान्नाहु- कत्तुरात्मतेति परिहुरति- नेत्यादिना । ५८ ॥ मुख्याभावे गौणोऽपि शब्दार्थो न स्यादिति र _्खुते-ह॒न्त तहि । ५९ ॥ कस्माज्जानातीत्यादिशब्दस्य वाच्येव गतिरित्याश द्खुवान्यथा वेदस्याप्रामाण्यप्रसङ्गादित्याह- शब्दानामिति ॥ ६० ॥ | प्रसिद्ध्ेव गतिराश्रीयते चेक प्राकृतप्रसिद्धया किं वा पाणिन्यादिप्रसिद्धया साऽऽभयिततव्या । नाद्य इत्याह -प्रसिद्धिरिति । ६१ द्वितीयं दूषयत्ति--अभियुक्तंति । वुद्धेरात्मनो वा दुविवेकं चेत्‌ ज्ञातृत्वं तहि गतिशृन्यमेव वेदो वदिष्यति नेत्याहु-गतीति ॥ ६२॥ ८५. १२ १६ २० रे ९८ ८६ ॥ि उपदेशसाहस्री आदश्चखसामान्यं एखस्येष्टं हि मानवैः । भुखस्य प्रतिबिम्बो हि शुखाकारेण दर्ये ॥६३॥ यत्र॒ यस्यावभासस्तु॒ तयोरेषा विवेकतः । जानातीति क्रियां सर्वो लोको वक्ति स्वभावतः ॥६४॥ ^ ६ बुद्धः कत्‌ त्वमध्यस्य जानातोति ज्ञ उच्यते) तथा चेतन्यमध्यस्य ज्ञत्वं बुद्धेरिदोच्यते ॥६५॥ स्वरूपं चात्मनो ज्ञानं नित्यं ज्योतिःशुतेयेतः । न बुद्धया क्रियते तस्मान्नात्मनाऽन्येन बा सदा ॥६६॥ देहेऽदपरत्ययो यद्रज्जानातीति च लौकिकाः। ९ $ ४. वर्दान्ति ज्लानकवेत्वं तद्रदबुद्धस्तथात्मनः ।॥६७॥ बोद्धेस्त॒ प्रत्ययेरेवं क्रियमाणेश्च चिनिभेः। मोहिताः क्रियते ज्ञान मित्याहुस्तािका जनाः ॥६२८॥ तस्माञ्ज्ञाभासबुद्धोनामपिवेकलवतिताः | जानातोत्यादिशचब्दश्च प्रत्ययो य; = तस्स्मृतिः ॥६९॥ चिदात्मन ओौपाधिको जानातोत्यादिरब्दप्रयाग इत्यद्धोकृत्य सिद्धान्तो टृ्न्तमाह्-- आदर्ञेति । आदे यन्मुखं तेन सामान्यमेकत्वं वरहिःस्थितस्य स्वमुखस्येष्टं व्यक्तयन्तयो पादनानृप- पत्तर्मदोयमेवेदं मुखमिति प्रत्यभिन्ञानाच्चेत्यथंः । उक्तमेकत्वमुपपादयति--परुखस्येति ।। ६२ ॥ कल्पितमुखस्य परमाथंमुखस्य चान्योन्यमविवेकादित्तरेत रधर्मध्यारोपणान्मुखं मलिनमल्पं वक्त्रं चरतीत्यादिव्यपदेशवदात्मन्यपि सवंमुपपन्नमिति दार्छन्तिकमाहू--पत्रेति ॥ ६४॥। मवभासो नमाभासः प्रतिबिम्बभावः तदद्रारेणात्मानात्मनो रन्योन्यघर्माध्यामेन जनातीत्यादि- व्यपदेशो भवति इत्युक्तमेव स्पष्टयति-चुद्धेरिति ॥ ६५ ॥ ननु ज्ञानं बु दरधादिभिरात्मसम्बन्धित्वेन क्रियते कथमुच्यते चंतन्यमात्रस्वरूपं वुद्धावध्या रोप्यते दति तत्राह--स्वरूपमिति ।। ६६॥ बुद्धयात्मनोरन्योन्यधममध्यासेन व्यवहारे दृष्टान्तमाह-देहैति । अहम्प्रत्ययायोग्ये देहे घटादि- तुल्ये मनुष्योऽहमित्यहप्रत्ययो यथा हश्यते । यथा वुद्धेजंडत्वेन ज्ञातृत्वायोग्येऽपि चिदाभासव्याप्त्या ज्ञातृत्व- मारोप्य जानातीति लौकिका व्यवहरन्ति तथाऽऽत्मनोऽपि व्यवहा रहितस्य विकारिचित्ताविवेका- द्विकारित्वादिन्यपदेशसिद्धिरित्यथंः ।। ६७ ॥ ननु ताकिका ज्ञानस्योत््पत्तिविनाशौ पश्यन्तो ज्ञानं क्रियत इत्याहुः । ततो न नित्यज्ञानमात्म- स्वरूपमिति तत्राह॒- बौद्धस्तु इति ॥ ६८ ॥ | ज्ञाने जन्मविनादाप्रतिभासस्यौपाधिकत्वान्न स्वरूपेण क्रियमाणतेत्यथंः । आदशंमुखसामान्यमि- त्यादिना आत्मानात्मनोराभासद्रारेणाविवेकाज्जानात्तोत्यादिव्यवहारमुपपाद्य प्रसक्ताुप्रसक्तं च परिहृत्य ` तत्तवेमसिप्रकरणम्‌ आदःक्चानुविधायित्वं छायाथा अस्यते भखे । बुद्धिधर्मायुकारित्वं ज्ञाभासस्य तथेष्यते ॥७०॥ बुद्धेस्त॒॒प्रत्ययास्तस्मादात्माभासेन दीपिताः! ग्राहका इव मासन्ते दहन्तीवोल्छुकादयः ॥७१॥ स्वयमेवावभास्यन्ते ग्राहकाः स्वयमेव च। इत्येवं ग्राहका स्तित्वं प्रतिषेधन्ति सौगताः ॥७२॥ यद्येवं नान्यदृश्यास्ते फ तद्वारणष्ुच्यताम्‌ । भावाभावौ हि तेषां यौ नान्यग्राह्यो सता यदि ॥७३॥ अन्वयी प्राहकस्तेषामित्येतदपि तत्समम्‌ । अचितित्वस्य तुन्यत्वादन्यस्मिन्‌ ग्राहके सति ॥७४॥ अध्यक्षस्य समीपे तु सिद्धिः स्यादिति केन्मतम्‌। नाध्यक्षेऽनुपका रित्वादन्यत्रापि प्रसङ्गतः ॥७५। परकृतमनुसरति--तस्मादिति । यथोक्तः राब्दस्तदनन्त रभावी तदर्थप्रत्ययस्तदनुसारिणां तत्रैवार्थे स्मृतिश्चेत्येते सरवे व्यवहारा यथोक्ताविवेककृता एवेत्यथंः ।। ६९ ॥ ज्ञाभासबुद्धीनामविवेकमूलः सर्वो व्यवहार इत्युक्तमेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति-आदर्शानुविघेति । छयेत्याभासो निदिश्यते । अस्यते समारोप्यते इत्यथः ॥। ७० ॥) यस्माज्चिदाभासा वुद्धिस्तस्मात्तत्परिणामेषु ्राहकत्वप्रतिभाससिदिरित्याह-बुदेस्त्विति ।।७१॥ बुद्धेदिचदाभासत्वेन तत्परिणामानामपि चिदाभासत्वाद्ग्राहकत्वधीरिद्युक्तम्‌ अजानन्तः स्वोत्े- क्षामात्रमनुसरन्तो बौद्धा विरुद्ध' वदन्तोत्याह्‌ - स्वयमेवेति ॥ ७२॥, ह बुद्धौ तुद्धिवृत्तिषु चाभासस्य विद्यमानत्वत्तदविवेकनिबन्धनो श्रमो बौद्धानामित्येवमेतत्‌ ं परिहतुं शक्यं नान्यथेत्यमिप्रेत्य स्वयथ्यं पृच्छति--पद्येषमिति ।। ७३॥ नान्येन साक्षिणा हश्यास्ते प्रत्यया भवेयुरित्येवं यदि बौद्धा वदन्ति तदा किं तेषां निवारण- मुच्यताम्‌ इत्युक्ते स्वयूथ्योक्तिः--अन्वयोति । तेषां प्रत्ययानां जन्मविनाशौ न सदा साक्षिवेद्यौ । किन्तु सोऽहमिति प्रत्यभिज्ञासिद्धःस्थायी ग्राहकोऽस्ति तावता बौद्धमतापाकरणमिति यदि मतमित्यथंः | दूषयति-एतदपीति । ग्राहकरूपमपि प्रव्ययसमं जडम्‌ । ततो न भावा मावसिद्धरित्यथंः ॥ ७४ ॥ साक्षिण्यसत्ति भावाभावसिद्र्नास्तीति चेत्‌ तहि विनेवाभासं साक्षिसाल्निष्यादेव भावा- भावयोसि्मिद्धिभंविष्यतीति शङ्ते-अध्यक्षप्येति ! परिहरत्ति-नेत्यादिना । महंकारादौ भध्यक्ष- चेतन्यस्यानुपकारित्वादा भासोदयाहेतुत्वादल्यत्रापि काष्ठलोष्टादौ सन्निधानाविरोषेण सिद्धिप्रसङ्खान्न स्नि-. धिमात्रेण सिद्धिरित्यथंः ॥७५॥ ८७ १२ १६ २० र ८८ उपदेशसौहस्ती अर्थी दुःखी च यः श्रोता स त्वध्यक्षोऽअवेतरः। अध्यक्षस्य च दुःखित्वभर्थित्वं च नते मतम्‌ ॥७६॥ कर्ताष्यक्षः सदस्मीति नैव सद्ग्रदमहेति। सदेवासीति मिथ्योक्तिः भ्रतेरपि न युज्यते ॥७७॥ अविविच्योभयं बक्ति भ्रुतिष््रेत्स्यादृग्रदस्तथा । अस्मदस्त॒ विविच्यैव त्वमेवेति बदेद्यदि। परत्ययान्वयिनिष्ठत्व्क्तदोषः प्रसज्यते ॥७८॥ स्वमित्यध्यश्चनिष्ठरवेदहमष्यक्षयो कथम्‌ । संबन्धो वाच्य एवात्र येन स्वमिति लक्षयेत्‌ ॥७९॥ द्र्टदह्यत्वसंबन्धो यद्यध्यक्षेऽक्रिये कथम्‌ ॥८०॥ अविक्रियत्वेऽपि वादात्म्यमध्यक्षस्य भवेध्दि । आ्माध्यक्षो ममास्तीति संबन्धाग्रहणे न धीः ॥८१॥ १२ मात्माभासानभ्युपगमे बौद्धादिदोषपरिहारानुपपत्तिमुक्त्वा शास्त्रीयो बन्धमोक्षव्यवहा रोऽपि निरनुम्रहाध्यक्षवादिनो न सिद्धयतीति वक्तु विकल्पयत्ति--अथां । दुःखित्वेन च मोक्षाथित्वेन च प्रसिद्ध श्रोतैवाध्यक्षो विवक्षितः । कि वा तयोमिथो भेदोऽस्तीति विकल्पाथंः । प्रथमपक्षं प्रत्याहु-अध्यक्षस्पेति | आभासानङ्खीका रात्तदुदरारेणाविद्यातत्कायंसम्बन्धासिद्धेनाध्यक्षगुद्धस्य दुःखत्वादिसिद्धिरित्यथंः ॥ ७६॥। द्वितीयं दूषयति--कर्ताध्यक्ष इति । श्रोतुरध्यक्षस्य च भिन्नत्वे कत्त भोक्ततवादियुक्तः श्रोता जडत्वाच्चेतनोऽध्यक्षोऽहं सद््रह्यास्मीति सद्ग्रह नेवाहंतीत्यथंः । तत्रेव दोषान्तरमाह- सदेवेति ।।७७।। चिदाभासानभ्युपगमे बन्धमोक्षव्यवहा रानुपपत्तिमुक्त्वा स्वपक्षे तदुपपत्तिमाह्‌-अविविच्येति । - आत्मानात्मरूपम्‌भयमाभासद्वारेणाविवेकापन्नं कृत्वा यथाप्राप्ताथत्वाय्युपादाय भ्रुतिस्तत्वमसोति तादात्म्यं वक्ति चेत्तथा सति सम्यगह ब्रह्मास्मीति ग्रहः स्याच्चिदात्मनः स्वतो ब्रह्यत्वात्‌ । अत्तो वाक्यीय ब्रह्मात्मज्ञानादविद्यातत्कायनिवृत्तिराभासकृताविवेकाद्यभवादूबन्वमोक्नव्यवह्‌ा रसिद्धिरित्यथेः । साङ्कुवा दिपक्षमनुभाष्य प्रतिक्षिपति--अस्मदस्त्विति । साक्षिणो मुञ्ञादिवेषीकार्निष्ृष्य केवलमह ुर्तारं त्वमेव ब्रहोति भ्रुतिद्वारेणाचार्यो यदि ब्रूयात्तदा तत्तवमसीति भ्रुतेरह दु रनिष्त्वान्मिथ्यावादित्वमुक्तो दोषः स्यादित्यथ: ॥ ७८ ॥ महुंकत्त॒ विषयो ह्यपदेशोऽध्यक्षे पय वस्यति त्वंशब्देनाह ङुःतु विषयेणाध्यक्षस्य लक्ष्यमाणत्वा दिति शङ्कते-त्वमित्य्यक्षेति । अह ङ्कु राध्यक्षयोः सम्बन्याभावान्नाह ङ्का रनिष्ठेन शब्देनाध्यक्षस्य लक्ष्यत्वमिति दूषयत्ति-अहमिति । अहंकारस्य हरयत्वमध्यक्षस्य द्र्टत्वमिति सम्बन्धमाश _्कुयाध्यक्षस्य कूटस्थत्वान्मेवमित्याह-दशदृश्यत्वेति ।। ७९-८० ॥ सम्बन्धान्तरं शङ्कते--अविक्रियत्वेऽपि। यत्र शुक्लः घट इत्ति तादात्म्यं तत्र घटस्य रौक्ल्यमिति सम्बन्धग्रहणं दृष्टं तथा ममाहङ्तु रात्माश्ध्यक्षोऽस्तीति सम्वन्धाग्रहणे _ तादात्म्यधोनं संभवतीत्याह-- आत्मेति ॥ ८१॥ १६. ९४ २८ २३२ तत्त्वमसिप्रकरणम्‌ संबन्धग्रहणं शाख्रादिति चेन्मन्यसे न दहि! पूर्वोक्ताः स्युख्खिधा दोषा ग्रहो वा स्यान्ममेति च ॥८२॥ अदृशिषदशिष्पेण भाति बुद्धियंदा तदा! प्रत्यया अपरि तस्याः स्युस्तप्रायोविस्फुरिङ्गवत्‌ ॥।८३॥ आमासस्तदमावश द्दोः सीम्नो न चन्यथा। लोकस्य युक्तितः स्यातां तदुग्रहथ तथा सति ॥८४॥ नन्वेवं इशिसंक्रा न्तिरयःपिण्डेऽग्निवद्धवेत्‌ । यखाभासव दत्येतदाद्च तन्निराकृतम्‌ ॥८५॥ कृष्णायो लोहिताभासमित्येतद्‌दृष्टमुच्यते | दृष्टदा्टान्ततुल्यत्वं न तु स्वात्मना क्वचित्‌ ॥८६॥ तथेव वेतनामासं चित्तं चेतन्यवद्धवेत्‌ । धुखामासो यथाऽऽदर्चे आमासश्चोदितो मृषा ॥८७॥ | एष भात्मान्तहूंदयेऽणीयानित्यादिशास्त्रादहंका राध्यक्षयोः सम्बन्वः सिद्धयतीति शङते- सम्बन्ध इति । परिहरति नहीति । अध्यक्षस्य सम्बन्धग्रहणं न युज्यते निविकारत्वात्‌ । नाप्यहु- कारस्य जडत्वात्‌ । जडं प्रति श्रुतैः बोधकत्वमपि न युक्तमिति त्रिधा दोषाःस्युरित्यथंः । सम्बन्धग्रहोऽपि ममाध्यक्षोऽस्तीति सम्बन्धग्रहःस्यात्‌ । न त्वहमध्यक्न एवेति ग्रहो युक्तः। सोऽपि न स्याज्जडत्वा- दित्याह--ग्रहो वेति ।। ८२॥ आत्मानात्मनोस्सम्बन्धासिद्धि परमते दशंयित्वा स्वमते मिथ्यातादात्म्यं दशंयति-अदुलिरिति ८२ बुद्धः बुद्धवुंत्तीनां च चतन्याभासवत्वे खौकिकवेदिकसवंग्यवहा रसिद्धिरित्याह-जभासत इति। जाबाभावयोहंगवधित्वात्‌ दशे: सोम्नः सकाशाल्लोकस्याभासतदभावौ नेव चिदामासमन्तरेण युक्तितः याताम्‌ । चेतन्यसय नित्यत्वेन भावाभावायोगात्‌, तस्माच्चेतन्याभासाभ्युपगमे स्फुरणास्फुरणे साक्षिणः िद्धचतः नान्यथेत्यात्माभासः स्वीकतंव्य इत्यथः ।--किञ्च तत्त्वमसिवाक्यात्तस्यात्मनोऽहं ब्रह्या- स्मीति ग्रहो बुद्धेरिचरामासत्वे सत्येव घटते" तदुद्रारेणेवोपपत्तेरतोऽपि चिदाभासोऽभ्युपेय इत्याह- तदग्रहदर्चेति ।॥ ८४ ॥ | | तप्तायोविस्फुलि द्भव दिः्युक्तत्वादात्मनो विकारप्राप्तिरिति सङ्कते- नन्वेवमिति. । भादर्शे प्रतििबस्य मुखाभासस्य यथा मिथ्यात्वं तथा तच्चैतन्यं मिथ्येव बुद्धवयादिनिष्ठत्वेनाभातीप्येतेनवे- तच्चौद्यं निराकृतमित्याह- मुखेति । ८५ ॥ दृष्टान्तस्य संक्रमणरूपत्वादर्ण्न्तिकस्यापि तथात्वं स्यादित्याशङ्क्य कस्यचिदेवांशस्य रृष्टान्त- त्वेन विवक्षितत्वा. ॥ याह्‌-ङृष्णाय इति ! टष्टशब्देन दृष्टान्तो गृह्यते । संक्रमणादिृष्टान्तनिं विष्टं दार्ष्टान्तिके कस्मान्न गृह्यते तत्राह्--दृष्टेति । ८६ ॥ , दृष्टान्ते विवक्षितमंशमुनन्यस्य दार्ष्टातकेऽपि तथाविघ्रमंशं दशंयति--तथेवेति । कृष्णायस्य- ग्निव्याप्ते लौहित्यत्रत्ययवदन्तःकरणं तद्विकारजातं चाचेतनमयि चैतन्यग्याप्त्या चेतन द्भातोत्यथंः । किचादशं मुखाभासो यथा मृषित्यक्तं तथाऽऽ्त्माभासोऽपि मिथ्या पूव॑मेवोक्तः तस्मादाभासस्य मिथ्यात्वाद- + -4 | पिन कूटस्थत्वविरोधो दरोरित्याहु- मुखेति ॥। ८७॥। १२९ ८९ १२ १६ ९८ ८ २९ €> उपदेशसाहस्री चित्तं चेतनमित्येतच्छाक्चयुक्तिविवजितम्‌ । देहस्यापि प्रसङ्गः स्याच्चश्षुरादेस्तथेव च ।८८॥ तदप्यस्त्विति चेत्तन्न लोकायतिकसर्गतेः। न च धीदेशिरस्मीति यद्यामासो न बेतति ॥०९॥ तदस्मीति धियोऽमावे व्यथं स्यात्तत्वमस्यपि । युष्मदस्मद्विमागङ्ञे स्यादथवदिदं वचः ॥९०॥ ममेदप्रत्ययो ञेया युष्मद्येव न संशयः अहमित्यस्मदीष्टः स्यादयमस्मीति चोमयोः ॥ ९१॥ अन्योन्यापेक्षया तेषां प्रधानगुणतेष्यते। विक्षेषणविशचेष्यत्वं तथा ग्राह्य हि युक्तितः॥९२॥ ममेदं द्रयमप्येतन्मध्यमस्य क. विशेषणम्‌ । धनी गोमान्यथा तद्वदेदोऽ्हंकतुरेब च ॥ ९३॥ मात्माभासद्वारेण किमिति चित्तस्य चेतनत्वमुच्यते । स्वततस्तस्य चेतनत्वं किन्न स्यात्तत्राहु- चित्तमिति । किञ्च ह्यस्य चित्तस्य स्वतश्चेतनः्वे हश्यस्यापि देहादेदिचद्रपत्वप्रसक्तिरित्यतिप्रसक्ति- परम्परां दरंयति-देहेति । ८८ ॥ इष्टापत्तिमाश द्य परिह रति- तदप्यस्त्विति चेदिति । तन्न, खोकायतिकसद्धतेः। इतश्चा- चेतनस्यव॒ चित्तस्य चेतनाभासवत्त्वमास्थेयम्‌ । अन्यथा दवाराभावादहूं ब्रह्मास्मीति आगन्तुकधीनं- सिद्धयेदित्याह नचेति ॥ ८९ ॥ ब्रह्मास्मीति धियोऽभावे वा का क्षतिस्तत्राहू-सदस्मोति । साधकं चेदिदं वाक्यं किमिति तहि सर्वौ क्षटिति ब्रह्मास्मीति न प्रतिपद्यते तत्राहू-युष्मदिति ॥ ९० ॥ | तमेव युष्मदस्मद्विवेकं दशंयितुमात्मानात्मविषयाणां प्रत्ययानां विषयानुक्त्वा तद्विषयाणां गुण- प्रघानभावं विरोष्यविशरोषणभावं दशंयत्ति- ममेदमिति । केवलात्मन्यहुप्रत्ययः । उभयो रात्मानात्म- गुणप्रधानभावेन स्थितयोरयमस्मीति प्रत्ययः । ९१ ॥ इदानोमात्मानात्मविषयाणां गुणप्रधानभावमाहु--अन्योन्यापेक्षयेति चेतन्यस्याप्यन्तःकरण- व्यज्ञकपेक्षःवादन्तःकरणस्य जडत्वेन साधकापेक्षत्वास्त्रयाणां ज्ञात्वा करोमि कृत्वा भवामीत्यादिषु गुणप्रधानभावःस्यादित्यथेः। तत्र॒ गुणो विशेषणं प्रधानं विरोष्यः स्यादित्याहू--विशेष- णेति । ९२॥ ममेदमित्यादिना विरेषणविरोष्यत्वं युक्तिग्राह्यमिव्युक्तमेव व्यक्तोकरोति-ममेदं द्वयमिति । म॑ध्यमस्यात्मनो देहांतस्यवच्छेदकं ममेदमिति इयमपि इत्यत्र हष्टान्तमाह्‌--धनीति । यथा धनादि देहाद्यभिमानवतः कत्तु रेव विरोषणम्‌ । तथा देहः स्थूलो अहुकर्तुविशेषणमित्याह्-तद्रदिति ॥ ९२ ॥ १२ २० २८ तस्वमसिप्रक रणम्‌ बुद्धयारूदं सदा सवं सादंक्त्रा च साक्िणः। तद्मात्सर्वावभासो ज्ञः फिञिदप्यस्पृशषन्सदा ॥ ९४ ॥ प्रतिलोममिदं सवं यथोक्तं रोकबुद्धितः। अविवेकथियामस्ति नास्ति सवं विवेकिनाम्‌ ॥ ९५ ॥ अन्वयव्यतिरेकौ हि पदार्थस्य पदस्य च। स्यादेतद्दमित्यत्र युक्तिरेवावधारणे ॥९६॥ नद्राक्षमहमित्यस्मिन्सुषुप्तेऽन्यन्मनागपिं | न वारयति दृष्टिं स्वां प्रत्ययं तु निषेधति ॥९७॥ स्वयंज्योतिनं हि द्रष्टुरित्येवं संविदोऽस्िताय्‌ । कोौटस्थ्यं च तथा तस्याः प्रत्ययस्य तु लुप्तताम्‌ ॥ स्वयमेवात्रषीच्छास््रं प्रत्ययावगती पृथक्‌ ॥९२८॥ अहुंकतुंसहितं सवमेव बाह्य ॒वस्तु तत्राध्या रोपित्तं सव॑दा साक्षिणो विशेषणम्‌ । साक्षि त्वस्य बुद्धयादिसाक्ष्याथंप्रयुक्तत्वादित्याहु-बुदधचारूढमिति । यस्मादहुकर्त्रा सहु सवंस्य साक्षयस्य तादात्म्यात्‌ स्वाभासद्रारेण सवमवमासयत्तीति सर्वावभासकरिचत्स्व भावो वस्तुतो न किञ्चिदपि साक्ष्य संस्पुशन्वतंते तस्य सवंदेवासङ्खस्वभावत्वादित्याह्‌- तस्मादिति ।॥ ९४॥। एष विवेकिनां मार्गो विप रीतस्त्वविवेकिनां क्षेत्रादावप्यात्मनो विशेषणत्वप्रत्ययादित्याह- प्रतिलोममिति । लोको बाह्यार्थोपहूतचेताः । तस्य बुद्धिर्वाह्याथंप्रधानेव तेन बाह्यां प्रधानीकृत्य तद्विशोषणत्वेन प्रत्यगर्थ लोको विनियुङ्‌फं । ततो विपरीत्तैमेतद्िशेषणविशेष्यत्वादि सवेंमविवेकधियाम- विविक्तानात्मस्वरूपाणामस्ति । विवेकिनामवगत्तात्मस्वरूपाणां पुनर्नेदं सवं विद्यते । स्वप्नावस्थायामिव सवंस्यात्माविद्याविलसितत्वादित्यथंः ॥ ९५ ॥ नन्वेवमन्वयव्यत्तिरेकाभ्यां सवंसंसारघमंविनिमुक्तात्मावगमात्‌ कि वाक्येनेत्याशङ्वाह- अन्वयेति । आत्मपदार्थो द्रष्टा साक्षी न दृश्यः । साक्ष्यं च साह ङकारं सवं जगदात्मपदाथंस्यैव शेषभूतं न करिचदपि जडोऽ्थंः शेषी सम्भवति । आत्मेत्यादिपदमपि यथोक्ताथस्येव समथंकं न कदाचिदपि हर्याथंमधिकरोति इत्येवं पदपदाथंयो रन्वयन्यतिरेको युक्तिरेव स्यात्‌ । महुमित्यत्र विवेकावधारणेन वाक्यार्थे अन्वयव्यत्तिरेकन्यापारः । तस्मादेतदेव वाक्यं वाक्या्थावधारणे प्रभवत्तीत्यथं; ॥। ९६ ॥ किञ्चावस्थात्रयं परस्परव्यभिचारि चेतन्यं तु सुषुपेऽपि न व्यभिचरतोति प्रकारान्तरेणात्मा- नात्मविवेकं दशंयति-नाद्राक्षमिति । प्रतीयत इति व्युत्पर्या प्रत्ययब्देन प्रमातुप्रमाणप्रमेयलक्षणः सर्वो विरोषो गृह्यते ।। ९७ ॥ अन्वयग्यत्तिरेकन्यापारनिष्ठा या प्रदरिता सा शास्त्रसम्मतता न स्ववुद्धिपरिकल्पितेत्याह- स्वयंज्योतिरिति । अयं लोकः षटपदी । प्रत्ययो घटादिविषयः अवगतिरात्मस्वरूपभूता हृष्टिः ते पुथकृकूटस्थतयाऽनित्यतया चाब्रवीदित्यथंः ।। ९८ ॥ . १६ २८ ९२ उपदैशसाहस्नी एवं विङ्कातवाक्याथे भ्रुतिलोकप्रसिद्धितः। भ्रुविस्वत्वमसीत्याह ओतुरमोहापयुत्तये ॥९९॥ ब्रह्मा दाक्षरथेयदरदुक्त्येवापानुदत्तमः। तस्य ॒विष्णुत्वसंबोधे न यत्नान्तरमूचिवान्‌ ॥१००॥ अहृशब्द्स्य निष्ठा या ज्योतिषि प्रत्यगात्मनि ।, सेबोक्ता सदसीत्येवं फलं तत्र॒ विथुक्तता ॥१०१॥ श्रुतमात्रेण चेन्न स्यात्कायं तत्र मवेद्भ्‌ वम्‌ । व्यवहारात्पुरापीष्टः सद्भावः स्वयमात्मनः ॥१०२॥ अशनायादिनिभ्ुक्त्ये तत्काला जायते प्रमा । तत्वमस्यादिवाक्याथे त्रिषु कारेष्वसंशषयः ॥१०२॥ प्रतिबन्धविहीनत्वात्स्वयं चानुभवातमनः जायेतेव प्रमा तत्र॒ स्वात्मन्येव न सं्षयः॥१०४॥ युष्मदस्मद्धिेक मृपपाद्यावगतपदपदाथे पुरषे महावाक्य पुरुषे महावाक्यं फलव दूवत्तीत्याह-एवमिति । अवा- न्तरवाक्यार्थो वाक्याथंराब्देनोच्यते ।। ९९ ॥ वाक्यश्रवणमात्रान्ोहापोहे दृष्टान्तमाह-च्रह्येति ! दन्ते त्वं विष्णु रसीत्युक्तमात्रादेव मोह्‌- निवृंत्तिरित्यत्र हैतुमाह- तस्येति ॥ १००॥ तत्त्वमसोति बोधितोऽपि मुमुक्षुरहं ब्रह्येत्ति न प्रतिपयते । कर्ताह्मित्यादिप्रत्यक्षविरोधादित्या- शङ्य कत्त भोक्तसाक्षिणोभटुमादिशब्दलक्षितस्य ब्रह्मत्वोपदेशान्मेवमित्याह-अहंशब्दस्येति ! तत्रेति सप्तम्या वाक्याथंज्ञानमुच्यते ।। १०१॥। यदि पुनरवगतपदपदाथंस्य वाक्यादहं ब्रह्मास्मीति ज्ञानं समूलसंसारनिवत्तंकं नेष्यते तदा प्रामाण्यसिद्धयथंमेवावइयं काय परत्वं कल्पनीयम्‌ । न च तयूक्तं विद्रदनुभववि रोधादित्याह-शरुत- मात्रेणेति । श्रुतमात्रे फलं न मवति चेतदाऽपरमनुष्ठानं कल्प्यम्‌ । इह्‌ तु फल हर्यत एवेति भावः । किञ्च सिद्धेऽ्थं शास्वस्याप्रामाण्यं कि विपर्यीस्लक्षणं कि वा निष्फलत्वं उत संशयरूपं अनुत्पत्त्यात्मकं . भा नाद्य इत्याहू--ष्यवहारादिति । शास्त्रीयव्यवहा रादपू्व॑मप्यात्मस इूावस्येष्त्वान्न शुक्तिरूप्यज्ञानवत्‌ श्रह्यात्मज्ञानस्याप्रामाण्यमित्यथंः ।। १०२॥। द्वितोयं प्रत्याहू-अशनायादीति । वाक्यश्रवणसमकारे चाशनायादिनिवृत््यथं विदुषां प्रमोप- ` जायते तेन वाक्योयज्ञानस्य नास्ति नेष्फल्यमित्यथंः । तृतोयं दूषयत्ति- तत्त्वमसीति । तत्र हि प्रमा जायमाना कदाचदपि संडशयवती न भवतीत्यथंः ।। १०३ ॥ हंफडादिशब्दवदनुत्पत्तिलक्षणमप्रामाण्यमिह्‌ नास्ति पदाथंज्ञानस्य प्रतिबन्वाभावादिति चतुथं रिधथिलयति-प्रतिबन्धेति । कृतान्वयव्यतिरेकस्यासम्भावनादिप्रत्तिबन्धाभावाद्विषयस्य चानु- भवात्मत्वेनानुभवितुं योग्यत्वातत्र ब्रह्मास्मोत्येव प्रमा जायेतेवेत्यथंः ।। १०४ ॥ १२ १६ २० ९४ २९८ तच्वमसिप्रकरणम्‌ किं सदेवाहमस्मीति किंवाऽन्यत््रतिपद्यते। सदेवं चेदरंश्ब्दः सता भुख्याथं इष्यताम्‌ ॥१०५॥ अन्यच्चेत्‌ सदहग्राहपरतिपत्तिमृ दैव सा। तस्मान्धुख्यग्रहे नास्ति वारणाऽवमतेरिह ॥१०६॥। प्रत्ययी प्रत्ययद्चेव यदाभासौ तदर्थता। तयोरचितिमच्वाच्च चैतन्ये कल्प्यते फलम्‌ ॥१०७॥ कूटस्थेऽपि फलं योग्यं राजनीव जयादिकम्‌ ¦ तद्न्तात्मत्वेतुम्या क्रियायाः प्रत्ययस्य च ॥१०८॥ आदश्चेस्तु यदामासो अुखाकारः स एव सः। यथेवं प्रत्थयादर्शो यदाभासस्तदा ह्यहम्‌ ॥१०९॥ प्रमाणसवरूपनिरूपणेनाहं ब्रह्मास्मीति ज्ञानमुक्त्वा प्रतिपत्तस्वरूपनिरूपणेनापि वाक्याद- परोक्षात्मज्ञानमेव युक्तमिति वक्तं विकल्पयति--{क सदेवेति । तत्राद्ये विकल्पे परस्यानिष्टापत्तिमाह- सदेवेति । सदस्मीति कि सदेव प्रतिपद्यते उतान्यः ? आद्ये प्रतिपत्तुरेव विषयत्वात्सदस्मीत्यपरोक्ष- प्रमा युक्ता अहशब्दस्य सद्रूपेण ब्रह्मणा मुख्याथंत्वादित्यथंः ॥ १०५ ॥ दवितीयं प्रत्याह-अन्यच्चेदिति । प्रमाणस्वरूपस्य प्रमातुस्वरूपस्य च निरूपणेन वाक्यादहु- ब्रह्यास्मीत्यपरोक्षा प्रतिपत्तिरेव युक्तत्युपसंहरति- तस्मादिति । अन्यस्य सदस्मीति ग्रहणस्य मृषाथंत्व- प्रसङ्कात्सत एव सदस्मीति प्रतिपत्तिः स्वीकार्या तस्मात्सदस्मीत्यवगतेः प्रतिबन्धकं न किञ्चिदस्ती- त्यथः । ततत्वमसिवाक्यमिहेत्युच्यते ।। १०६॥ कूटस्थत्वादात्मनो मातुत्वानुपपत्तौ फलसम्बन्धो न सिद्धयतीत्यस्त्यात्मग्रहे निवारकमित्या- श द्याहु-प्रत्ययो । अन्तःकरणत्तत्परिणामौ यदाभासाधारौ तयो रात्मरोषत्वात्‌ जडत्वाच्च फलाश्रयत्वानुपपत्तेस्तदद्रा राऽस्य फलस्य केल्पनयाऽऽत्मसम्बन्धः स्यादित्यथं: ॥ १०७॥ निर्व्यपारस्यापि फलसम्बन्धे दृष्टान्त माह-कू टस्थेति । राजामात्ययोङच स्वस्वामिसम्बन्धोऽस्ति नाध्यक्षाध्यक्ष्ययोरिति वेषम्यमाशङ्कयाह्‌-वदन्तेति । स एव कूटस्थात्मा अन्तो निष्ठा भवसानमात्म- रूपं च ययोः क्रियाप्रत्यययोस्तौ तदन्तात्मानौ तयोर्भावस्तत्तवम्‌ । तदन्तत्वतदात्मत्वं एव हेतू ताभ्यां तदन्तात्मत्वहेतुभ्यां तत्फमात्मन्येवोपचरितम्‌ । राजनोव योधानां जयादिकमित्यथंः । परिशुद्धस्य प्रमातृत्वं नास्तीत्यमिप्रेत्येदमुक्तम्‌ ॥१०८।। इदानीं चित्प्रतिविन्बस्य तु भवत्येव स्वोपाधिव्यापारेण प्रमातृत्व मित्याहु-आदश्ञस्त्विति। येन मुखाकारेण विशिष्टतया भासत इति यदाभासोऽ्यमादशः स॒ च मुखाकारस्तत्र दृश्यमानः स एव - भ्रीवदेशस्थो मुखाकार एवेति बिम्बप्रतििम्बयोरेक्यं यथा लोके प्रसिद्धम्‌ एवं प्रत्ययादर्शोऽहंकारो येन चित्प्रतिबिम्बेन भास्यत्त इति यदाभासः स चित्प्रतिबिम्बः स एव बिम्बकल्पः परमात्मेव । तदा हि बिम्बप्रतिबिम्बयोरेकष्वे सत्यहुं ब्रहणस्मीति ज्ञानं सिद्धयतीव्यर्थः । यस्मादन्तः करणस्थाभासस्य परमार्थात्मनरच प्रागुक्तरीत्या सम्बन्धोऽस्ति तस्मादहं ब्रह्यास्मीत्येवमधिकृतस्य प्रतिपत्तिः स्यात्‌ ॥१०९॥ ९ १९ ९६ २० 4) ९८ ३९ क उपदेशसाहसरो इत्येवं प्रतिपतिः स्यात्सदस्मीति च नान्यथा। तत्वमित्युपदेशषोऽपि दाराभावादनथंकः ॥११०॥ भ्रोतुः स्यादुपदेश्वेदथगवं तथा भवेत्‌ । अध्यक्षस्य न वेदिष्टं श्रोवतवं कस्य तद्भवेत्‌ ॥१११॥ अध्यक्षस्य समीपे स्यादुबुद्धरेवेति चेन्मतम्‌ । न॒ तत्कृतोपकारोऽस्ति काष्ठादद्रन्न कल्प्यते ॥११२॥ बुद्धौ वे्तत्कृतः कश्चिन्नन्वेवं परिणामिता । आभासेऽपि च को दोषः सति भ्रुत्यायनुग्रहे ॥११३॥ आमासे परिणामश्वेन्न रञ्ज्वादिमिमत्ववत्‌ । सपद्व वथाऽवोचमादश्ं च यृखत्वचत्‌ ॥११४॥ नाऽञ्त्माभासत्वसिद्विश्चेदास्मनो ब्रहणाट्थक्‌ । पखदेश् परथक्सिद्धिरिदि त्वन्योन्यसंभ्रयः ॥ ११५ उक्तसम्बन्धानङ्खीकारे तु नेव प्रतिपत्तियुंक्ता तस्मादुक्तसम्बन्धोऽवर्यम्भावीत्याह्‌- इत्येवमिति । उक्तसम्बन्धानभ्युपगमे दोषान्तरमाह्‌-तच्वमिति ।। ११० ॥ उपदेशस्यानथंकत्वं स्पष्टयति-श्रोतुः ! आभासद्वारकस्य श्रोतुः सत्त्वे स्यादुपदेशस्याथंव‹वं भआभासान ्खीका रात्तदभावे तदानथंक्यमित्यथंः । किञ्च श्रोतुत्वमध्यक्षस्यान्यस्य वा विवक्षितम्‌ । प्रथमे प्रागुक्तन्यायेनोपदेशस्य युक्तमथंवत्तम्‌ । द्वितीये त्वध्यक्षव्यतिरिक्तस्य जडत्वान्न श्रोतुत्वोपपत्तिरिलयुक्त- दोषतादवस्थ्यमित्याह्‌-अध्यक्षस्येति ॥ १११ ॥ अध्यक्षाध्यक्ष्ययोः श्रोतृत्वाभावेऽपि परमात्मसमीपे वत्तंमानाया बुद्धेरेव श्रोतृत्वं स्यादिति शङ्कते--अध्यक्षस्य समोप इति । यथा काष्ठादेजं डत्वादुबुद्धेरुपकारो नास्ति तथा सत्निरहितेनाध्यक्षेण कृतोपकारतया बुद्धृरुपकारो नाङ्धीक्रियते । तथा च सामीप्यमात्रेण बुद्धः श्रोतुत्वं कल्पयितुं भराक्य- मित्याह्‌-न तदिति । ११२॥ बद्धावध्यक्षकृतः सनुषकारो मया नाभ्युपगम्यते तदभ्युपगमे सत्यध्यक्षस्य परिणामित्व- प्रसङ्खादिति शङ्खते-जरुद्धो चेदिति । श्रुतिस्मृतिन्यायानुगृहते चिदाभासे बिम्बगते स्वीकृते बुद्धिजनक- त्वमात्रेण नाध्यक्षस्य परिणामित्व प्रसक्तिरित्याह-आभासेऽपीति ॥ ११३ ॥ उक्तमेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति--आभाते परिणाम इति । यथा रज्ज्वज्ञानविजुग् मत्तस्य सपदि रज्जु- निभत्वं मिथ्या तथाऽभ्तमाज्ञानविजृम्भितस्य बुद्धयादेमिथ्येव चिच्निभत्वम्‌ । तस्मादाभासजनकत्वा- नुरोधेन परिणामित्वमात्मनो नेव शङ्धितव्यमित्यथंः । किञ्चादर्शो मुखस्यावस्थितत्वं मिथ्या न परिणाम इयत यथा तथा बुद्धावात्मनोऽवस्थित्वं मिथ्येद्युक्तत्वान्न परिणामित्वप्रसक्तिरि्युक्तं स्मारयति-- ॥ ११४ ॥।. बद्ध रेवात्मत्वं गृहीत्वा तस्यारिचिन्निभत्वमाक्षिपति-नात्माभासत्वेति । बुद्धेरात्माभासत्वं न सिद्धयति । मात्मनो बुद्धेः सका्ात्पृथगग्रहणाभावादित्ययुक्तम्‌ । मादशंमुखतदाभासवत्‌ बुद्धश्नात्मतदाभासानां पृथक््रथनसम्भवादित्याश ङयाह- मुख देस्त्विति ।। ११५ ॥ 11 १६ २०५ ९४ ८ ३२ तच्वमसिप्रकरणम्‌ अध्यक्षस्य पृथक्सिद्धावाभासस्य तदीयता। आमासस्य तदीयत्वे द्यष्यक्ष्यतिरिकिता ॥११६॥ नैषं स्वप्ने पृथकिसद्धेः प्रत्ययस्य दश्ेस्तथा । रथादेस्तत्र श्न्यत्वातसपस्ययस्याऽऽत्मना प्रः ॥११७। बगत्या हि स्व्याप्रः प्रत्यदो विषयाकृतिः। ` जायते स यदाकारः स बोध्चो विषयो मतः ॥११८॥ कमेप्सिततमत्वात्स तदाच कार्ये नियुज्यते। आकारो यत्र॒ चा्प्येत करणं तदिष्यते ॥११९॥ यदामासेन संव्याप्तः स ज्ञातेति निगयते। त्रग्रमेतहिविच्याञ््र यो जानाति स आत्मवित्‌ ॥१२०॥ सम्यक्संशयमिथ्योक्ताः प्रत्यया व्यभिचारिणः | एकेवावगतिस्तेषु भेदस्तु प्रत्ययार्पितः॥१२१॥ भन्योन्याश्रयत्वमेव विशदयति--अध्यक्षस्य पथक्तिद्धो । अध्यक्षस्य मेदप्रतीतौ चिदाभासस्य तदीयत्वसिद्धौ चाध्यक्षस्य तततो मेदसिद्धिरिति तस्मान्नाभाससिदिरित्यथंः । ११६॥ स्वप्नावस्थायां प्रत्ययस्यान्तःकरणस्य हशेदच साक्षिणः साक्षिसाक्ष्यभावेन भेदस्य प्रतिपन्न- त्वान्नास्ति परस्पराश्रयतेल्युत्तरमाह-नेवमिति । स्वप्न प्रत्ययस्येव ग्राह्यत्व मुपपादयति--द शादेरिति। तत्र विषयान्तराभावादन्तः करणस्यैव वासनात्मकस्यात्माधोनत्वेन ्रहणमित्यथंः ।। ११७ ॥ मात्मनोऽन्तः करणसाक्षिणो ग्राह्यव्यत्तिरेका्थं ग्राह्यस्व रूपमाह-अवगत्येति । चिदाभासस्य व्याख्यानान्तरे तु साभासान्तः करणात्‌चिदात्मनः स्वप्ने मेदः प्रतीयते । रथादेवरसिनार्जितबद्धघा- कारत्वात्‌ स्वरूपेणासम्भवात्‌ । बुद्धयाकारतया आत्मावभास्यत्वात्‌ । भात्मनक्व स्वमहिम्ना पृथगेव सिद्धेः । सुषुप्तौ च बुद्धिगतचिदाभासोपरमेऽप्यात्मनः सत्वात्ततो मेदसिद्धेरित्यथः । व्याप्ति परिणामो यस्य घटादेराकारवान्‌जायते स बाह्योविषयः । साकषिण्यत्तिरिक्तो विषयो दशितः ॥११८॥ सम्प्रति कमं करणं कर्तति त्रितयं साक्िव्यतिरेकार्थं दशयति--कर्म्मेष्सित । स बाह्यो विषय कमेत्युच्यते प्रमाणक्रियया व्याप्तुमिष्टतमत्वात्‌ तद्वानु बाह्यविषयेच्छावानू कुविति चोदनया प्रेयंते स कर्ता । यत्र बुद्धिविपरिणामे विषयेणाकारस्समपितस्तत्करणम्‌ विषयव्यक्तरित्यथंः । धटादिव्यक्ति सप्तम्यथंः ।। ११९ ॥ यस्य॒ चैतन्यस्याभासेन संन्याप्तोऽहंकारः परिणमते सा चिद्धातु्ञतित्याह-यदाभासेन । ` कर्त्रादित्रयं मोक्तरादित्रयं ज्ञात्रादित्रयं श्रेयोमागें स्थितत्वात्‌ साक्षिणो विविच्य यो बध्यते सः लश्य्त्व॑- पदा्थं यथाबदवगच्छतीत्याह- त्रयमिति ।। १२० ॥ यथा प्रमात्रादिभ्यो वैविक्त्यं नित्यावगत्तिस्व भावस्यात्मनो दशितं तथा प्रत्ययभेदेभ्योऽपि वैविक्तयं प्रत्येतव्यमित्याह-तम्थक्षसंश्षय । मवगतावपि सम्यगव्रगतिः संशयावगतिमिथ्यावगतिरिति मेदोऽस्तीत्याशङ्कथ प्रत्ययेरेवोपाधिभतस्तत्र मेदोऽपितो न स्वतो यततस्तस्मदिकवावगतिरिव्याह- भेदस्त्विति ॥ १२१॥ ९५ ~> १६ २० ९४ ८ ३९ ९६ | ~ उपदेशसाहस्री आधिमेदाचथा. मेदो . मणेरवगतेस्तथा । अशुद्धिः परिणामश्च . सवं प्रत्ययसभ्रयात्‌ ॥१२२॥ प्रथनं ब्रहणं सिद्धिः. प्रत्ययानाभिहाज्न्यतः। आपरोक्ष्षा्तदेवोक्तमनुभानं . प्रदीपवत्‌ ॥१२२॥ ४ किमन्यदुग्राहयेत्कशचित्‌ प्रमाणेन त केनचित्‌ । विनैव तु प्रमाणेन निशृत्याऽन्यस्य शेषतः ॥१२४॥ शब्देनेव प्रमाणेन निवृत्तिष्वेदिदोच्यते। . अध्यक्षस्याप्रसिद्धतवाच्छंन्यतेव प्रसज्यते ॥१२१५॥ ८ चेतनस्त्वं कथं देह इति चेन्नाप्रसिद्धितः। सेतंनस्यान्यतः सिद्धविवं स्यादन्यहानतः ॥१२६॥ अध्यक्षः स्वयमस्त्येव वेतनस्याऽपरोक्षतः । तुन्य ` एवं प्रबोधः स्यादन्यस्याऽसत्ववादिना ॥ १२५७॥ १२ एतमर्थं दृष्टान्तेन स्पष्टयति-आधिमेदात्‌ ¦ आत्मनि रागादिमत्त्वं कतुंत्वादिमत्त्वश्च सवं मपिं भेदवदन्तःकरणोपार्धिकृतं न वास्तवमियाह-अश्ुदिरिति ॥ १२२ ॥ ग्राहकादिष्यतिरिक्तात्मसिद्धौ कि प्रमाणमृक्तमित्याशङ्कधाह--प्रथनमिति । इह व्यवहारभूमौ प्रत्ययानां बुद्धितद्वृत्तीनां प्रथनं प्रकाशनं ग्रहणं गृहीतिरुपादानं सिद्धिः सस्वाभ्यु पगभर्चान्यततो भवितु- १६ महति । मपरोक्षत्वास्मत्ययानां स्वत्तस्तदयोगात्‌तदनेनानुमानमेवोक्तं भवति । तत्र दृष्टान्तमाचष्टे- | प्रदीपवदिति । साश्रयाः प्रत्ययाः स्वातिरिक्ताधीनसिदधिकाः चिद्रूपत्वात्‌ । ये त्वचिद्रूपास्ते स्वाति- रिक्ताधीनसिद्धिकाः यथा प्रदीपाधीनसिद्धिका घटादय इत्यर्थः ।। १२२ ॥ ये तु प्रतिषेधमुखेनेवात्मनि प्रमाणप्रवृतति मन्यन्ते तान्प्रति विधिमुखेनापि प्रमाणप्रवृत्ति प्रतिपादयितुं २० विकल्पयति--किमन्यदिति ! कथं प्रमाणेन विनां प्रतिपादनं ` तत्राहु-निवृत्येति। भार्मन्यारोपि तस्यानात्मनो निरासद्रारेणाघ्यक्षस्यावशिष्टत्वात्तस्य मानेन बिना प्रतिपत्तिरित्यथंः ॥ १२४॥ प्रथमे कल्पे प्रमाणप्रवृत्तिविधिमुखेनवेष्टेत्यद्खीकृत्य द्वितीयमनुवदति-ज्ञब्देनैव \ आत्मन्यध्य- स्तस्य शब्देन निवृत्तिरेवोच्यते । स त्वात्मा मानेन विना सिद्धयति चेदित्यथंः । अस्मिन्पक्षे ब्रह्मात्मनो २४ मानान्तरेणाप्रसिद्धः शब्दस्य च तत्राऽव्यापारादात्मनः शुन्यतेव प्राप्नोति इतिं दृषयत्ि-अध्यक्षस्येति ।\१२५॥। चेत्तनाचैतनयोविरुद्धरूपत्वकथनेनान्यनिवृतिः शब्देन क्रियते । तत्कुतः शुन्यताप्रसक्तिरिति शद्भुते-चेतनस्त्वमिति । देहादिग्यत्तिरिक्तस्य चेतनस्याप्रसिद्धत्वान्नेवमितति प्रत्याचष्टे नेत्यादिना | सिद्धं हि धमिणि प्रतियोगिनि वा अयमयं न भवतीति तादात्म्यनिषिधेन विसरुद्धरूपत्वोपदेशः स्यात्‌ । न॒ २८ चाद्यापि चेतनपदार्थोऽजस्य पृथिसद्धोऽस्तीत्यथं; ।॥ १२६॥। स्वतः प्रसिद्धत्वादात्मा नात्यन्तमप्रसिद्धः स्यादिति शङ्ते--अध्यक्षः स्वयमिति । यथा दून्यवादिनः स्वतः सिद्धोऽस्त्यात्मेति न प्रमाणमन्तरेण प्रबोधो जायते तथाञ्ञस्यापीत्युत्तरमाह- तुल्य एवेलि ॥ १२७ ॥ ३२ अदमज्ञासिषं वेदमिति लोकस्मरतेरिश । कतां च सिद्ध स्त्वेकष्षणे किल ॥१२८॥ प्रामाण्येऽपि स्मरतेः वेघथाद्योगपधं षिमाव्यते। ` क्रमेण ग्रहणं पूरव स्मृतेः पश्वाचथैव च ॥१२९॥ अश्ञासिषमिदं भां चेत्यपेश्षा जायते धवम्‌ । विद्षोऽपेश्यते यत्र॒ त्त्र नेवेककालता ॥१३०॥ आत्मनो ग्रहणे चाऽपि त्रयाणामिह संभवात्‌ । आत्मन्यासक्तकव त्वं न स्यात्करणकर्मणोः ॥१३२१॥ व्याप्तुमिष्टं च यत्कतुः क्रियया कमं तत्स्मृतम्‌ । अतो हि कवठ तन्त्रत्वं तस्येष्टं नाऽन्यतन्त्रता ॥१३२॥ दाद्वाऽनुमितेर्गाऽपि प्रमाणाद्वा ततोऽन्यतः | सिद्धिः सवपदार्थानां स्यादजञं प्रति नाऽन्यथा ॥१३३॥ ९७ प्रति नाञ्न्यथा ॥१३३॥ २ स्मृतिवलेन स्वतः सिद्धाध्यक्षसिद्धिरिति शङ्धुते--अहमज्ञासिषमिति । व्यवहारभूमौ लोकप्रसिद्- कर्जादिविषयस्मृत्यनु रोधादेकस्मिनक्षणे कर्त्रादयः सिध्यन्ति! न हि तेषां स्मृतिरनुभवाहते युज्यते । अनुभूते स्मृतिनियमादतो यतस्त्रयोऽपि युगपदनुभूयन्ते सोऽध्यक्षः स्वतः सिद्धोऽस्तीत्यथंः ॥ १२८ ॥ एतच्निराकरोति-- प्रामाण्येपि । पूर्वानुभवगमकत्वांशेन स्मृतेर्यं्यपि प्रामाण्यं तथापि न युगपत्‌ त्रितयसिद्धिगमकत्वं यस्मात्रमेणव पूव ग्रहणं वृत्तं स्मृतिरपि पदचात्तथेव भवति यौगपद्यं तु क्षतपत्रशत- व्यतिमेदनवत्‌ क्ैघ्रयात्प्रतिभातीत्यपि संभावित्तत्वादित्यथंः ॥ १२९ ॥ स्मतेर्योगपद्याभावे हैत्वन्तरमाह-अन्ञासिषमिदमिति । केनचिदज्ञासिषं इत्युक्तं विषये वा मातरि वा तव ज्ञानमिति श्रोतुविशेषापेक्षा निरचयेन हश्यते, यत्र च विशेषोऽपेक्ष्यते तस्मिन्विषये नेवेककालता यु स्मृतेः । कतुकं रणक्मणां अनुभवस्य यौगपद्य त्रित्तयविषयरमृतेरपि यौगपद्यातूत्रयाणाम व्यमिचाय- द्विशेषपक्षाभावादतस्तदपेक्षादशंनान्न यौगपद्यं त्रितयानुभवस्य तदीयस्मृतेशचेत्यथंः ।। १२० ॥ कर्त्रादीनां युगपदनुभवसाघनाभावादपि युगपन्नास्ति सिद्धिरियाहू-आत्मनो ग्रहणे । प्राहकादीनां एकेकस्य स्वरूपग्रहणे अन्येषां त्रयाणां च कतुकरणकमंणां अपेक्षासं मवादनवस्था स्यादित्यथंः । तेरेव कर्त्रा दिभिरन्योन्यस्वरूपसिद्धर्नानवस्था स्यादित्याशङ्कवाह-आत्मनोति । स्वरूपसिद्धौ कत्तुर्पक्षीणं कतुत्वं करणकमंणोः सिद्धौ तदेव न स्यात्‌ । अन्यत्रोपक्षीणत्वात्‌ । न च कत्रदिः स्वरूपसि द्ध प्रति कवृत्वादि युक्तं एकत्र तद्दावस्य विरुद्धत्वादित्यथंः ॥ १३१॥ कर्त्रादीनां यौगपद्येन सिद्धयभ्युपगमे व्याकरणवि रोधोऽपि स्यादित्याह--व्याप्तुभिष्टं च | कतृ करभकमंणां पूवंूर्वायत्तत्वादुत्त योत्तरसिद्धेनं युगपत्‌ सिद्धिरित्याह-अतो हीति ॥ १२२॥ विधान्तरेभानधिगतवस्तुप्रतिपत्तरयोगाद्विधिरूपेण प्रवृत्तप्रमाणेनेव तथाभूतवस्तुषिद्धिरिि ` फलितमाह-श्ब्दाद्रा ।॥ १३२ १६ ० ९1 २८ ९८ उपदेशसाहस्री अभ्यक्षस्यापि सिद्धिः स्यात्रमाणेन विनैव बा। ` विना ख्वस्य प्रसिद्धस्तु नाक्ञ॒प्रत्युपयुज्यते ॥१२५४॥ तस्येवाऽङत्वमिष्टं चेज्जानत्देऽन्या मतिर्भवेत्‌ । अन्यस्येवाऽज् तायां च तद्विज्ञाने भूवा भवेत्‌ ॥१३५॥ ज्ञातता स्वार्मलामो बा सिद्धिः स्यादन्यदेव वा । हातत्वेऽनन्तरोक्तौ त्वं पक्षौ संस्मर्तमरईसि ॥१२६॥ सिद्धिः स्यारस्वात्मलामध्चेवतनस्तत्र॒निरथंकः । सवेलोक्श्रसिद्धत्वात्‌ स्वहेतुभ्यस्तु॒ वस्तुनः ॥ १३७॥ ्ञानज्ञेया दिबादेऽतः सिद्विङ्खातत्वश्चुच्यते । अभ्यकषाष्यक्ययोः सिद्िह्ेयत्वं॑नाऽऽ्त्मलामता ॥१३८॥ स्पष्टत्वं कमकत्रदिः सिद्धिता यदि कन्प्यते | स्पष्टताऽस्पष्टते स्यातामन्यस्येव न चाऽऽत्मनः ॥१३९॥ जडानामर्थानां प्रमाणादेव सिद्धत्वेपि चेतनस्याध्यक्षस्य नेवमित्याशङ्कय निरस्तारेषा- नथ॑स्यापि तस्य तत्त्वमस्यादिवाक्येन वा सिद्धिर्वाक्यमन्तरेण स्वमहिम्तेव वा सिद्धिरिति विकल्पयति अध्यक्षस्यापि इति । यदि तस्य ततत्वमस्यादिवाक्येनावगतिस्तदा समूलसंसारनिवत्तकत्वेनोपयुक्तत्यङ्गी- कृत्य द्वितीयं प्रत्याह--विनेति । प्रमाणं विना स्वस्याध्यक्षस्य या स्वमहिम्ना सिद्धिः सा नाज्ञं प्रत्युपयु- ज्यते । सत्यामपि तस्यां सक र्याज्ञानानिवृत्तरित्यथंः ॥ १३४ ॥ किश्चाज्ञत्वमपि चेतनस्याहङ्कारस्य वा ? यदि ब्रह्मात्मनश्चेतनस्याज्ञत्वं तदा तस्य ज्ञानत्वेन स्वरूप- व्यतिरिक्ता तत्त्वमस्यादिलक्षणा मित्तिरेष्टव्या । स्वरूपविज्ञानस्याज्ञानतत्कार्यानिवतकत्वादित्याई- तस्येवाजत्वमिति । यदि पूनरध्यक्षग्यतिरिक्तस्य क्वचिदह ङ्का रादेरज्ञता तदापि प्रकृतस्याध्यक्षस्य विज्ञा- नाथंमन्यभिचारिणी मितिरेषटव्या । नचाध्यक्षव्यतिरिक्तो जञोऽस्ति। नान्योऽतोस्ति द्रषटेत्यादिभरते- रित्याह-अन्यस्येवेति ॥ १२५ ॥ मध्यक्षस्य सिद्धिस्वरूपत्वान्मानापेक्षा नास्तीत्यार ङ्य सिद्धिशब्दाथं विकल्पयति-ज्ञाततेति । अन्यदिति स्पष्टत्वमुच्यते । प्रथमं प्रत्याहू-ज्ञातत्व इति । यदि ज्ञात्तत्वं सिद्धिरब्दाथंः स्वीक्रियते तदा तस्ये वाज्ञत्वमिष्टं चेदित्यादिनोक्तौ पक्षावनुसन्धातव्यौ । तत्र चाध्यक्षस्य वाऽन्यस्य वा क्त्वे ज्ञातत्वं प्रमा- णदेव सिद्धथतीत्युक्तम्‌ । अतो ज्ञातत्वे सिद्धिरब्दार्थे बलादेवाध्यक्षे प्रमाणावृत्तिः स्यादित्यथंः ॥१३६॥ द्रितीयमन्‌ य लन्धस्वरूपे तस्मिन्प्रमाणव्यापारवेयथ्यं स्यादित्याह-सिद्धिःस्यादिति । वस्तु- स्वरूपलाभाथंमेव प्रमात्रादिव्यापा रोऽयंवानित्याशशशङ्कबाह- सर्वेति ॥ १२३७ ॥ द्वितीयपक्षासंभवे फटितमाह-ज्ञानज्ञेयादि । ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञातता चास्तीति यस्य वादस्तस्य पक्षे ज्ञातत्वमेव सिद्धिशन्दा्थं; स्यादित्यथंः । ज्ञातत्वमेव व्याकरोति-अध्यक्षेति ।। १३८ 1 तृतीयं कल्पमुत्थापयति-स्यष्टत्वम्‌ । चिदाभासोदयानुदयद्वारा कत्रदिः स्पष्टत्वास्पष्टत्वे साक्षिणः स्याताम्‌ न तु केवलस्य कत्रदिरिति दूषयति-स्पषटत्वमिति । १३९ ॥ १२ र १६. ४५ २४ २८ तल्वमसिप्रकरय्‌ अद्रष्टनंव चार्थस्य स्पष्टीमावो षटस्य तु| कत्रदिः स्यष्टते्टा वेद्‌ द्रष्टताऽच्यक्षकत का ॥१४०॥ असुभतेः किमन्यसिमन्‌ स्यात्तवाऽपेक्षया बद । अनुमवितरीशा स्थात्‌ सोऽप्यजुमृतिरेव नः ॥१४१॥ अभिन्नोऽपि दि बुद्धथात्मा विपर्यासितदश्चनः। ग्राद्यग्राहकसंवित्तिमेदवानिव लक्ष्यते ॥१४२॥ भति्येषां क्रिया सेव कारकं सेव चोच्यते। सत्वं नाक्षित्वमस्य।श्चेत्‌ सकव्‌ त्वं तथेष्यताम्‌ ॥१४३॥ न॒ करिवच्चेष्यते धमं इति वेत्पशषहानता | नन्वस्तित्वादयो धर्मां नास्तित्वादिनिषृत्तयः । न मृतस्तहिं नाशित्वं स्वालक्षण्यं मतं हि ते ॥१४४॥ उक्तमेवार्थं दृष्टान्तेन स्पष्टयति-अद्रष्टरनेक । टृष्टिरहितस्य जडतमस्य धटादितुल्यस्य न वा अन्धस्य ज्ञानविषयत्वव्यतिरिक्तं प्राकटचं नाम । कि च न स्पष्टत्वमभीष्टमस्ति नहि धघटकतृंकं ` साक्षास्रथनं संभवतीत्यथंः । यदि तु कत्रदिः स्पष्टत्वं प्राकटयं नामेष्टं तहि तद्विलक्षणस्येवाभासद्रारा द्रष्टता वक्तव्पे'त फलितमाह--कत्रदिरिति । १४० ॥ उक्तममष्यमाणः शाक्यः शङ्कुते--अनुभूतेः । तस्याः स्वप्रकाशत्वादन्यपक्षया न किञ्चित्तव फल- मस्तीत्यथंः । अनुभूतेर्भावत्वेनानुभवित्रधोनत्वात्तस्मिन्नपेक्षाऽभोष्टेत्याशङ्कुयानुभविताप्यस्माकमनुभूतिरेव व्यतिरेके प्रमाणाभावादित्याह-अनुभवितरीति । १४१ ॥ कथं पुनरनुभूतिरनुभविताऽनुभाव्यश्चेति मेदव्यवहारः स्यादित्याशङ्कयानुभूतिरेव क्षणिका संवृत्या भेदेन भात्तीत्याह-अभिन्नोऽपोति । १४२॥ येषां पुनभृतिर्या संव क्रिया कारकं च सेवोच्यते तेषां कोऽन्यो बुद्धिव्यतिरिक्तः स्यादित्याह्- भूतिर्येषामिति । यदुक्तमनुभूतेरन्यापेक्ना नास्तोति तत्र किमसौ जन्मविनाशवती कि वा नेति विकल्प्याद्यं जन्मविनाशयोः व्यतिरक्तकेत्रंधोनत्वदकश्चनादनुभूतेः सकतुंकत्वमपि स्त्रीक तव्यं तथा सति तस्या नान्यापिक्षेत्ययुक्तमित्याह-सस्वमिति । १४२॥ द्वितीये क्षणिकपक्षक्षतिरित्याह--न कष्ठिचिदिति । धर्माणामन्यापोहरूपत्वान्नोक्तदोषोऽस्तीति शङ्‌ते--नन्वत्तित्वादयो । स्वेनेव स्वं लक्ष्यते ज्ञायत इति स्वलक्षणस्तस्य भावःस्वालक्षण्यं तवानु- भूतेः अनुमतं ततः सविकल्पकन्ञानाविषयत्वान्नाशादीनां च तद्गोचरत्वादनुभृतेर्नारित्वादि न प्राप्नोतीति दषयति- न भूतेरिति । । १४४॥ ९५ १९ १६ २० ९४ 1 १५० उपदेशसाहस्री स्वलक्षणावधिनांशोनाश्लोऽनान्ननिवृत्तिता । अगोरस्वं गोन्वं ते न तु तद्गोत्वलक्षणम्‌ ॥१४५॥ क्षणवाच्योऽपि योऽथः स्यात्सोऽप्यन्याभाव एव ते ॥१४६॥ मेदाभावेऽप्यमवस्य मेदो नामभिस््यते। ` नाममेदेरनेकत्वमेकस्य स्यात्कथं तव ॥१४७॥ अपोहो यदि भिन्नानां वृत्तिस्तस्य कथं गवि । ` नाभावा मेदकाः सर्वे विश्चषा वा कर्थंचन ॥१४८॥ नाभजात्यादयो यद्वत्संबिदस्तेऽबिष्वेषृतः ॥१४९॥ प्रत्यक्षमनुमानं च व्यवहारे यदिश्छसि। क्रियाकारकमेदैस्तदम्युपेयं धवं भवेत्‌ ॥१५०॥ तस्मान्नीरं तथा पीतं षटादिर्गा श्िश्चेषणम्‌। संविदस्तदुपेयं स्याद्येन चाप्यनुमृयते ॥१५१॥ एतदेव स्फुटयति-स्वलक्षणेति । स्वलक्षणं स्वप्रमाणकं वस्तु नाशस्यावधिः सीमां समस्त- | विकल्परहितामनुभूति न स्पष्टं शक्नोतीत्यथंः । किञ्च नाशो नाम अनाश्निवृत्तमात्रं अनाशोऽपि नाशनि- वृत्तिमात्रम्‌ । अतोऽन्योन्याश्रयत्वान्न वरतुसंस्पशित्वमित्याह-अनाज्ञ इति । गोत्वादावपि तुल्यमन्योन्या- श्रयत्वमित्याहु-अगोरिति । अहवत्वदेरगोपदाथंस्य निवृत्तिस्तव गोत्वं नतु गोः स्वलक्षणम्‌ वस्त्विति तदप्यगोत्वं व्यावृत्तिह्पमेवेत्यन्योन्याश्रयःवात्‌ तव मते गोत्वादेरपि न सिद्धिरिव्यथः ॥ १४५ ॥ किञ्चाऽपोहवादिपक्षे योऽपि क्षणशब्दवाच्यः क्षणिकोऽ्थो विवक्षितः सोऽप्यक्षणिकाभावत्वात्प्रति- योगित्वेनाक्षणिकमथं माक्षिपतीत्याहु-श्णवाच्योऽपि । १४६ ॥ किञ्चापोहुस्य मेदा भावेऽप्यगो"वमनदवत्वमित्यादिनाममिभेदस्त्वयेष्टः स च न सम्भवतीत्याह-- ओरेति। किमित्यपोहृस्यागोत्वादिनाममेदाद्धेदो न संभवतोत्याशङ्कय निःस्वभावत्वादित्याह- श्रामेति । १४७ ॥ किञ्च प्रतियोगिनामानन्त्यात्तदवगममन्तरेणापोहस्य गवि वृत्तिनं ज्ञातुं शक्यत ॒इत्याह- अपोहं इति । किञ्च क्षणिकत्वपक्षे गोत्वादयोऽन्यापोहत्वादभावाः सन्तो न व्यावत्तंकाः स्युः । तथा च खण्डादयद न्‌ विरोष्या भवेयुः मिथः सम्बन्धानिरूपणात्तथा च खण्डो गौर्नीलमुत्पकमित्यादिविशिष्ट- व्यवहा रानुपपत्तिरित्याह-नाभावा भेदकाः इति ॥ १४८ ॥ विशिष्ट॑व्यवहा रानुपपत्तौ रष्ठान्तमाहु- नामेति । यथा त्वत्पक्षे संविदो विशेषाभावान्नाम- जात्यादयो भेदका न भवन्ति तथा मेदाभावादपोहुस्यापि विदेषणत्वविदोष्यत्वासिद्धे विरिष्टव्यवहा रानु- पपत्तिरित्यथः ।। १४९ ॥ किञ्च प्रत्यक्षमनुमानच्च प्रमाणद्वयं भवतेष्यते तदनुरोषेन भूतिर्येषां क्रिया सेव चेति मतं हातव्य मित्याह- प्रत्यक्षमनुमानं चेति ॥ १५० ॥ फचखितमुपसंहरति--तस्माल्नीलमिति ॥ १५१ ॥ १२ १६ २४ ९८ ३२ लश्वमसिप्रकरणम्‌ रूपादीनां यथाऽन्यः स्याद्ञराक्षत्वादुग्राहकस्तथा । - प्रत्ययस्य तथाञन्यः स्यादुव्यञ्चकत्वासदीपवत्‌ ॥१५२॥ अष्यक्षस्व टश्चेः कीदक्संबन्धः संमविष्यति। ` अध्यक्षेण तु दृश्येन बुक्स्वाऽन्यो द्रष्ट श्यताम्‌ ॥१५३॥ अध्यक्षेण कृता दृष्टदश्यं ` व्याप्नोत्यथाऽपि बा । ` नित्याध्यक्षकृतः करिवदुपकारो भवेद्धि याम्‌ ॥१५४॥ स॒चोक्तस्तनिमत्वं प्राक्सव्याप्रिदव षटादिषु। ॥ि यथाऽऽरोकादिसंब्या्िव्येज्चकत्वाद्वियस्तथा ॥१५५॥ आलोकस्थो षटो यदद्बुद्धयाख्टो भवेत्तथा । धीव्याप्नः स्याद्धटारोदहो धियो व्याप्तौ करमो भवेत्‌ ॥१५६॥ येनानुभूयते सोऽपि द्रष्टाऽभ्युपगन्तव्य इत्युक्तं॑तत्रानुमानमाह-रूपादीनामिति । प्रत्यय- शब्दा बुद्धिः अतिरिक्तग्राहुकग्राह्या ग्राह्यत्वाद्रूपादिवदिति बुद्धिग्राहकसाक्िसिदिरित्यथंः । किञ्च प्रत्ययः स्वातिरिक्तग्राहुकम्राह्यो व्यञ्चकत्वाहोपवत्‌ । व्यञजकत्वज्च जडप्रकाशत्वमित्यारयेनानुमानान्तर- माह-तथेति ॥ १५२ ॥ करस्तह साक्षिसाक्ष्ययोः सम्बन्धः स्यादित्याशङ्क्य द्रष्टहद्यभावं तयोः सम्बन्धं ददंयति- मध्यक्षत्येति ॥ १५२ ॥ ्रष्टृहर्यसम्बन्धाम्युपगमे बलादाभासोऽम्युपगन्तव्य इति दशंयितुं विकल्पयति- अध्यक्षेणेति । १५४॥ तेन परिणामिना कृता परिणामरूपा ष्िदंश्यम्थं व्याप्नोतीत्येकः पक्षः । कि वा कूटस्येन तेन सन्निधिमात्रेण बुद्धित्दुवृत्तीनामुपका रोऽनुग्रहः कृतः तदेतद्‌ द्रष्टृहदयत्वमिति पक्षान्तरं तत्र तावत्परिणामप्रसद्धादाद्यस्य सावद्यत्वं मत्वा द्वितीयमङ्खोकुवंन्नाहु-सत चोक्तः। स चोपकारो बुद्धेरिचन्निभत्वं नाम प्रागेवोक्तोऽस्माभिरित्यामाससिद्धिरित्यथंः कथं तहि वाह्याथंसाधकत्वं तव्राहुू- संब्याप्निहचेति । यथा घटादेरादित्यायाटोकेन दीपादिना च संग्याप्तिरं्टा तथा व्यञ्जकत्वाविशेषा- ` दुबुद्धेषंटादिविषयेषु व्याप्ति रस्तोति बुद्धेः साक्षिहर्याया विषयसाधकत्वमित्यथंः ॥ १५५ ॥ ब॒द्धयारूढप्रकरणे विषयस्य बुद्धयारूढत्वाभिधानादत्र च प्रमाद्वारेण बुद्धेविषयन्यापकत्ववचनात्‌ मिथो विरोधः स्यादित्याश द्ुयेकाथंत्वान्न विरोध इति दषटान्तपुवंकमाहु-आोकस्थ इति । यथाऽऽलोक- . व्याप्तो घट आलोकस्य उच्यते एवं बद्धिन्याप्तो बदधवारूढ उच्यते । एतदेव स्पष्टयत्ि--घौव्याप्रिरिति । घटस्य बुद्धावारोहो नाम तत्र व्याप्तिरेव तह्‌ वबुद्धेरात्मनस्व घटावभासकत्वे को मेद इति तत्राहु- ` धियो व्याप्ताविति । बुद्धिः क्रमेण विबयानवमासयति परिणामित्वादात्मा तु युगपदेव सवंमवभास- ` यतीति विष्छेष इत्यर्थं; ॥ १५६ ॥ ` १२ १६ 4, २४ २८ १०२ पूवां स्यात्यमत्ययन्पाप्निस्वतोऽ्नुग्रह आत्मनः ` कृत्स्नाध्यक्षस्य नो युक्तः काराकाश्चादिवत््रमः ॥१५५७॥ विषयग्रहणं यस्य कारणापेक्षया भवेत्‌ । सत्येव प्राहयश्चेषे च परिभामी स॒ चि्तवत्‌ ॥१५८॥ अध्यक्षोऽहमिवि ज्ञानं बुद्धेरेव विनिश्चयः। नाध्यक्ष्या विश्षेषत्वान्न तस्यास्ति परो यतः ॥१५९॥ कत्रा चेदहमिव्येवमनुमयेत मुक्तता । सुखटुःखधिनिर्मोको नादंकतैरि युज्यते ॥१६०॥ देहादावभिमानोत्थो दुःखीति प्रत्ययो धवम्‌ । कुण्डलीप्रत्ययो यहत्पमत्यगात्माभिमानिना ॥१९१॥ वैलक्षण्यान्तरं चास्तीत्याह-पू्बा स्यात्‌ । अनुग्रहौ नामोपकारद्चिद्दाभासोदयः । प्रथमं बुद्धिघंटादिविषयं प्राप्य पर्चात्तदाका रसिता सुखदुःखादिफरपयंन्ता साक्षिणः साक्ष्यतां गच्छतीत्यथंः । मध्यक्षस्यापि बुद्धेरिव क्रमेणेव विषयसावकत्वं किन्न स्यादित्याशङ्कुयाह-ृत्स्नेति । न हि कालस्याका- ` दास्यादित्यस्य वा स्वगोचरब्याप्तौ क्रमोऽस्ति । तथा सर्वाध्यक्षस्य स्वाज्ञारतत्कायंयोः सदा चिदाभास- व्याप्ेनं क्रमः सम्भवतीत्यथंः ॥ १५३ ॥ अध्यक्षस्यापि विषयावभासकत्वादुबुद्धेरिव परिणामित्वं स्यादित्या ङ्ुयाहु--विषयग्रहुणमिति । मध्यक्षस्तु करणनिरपेक्षः स्वाभासद्वारेणाशेषवुद्धितदुवृत्तिसाक्षो न परिणामीत्यथंः । १५८ ॥ स्तु नृद्धतद्वु तस्यापि ब्रहास्मीति ज्ञानाकारेण परिणामः स्यादित्याश ङ्ुयाह-अध्यक्षोऽहमिति \ यदि निविशेष- स्याध्यक्षस्यापि ब्रह्मास्मीति परिणामः स्यात्तदा तस्यापि बुद्धेरिवान्येन साक्षिणा भवितव्यम्‌ । न च तस्यान्यः साक्षी सम्भवतीत्याह-न वस्येति । १५९ ॥ अन्तःकरणस्य ब्रह्मास्मीति ज्ञानाकारपरिणामर्चेत्तस्येव फलभागितापि स्यादित्याञ्चङ्कयाहू- कत्रेति \ साभासान्तःकरणेन परिणामिना ब्रह्माहमिति नित्यमुक्तब्रह्मरूपता यदि साक्षातुत्रियेत्त तदा तत्र सुखादिमत्वेनानुभूयमाने तद्विनिर्मोकस्यायुक्तत्वान्न तस्य॒ फरभागित्वं किन्त्वात्मन एव फलित्व- मित्यथः ।। १६० ॥। यथाऽ्टंकत्तुः सुखादिमत्तवेन प्रतीतेनं युक्ता मुक्ततां तथाऽऽत्मनोऽपीत्याश ङ्याध्यक्षस्य स्वतोऽराना- याद्यततीतस्य साभासबुद्धथविवेकमूरतो दुःखीति प्रत्ययस्य तद्विवेके मृक्तत्वानुभवः सम्भवतीत्याह ` देहादाविति । यस्मान्मिथ्याभिमानोत्थः सुखी दुःखीत्यात्मनि प्रत्ययस्तस्मात्प्रत्यगात्मानं नितव्यम॒क्तत्वादि- ` लक्षणं ब्रह्मरूपेणाऽवगमयत्ता विवेकिप्रत्ययेन प्रागुक्ताविवेरकिप्रत्ययस्य बाध्यता सिदढधचतीत्याह-प्रह्य- शात्मेति । इहेति वेदान्तसमयोक्तिः 11 १६१ ॥ # १२९ १६ २५ 41 ९८ तच्वमसिप्रकरणम्‌ बाध्यते प्रत्ययेनेह विवेकेनाऽविवेश्षवान्‌ । विपयासेऽसदन्तं स्यात्प्रमाणस्याप्रमाणतः ॥१६२॥ दादच्छदविनाशेषु दुःखित्वं नान्यथाऽऽत्मनः । नेव न्यस्य दाहादावन्यो दुःखी भवेत्क्वचित्‌ ॥१६३॥ अस्पशत्वाददेहत्वान्नाहं दाद्मो यतः सदा। त, मान्मिथ्यामिमानोत्थं मृते पत्रे मृतियथा ॥१६४॥ कुण्डल्यहमिति द्य तद्बाध्येतेव विवेकिना । दुःखीति प्रत्ययस्तद्त्‌ केवलाहंधिया सह ॥१६५॥ सिद्धे दुःखित इष्टं स्यात्‌ तच्छक्तिदछन्दसाऽऽत्मनः । मिभ्याभिमानतो दुःखी तेनाऽ्थापादनक्षयः ॥१६६॥ अस्पर्शोऽपि यथा स्यश्चेमचलदचलनादि च। अविवेकात्तथा दुःखं मानसं चात्मनीक्षते ॥ १६७॥ विवेकात्मधिया दुःखं नुते चलनादिवत्‌ । अविवेकस्रमभावेन मनो गच्छत्यनिच्छतः ॥१६८॥ १०३ अविवेकवता विवेकी प्रत्ययः कि न बाध्यते वि रोधाविरोषादित्यार ङ्याह-विषयसि । मिथ्या- ज्ञानेन सम्यग्ज्ञानस्य बाध्यत्वे प्रमाणस्य वस्तुबोधकस्य मिथ्याज्ञानेन बाधात्तदुबलाद्रस्तुनिदचयानुपपत्तः सवंशून्यतान्तमापद्येत । तथा च कुतो वेपरीत्यशङ्केत्यथः | १९२ ॥ भात्मनो मुख्यमेव दुःखत्वं कि न स्यादित्याशङ्कुचान्यस्य दाहादावन्यस्य दुःखित्वायोगादात्मनहच देहे दाहादौ दुःखित्वोपलम्भादहै तादात्म्याध्यासात्तस्य दुःखित्वमित्याह्‌--दाहच्छेदेति । अन्यथेत्यध्या- समन्तरेणेत्यथः ॥ १६३ ॥ | | ` मात्मनःस्वतो दाहादिसम्बन्धादध्यासमन्तरेणेव दुःखित्वं कि न स्यादित्याशङ्कवाह- अस्पश्ंत्वादिति । अग्न्यादिसंबन्धशुन्यत्वं अस्पशंत्वं अदेरत्वं पादाययवयवराहित्यम्‌ ॥ १६४ ॥ दुःखित्वप्रत्ययस्यात्मन्यध्यासात्मकत्वे टष्टान्तपूवंकं फलितमाह-कुण्डल्यहूमिति । केवले शुद्ध ब्रहयण्यह ब्रह्मास्मीति धोः केवलाहु धीस्तया दुःखित्वप्रत्ययस्य कालत्रयेऽपि निवृत्तिरित्यथंः ॥ १६५ ॥ आत्मनो मोक्षोपदेशानुपपत्त्या दुःखित्वे सिद्धे तदनुपपच्या तच्छक्तिमत्त्वमेष्टव्यमित्याशङवाह-- सिद्धे दुःखित्व इष्टम्‌ । न च प्रभाणेन केनचिदात्मनो दुःखत्वं ्निरिचतं भतो नतस्य तच्छक्तिमत्त्वं कदा- चिदपि स्वोकक्तंव्यमित्याह- मिथ्येति । भर्थादनुपपत्या यच्छक्तिमत्त्वापादनं तस्य क्षयोऽन्यथोपपत्तिः उक्तन्यायेन सिद्धेत्याह- तेनेति ॥ १६६ ॥ | संसारस्य वस्तुत्वं निराकृत्याध्यासात्मकत्वमुक्तं प्रपञ्चयत्ि-अस्पर्शोऽपोति । यथा स्थूरदेहव्यति- रिक्तस्तदविवेकात्तद्धर्मानात्मनि मन्यते तथा सूक्ष्मदेहाविवेकात्तद्धमनिपि स्वात्मनि परश्यतीत्यथंः ॥१६७॥ संसारस्याध्यासात्मकत्वे फलितमाह-विवेकात्मेति। मानसं दुःखं तदविवेकादारोपितं साक्षिणीत्युक्तमन्वयग्यतिरेकाभ्यां साधयति--अविवेकेति ॥ १६८ ॥ | २० र ९८ १०४ उपदेशसाहस्री तदातु दश्यते दुःखं नेैश्चल्ये नब तस्य तत्‌ । प्रत्यगात्मनि तस्मात्तददुःखं नेयोपपद्यते ॥१६९॥ त्वंसतोस्त॒ल्यनीडत्वान्नीलाश्ववदिदं भवेत्‌ ॥१७०॥ निदुःखवान्िना योगात्‌ त्वंशब्दस्य तदथेता । प्रत्यगात्माभिधानेन तच्छब्दस्य युतेस्तथा ॥१७१॥ दश्चमस्त्वमसीत्येवं वाक्यं स्यातत्यगात्मनि ॥१७२॥ स्वाथस्य दयप्रहाणेन विशिष्टाथेसमपकौ | प्रत्यगात्मावगत्यन्तौ नान्योऽर्थोऽर्थादिरोध्यतः ॥१७२॥ नवबुध्यपहाराद्ध स्वात्मानं द्ञपूरणम्‌। अपहयज्ज्ञातमेवेच्छेत्‌ स्वमात्मानं जनस्तथा ॥१७४॥ बरह्याज्ञानमूलमनोनिबन्धनत्वाद्‌दुःखित्वादिभ्रमस्य ब्रह्यात्मज्ञानेन मूरनिवृत्तौ निवृत्तिरित्याह-- प्रत्यगात्मनीति॥ १६९ ॥ एवं युक्त्या प्रत्यगात्मनो निदुःखत्वे सिद्धे वाक्यादेव त्वं ब्रह्मासीति ज्ञानं सिद्धयतीत्याह- त्वंसतोरिति । यथा नीलारवपदयोः सामानाधिकरण्यादेकंद्रग्यनिष्ठत्वं तथा त्वं्तच्छब्दयोः सामानाधि- करण्यादिदं तत्त्वमसिवाक्यमखण्डाथनिष्ठं भवेदित्यथंः ॥ १७० ॥ | तदेव स्फुटयति-निदुःखेति । सच्छब्देन निदुःखवाचिना योगात्त्वंशब्दस्य निदुःखब्रह्माथंता सिद्धयति । तच्छन्दस्यापि त्वंशब्देन प्रत्यगात्माभिवायिना युतेः संबन्धात्तथा प्रत्यगात्माथंत्व- मित्यथंः ॥ १७१ ॥ तत्त्वमसिवाक्यमुक्तन्यायेनापरोक्षवस्तुप्रतिपादकमित्येतद्‌ दृष्टान्तेन स्पष्टयति -दश्षम इति ॥१७२॥ तत्त्वंपदयोः एकाथंत्वे पर्यायत्वान्न सहप्रयोगः स्यादित्याश _्ुयाह्‌- स्वार्थस्य । प्रत्यक्षपरोक्ष- लक्षणस्य स्वाथंस्यापरित्यागेनंतौ शब्दौ विरिष्टाथंसमपंकौ । ततो वाच्यभेदान्न पर्यायतेत्यर्थंः । तदहि विरिष्टाथसमप्पकत्वान्नाखण्डाथंत्वं तत्राहु-प्रत्यगत्मेति। कल्पितमेदपरामशेनेकपदाथंनिषएठता तहि सामानाधिकरण्यं तदनुपपत्त्या लक्षणया प्रत्यगात्मावगत्तिपरत्वं पदयोः सिद्धयतीत्यथंः । त्वं तदथंयोरंशांशिभावेन कायंकारणमावेन वा पदद्रयसामानाधिकरण्यमन्यथासिद्धमित्याशङ्बाह- नान्योऽथं इति । अतोऽथदिके रसादि रोधिकायंका रणत्वांशांशित्वादिर्योऽन्योऽर्थो न स वेदान्तेषु प्रतिपाद्यते । ''सन्यत्रास्मात्कृताकृतात्‌'' “निष्कलं निष्क्रियमि""त्यादिविरोधादित्यथंः | १७३ ॥ नु किमित्ति महता ॒प्रयत्ेनाखण्डाथंप्रतिपत्तये व्याप्रियते किमिति वा प्रसडसख्यानादि- लक्षणा क्रिया नोपदिद्यत इत्याशङ्कय मुमुक्लोजिज्ञासुत्वादचिकीषुत्वाच्चेति दृष्टन्तपूव॑कं दशंयति- मवबुद्धचपहारादिति ! [ नेह ] दशमो माणवको नवैव वयमिति बुद्धया चित्तस्य स्वात्मनो बहिरपहू- तत्वादुरानां पूरणं स्वात्मानमजानानश्चावगंतुमेव दशममिच्छेन्न कत्तु तथा मुमुक्षुरपि ब्रह्मात्मानं ज्ञातुमेवेच्छति न क्तु तस्मात्तत्वमसिवाक्ये प्रतिपत्तिरेव व्युत्पा्ते न क्रियेत्यथंः ॥ १७४॥। १२९ १६ २० [41 २८ तत्त्वमसिप्रकरणम्‌ अविध्राबद्चकषष्टात्कामापहृतषीः सदा । विविक्तं रश्चिमास्मानं नेक्षते दक्ञमं यथा ॥१७५॥ दश्शमस्त्वमसीत्येवं तत््वमस्यादिवाक्यवः । स्वमात्मानं विजानाति कृत्स्नान्तःकरणेक्षणम्‌ ॥ १७६॥ इदं॒पवेमिदं प्र्चात्‌ पदं वाक्यं भवेदिति । नियमो नैव बेदेऽस्ति पदसाङ्गरयमथतः। अन्वयव्यतिरेकाम्यां ततो वाक्याथबोधनम्‌ ॥ १७७॥ वाक्ये हि श्रुयमाणानां पदानामथेसं्पृतिः ॥१७८॥ यदा नित्येषु वाक्येषु पदाथेस्तु विविच्यते। वाक्याथज्ञानसकरान्त्ये तदा प्ररनो न युज्यते ॥ १७९॥ अन्वयव्यतिरेकोक्तिः पदाथस्मरणाय तु। स्मृःयभावे न वाक्यार्थो ज्ञातुं शक्यो हि केनचित्‌ ॥१८०॥ तखमस्यादिवाक्येषु त्वंपदाथाविषेशतः ¦ व्यज्यते नेव वाक्यार्थो नित्यग्क्तोऽहमित्यतः ॥१८१॥ १५५ १२ ब्रह्यात्मभूत्तइचेन्मुमुकुरनात्मानमनात्म राशोविविच्य ब्रहत्वेन किमिति न जानातोत्याशङ्कय स्वभावततोऽनात्मविषयत्वाजच्चत्तस्याचार्योपदेशं विना न श्क्नोति ज्ञातुमिति दृष्टान्तेन कथयति- अविद्याबद्धेति ।। १७५ ॥ शास्त्राचार्योपदेशयुक्तो मुमुक्षुविविच्यात्मानं ब्रह्मत्वेन जानातीति टृष्टान्तपुरःसरं दरंयत्ि- बहाम इति ॥ १७६ ॥ त्वंशब्दस्यानुवादकत्वात्पुवं प्रयोगात्‌ तच्छब्दस्य चापूर्वाथंवादित्वात्‌ पर्चात्प्रयोगो युक्तः स्यादित्यासङद्धुधाह-इदं धुव॑मिति । वेदे पदानां स॒म्बन्धोऽथंबलान्न पाठ्बलादाहूरपाच्रं पात्रमाहरेत्यु- भयथा प्रयोगदशंनात्तस्मादनुषादकस्यापि पश्चात्पाठे चापुवंप्रतिपादकस्यापि पूरवंपाठे न विरोधी- त्यथः ॥ १७७ ॥ | उक्तंथं हेतुमाह--वाक्ये हीति ॥ १७८ ॥ आचार्येण ब्रह्यासीत्युपदिष्टो मुमुक्षुरहं कथं श्रह्य स्यामि'ति पुच्छति । तदनुपपत्त्या [ कथं ] तत्त्वमसि वाक्यमेक्यबोधनाथंमित्याशङ्याह--यदा नित्येषु ! वेदवाक्येषु रिष्यबद्धौ वाक्यार्थ ज्ञानसमुदयार्भमन्वयव्यतिरेकाभ्यां पदार्थो वृद्धव्यवहारानुसारेण विविच्यते तदा कथमह्‌ ब्रह्य स्यामित्ति प्ररनो न घटते । तस्मात्पदार्थान्युत्पत्तिनिबन्धनः प्रह्नौ न वाक्यासामर्ध्यादित्यर्थः । पदाथनिभिज्ञस्यैव प्रन: स्यादित्युक्तमेव प्रकटयति-अन्वयेति ॥ १८० ॥ | पदार्थाञ्ञाने प्रदनस्य सावकाशत्वादन्वयग्यतिरेकाभ्यां पदाथंज्ञाने प्रयतित्तव्यमित्याह-तच्वम- स्यादि । भत्तो वाक्यादिति यावत्‌ ॥ १८१ ॥ र | १६ २९० र २९८ १०६ उपदेशसाहस्री अन्वयन्यतिरेकोक्तिस्तद्विषेकाय नान्यथा । त्वपदाथविवेके दहि पाणावर्पिंतबिन्ववत्‌ ॥१८२॥ वाक्यार्थो व्यज्यते चैवं केवलोऽ्पदाथतः। दुःखीप्येतदपोहेन प्रतयगात्मवि निश्चयात्‌ ॥१८३॥ तत्रैवं संभवत्यथे भतहानाभ्रताथंषीः । नेव कल्पयितुं युक्ता पदवाक्याथंकोविदेः ॥ १८४॥ ्रतयक्षादीनि बाधेरन्‌ ृष्णलादिषु पाकवत्‌ । अक्षजादिनिभेरेतेः कथं स्याद्राक्यबाधनम्‌ ॥१८१५॥ दुःख्यस्मीति सति ज्ञाने मिदुःखीति न जायते । ्रत्यक्षादिनिभत्वेऽपि वाक्यान्न व्यभिचारतः ॥१८६॥ स्वप्ने दुःख्यदमध्यासं दादच्छदादिहेततः । तत्कालभाविमिर्वाक्येने बाः क्रियते यदि ॥१८७॥ पदाथंज्ञानाभावे वाक्यांथंज्ञानायोगात्‌ त्वंपदाथंज्ञानाथंमन्वयव्यतिरेकयोरुक्तिस्तत्र तत्र प्रसिद्ध त्याह-अन्बयष्यतिरेकोक्तिः । वाक्याथज्ञानाथंमेव किमित्यन्वयग्यतिरेकोक्तिनं स्यादित्याशङ्कधान्वव्यति- रेकयोभेंदविषयत्वादखण्डवाक्याथंविषयत्वायोगादित्याह- नान्यथेति ॥ १८२ ॥ अन्वयव्यतिरेकाभ्यां पदाथंविवेके सति वाक्यादेवाखण्डवाक्याथंस्याषरोक्षत्वेन प्रतिपत्तिः सिद्धवयतो- त्याह- वाक्यार्थो व्यज्यत इति । चकारोऽवधारणे । भपरोक्षत्वेनाखण्डवाक्याथंप्रतिपत्तिमेव प्रकटयति-- एवमिति । दुःखीति दुःखविरिष्टत्वेन दष्टस्येदमंशस्यापोहेन तत्साक्षितया प्रत्यगात्मनोऽनिदंचिद्धातोविनि- ह्चयात्तस्येव केवलाहंपदाथंस्य व ब्रहयतावन्मात्रतेत्ये- व सफलमपरोक्षज्ञानं वाक्यात्प्रकटीभवतीत्थंः ।। १८३ ॥ उक्तन्यायेन वाक्यादेवापरोक्षवाक्याथंज्ञानमुपपाद्येदानीं पूवंवादिकल्पनाया निर्मृलत्वमाह- तत्रेवमिति \ तस्मिन्नखण्डवाक्या्थे प्रागुक्तन्यायेन घटमाने सति श्रुतस्याखण्डापरोक्लाथंस्य हानमश्रृत्तस्य सखण्डपरोक्षाथंस्य धीरचेत्येवं न कल्पयितुं शक्यते विद्रद्धिरित्यथंः ॥ १८४॥ तत्र पूवंवाद्याह--प्रत्यक्षदीनीति । यथा कृष्णलान्‌ श्रपयेदिति ष्णलेषु सुवणंकणेषु श्रूयमाणोऽपि पाकः तेषु पाकफलासंभवात्प्रत्यक्षेण बाध्यते तथा श्रुतं ब्रह्मात्मत्वं प्रत्यक्षादिभिर्बाध्यते । तस्मादश्रृत्त- प्रसह्भयानादिकल्पना युक्तत्यथंः। कतुत्वादिप्रतिभासानामितरेत राध्यासप्रसूतत्वेन विभ्रमत्वाद्बाध- कत्त्वासिद्धिरिति सिद्धान्तयति-अक्षजादीति ॥ १८५ ॥ | दुःख्यस्मीति ज्ञानस्य प्रत्यक्नादिनिभत्त्वेऽपि तत्र प्रत्यक्षगन्धस्य विद्यमानत्वात्‌ वाक्याद्बलवत्त्वान्न ततो निदुंःखीति ज्ञानं सिध्यतीति शङ्धुते--दुःख्यस्मीति । तदूदूषयति- न व्यभिचारत इति । १८६ ॥ तमेव व्यभिचारं स्फोरयति-स्वप्ने इति । महमद स्वप्नावस्थायां दाहच्छेदादिवश्ाद्दुःख- वानासम्‌ । तच्च दुःखं तत्कालीनाप्तोपदेशान्निदुःखोऽसीत्येवं रूपाद्‌बाध्यते तथा तत्त्वमस्यादिवाक्य- जनितेनापि ज्ञानेन जागरिते प्रतीतस्य दुःखस्य बाधो युक्त एवेत्यथंः । स्वप्नकाकमाविभिवक्यिस्तत्का- लीनस्य दुःखस्य बाधो न क्रियते तेषामाभासत्वादिति शङ्धुते-तत्काकेति ॥ १८७ ॥ १२ १६ ९४ २८ २९ तस्वभसिप्रकरणम्‌ समाप्तेस्तहिं दुःखस्य प्राक्च तद्नाध इष्यताम्‌ । न हि दुःखस्य सन्तानो भ्रान्ते दयते क्वचित्‌ ॥१८८॥ प्रत्यगात्मन आत्मत्वं दुःख्यस्मीसयस्य बाधया | दक्षमं नवमस्येव वेद वेदविरुद्धता ॥१८९॥ नित्यघुक्तत्वविश्नानं वाक्याद्भवति नान्यतः। वाक्याथस्यापि विज्ञानं पदाथस्मृतिपूवंकम्‌ ॥१९०॥ वयव्यतिरेकाभ्यां पदाथः स्मयते धवम्‌ । एवं निदुःखमात्मानमक्रियं प्रतिपद्यते ॥१९१॥ सदेवेत्यादिवाक्येभ्यः प्रमा स्फुटतरा भवेत्‌ । दशमस्त्वमसीत्यस्माद्यथेवं प्रत्यगार्मनि ॥१९२॥ प्रबोधेन यथा स्वाप्नं सवेदुःखं निवतेते। प्रत्यगात्मधिया तद्रद्दुःखित्वं सबेदाऽऽत्मनः ॥१९२॥ ङृष्णलादौ प्रमाऽजन्म तदन्यार्थाऽगरदुत्वतः तखमस्यादिवाक्येषु न स्वेवमविरोधतः ॥१९४॥ तथापि न दोषोऽस्तीत्याह-सभाप्तेः । दुःखस्य समाप्तेरूघ्वं प्राक्च तद्वाघोऽवर्यं भावीत्युक्तम्‌ । तत्र हेतुमाह-न हीति ॥ १८८ ॥। प्रत्यक्षादिना तत्तवमस्यादिवाक्यस्य वि रोधाभावे हैत्वन्त रमाहु-प्रत्यगात्मनः । आत्मत्वं प्रत्यरभूत- ब्रह्मत्वम्‌ ॥ १८९॥ ~+ उक्तमेव न्यायं संक्षिप्य प्रतिपत्तिसौकर्याथं स्मारयति-नित्यमुक्तत्वमिति । भन्यतःशब्देन प्रसंख्यानायनुष्ठानमुच्यते । त्तह वाक्यस्य नि सपेक्नस्येव स्वायंज्ञानहेतुते श्रुतवक्यस्य सवेस्यापि श्रुत- वाक्याथंज्ञानमापयेतेत्याशङ्कयाह--वाक्याथस्थेति ॥ १९० ॥ कथं तहि पदाथंस्मतिस्तत्राहु-अन्वधब्यतिरेशम्थां । पदाथंज्ञाने सति श्रुताद्राक्याद्राक्याथंज्ञनं भवतीति फलितमाह-एवं निदुःखमात्मानमिति । १९१ ॥ वाक्याथज्ञानस्य निर्होषवाक्यजन्यत्वाद्रमात्वं कोटिद्रयासंस्परित्वादसंदिग्धत्वमबाध्यत्वाद- विपयंस्तच्वमित्येतदाह--प्रमेति । एतदेव प्रागुक्तदष्टान्तेन स्पष्टयति--दश्चम इति ॥ १९२॥ प्रदशिततप्रक्रियया प्राप्तस्य वाक्योत्यज्ञानस्य फलं हष्टान्तेन दशंयति--प्रबोधेन ॥ १९२ ॥ यदुक्तं कृष्णलादिविपाकवदिति तत्र वेषम्यमाह-ङृष्णकादौ । आदिपदेन किकणान्‌ वहन्ती त्यादि गृह्यते । तत्र हि प्रमा न जायते । तण्डुरेभ्यो भन्यस्याथंस्य कृष्णदेस्तण्डुलानामिव मृदूत्वस्य पाकफलस्यायोगात्तत्र पुरुषस्यानेरवर्यादशक्यनियोगानूपपत्तेरित्यथंः । दार्छ्टान्तिके विशेषं दशंयति- तस्वमस्यावीति ॥ १९४ ॥ १०७ १६ २५ २४ २८ १५८ ` उपदैरसाहल्तौ वाक्ये तत्वमसीत्यस्मिन्‌ ज्ञाताथं तदसिद्रयम्‌ । त्वमर्थे सत्यसाहाय्थादाक्यं नोत्पादयेसरमाम्‌ ॥१९५॥ त्रमोस्तुल्यनीडाथमसीस्येतत्पदं मवेत्‌ ॥१९६॥ तच्छब्दः प्रत्यगात्माथस्तच्छन्दाथस्त्वमस्तथा । दुःखित्वाप्रत्यगात्मत्व वारयेताग्रभावपि ॥१९७॥ एवं च नेति नेत्यथे गमयेतां परस्परम्‌ ॥१९८॥ एवं तत्वमसीत्यस्य गम्यमाने एके कथम्‌ | अप्रमाणत्वमस्योक्त्वा क्रियापेक्षस्वश्चच्यते ॥ १९९॥ तस्मा दाद्न्तमष्येषु कुवित्येतद्िरोध्यतः । ` न॒ कल्पामोऽशरुतत्वाच्च भ्रतत्यागोऽप्यनथकः ॥२००॥ यथाऽलुभूयते दशि जेर्वाक्यान्न॒ गम्यते । ब्राङक्यस्य विधृतिस्तद्दगोश्चद्ृत्पायसीक्रिया ॥२०१॥ विविक्तपदाथंस्य तत्त्वमस्यादिवाक्यातरमा जायत इत्युक्तम्‌ ।. तत्र पदाथेष्वपि त्वंपदाथं-- विवेके यत्नवता भवित्तव्यमित्याह्‌- वाक्य इति । त्वंपदाथंन्नानेऽपि वाक्यम ब्रह्मेति प्रमां नोत्पादयति तत्तवपदयोस्सामानाधिकरण्यद्वारेणोपयोगवदसिपदस्योपयोगाभावादित्याशङ्कयाट- तक्वमोरिति तत्तवमित्यक्तं कुरु चिन्तयति वा साकाङ्क्षत्वादसीति सिद्धेक्यानुवादे ने राकाङ्क्षयमित्यथंः ।। १९६॥। निराकाडक्षसामानाधिकरण्ये सति को लाभः स्यादित्या ङ्कुयाह्‌- तच्छब्द इति । यथा प्रत्यगा- त्मविषयस्तच्छब्दस्तथा त्वंशब्दस्य त्च्छब्दाथं एवार्थो भवतीत्युक्तंऽपि कि भ्यते ? तत्राहु-- वुःखित्वेति ॥ १९७॥ तत्त्वंराब्दावन्योऽन्यसन्निधानादविरुदढाथंनिवारकावित्येवमङ्खोकारे निःशेषाथंगमकत्वं तयोः सिद्धयतीत्याह--एवं चेति ॥ १९८ ॥ यस्माद्वाक्यस्य पदानां सामानाधिकरण्यद्राराऽखण्डापरोक्षब्रह्मात्मनिष्ठत्वं तस्माद्राक्यस्य तथा- विधाथंप्रतिपादकत्वं नास्तीत्ययुक्तमित्याह्‌--एवं तच्वमसीत्यस्य || १९२ ॥ प्रसह्भयानादिनि रपेक्तं तत्त्वमसिवाक्यं स्वमहिम्नेवापरोक्षमर्थं यतो बोधयति ततः क्रियपिक्षकत्वं वाक्यस्यायुक्तमित्युपसंहरति-तस्मादिति। मादौ तत्वमसीति प्रथमोपदेरो मध्येऽन्वयव्यत्िरेकिग्रहणकाले भन्ते निविचिकित्सब्रह्यानु मवकाठे तत्त्वमसोति चेतः समाधानं कुविति कल्पनमश्रुतत्वेन श्रुतत्यागानु- पपत््या च विरुदढधमित्यथः ॥ २०० ॥ वाक्यादुब्रह्मात्मानुभवः स्यादित्युक्तमाक्षिपति-यथानुभरुयत इति । लोके भुजिक्रियात्तः तुप्िरनुभूयते न तु देवदत्तो भुक्त इत्यादिवाक्यादेव तू्िगंम्यते। यथा वा गोशकृता पयसा पायसी क्रिया नोपपद्यते तद्वदराक्या- दब्रह्मात्मन्यपरीक्प्रतिपत्तिः स्यादिति वाक्यस्य विवुत्तिनं ` युज्यते तस्माद्राक्यात्परोक्लाथंप्रति- पत्तिरेवेत्यथंः ॥ २०१॥ ९ १६ ९० 41 तत्वमसिप्रकरणम्‌ सत्यमेवमनात्माथबाक्ष्यात्पारीक्षयबोधनम्‌ | प्रत्यगात्मनि न त्वेवं सख्याप्रापिवदध्‌ वम्‌ ॥२०२॥ स्वसंवेद्यत्वपयायः स्वप्रमाणक इष्यताम्‌ । निवृत्तावहमः सिद्धः स्वात्मनोऽलुभवश्च नः ॥२०३॥ बुद्धीनां विषयो दुःखं नो यस्य विषया मताः। कुतोऽस्य दुःखसंबन्धो दृशेः स्यासत्यगात्मनः ॥२०४॥ दशिरेवाऽ्नुमूयेत स्वेनेवाऽुमवात्मना । तदाभाक्षतया जन्म धियोऽस्याऽ्लुमवः स्मृतः ।॥२०५॥ अश्चनायादिनिष्ठक्तः सिद्धो मोक्षस्त्वमेव सः। श्रोतव्यादि तवैत्येतद्विरुद कथगुच्यते ॥२०६॥ सेत्स्यतीत्येव॒वेत्तस्स्याच्छरबणादि तदा भवेत्‌ । मो्षस्यानित्यतेवं स्यादिरोषे नान्यथा वचः ॥२०७॥ अनात्मनि परोक्षप्रतिपत्तावपि वाक्यादपरोक्षप्र्िपत्तिरात्मन्यपरोक्षत्वादिव्युत्तरमाह- सत्यमेवमनात्मार्थे । यथा दशमस्त्वमसीव्य॒क्तं दशसंख्यापूरणस्य दशमस्य दशमोऽस्मीत्यरोक्षत्वेना- वापि तथा तत्त्वमसीत्युक्तं ब्रह्मास्मीत्यपरोक्षब्रह्मावाप्तियुक्ततयुक्तवानहमिति पूर्वोक्तं स्मारयति- सद्धुधेति ॥ २०२॥ | कथं प्रत्यगात्मनोऽपरोक्षब्रह्मस्वभावत्वं तत्राहु--स्वसंवेद्यति ! कथं प्रमाणनिरपेक्षा प्रत्यगात्म- प्रतीतिरित्याशङ्कुघ सुषप्तावह्‌ दा रादेरिदमंशस्य निवृत्तावात्मनोऽनुभवास्प्रमाणाधीनतामन्तरेण तदनुभव- सिद्धिरित्याह्-निवृत्ताविति । २०२३ ॥ भपरोक्षस्वभावत्वेऽपि प्रत्यगात्मनो दुःखादिमत््वेन प्रतोतेनं वाक्यान्नित्यमुक्तत्रह्यानुभवसिदधि- रित्याश्च ङ्य दुःखितत्वादेः साक्षित्वात्तत्साक्षिणस्तत्सम्बन्धासिद्ध्मेवमित्याह-जरुद्धीनामिति ।! २०४॥ प्रत्यगात्मनः सम्बन्धरहितत्वे कथमहं ब्रह्मास्मीति वाक्यादनुभवः स्यादित्याशङ्कुबाह- ` दृकषिरेवेति । आत्मनोऽनुभवमेव प्रकटयति-तदाभासतयेति । कूटस्थात्मा मासाक्रान्तत्वेन स्वाकार- रहिताया बुद्धेः केवलापूर्वायाकारायाः शस्त्राचायंप्रसादाज्जन्माऽस्यात्मनोऽनुभवो ब्रह्मविद्धरिष्यते । अतोऽ्रोषसम्बन्धरहितस्यापि वाक्यादहं ब्रह्मोति प्रतिपत्तिरविरुदधेत्यथंः ।। २०५ ॥ वाक्येन सामानाधिकरण्यादिद्रारेणारनायादिनिमुक्तस्त्वमित्यवबोध्य प्रसह्कुयानाद्यनुष्ठानं कुरु त्वमित्याचायंस्य शस्त्रस्य चायुक्तं विरोधादित्याह्‌-अश्ञनायादीति ॥ २०६ ॥ यथोक्तमुक्तत्वस्य प्रसंख्यानाधीनत्वात्प्रसंख्यानादिविधानपुपपन्नमित्याश द्ुयाह-सेत्स्यतोत्येवेति । तद्र"मुक्तत्वं प्रसंरूानाद्यनुष्ठाना इविष्यतीत्यङ्गोका रादनुष्ठानं मुमुक्षोरिष्टं चेत्तदा श्ववणाद्- नषठेयं भवेत्‌ । एवं च मोक्षस्याभीष्टस्यानित्यत्वं कतकत्वादापदयत्त । अन्यथा तस्य नित्यत्वे तस्य प्रसंख्यानादिविधायकं वचो विरुध्येत । तस्मान्मोक्षस्य प्रसंख्यानाद्यघीनत्वे नित्यतता न खभ्या नित्यत्वे तस्य प्रसंख्यानादि न सिद्धयतीत्यथंः ।। २०७॥ १०९ १२ १६ २० त २८ ३२ ११० उपदेशसाहसरौ श्रोतृभ्रोतव्ययोर्भेदो यदीष्टः स्याद्धवेदिदम्‌ । इष्टाथंकोप एवं स्यान्न युक्तं सवथा वचः ॥२०८॥ सिद्धो मोष्षोऽहमित्येवं ब्ञात्वाऽऽत्मानं भवेद्यदि । चिकोषयः स मढात्मा शास्रं चोदुघाटयत्यपि ॥२०६॥ न हि सिद्धस्य कतेन्यं सकायंस्य न सिद्धता । उभयालम्बन कुतरेन्नात्मानं वश्वयत्यपि ॥२१०॥ सिद्धो मो्स्त्वमिव्येतद्रस्तुमात्रं प्रदश्यते । श्रोतुस्तथात्व विज्ञाने प्रवृत्तिः स्यात्कथं न्विति ॥२११॥ कतां दुःख्यदमस्पीति प्ररंयक्षेणाऽनुभूयते । कतां दुःखी च माभुवमिति यत्नो भवेत्ततः ॥२१२॥ तद्विजलञानाय युक्त्यादि कतेभ्यं भ्रुतिरब्रवीत्‌ । कठ्‌ त्वाद्यनुवादेन सिद्धत्वानुभवाय ॥२१२।। निदुःखो निष्कियोऽकामः सिद्धो मोक्षोऽहमित्यपि । गृहीत्वैव विरुद्राथंमादभ्यास्कथमेव सः ॥२१४॥ इतरच प्रसंख्यानवादो युक्तो न भवतीत्याह-धोतृध्रोतव्ययोरिति । मुम्षोब्रंहयात्मभावस्य च भेदषचेदिष्टस्तदा प्रसंश्यानायनुष्ठानं भवेत्तथा चेष्टाथंस्य ब्रह्यात्मभावस्यापलापः स्यात्‌ । कि बहुना सवं- प्रकारेण प्रसंख्यानादिविधिरूपं त्वदीय वचो न युक्तम्‌ । श्रोतृश्रोतव्यभेदाभ्युपगमे मुख्यब्रह्यात्मभाव- विरोघात्तदनभ्युपगमे चानुष्ठानायोगादित्यथंः ॥। २०८ ॥ | वाक्यादवगतब्रह्यात्मभावस्य प्रसंख्यानाद्यनृष्ठानायोगादवगतब्रह्यात्मभावोश्ट वाक्यादिति मन्यमानः सन्‌ योऽपि प्रसंस्यानादिकं कर्तुमिच्छति स मूढः शास्त्रप्रतारकः स्वात्मवञ्चकरचेत्याह्‌- सिद्धो मोक्षः । उद्घाटयति उत्थापयति स्वार्थास्प्रच्यावयतीत्यथंः ॥। २०९ ॥ तदेव स्फुटयति- नहि सिद्धस्येति । वञ्चयति पुरुषा्थयोग्यं करोतीति यावत्‌ ॥ २१० ॥ सदसीति फलं चोक्तवेत्यादिना प्रकरणादावुक्तं स्वाभिप्रायं प्रसंख्यान वादो प्रकटयत्ति-सिदढधो- मोक्षः । केनाभिप्रायेण वस्तुत्वमात्रप्रदशनं तत्राह-श्रतुरिति । तथात्वविज्ञानं नित्यमुक्तब्रह्मात्मत्व- विज्ञानम्‌ । प्रवृत्तिर्नाम प्रसंख्यानादयनुष्ठानम्‌ ।। २११ ॥ कथमेवं श्राविते प्रसंस्यानायनुष्ठानप्रवुत्तिः श्रोतु: स्यादित्याशङ्कुवाह्‌-क्तति । यत्तो यथोक्तमनुष्ठानं तत्तो ब्रह्मात्मवस्तुमा त्रकथनादूध्वंमित्यथेः । २१२ ॥ राब्दयुक्त्या ग्रेडनं कत्तंव्यमित्ि प्रमाणप्रयोजनाभ्यां सह्‌ प्रसंख्यानावदयंभावं निगमयति- तद्विज्ञानायेति । प्रसद्भयानादिकं चेत्कतव्यं तदा कतुंत्वादेरपि श्रुत्याक्िप्तत्वाद्‌ बाधो न स्यादित्या- राङ्धयाह-कंतुत्वादोति ॥ २१२ ॥ नेयमपि कल्पना समीचीनेति समाधत्ते-निदुःख इति । वाक्यात्‌ ज्ञानमेव न जायत इति वक्तुम- रक्यमप्रामाण्यप्रसङ्खात्‌ । जातं चेज्ज्ञानं तहि तद्विरुद्धानृष्ठानप्रतिपत्तिरयुक्तत्यथंः ॥ २९४॥ १२ १९६ २९० 41 २८ हस्वमसिप्रकरणम्‌ सकामः सक्रियोऽसिद्ध इति मेऽ्तुमवः कथम्‌ । अतो मे विपरीतस्य तद्भवान्‌ वक्तमदेति॥२११५॥ इहैव घटते प्रष्नो न अृक्तत्वाुमृतये । प्रमाणेन भिरोधी यः सोऽतराथेः प्रदनमरेति ॥२१६। अहं निक्त इत्येव सदसीत्यन्यमानजः। ्न्य्षाभासजन्यत्वा द्‌ दुःखितं प्ररनमहेति ॥२१५७॥ पृष्टमाकाङ्ष्ठितं वाच्यं दुःखाभावममीप्सितम्‌ ॥२१८॥ कथं हीदं निवर्तेत दुःखं स्वात्मना मम। इति प्रदनानुरुपं यद्वाच्यं दुःखनिवतेकम्‌ ॥२१९। श्रतेः स्वात्मनि नाशङ्का प्रामाण्ये सति वियते । तस्मादात्मविषयक्तत्वं प्रत्याययति तहचः। वक्तव्यं तत्तथाथं स्याद्विरोषेऽसति केनचित्‌ ॥२२०॥ इतोऽन्योऽनुमवः करिचदात्मनो नोपपद्यते । अविज्ञातं विजानतां वि्ातारमिति भुतेः॥२२१॥ तदेव प्रश्नद्वारा प्रकटयति- सकाम इति ॥ २१५॥ मततः सकामत्वादेविपरीतस्य मम कथं सकामत्वा्नुभवः स्यादित्यस्मिन्नेवाथं प्रनो युज्येतेत्यत्र युक्तिमाह--इैवेति । २१६॥ कोऽथंस्तहि प्रमाणेन विरोधीत्यपेक्षायामाह- अहं निमृंक्तः ॥ २१७॥ रिष्याकाङ्क्षावरोनापि प्रसंख्यानानुष्ठानकल्पनं वेदान्तेषु न युक्तमित्याहु-पष्टमाकाङकित- मिति । दुःखस्य सवंप्रकारस्याभावो यस्मिन्‌ ब्रह्मरूपे तत्तथोक्तम्‌ तस्येव परमानन्दत्वेनाभीष्टत्वमाह- ` अभोप्तितमिति ॥ २१८ ॥ इष्टत्वमेव स्पष्ट्यति--कथं हीति \ यदुक्तमाकाङक्षितं वाच्यमिति तन्निगमयति--इति प्रदनानुरूप इति ॥ २१९॥ ` ननु पष्टमेवोच्यते प्रसङ्ख्यानद्रारेण तद्रयतिरेकेण श्रुतेः सामर्थ्याभावात्तत्राहु--भतेरिति । स्वात्मनि स्वप्रमेये श्रुतेनं सामर्थ्याभावाशङ्का स्वतः प्रामाण्यादित्यथंः । श्रुतेः स्वाथे स्वत्तः प्रामाण्ये फकितमाह--तस्मादात्मेति । तस्य वक्तव्यमध्यक्ादिना केनचित्‌ असति विरोपे स्वाथे यथाथंधीहेतुत्वा- दित्याहु-वथा्थसिति । २२० ॥ वाक्यस्य परोक्षसंसर्गात्मकवस्तुमोधकत्वादब्रह्मात्मनस्चापरोक्षासंसर्गात्मकत्वात्तत्प्रतिपत्तये प्रसह्ुयानादि युक्तमेवे्यार ङ्याह-इतोऽन्योऽनुभवः । व।क्यजन्यादसंसृष्टापरोक्षानुभवादिति यावत्‌ । आत्मनोऽसंसष्टापरोक्षस्वाभाव्यादित्यथं; । तत्त्वमस्यादिवाक्यादेवाखण्डापरोक्षब्रह्यात्मप्रत्तिपत्तिरित्यत्र ` प्रमाणमाह-अविज्ञातमिति । ब॒द्धबाद्यविषयस्यासंसृष्टापरोक्षस्य प्रत्यगात्मनो वाक्यादेवापरोक्षतेत्यथंः। ॥ २९१ ॥ | १११ १२. १६ 41 | ॥ ३९ ११२ -उषदेदासाहस्ली त्वपदाथविवेकाय संन्यासः सवेकमेणाम्‌ । साधनत्वं तब्रजत्येवं शान्तो दान्तानुक्षासनात्‌ । २२२॥ त्वमथ प्रत्यगात्मानं पश्येदात्मानमात्मनि। वाक्यां .तत॒ आत्मानं सबं पश्यति केवलम्‌ ॥२२३॥ सवेमात्मेति वाक्या्ये विज्ञातेऽस्य प्रमाणतः । अस्वे शन्यमानस्य विधिस्तं योजयेत्कथम्‌ ॥२२४॥ तस्मा दवाक्यार्थ विज्ञानानोध्वं कमंबिधिभवेत्‌ | नहि बह्मारिम कतंति विरुद्धे मवतो धियौ ॥२२५॥ ब्रह्मास्मीति च विद्येयं नेव कर्तेति बाध्यते।. सकामो बद्ध इत्येवं प्रमाभामासजातया ॥२२६। शास्त्रादुब्रह्मास्मि नान्योऽहमिति बुद्धिभेेद्दटा । यदा युक्ता तदैवंधीयेथा देहात्मधीरिति ॥२२७॥ सभयादमयं प्राप्रस्तदथं यतते च यः। स॒ पुनः सभय गन्तुं सखतन्त्रश्चेन्न दीच्छति ॥२२८)) यदुक्तं “चर्या नोऽशास्त्रसंवेदयास्यादि"'ति ( १६ ) तत्राह- त्वं पदार्थेति ॥ २२२॥ ` सन्यासोपायस्त्वंपदाथं विवेको वाक्याथज्ञाने साधनं कथमित्यपेक्षायां पदाथंज्ञानस्य वाक्याथं- ज्ञानस्य च क्रमं दरांयति-त्वमथंमिति ॥ २२३॥ पदाथंविवेकद्वारा वाक्याथज्ञाने सति “नियोगोऽप्रतिपन्नत्वादि"'त्यादिनोक्तमयुक्तमित्याह-- सवंमात्मेति । २२४ ॥ ९ ५ वाक्याथंज्ञानादुध्वं पुंसो नियोगायोग्यत्वे फलितमाह-तस्माद्वाक्याथं । तत्र हेतुमाह- नहीति २२५ ॥। दयोवि रोधस्य तुल्यत्वाद्ब्रह्मास्मीतिधोरेव कर्तास्मीति धिया कस्मान्न बाध्यते तत्राहु-ब्रह्या- स्मोति । यस्मादियं प्रमाणवस्तुपरतन्त्रत्वाद्वि्या तस्मास्प्रमाणाभासजन्यया कर्तास्मीति धिया नव बाध्यते किन्तु कामसहितोऽ्टं कर्ता भोक्ता बद्धोऽस्मीत्येवं प्रमाणाभासेन जातत्वाद्श्रान्तिरेषा धीः सा तया पूर्वोक्तया ब्रह्यास्मीति विद्यया बाध्या सम्यग्विया ्रान्तिबाधस्य प्रसिद्धत्वादित्यथः ॥ २२६ ॥ ब्रह्मास्मीति ज्ञानस्येव वाधकत्वं न कर््ताऽस्मोत्ति ज्ञानस्येव्युक्तमेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति- त्ास्त्रादुब्रह्मास्मि । ब्रह्मोवाहमस्मि न तु कर्ता भोक्ता वा ब्रह्मणो नान्योऽहुमिति बुद्धिः यदा तत्त्वमस्यादि- शास्त्रादतिदृढोत्प्यते तदा सकामो बद्धोस्मीत्येवं घीनं युक्ता । यथा देहव्यत्तिरिक्तकत्तु त्व भोक्तृत्व बुद्धौ सत्यां देह एवात्मेति धीभंवत्तां विरुध्यते तथा ब्रह्मास्मीति बुद्धौ कर्ता भोक्तास्मीति बुद्धिविरुढान सिद्धघत्तीत्यथंः ।। २२७ ॥ अवगतब्रह्याःमभावस्य नानृष्ठानं सिद्धयतीत्यत्र दष्टान्तमाह-सभयाद भयमिति । जिज्ञासाोर्ञा- निनङ्च क्रियाशेषत्वमुक्तन्यायादनुपपन्नमित्यथंः ॥ २२८॥ क १६. २० २४ ९८ ३२ तुष्णाज्वरनाशकप्रकरणम्‌ यथेष्टाचरणग्राक्निः संन्यासादिविधौ कतः । पदा्थाज्ञानबुद्धस्य वाक्याथानुमवार्थिनः ।२२९॥ अतः सवमिदं सिद्धं यत्परागस्माभिरीरितम्‌ ॥२३०।॥ यो हि यस्माद्धिरक्तः स्यानासौ तस्मै प्रवतेते। . लोकत्रयाद्विस्त त्वान्धुशुचः किमितीहते । २३१॥ षया पीडयमानोऽपि न विषं हत्तमिच्छति। मृष्टान्नध्वस्तवृड जानन्‌ नामूटस्तञ्जिषत्सति ॥२२३२॥ वेदान्तवाक्यपुष्पेभ्यो ज्ानामृतमघत्तमम्‌ । ` उज्जहारारिवद्यो नस्तस्मे सद्गुरवे नमः ॥२३३॥ ॥ अथ तृष्णाञ्वरनाशकप्रकरणम्‌ ॥ १९ ॥ प्रयुज्य तष्णाज्वरनाज्ञकारणं चिकित्सितं ज्ञानविरागमेषजम्‌ । ` न याति कामन्वरसन्निपातजां श्षरीरमालां ्तयोगदुःखिताम्‌ ॥ १ ॥ अहं ममेति त्वमनथंमीहसे पराथेमिच्छन्ति ` तवान्य रहितम्‌ । न तेऽथबोधो न दहि मेऽस्ति चाथिता ततश्च युक्तः श्म एव ते मनः॥ २॥ ११३ ११ यदुक्तं प्रसद्भयानाभियोगेन * संन्यासी न नियुक्तदवचेद्येष्टाच रणप्राप्िरिति तत्राहु-यथेष्टा- चरणप्राप्निः ! न तावज्जिज्ञासोः संन्यासिनो यथेष्टचेष्टाप्राप्तिः । संन्यासविधौ शमादिविधौ च प्रत्यथिनि सति तदयोगात्‌ । कमंभिर्वेदोक्तरीरवरार्थेः संस्कृतस्य विशुद्धान्तःकं रणस्य विहितेष्वपि कमसु प्रवुत्तिरहितस्य कुतो निषिद्धेषु प्रवृत्तिरित्यथंः । किञ्च पदार्थविषयेणाज्ञानेन वाक्यार्थानु भवे प्रतिबद्धस्य विक्षिप्तस्य वाक्यार्थानुभवमेवाथयमानस्य त्वंपदाथंविचारपुरःसरं वाक्यार्थानुभवोपाजंने व्यग्रत्वान्न यथे्टचेष्टा जिज्ञासोयंज्यते । ज्ञानिनस्तु नेव किञ्चित्‌ करोमी"त्यनुभवाद्भक्षाचरणेऽपि न कत॑त्वं ` कुतो यथेष्टाचरणं ? शरीरस्थितिस्तु प्रारब्धेनाज्ञानङेशकरतेन कमणा घरिष्यते | न च तद्वशादेव यथेष्ट चेष्टाचरणं तद्धेतुकर्मारन्धे शरीरे ज्ञानस्य विरुदत्वादित्याहु-पडाथंज्ञानेति । २२९ ॥ ॥। इति तत्त्वमसिप्रकरणमष्टादशम्‌ ॥। आथ च्छरूणाऊव्व र न्ता खाच्कछष्नरक्क णास्य । १६. ॥ तत्वमसिवाक्यादेवाखण्डापरोक्षमद्वितीयं ब्रह्माहमस्मीति साक्षादवगमान्निवत्ताज्ञानतत्कायः स्वतो मुक्त एव मुच्यत इल्यक्तमु । इदानीमात्ममनः संवादव्याजेन प्रकरणान्तरं चिकीषंस्तत्र प्रयोजन- ` माह--गप्रयुज्येत्यादिना श्लोकेन ।। १ ॥ विरिष्टं चिकित्सितं कृत्वा शरीरमालाशातेर्योगात्सु दुःखितां `विरेषणवतीं न यातीत्युक्तम्‌। ` तत्र चिकित्सनप्रकारमात्ममनःसंवादेन दशंयति--अहं ममेत्यादि । मो मनस्त्वमहं ममेति व्यथंमीहसे \ ` १ प्रसंख्याननियोगे नक १५ २० [41 ` २८. ११४ उपदेशसाहस्री यतो न चान्यः परमात्‌ सनातनात्‌ सदेव वृपरोऽहमतो न मेऽथिता । सदेव वृक्षच न कामये हितं यतस्व वेतः प्रश्षमाय ते हितम्‌' ॥ २ ॥ षडमिमालास्यतिवृत्त एव यः स एव चात्मा जगत नः भ्रतेः | प्रमाणतशथापि मया प्रवेदयते परभैव तस्माच्च मनस्तवेहितम्‌ ॥ ४ ॥ त्वयि प्रशान्ते नदि चास्ति मेदधीयंतो जगन्मोदद्ुपेति मायया । ग्रहो हि मायाप्रमवस्य कारणं ग्रहादिमोके नहि साऽस्ति कस्यचित्‌॥ ५ ॥ न मेऽस्ति मोहस्तव चेष्टितेन हि प्रबुद्धतच्वस्त्वसितो धगिक्रियः। न पूवेतत््नोत्तरभेदता हि नो वृथेव तस्माच्च मनस्तवेहितम्‌ ॥ ६ ॥ यतश्च नित्योऽहमतो न चान्यथा विकारयो" हि मवेदनित्यता। सदा प्रभातोऽहमतो हि चाद्रयो बिकल्पितं चाप्यसदित्यव स्थितम्‌ ॥ ७ ॥ सतस्तव चेष्टितं पुरुषरेषमिच्छन्ति साङ्घखुयास्तदयुक्तम्‌ । भस्योपकारं करोमीति तव जडत्वेन बोधा- भावान्मम चोदासीनत्वेनाथिताऽभावा वित्युक्तमुपजीन्य फलितमाह्‌- ततश्चेति ।। २॥। ` किमित्यात्मनो भोगापवंगपेक्षा नास्तीत्यपेक्षायामाह- यतो न चान्य इत्यादि ॥ २३॥ किमित्यात्मा मनो बोधयति तत्राह-षड्मिमाला । अशनायापिपासाशोकमोहजरामृत्यवः षड्म॑य इव तन्मालाभ्योऽभ्यतिवुत्तो योऽयं परमात्मा स एव नोऽस्माकं जगतर्चात्मा मया प्रमाणेन प्रवेदयते । प्रमाणमेवाह-धूतेरिति । प्रमाणशब्देनानुभवो गृह्यते । चराब्देन स्मतिरुच्यते। अपि शब्देन न्यायः समुच्चित: । जीवेरवरयोरमेदेन जीवस्याथित्वाभावे फक्त निगमयति-भूेवेति ।॥ ४॥ मदानायादीनामात्मसम्बन्धित्वेन प्रतीयमानानां कथमात्मधमंत्वं वारयितुं शक्यमित्याशङ्कथ भेदधीमूलत्वा दोदधियस्च मनोऽनुविधायित्वादित्याह्‌-त्वयि प्रशान्ते । यतो यस्याः मेदवृद्धर्मोहिभा- कुलीभावं मायया मृषेवेत्यथंः। मेदधियो व्याकुलतोत्पादहेतुत्वमन्वयव्यतिरेकाभ्यां साधयति- ग्रहो हीत्यादिना । ग्रहो भेदबुद्धिः । मायाप्रभवो व्याकुलतोत्पादः । सेति व्याकूलतोच्यते ॥ ५ ॥ इतरच भो मनस्त्वया वृथेव चेषटितिमित्याह--न मेऽस्ति मोहस्तव । भसित्तो बन्धरहितः । पूवंतत्त्वं पूर्वावस्था, उत्तरभेद उत्तरावस्था । तयोरुद्धवो यस्मान्न विद्यते । त्तस्मादविक्रियोऽहं तस्माच्च मनश्चेष्टितं व्यथंमित्यथंः।। ६॥ नित्यत्वाच्वात्मनो नान्यथाभावोऽस्तीत्याहु-यतहचेति । मात्मनो नित्यत्वादन्यथाभावो विकारो नास्तीत्युक्त्वा विकाराद्खीकारे नित्यत्वानुपपत्तिमाह-विकारेति । किच्चात्मनः सवंदा चैतन्येकतानत्वादद्वितीयत्वमेष्टव्यमित्याट- संदा प्रभात इति । कायेकारणात्मके द्रेतप्रपञ्च जाग्रति कुतोऽद्वितीयत्वं तत्राह--विकल्पितं चेति । द्वैतस्य दवेतत्वादेव चन्द्रद्रंतवन्मिथ्यात्वावगमादवस्थित- मात्माद्रेतमविरुढमित्यथंः ।॥ ७॥ १. धधिकं०्पार १९ १६ २० २४ २८ तृष्णाञ्वरनाहाकप्रकरणम्‌ अमावरूपं त्वमसीह हे मनो निरीक्ष्यमाणे न हि युक्तितोऽस्तिता । सतो द्यनाश्चादसतोऽप्यजन्मतो दयं च चेतस्तव नास्तितेभ्यते ॥ ८ ॥ द्रष्टा च दयं च तथा च दशचेनं भ्रमस्तु सवस्तव कल्पितो हि सः। दशचेथ भिन्नं न हि दृश्यमीक्षयते स्वपन्‌ प्रबोधेन तथा न मदयते ॥ ९ ॥ विकल्पना वाऽपि तथाऽदया भवेदवम्तुयोगात्तदलातचक्रवत्‌ । न शक्तिमेदोऽस्ति यतो न चाऽऽत्मनां ततोऽयत्वं श्रुतितोऽ्रसीयते ॥१०॥ मिथश्च भिन्ना यदि ते हि चेतनाः क्षयस्तु तेषां परिमाणयोगतः । धवो मवेद्धेदवतां हि दृष्टतो जगतश्चापि समस्तमोक्षतः ॥११॥ न मेऽस्ति किन्न च सोऽस्मि कस्यविधतोऽद्रयोऽ्ं न हि चास्ति कन्पितम्‌। अकल्पितश्ास्मि परा प्रसिद्धितो विकन्पनाया दयमेन कल्पितम्‌ ॥१२॥ ११५ मनसाऽऽत्मनः सदितीयत्वमाशङ्कयाह-अभावहूपमिति । युक्तितो निरीक्ष्यमाणे सति मनसो वस्तुतोऽस्तिता नास्तीत्येतदेव स्पष्टयति--सतो हीति । तथापि मनसि किमायातमित्याशङ्याह- हयं चेति । यस्माज्जन्मनाकश्षाख्यं द्वयं तेऽस्ति भतः सदसद्वेलक्षण्येनानिर्वाच्यत्वात्तव परमाथंसत्त्वमद्रेत- विरोधि नेष्टमित्यथंः ॥ ८ ॥ दर्टाश्यमित्यादिप्रपश्चस्य प्रमाणोपलब्धत्वादसत्तवानुपपत्तेरात्मनोऽद्वितोयत्वं न सिद्धयतीत्या- शङ्कयाह- द्रष्टा चेति । कल्पितो ह्ययमिति पाठः । त्रिविधो हि प्रपञ्चो मनोविकल्पितो यस्मादसौ सर्वोऽपि भ्रान्तिसिद्धो मिथ्येवेति नात्मन्यद्िततीये करिचिद्विरोधोऽस्तीत्यथंः । किञ्च यथा स्वपन पुरूषो हशेभिन्नं हदयं नेवेक्षते तथा प्रबोधेऽपि सतो भिन्नं दृश्यं न प्रतीयते । मेदग्राहिप्रमाणस्य दृष्रति- पादत्तवात्तेन प्रतोतिमात्रमेव द्रेतमित्याह-ृहेश्चेति ॥ ९ ॥ विकल्पनाया द्वितीयस्या विद्यमानत्वान्नाद्रेतसिद्धिरित्यारा ङ्कयाह-विकल्यना वापि । यथान रजतभुजङ्खादिकल्पनाऽधिष्ठानातिरेकेणान्यत्रास्ति तथेयमपि नाद्रयाघिष्ठानव्यत्तिरिकेण वस्तुतो भवति । तथा चावस्तुत्वात्तस्या न वस्त्वद्रेतवि रोधितेत्यथंः । कल्पनाया वस्तुत्वा मावे ह्टन्तमाह्‌-दिति । तच्च लोके यथाऽलात्तस्योल्मुकस्य भ्रमतश्चक्राकारता न पृथग्वस्तु विद्यते तथा कल्पनाम्प्यद्रयराधिष्ठान- व्यतिरेकेण न॒ वस्तुत इत्यथः । दृष्टिः श्रुतिमंतिरित्यादिशक्तिमेदात्प्रतिररीरमात्मना भेदग्रतीतेर्च नाद्रयत्वमित्याशङ्कयाह- न शक्तिभेद इति । न हि दृशछ्यादिराक्तोनां मेदो ^दष्टयादोनां स्वप्रकारात्म- मात्रत्वात्‌ । न चात्मनां भिन्नत्वमौपाधिकभेदेन व्यवस्थोपपत्तेः। भेदे प्रमाणाभावस्प्रमाणविरोधा- च्चेत्यथं: ।। १० ॥। जागमविमुखानामात्ममेदकल्पनां प्रत्याह-मिथहच भिन्ना इति । वस्तुतः परिच्छिन्नत्वादात्मनां क्षयोऽवदयंभावीत्यत्र व्याप्तिमाह-मेदवताभिति । अनन्तेगंतकल्पै रनन्तानामात्मनां मुक्तत्वादिदानीं जगत्क्षयहइ्च स्यात्तदा [ इत्ति ] दोषान्तरमाह- जगदिति ॥ १९॥ ननु तवापि जगज्जीवेदव रादिभेदस्य विद्यमानत्वाद्दोषसाम्यमित्याशङ्कयाह-न मेऽस्ति- कदिचत्‌ । न च कल्पिते सति कुतोऽ्यत्त्वमिति युक्तम्‌ । तस्थ कल्पितत्रादेव वस्तुत्वाभावस्योक्तत्वा- १. दङ्यादि ~क. १९ १६ र ९८ ३२९ ११६ उपदेशसाहस्रौ विकल्पना चाप्यभवे न विदयते .सदन्यदित्येवमतो न नास्तिता । यतः प्रदत्ता तव चापि कल्पना पुरा प्रसिद्धेन च तद्वि कल्पितम्‌ ॥१२॥ असद्द्वयं तेऽपि हि यदीक्ष्यते न दृष्टमित्येव न चैव नास्तिता । यतः प्रवृत्ता सदसद्विकल्पना विचारद्वाऽपि तथाऽयं च सत्‌ ॥१४॥ सदमभ्युपेतं भवतोपकल्पितं विचारहेतोयंदि . तस्य॒ नास्तिता । विचारहानाच्च तथैव संस्थितं न वेत्तदिष्टं नितरां सदिष्यते ॥१५॥ असत्समं चेष सदित्यपीति चेदनथव्ारभ्गतन्यतः । अनथव्वं खसति द्यशारणं न चैव तस्मान्न विपययेऽन्यथा ॥१६॥ दित्याह- नहीति । कल्पितविभागस्य तर्कासहत्वमिष्टमेव; पारमार्थिकं वस्तु सवंग्यवहारातीतम्‌ । भद्वित्तीय वादित्यथंः । देतवदद्वेतस्यापि पदाथंत्वाविशेषात्कल्पितत्वं स्यादित्याशङ्कयाह-अकल्पि इचास्मि | प्रागेव कल्पनायाः सिद्धत्वादात्मवस्तुनोऽकल्पितत्वात्‌ कल्पनानन्तरोपलन्धं दत्तमेव कल्पित- भित्यथंः ॥ १२॥ किञ्च ॒सदभ्यदरेत्यादिकल्पनागोचरत्वाभावादपि नात्मनोऽस्ति कल्पितत्वं तस्य सदेकतान- त्वादित्याह--विकल्पना चापि । अभवे जन्मविनाज्ञादिरहिते वस्तुनीति यावत्‌ । किञ्च भो मनस्त- वापि कल्पना यतः प्रवृत्ता तदात्म॑वस्तु न कल्पितं तव विक्रल्पनाधिष्ठानत्वेग पूवमेव सिद्धत्वादित्याहू- थतः प्रवृत्ता ॥ १३॥ इतरचात्मवस्तुनो नासत्वं तदसत्वहेतोहंश्यत्वस्य तस्मिन्नसत्त्वादित्याह--असद्‌दयमिति । ह मनस्तवापि यद्‌ यद्‌ दृश्यं तदेव दयमसद्धवति । अद्रेतं त्वात्मतत्त्वं त्वया न हृष्टं इत्यनेनेव हैतुना तस्य नास्तिता न प्रतिज्ञातुं शक्यते । तस्य परमाथंसद्भावोऽभ्युपगन्तव्य इत्यथंः । किञ्च, यत्तः प्रवृत्ता ` सदसद्विकल्पनः तस्य सत्वेन भवितव्यं निरधिष्ठानश्रमायोगात्‌ । यथाविचारमन्तरेण निणंयानुपपत्त सोऽभ्युपगम्यते । चशब्दादपिशब्दाच्च रज्वादिकं यथाऽधिष्ठानमिति दृष्टान्तबाहूल्यं दशेयति । यथा च सर्पादिबाधो रज्ज्वाद्यवधिहश्यते तथा सदसद्द्रयद्ेतनिषेधावधिरिष्यते । नेत्येवं निषेधादशंनादित्याह- यतः प्रवुत्ता ।॥ १८ ॥ किञ्च, लोके विचारोऽपि सन्मात्र प्रतिपन्ने विरेषविषयो दृश्यते | तेन विचारसिद्धवर्थं सदेकं सवस्य सिद्ध मित्या्‌-सदम्धुपेतमिति । तदेव विपक्षे दोषोक्त्या व्यक्तोक रोति-पदीति । तस्य सतो नास्तिता यदि स्यात्तदा विचारहानं वषयाभावादापद्येत तदापि तन्मात्रं स्थितमेव । विचारमन्तरेणा- सत्वानिह्चयादित्यथंः । विचारहानं चेन्नेष्टं तह्‌ विचारस्यालम्बनत्वेन साक्षित्वेन च सदेष्टव्यमित्याह- । न चेदिति ॥ १५॥। यदथक्रियाकारि तत्सद्टिपरोततमसदिति मतमनुवदत्ति-असत्सममिति । विमतं सदसत्समं अथं- क्रियाशुन्यत्वात्खरण्पु द्धवदित्यथंः । अथं क्रियाशुन्यत्वमसच्तवे प्रयोजकं मानं न भवति । क्रियोत्पत्तेः पूवंमुदासीनवस्तुदशंनादन्योन्याश्चरया च्चेत्याहु-अनथंवत्वमिति ॥ १६ ॥ १२९ १६ २० ॥ २८ तृष्णाज्चरनादाकप्रकरणमू असिद्धतश्चापि विचारकारणादृद्यं च तस्माखसृत च मायया । रुते; स्परतेथापि तथा हि युक्तितः प्रसिद्धयतीत्थं न तु युज्यतेऽन्यथा ॥ १७॥। विकल्पनाच्चापि विधमेकं श्रतेः पुरा प्रसिद्धे बिकल्पतोऽ्यम्‌ । न चेति नेतीति यथा विकल्पितं निषिद्धयतेऽत्राप्यविश्चेषसिद्धये \*८॥ अकल्पितेऽप्येवमजेऽ्येऽक्षरे विकल्पयन्तः सदसच्च जन्मभिः । स्व चित्तमायाप्रमवं च ते भवं जरां च मृत्युं च नियान्ति संततम्‌ ॥१९॥ भवामवत्वं तु न चेदव स्थितिनं चास्य चान्यस्थिति जन्म नान्यथा | सतो .द्यसत्वादसतश्च सवतो न च क्रियाकारकमित्यतोऽप्यजम्‌ ॥२०॥ अङुवंदिष्टं यदि वाऽस्य कारकं न किञ्चिदन्यन्न नास्त्यकारकम्‌। सतोऽविश्ेषादसतश्च सच्च्युतौ त॒लान्तयोयंददनिश्रयान्न हि ॥२१॥ विचारहैतुत्वान्मायया जगदुपादानत्वाच्वासिद्धो हेतुरित्याह-अतिद्धतः। ब्रह्मणो मायया जगद्धेतुत्वमित्येवं कृतः सिद्धयतीत्यपेक्षायामाह्‌-धुतेःस्मृतेरिति । युक्तिभिः प्रकृतिश्चेत्यादिभिः। ब्रह्माणो जगद्धेतुत्वं हित्वाज्यथा प्रधानादेजंगद्धेतुत्वं नैव युज्यते । रचनानुपपत्त्यादिन्यायविरोधादि- त्याहु-न त्विति ॥ १७॥ सवंविकल्पहेतुत्वादद्रयस्य तयक्तं स्यात्कायंकारणयोः सम्बन्धस्यावरयकत्वादित्यारङ्बाह- ` विकल्पनाच्च । विधमंकं विरुद्धस्वभावकं वस्तुतस्तदस्पृष्टमित्यथंः । तत्रास्थुलादिवाक्यं प्रमाणयति-- शरुतेरिदि । विकल्पनापेक्नाया पूवंमेवाद्रयस्य तदसंसृष्टस्य सिद्धत्वाच्च वस्तुतो विकल्पनासंस्पशं- शन्यमहयं सिद्धयतीति श्रुतिसिद्धेऽ्थं युक्तिमाह--पुरेति । श्रुतेः समस्तविकल्परहितमा्मतक्वमिःत्युक्तं तदेव प्रपञ्चयति न चेति । यथा सत्यज्ञानादिवाक्येन निविरोषं ब्रह्य बोद्धयते तथा वीप्सारूपेण निषेधवाक्येनास्मिन्त्रह्यात्मनि सर्वं कल्पितं निषिद्धयते । सवंस्यापि निषिद्धस्यात्मावरोषः समाप्तिरिति प्रतिपत्त्यथंमित्यथंः ।। १८ ॥ | यथोक्तं भ्रत्यर्थेऽपि ये विकल्पयन्ति ते महान्तमनर्थ प्राप्नुदन्तीत्याट्--अकल्पितेति ॥ १९ ॥ किञ्च ` ब्रह्माजमद्वित्तीयमभ्युपगन्तग्यम्‌ । जन्मनो दुर्निरूपत्वात्तस्य हि जन्मान्यदस्ति नवेति विकल्प्याद्यं प्रत्याह॒-भवाभवत्वमिति । जातस्य जन्मनो जनिराहित्यमभवत्वं न चेदिष्यते तदाऽव- स्थित्तिनं स्यात्तरय भवस्यान्यो भवोऽस्तीत्ति भनवस्था स्यादित्यथंः । यदि पुनमंवस्य जस्मनो नान्यो सवो जन्मास्तीव्यनवस्थासमाधिस्तदापि न जन्म संभवति सज्जन्मपक्षे नाशावर्यं भावे सत्तोऽसत्त्वापातात्‌ । असज्ज. मपक्षे च जन्मनः सवापत्तिरूपत्वादसतः सत्त्वप्रसद्धातु । न॒ च स्वभावहानमुपपद्यते निःस्वरूपत्वापत्ते रिः्याह--जन्मेत्यादिना । जन्म नाम क्रिया धात्वथंत्वात्‌ । जन्मेव जायत इत्युक्ते क्रिया कारकमित्युक्तं भवति । तच्च नोपपद्यते द्रेरूप्यानुपपत्तेरेकस्येत्येतदाह- न चेति ॥ २० ॥ इतरचाजं वस्तु स्वीकक्तंव्यमिच्याह--अकुवंत्‌ । अरय जन्मनो यत्कारकं तदकुव॑त्कुवंद्वा ? यद्य- कुवंदिष्टं तदा न किश्चिदन्यदकारकं स्यात्‌ किन्तु स्वमेव कारकं भवेत्‌ तदेव स्फुटयति- नन्विति । कि तद- कुवंत्कारकं सदसद्वा ? सच्चेत्‌ तस्य विशेषाभावान्‌ कायंमपि सव॑दा स्यात्‌ न वा कदाचिदपीत्याह्‌- ` ११७ १२ १६ २० 4. २८ ३२९ १८ ` उपदेशसाहकन न बेत्स इष्टः सदसद्विपयंयः कथं भवः स्यात्सदसद्रथव स्थितौ । विभक्तमेतदूद्यमप्यवस्थितं न जन्म तस्माच्च मनो हि कस्यचित्‌ ॥२२॥ अथाऽभ्युपेत्याऽपि भवं तवेच्छतो बरवीमि नाथेस्तव वेष्टितेन मे । नं हानवृद्धी न यतः सतोऽसतो भवोऽन्यतो वा यदि बाऽस्तिता तयोः॥२२॥ धवा नित्याश्च न चान्ययोगिनो मिथश्च कायं न च तेषु युज्यते। भतो न कस्यापि हि किञ्चिदिष्यते स्वयं च तत्वं न निरुक्ति गोचरम्‌ ॥२४॥ समं तु तस्मात्सततं विभातवदृद्याद्ि क्तं सदसद्विकल्यितात्‌ । ` निरीक्ष्य युक्त्या भरुतितस्तु बुद्धिमानशचेषनिर्वाणशुपेति दीपवत्‌ ॥२५॥ € १, सत इति 1 गसच्चेदकुवंत्कारकं तदापि तस्य॒ विशेषाभावादुक्तदोषतादवस्थ्यमित्याह-असतश्चेति । ननु कारकस्याकुवंतो यदकुःव॑त्त्वं पूवं सदवस्थितं तस्य प्रच्युतौ सत्यां कुवंत्वे सति कायंमुत्पाद्ेतत तथा च कुवंत्कारकमिति पक्षे न किञ्चिदघमिति मन्वानः शङ्ते--सच्च्युताविति । कारकस्य सत्वा- भावे तद्गतस्य कवंत्वस्यापि सत्वायोगात्कारकत्वे कुवत्वे च सत्येव कार्यत्पत्तौ तुलाकोटयोः नमनोन्न- अनयोरिव कायंकारणयोर्यौगपदयादिकं कायंमिदं कारणमिति निह्चयायोगान्न कायंकारणत्वसिद्ि रित्युत्तरमाह-तुलन्तयोरिति । २९॥ यदि कारकगततं कुवं्वं पूवं पर्चाद्धावि कायंमिति क्रमभावित्वमिष्टं तदा कुवत्वस्यापि सदा- भावे तत्कायंस्यापि सदाभावित्वप्रसक्त्या कादाचित्कत्वेन कूवंत्वान्तरपिक्षायामनवस्थानाच्च संत्सदेवासच्चासदेव तयोः स्वरूपविपर्यासो नोपपद्यते सवंप्रमाणवि रोघात्तथा च तयोः स्वस्वासाधार- णेनाकारेणावस्थाने भवो न संभवीत्याह्‌-न चेत्स इति । कथमित्युक्तामेवानुपपत्ति व्यनक्ति--विभक्त- भिति । २२॥ इच्छतो मनसोपेक्नावशाज्जन्माभ्युपगमेऽपि स्वपक्षे न करिचदोषोऽस्तीत्याहु--अथाभ्युपेत्य । कथं मनरचेष्टितेनं तवार्थो नास्ति हानेः वुद्ध्वा सम्भवादित्याराङ्क्य न कमंणा वधंते नो कनीयानिति श्रुतेनं हानिवद्धी प्रत्यगात्मनः स्यातामित्याह-न हानवृद्धी इति । किञ्च हानं वृद्धिर्चेत्यस्य द्रयं, तस्या- सत्त्वं सत्त्वं वा ? यद्यसत्त्वं तदा तस्य स्वतोऽन्यतो वा भवो यततो न संभवति असच्वान्न रविषाणवत्‌ । अतो नासत्त्रपक्नो युक्तिमानित्याह्‌- नेत्यादिना । यदि हानं वृद्धिश्चेत्युभयोरस्तिता सत्ता स्वीक्रियते । ` तथापि सत्त्वादेव मनश्चेष्टितं वृथेवेत्याह- यदीति ॥ २३॥ सम्बन्धानिरूपणादपि न हानादिसंभावना प्रत्यगात्मनोऽस्तीत्याह--ध्रुवा ह्यनित्याः । कूटस्था: निविकारत्वाश्नान्ययोगिनः । क्षणिकाङ्च नान्ययोगिनः सम्बन्धकारपयंन्तमवस्थानासम्भवात्‌ } मियच- ध्रुवाविनारिनो वा न सम्बन्धिनः, सम्बन्धस्य सम्बन्धत्वासम्बन्धत्वाभ्यां दुनिरूपत्वाद्त एवन तदाश्रयं किञ्चित्कायं स्यादित्यथंः । पूर्वोक्तन्यायेन सम्बन्धवेधूर्ये सवंमपि वस्तु विंश कलितं स्यादित्याह- अत इति । कि स्वयमात्मस्वरूपतत्त्वं परमाथंरूपं निर्चयेन परमाथंवत्या न शब्दगोचरतामाचरति सम्बन्धराहित्यादेवेत्याह-स्वयं चेति ॥ २४॥ किञ्च प्रागुक्तनीत्या निरुक्तिगोचरत्वाभावात्‌ यात्‌सदसदित्येवं विकल्पितात्‌ व्यावुत्तमात्मतत्वमा- स्थेयम्‌ । ततक्चं निविशोषं तत्परमाथंस्वरूपं स्व प्रकारात्वेनेव सिद्धथतीत्याह-समं त्विति । यस्मादेवं १२ १६ २० २४ २८ ३२९ तृष्णाज्वरनाशकप्रकरणम्‌ | अवेद्यमेकं यदनन्यवेदिनां इतारकिकाणां च सुवेधमन्यथा । निरीक्ष्य वेत्थं त्वगुणग्रहोऽगुणं न याति मोहं ्रहदोषयुक्तितः ॥२६॥ अतोऽन्यथा न ग्रहनाश्च इष्यते विमोदबुदधगेह एव कारणम्‌ । ग्रहोऽप्यहेतस्त्वनटस्त्व निन्धनो यथा प्रश्ान्ति परमां तथा व्रजेत ॥२७॥ विमथ्य वेदोदधितः सुदतत सुरेमदाग्धेस्तु यथा महात्मभिः तथाऽमरतं ज्ञानमिदं हि येः पुरा नमो गुरुभ्यः परमीक्षितं च येः ॥२८॥ ११९ सवंदोषरहितमात्मतत्तवं तस्मात्तत्परिज्ञानान्मुक्तिरित्याह-निरीभ्येति। युक्तिमंननं, श्रुतिः श्रवणं ताभ्यां निदिध्यासनसहिताभ्यां आत्मानं निरीक्ष्य बुद्धिनिःरेषाज्ञानतत्कायनिवत््या स्वरूपेणावतिष्ठते | यथा दीपस्तेलादिनिवृत्तौ तेजोमात्ररूपेण तिष्ठतीत्यथंः ।। २५॥ कथमात्मनिरीक्षणं विषयत्वेनाविषयत्वेन वेत्याशङ्कयाह-अवेद्यमिति । अन्यथा वेद्त्वेनेत्यथंः । इत्थमवेद्यत्वेनानन्यत्वेन वाऽऽत्मानमगुणं निरीकष्य स्वयमगुणग्रहो गुणेषु सत्त्वादिषु सविकारेषु ग्रहोऽभिनिवेशस्तद्रहितो मोहं नायातीत्याह-निरीक्षयेति विदुषः साक्षित्वाद्यभिमानाभवि मिथ्याज्नाना- दज्ञानकार्यालिवृत्ति हेतुमाह-ग्रहेति ॥ २६॥। किमिति महता यत्नेनाविषयत्वेन ब्रह्मात्मनो वेदनमुच्यते तत्राहु-अतोऽन्यथा । उक्तलक्षणाद्‌- ब्रह्ज्ञानात््रकारान्तरेण ग्रहस्य मिथ्याज्ञानस्य नारो नेष्यते चेत्तन्नारो मा भूदित्यशचद्ुयविमोहबुद्धरा- कुलीभावरूपाया ग्रह॒ एव मिथ्याज्ञानमेव कारणं ततो ग्रहानिवृत्तौ मोक्षासिद्धिरित्याह-विमोहेति । ननु ब्रह्यात्मज्ञानेन तदज्ञानमेव निवतंते न ग्रहो मिथ्याज्ञानं अविरोधादिति तत्राहु-ग्रहोऽपीति। यथाऽग्निरनिन्धनो निवृत्तिमात्यन्तिकीं गच्छति तथा ्रहोऽपि मिथ्याज्ञानात्मकः स्वकारणाज्ञाननिवृत्तौ हैत्वाभावादात्यन्तिकीं निवृत्ति गच्छेत्‌, उपादाननि वृत्त्येव कायंस्यात्यन्तिकी निवृत्तिरित्यद्खीकारा- दित्यथं; ॥ २७॥ पद्भागपरिसमाप्तावपि गुरून्नमस्यति--विमय्य यथा । पूरा महात्मभिरभुद्रचित्तैः सुरेरिन्द्रादि- भिम॑ंहान्धर्नाम क्षी रोदधिस्ततो मथित्वा प्रसिद्धममृतं समुद्धतं तथा वेदनामधेयादू दधेरालोडयं ज्ञानमिद- ममृतताख्यं येगुंरुभिरुढतं यैश्च परब्रह्म प्रत्यक्त्वेन करतलामल्कवदपरोक्षमीक्षितं तेभ्यो गुरुभ्यस्ति- विधोऽपि प्रह्वीभावो भूयादित्यथंः ॥ २८ ॥ ॥ इति तुष्णाज्वरनाराकप्रकरणमेकोनविराम्‌ ॥ इति श्रीपरमहंसपरित्राजकाचायं श्रीशुद्धानन्द- पूज्यपादरिष्यभगवदानन्दज्ञानविरचिता श्रीसहस्रीपद्यभागटीका समाप्ता ॥ सत्यज्ञानानन्वपूर्णाना्यन्तं देतव जितम्‌ । ब्रह्माहमस्म्यहं ब्र्यास्म्यसद्धो नित्ययुक्ता [ मुक्तकः | ॥ १२ १६. 41 २८ उपदेशसाहस्री श्री शङ्करभगवत्पादविरचिता ( गद्यभागः } अथ मोक्षसाधनोपदेश्विधि व्याख्यास्यामो बुशक्णां श्रदधानानामथिनामर्थाय ॥१॥ तदिदं मोक्षसाधनं ज्ञानं साधनसाभ्यादनित्यात्सवंस्माद्विरक्ताय त्यक्तपुप्रवित्त- लोकेषणाय प्रतिपन्नपरमहंसपारिवाज्याय श्मदमदयादियुक्ताय श्ासत्रप्रसिद्धरिष्यगुण- संपन्नाय शुचये ब्राह्मणाय विधिवदुपसन्नाय जातिकमशृत्तविचाभिजनैः परीक्षिताय कषिष्याय बरयात्‌ पुनः पुनयाबद्ग्रहणं दटीभवति ॥ २ ॥ ५८ भ्र विश्च- “परीक्ष्य ` ` ` तत्वतो ब्रह्मविद्याम्‌” इति । ददगृहीत। हि विद्याऽऽ्मनः श्रेयसे ॥"ष्णदश्णकनयषषिषण णि मि श्री भगवदानन्दज्ञानाचायकृता टीका ॐ सर्वोपनिषदथसारसङग्राहिका गद्यपद्यात्मिका हीर्यमुपदेशसाहसरी । तत्र पदयभागं प्रागुक्तया ` प॒रिपाटया परिसमाप्य गद्यभागमवतारयन्भगवान्भाष्यकारस्तावदोका रश्चाथ शब्दरचेत्यादिस्मृति- प्रामाण्यादथरब्दोच्चारणरूपं मद्धलाचरणं कृत्वा चिकीर्षित प्रतिज्ञां प्रकरोति--अथ मोक्षसाधनोपदेश- = । तत्र प्रवृत््यद्धत्वेनाधिकार्यायनुबन्धं सूचयति--मुमुक्षणां श्रटधानानामथिना- ॥ १ ॥ तेषामुपकाराय मोक्षाथज्ञानोपदेशप्रका रव्याख्याने स्थिते प्रथमं रिष्यानुशासनभ्रकरणं प्रारिप्धु शिष्याय कीटशाय विद्या वक्तव्येत्यारा ङ्ायामाहू- तदिदं मोक्षसाधनं ज्ञानं साधनसाध्यादनित्यात्सवं- स्मािरक्ताय त्यक्तपुत्रवित्तलोकंषणाय प्रतिपन्नपरमहंसपारिव्राज्याय शमदमादियुक्ताय शास्त्रश्रसिद्ध हिष्यगुणसम्पन्नाय शुचये ब्राह्मणाय विधिवदुपसन्नाय जातिकमंगुणदततविद्याभिजनेः परीक्षिताय क्षिष्याय ब्रथात्‌ यावद्‌ ग्रहणं ददीभवति । मोक्षसाधनं ज्ञानं विधिवदुपसन्नाय रिष्याय ब्रूयादिति सम्बन्धः| साधनसाध्यादित्यादिविरोष- णानि हेतुहेतुमद्भावेन सम्बध्यन्ते । पारित्राज्यविशेषणञ्च गृहस्थादीनां मुख्याधिकारनिषेधाथम्‌ । ““नाविरक्ताय संसारान्नानिरस्तेषणाय च । न चेदमव्रते देयं वेदान्ताथंप्रकाशनम्‌ ।।" इति दशनात्‌ । अद्रेष्टा सवभूतानां, भममानित्वमदम्मित्वं इत्यादयः शास्वप्रसिद्धाः शिष्यगुणाः। क्षत्नियादेरधिकारेऽपि मुख्यत्वादुत्राह्मणग्रहणम्‌ । विधिवदिति शास्त्रोक्त क्रमकथनम्‌ । शास्व्रहारा विद्या- धिकारः शुद्रादेनति दशंयितुं विरिनष्टि--जातोति । भआचार्योपदेशस्य फर्पयंन्तत्वं सूचयति--पुन पुनर्यावद्‌ ग्रहणं दृढीभवति 1 २।॥ यथोक्तविरेषणविरिष्टोऽधिकारी ब्रहाविद्यायामित्यत्र प्रमाणमाह॒-भतिहच परीक्ष्य लोकान्‌ - तत्त्वतो ब्रह्मविद्यामिति । परीक्ष्य खछोकान्‌ कमम॑चितान्‌ ब्राह्यणो निवेंदमायात्‌ । प्रोवाच तां तत्त्वतो ब्रह्मविद्यामित्येवं प्रकारा श्रुतिः उक्तं ब्रह्मविद्याधिकारिण्यस्तीत्य्थंः । यावद्ग्रहणं विद्याया हृदी भवति १६ १९ १६ २४ २८ १२२ उपदेशसाहस्री संतत्ये च मवति। विद्यासन्ततिश्च प्राण्यलुग्रहाय भवति, नौरिव नदीं तितीर्षोः। शाश्च च- “यद्यप्यस्मा इमामद्भिः परिगृहीतां धनस्य पूणां द्यादेतदेव ततो भूयः” इति। अन्यथा च ज्ञानप्राप्त्यमावात्‌ “आचायंवान्‌ पूरुषो वेद", “आचायद्धिव विदा विदिताः, “आचायुः प्लावयिता तस्य सम्यगञानं प्लव इहोच्यते” इत्या दिश्रुतिम्यः, ‹ उपदेक्ष्यन्ति ते. ज्ञानभ्र इत्यादिस्प्रतिभ्यश् ॥ ३ ॥ 4 ड ^ शिष्यस्य ज्ञानाग्रहणं' च सिंगेवद्ध्वा तदग्रहणहेत्‌नधमेलौ किकम्रमादनित्यानित्य- च 'स्तुविवेकबिषयासञ्जातददपुवंभ्रुतत्वलोकविन्तवेक्षणजात्याचभिमानादीस्वतसरतिपक्ैः भरुति- तावत्पुनः पुनराचार्यो एाबलनः एनसचार्यो ब्रयादत्युकम्‌ । तत्र हेतुमाह ृढगृहीता हि मिद्यणज्मनः प्रयसे सतस च ` । तत्र हतुमाह-वुढगृहीता हि विद्याऽऽत्मनः श्रेयसे संतत्ये च भवति | सन्ततिः शिप्यप्ररिष्यादिपरम्पराविच्छित्तिहानिः । तयापि सन्तत्या कि सिद्धघयतीत्ति तत्राहु- विद्यासन्ततिक््च प्राण्यनुग्रहाय भवति । नौरिव नदीं तितीर्षोः । यथा नद्यां निमग्नस्य नदीं तितीर्षोः निस्तारहेतुरिष्टा नौः । तथा दुःखसमुद्रे निमग्नस्य प्राणिनः रिष्यप्रशिष्यादिलक्षणा विद्यासन्तति- ` रनुग्रहाय भवतीत्यथंः । मधिकारिणः शुद्रत्वाशङ्कापरिहाराथं जातिपरीक्षणं तस्यैव कुष्ठा्यभावलिङ्खन प्राक्तनं सुकृतित्वं ज्ञातव्यम्‌ । वृत्तशब्दिताचारविचारेण संवादद्वारा विद्यादिनिरूपणेन च वशिष्टं द्रष्टव्यमित्यत्न प्रमाणमाह- शास्त्रं च यद्यप्यस्मा इमामदः परिगृहीतां धनस्य पूर्णां दद्यादेतदेव ततो भूयः इति । यद्यपि विद्यागुरवे विद्यानिष्क्रयाथंमिमां पृथिवीं समुद्रपरिवेष्टितां वित्तपुणमिव दद्यात्तथा- प्येतदेव विद्यादानं ततोऽधिकमिति शास्तरस्थितेविशिष्टाधिकारिणे क्षेत्रमात्रस्यापि दातव्यत्वान्महाधन- ` ब्रह्मविद्यादाने विशिष्टाधिकायंन्वेषणमाक्दयकमिति भावः। किमित्याचूर्येण ब्रह्मविद्या शिष्यमन्विष्य तस्मै दीयते स्वयमेव विरिष्स्य शिष्यस्य न्याया्यनुसन्धानेन विदयोदेष्यतीत्याश ङ्थाह-अन्यथा च ज्ञानप्राप्त्यभावात्‌ । तथा च श्रुत्िः-भाचायंवान्युरुषो वेद । मचार्याद्धिव विद्या विदिता साधिष्ठं प्रापत्‌ । आचायः प्लावयता तस्य ज्ञानं प्लव इहोच्यते--इत्या्या ध्रुतिः । स्म॒तिर्च । उपदेश्ष्यन्ति ते ज्ञानं ्ञानिनस्तत्त्वदशिन इत्याद्या । आचार्योपदेशमन्तरेणेति यावत्‌ । आचार्येणेव विशिष्टाय शिष्यायोपदेष्टव्या विदयेत्यत्र ॒श्रृतिस्मृत्ती दशंयत्ति-आचायवानिति । उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानमि 'त्यादिस्मृतेशच स्वयमेवातिसूक्ष्माथंविषयं ज्ञानं न भवतीति प्रति- भातीत्यथंः ।। २॥ | १६ र सम्प्त्याचायंस्य विद्योपदेलानन्तरं कत्यान्तरमाह--शिष्यस्य ज्ञानाग्रहणं तत्लिङ्क बुंदूबा ` अग्रहणहेतनधमंलोकिकप्रमाद-नित्यानित्यविवेकविषयासंजातवृढपुवंशुतत्व-लोकचिन्तवेक्षगजात्याद्यनि- भानादोन्‌, तत्प्रतिषक्षः श्रुतिस्मृतिविहितेरपनयेदक्रोवादिभिरराहिसादिभिःऽच यमेर्ञानाविरुदधेहच नियमः अमानित्वादिगणं च ज्ञानोपायं सम्यक्‌ ग्राहयेत्‌ । बहिमुंखादिलिङ्कं स्तस्य ज्ञानाग्रहणं बुद्ध्वा तदग्रहणहेतूनपनयेदिति सम्बन्धः । तानेवाग्रहण- हितूनपनेयानुदाह रति--अधमेत्यादिना । बहिमुंखदेवाधमंः सचितः सम्भावितः । रोकिकप्रमादः | सम्प्रति प्रतीयमानः कामचारवादभक्षणादिः इदं नित्यंमिदमनित्यमिति विवेकविषयं न संजातं ददं पृवंभुतत्वं, लोकचिन्तवेक्षणं अशास्त्रीयखोकब्यवहा रानुसरणं जातिदेशपृत्रविक्तादिष्वभिमानो १. जेयपदार्थाग्रहणं ज्ञानाजननं वा। २. वस्तु हव्यश्च; टीकाययीं न हश्यते । | २८ २३९ गद्यभाग १२१ स्मृतिविहिवेरपनयेदक्रोधादिभिः अदिंसादिभिश्र यमेः, ज्ञानाविरुद्धेथ नियमेः ॥ ४ ॥ अमानित्वादिगण ` च ज्ञानोपायं सम्यग्राहयेत्‌ ॥ ५ ॥ आचायं्चोहापोहग्रदणधारणश्मदमदयायुग्रहादिसम्पन्नो लब्धागमो दृष्टाश््ट- ` मोगेष्वनासक्तस्त्यक्तसवेकमंसाधनो ब्रह्मवित्‌ ब्रह्मणि स्थितोऽमिन्भशृ्तो दंभदप- ४ डुहकशाखयमायामात्सर्यानृताहंकारममत्वा दिदोषविवर्जितः केवलपरानुग्रह्योजनो , ` विद्योपयोगार्थ । पूव्ुपदिक्षत्‌-““सदेव सोम्येदमभ्र अआसीदेकमेवादितीयम्‌” “यत्र नान्यत्पश्यति", “आत्मेवेदं सवम्‌", "्रहमवेदं सवम्‌, “आत्मा वा इदमेक एवाग्र रासीत्‌” 'सव खन्विद्‌ ब्रह्म" इत्याच्या आत्मेक्यप्रतिषादनपराःभ्रतीः ॥ ६ ॥ ८ दम्भादयश्वाभिमानांदीनिति यावत्‌ । पूर्वोक्तानामधर्माणां प्रतिकूलाः भ्रुतिस्मृत्योविहितास्ते के स्यर्येर- ग्रहुणहेतूनामपनयः स्यादित्यपेक्षायामाह-अक्रोधादिंभिरिति। गादिशब्देनानुग्रहादयो गृह्यन्ते । बह्सादिभिरित्यादिङन्देन ब्रहयचर्यास्तियादिग्रहणम्‌ । नियमाः शौचसंतोषादयः कच्छुचान्द्रायण- तीथेयात्रादिनिवृत््य्थं ज्ञानाविर्द्धरित्युक्तम्‌ ॥ ४॥ (र १२ आचायंस्य कृत्यान्तरमाह-अमानित्वावोति ॥ ५॥ तस्य कृत्यं दरंयित्वा लक्षणमाह-आाचायंश्चोहापोहग्रहणधारणकमदमदयानुग्रहादिसस्पन्नो लब्धागमो वृष्टादष्टभोगेष्वनासक्तः त्यक्तसवंकमसाधनो ब्रह्मवित्‌ ब्रह्मणि स्थितोऽभिन्नवत्तो दभ्मदपंकुह्क- लाठचमायामात्सर्यानृताह्‌ 'ङूारममत्वादिदोषवजितः केवलपरानुग्रहूपरयोजनो विद्योपयोगार्थो । १६ पूर्वमुपदिहेत्‌ । रिष्येणानुक्तस्यापि तदपेक्षितस्य स्वयमूहनमूहः शिष्यगतमिथ्याज्ञाननिराकरणे पामथ्यंम- पोह्‌ः। विहितबोधसामर्यं ग्रहणं, उक्तस्य श्रृतस्याथंस्याविस्मरणं धारणम्‌ । प्रतिषिद्धविषयादन्तः- करणोपरमः शमः । तस्मादेव बाह्यकरणोपरमो वमः । दुःखिषु प्राणिष्वनुजिुक्षा दया । तदनन्तरं दुःखापनयाय यत्नोऽनुग्रहः । आदिपदेनामानित्वादयो गृह्यन्ते । कुब्धागमत्वं आचार्यात्प्राप्तोपदेशत्वं २० एेहिकामुष्मिकभोगवेतृष्ण्यमनासक्तत्वमित्याह-- दृष्टेति । ब्रह्मवित्त्वं महावाक्यार्थाभिज्ञत्वम्‌ ¦ ब्रह्मणि स्थितत्तवं वाक्यीयस्वानुभवानुरोधेन तत्रेव पयंवसितत्वम्‌ । अभिश्नवृत्तस्वमपरित्यक्तसदाचारवच्वं स्नानादिमत्तवं वा । दम्भो धमेध्वजित्वम्‌ । कुहकं परवञ्ननम्‌ । धनादिनिमित्तो मदो दषः । शाठ्यं नेष्ट्यम्‌ । माया बहिरन्यथा प्रकाशनम्‌ । मात्सय गणेष॒ दोषख्यापनम्‌ । अनृतमसत्यवचनम्‌ । आदि- २४ पदं सवंदोषसंग्रहाथंम्‌ ।! विदयोपयोगमिच्छतस्ताद्यन प्रथममुपदेशप्रकारं दशंयति--यूव॑मिति। ` कथमुपदिशेदित्याश ङ्कायामात्मकत्वप्रतिपादनपराः भरुतीः शिष्यस्याग् प्रथमं पठेदित्याहु-सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्ितीयम्‌ । यत्र नान्यत्पश्यति ।- "आत्मवेदं सर्वः ब्रहोवेदं सवम्‌" । मात्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत्‌ । सवं खल्विदं ब्रह्मत्याद्याः । यदि यथोक्तश्रु्युपदेशादेवोत्तमनुद्धित्वादात्मकत्वं २८ | परतिपद्य कृतकृत्यः स्यात्तदा तं प्रति नास्ति वक्तव्यमित्यमिप्रेत्याधिकायन्तरं प्रति श्रुतिभिः स्मृतिभिश्च ५ ब्रह्मणो लक्षणं ग्राहयेदित्याह-आत्मेकत्वप्रतिपादनपराः श्रुतीः ।। ६ ॥ ४. , गुणं ० षा०। २. मात्खर्याहद्भुार । ट १ ०्द 3४ न, ~ - भुभ०५ 282 ११21 ०५91> १) (००४५०1५४ 21६१8 & ॥ ०३ ॥ {1० 2०19 0४ ॥>/2 12 {॥०-९।912 १28) 12101310 2110102 199 २16००2५५ ५२४12 4 021, १०00 २४४०० {2॥£ :49101>4 ४ । ।४४ य ७-1]1111615 ॥1|10८२५२।३२ ।२।७।य ५४ ॥ ° ॥ धु 21] ॥+16 (+ 119५० 1 (२०-11-19 १०1०1 101९०११२ ५2 ॥ 11211 सु 1] 11011 121८० 1५023126 । | ०७०05601 02 > 9१; 11121... 1 > > ति 1. ` (7 स षि. :432, ,8 € 88४ ५, „1 २०२२।1९।०६) 1 ५८) (2९ 1४ १०|। = ॥ ८६ (५) ०५1, ४५४१०२२५ ©२।४, ५४ ९०४ १४ ८,->)९। ०83 ॥ 6 ॥ भि > „५1५ & 11०1५116, ,॥० 2 |£ ॥०२।०२। 2 ० २४०।९, ,।०२०।२००1६, (2 ।*१३।५।।य; 0 (०131, „11013 1141056, 1५116 1७१०19४ 9 1/८ 9, „८०० ए०॥६, (४य 9, (१1 ।६९|, „82 8246, १1 99 9, ( (५292020, २] =}, ,@ररक्ैष 10, (९५२11902, (11013200 3106 ,- ४1०54 (10४ 20210 = 09४० ॥ ०३ ॥ ९।य १९६ 21210613 09४06 51010109) 199 २102।0२।20 ५ ॥।४।२३ (1४ 1#>2 “90161 (0४००1 ८॥081४- 22१४४ | ‰ | ॥ ० ॥ 23 { ५५४ ५५५ 82 8१०२।१७।१1 ४) ।०६| 10922 021020 17.442 & 1.111.111 11. 10 1.11 1.1] 1 1 {111 | । -1४०५९२ 210२ (२0४ 0६, ५.६४ ह 09., (2।६।०।५।०२ 1०241५6, (९०००।१२।४४ ४ (५.2९ 1४ 1 648, = ५०।०९ (।०२।।५ #१ ८८७०।।०१९६| 0 2), ८८४ ९५ €< ८,,--4९। ९ €> ॥ 6\ ॥ 1 2|10>३ ८.५॥४ & (६।५।४ “.धुशध्थुषठ ०2१0 ९), ५102) "9 ७1५18), 14.60 (९०1९४, (11003 (1010916), ^ 0२11 ६1३0 $ 18 ७), ५.४०] 1४1५५४16), ८४1०४118 २०), ८०1७५18९), ८.29 293६, "५५४९ € 9 (मय) ८५९६ ९४, १ ५९। १1115409) 1. । 219४, ८1210030510931 0, (1०8८३106 & ॥ 2202 । ~ ~ १ गभीगः आचार्यो रयात्‌ इव तब सोम्य भूतस्य शरीरं वयोभिरधते धवं वाऽऽप्यते । तत्र कथं संसारसागरादुत्ततुमिच्छपीति । नहि नधा अवरे के मस्मीरमृतो नचाः पारं तरिष्यतीति! ॥ ११ ॥ व | ` स यादि बरूयात्‌--अन्योऽहं श्ररीरात्‌ । शरीरं तु जायते, भ्रियते, वयोभिरते, मृद्धावम।पयते, शचखारन्यादिमिश् विनाश्यते, व्याधिभिश्च युज्यते । तस्मिन्मरं स्वकृतधर्माधमेवशञात्‌ पक्षी नीडमिव प्रविष्टः । पुनः पुनः रीरविनाञ्चे पर्माधमंव्ाच्छरी- रान्तरं यास्यामि, पूेनीडविनाश्चे पक्षी नीडान्तरम्‌ । एवमेषाहमनादो संसारे देव- तियडमनुष्यनिरयस्थानेषु स्वकमंश्चादुपाचगुपात्तं शरीरं त्यजनु, नवं नवं चान्यदुपाद्‌- दनः, जन्ममरणप्रबन्धचक्रे घरीयन्त्रपत्‌ स्वकमंमा प्राम्यमाणः, क्रमेणेदं श्षरीरमासाच, संसारचक्रभ्रमणादस्मानिर्विष्णः, मगवन्तथुपसननोऽस्मि संसारचक्रभरमणप्रज्षमाय । तस्मा- जित्य एवाहं शरीरादन्यः--सरीशण्यागच्छन्त्यपगच्छन्ति च वासां सीव पुरुषस्येति । १२॥ श रीरस्यात्मत्वे संसारसाग रादुत्तितीर्षा नोपप॑यते । तस्यात्रेवान्यथाभूतस्य परलोकगमनायोग्य- त्वावगमादित्याह्-आचार्यो ब्रूथात्‌ । इहैव तव सोम्य मृतस्य ज्ञरीरं वयोभिरदते भृःदूावं वाऽऽपद्यते तत्र कथं संसारसागरादुतवुंपिच्छसीति । इदैवान्यथाभूतस्य नास्ति परलखोकसंभावनेत्येतद्दृष्टान्तेन स्पष्टयत्ति- नहि नद्या अवरे कके भस्मीभूतो नद्याः पारं तरिष्यतीति ॥ ११॥ शिष्यस्तु देहातिरिक्त मात्मानमादाय शङ्खत- स यदि ब्रादन्योऽहूं शरीरात्‌ शरीरन्तु जायते च्रियते वथोभिरखते मर्धावं वाऽऽप्यते शस्त्रा- ग्थादिभिदच विनाइयते व्याविभिश्च युज्यते । कथं ताहि तव शरीरत्वेन प्रतिभानमित्या ङ्बाह्‌-- तस्मिन्‌ अहं स्वकृतथधमविमंवशास्‌ पक्षी नोडमिव प्रविष्टः । तहि गृहीतदेहविनारे पूनः शरीरान्तरं तव कथं सिध्येत्तवाह- पुनः पुनः शरीरविनाशे धर्माघमंवशषात्‌ शरोरान्तरं यास्यामि पुवेनीडविनाशे पक्षीव नोडान्तरम्‌ । एवमेवाहमनादौ संसारे देवतियंङ्मनुष्यनिरयस्यानेषु स्वकृेतकमंवशादृपात्तमुपात्त शरीरं त्यजन्‌ नवं नवं च अन्धदुपाददानो जन्ममरणभ्रबन्धचक्र घरोयन्त्रवत्‌ स्वकमणा चआराम्यमाणः क्रमेणेदं शरौरमासाद्य संसारचक्रभ्रमणात्‌ अस्मान्निविण्णो भगवन्तमुपसन्नोऽस्मि संसारचक्रथ्रमण- प्ररामायेति । तत्तककर्मानुसारेण तत्तच्छरोरं प्रत्तिषद्यमानस्य तव मदुपगमनं कथमधुना सम्वृत्तमित्या- श ङ्कयाह-एवमिति । इतिशब्दो यथोक्तन्यायेन शरीराव्यतिरेको मम नास्तीत्येवमथः । शरीरा- दन्यत्वे फलितमाह- तस्मान्नित्य एवाहं शरोरादन्यः। भात्मन्यागमापायप्रत्तीततौ कथं श रीरान्यत्वेन नित्यत्वमिव्याश ्घयाह-शषरी राणि आगच्छन्त्यपगच्छन्ति च वासांसोव पुरुषस्येति ॥ १२॥ १. तरिष्यसोति | २. व्याघ्याधिभिरदच प्रयुज्यते । पा» १२५ 41 १६ ९० २४ २८ १२६ उपदेश्षसाहसी आचार्यो ब्रुयात्‌-साष्ववादीः, ` सम्यक्‌ पश्यसि, कथं ृषाऽवादीः- ब्राह्मणपत्रोऽ- दोऽन्वयो ब्रक्षचा्यासम्‌, गृहस्थो वा, इदानीमस्मि प्रमहंसपरिवाडिति ॥ १३ ॥ स यदि यात्‌- भगवन्‌ कथमहं मृषाऽवादिषमिति ॥ १४ ॥ तं प्रति ब्रयादाचायेः--यतस्त्वं मिन्नजात्यन्वयसंस्छारं शरीरं जात्यन्वयसंस्कार वेजितस्यात्मनः प्रत्यभ्यज्ञासीत्राह्षणपुश्रोऽदोऽन्वय इत्यादिना वास्येनेति ॥ १५॥ स यदि पृच्छेत्‌--कथं भिन्नजात्यन्वयसंस्कारं शरीरं, कथं वा अहं जात्यन्वय ` सस्कारवर्जितः १ इति ॥ १६ ॥ आचार्यो ब्रयात्‌-- शृणु, सोम्य, यथेदं शरीरं त्वत्तो भिन्नं भिन्नजात्यन्वय- संस्कारम; त्वं च जात्यन्वयसंस्ारयजितः। इत्युक्त्वा तं स्मारयेत्‌-स्मतुमहसि, सोम्य परमात्मानं स्वात्मानं ` यथोक्तलक्षणं श्रावितोऽसि "सदेव सोम्येदं” इत्यादिभिः श्रतिभिः स्मृतिभिशथ, लक्षणं च तस्य भ्रतिभिः स्मृति्िश ॥ १७॥ लब्धप्रमात्मरक्षणस्मृतये ब्रथात्‌--योऽसावाकाशनामा नामंरूपाम्यामर्थान्तर- भृतोऽश्षरोरः, अस्थुलादिलक्षणः, अपहतपाप्मत्वादिरश्षण्, सर्वेः संसारधर्मेरनागन्धितः आत्मनो देहातिरिक्तत्वं रिष्योक्तमद्खीकृत्य तस्य मिथ्यावादित्वमाद्‌ आचार्यो ब्रयात्‌ साध्ववादीः सम्यक्पत्यसि कथं मृष।ऽवादो; ब्राह्यणपुत्रोऽदोऽन्वयो ब्रह्यचायसिम्‌ गृहस्थो वा इदानीमस्मि परमहंसपरिव्राडिति \। १२३ ॥ रिष्यस्य मिथ्यावादित्वं प्रहनप्रतिवचनाभ्यां प्रकटीकतुं प्रक्रमते-स यदि रयात्‌ कथमहं मृषाऽवादिषमिति ।। १४ ॥ तं प्रति ब्रूयादाचार्यो यतस्त्वं भिन्नजात्यन्वयसंस्कारं शरीरं जात्यन्वयसंस्कार्वजितस्यात्मनः प्रत्यभ्यज्ञासीर्ब्ाह्मणपुत्रोऽदोन्वय इत्येवमादिना वाक्येनेति । भिन्नासु जातिष्वन्वयः संस्कारस्चोपनयनादियंस्य तत्तथोक्तम्‌ । जात्यादिवजितस्यात्मनो जात्यादिगप्रतिज्ञानान्मृषावादितेत्यथः ॥ १५॥। तत्र. रिष्यस्य प्रहनद्रयं दरंयति-- स यदि पुच्छेत्‌ कथं भिघ्रजात्यन्वयसस्कारं शरीरं कथं वा अहं जात्यन्वयसंस्कारर्वाजत इति १६॥। उत्तरप्रतिज्ञामाचायंस्य प्रस्तौति- आचार्यो ब्रथात्‌ शृणु सोम्य, यथेदं शरीरं त्वत्तो भिन्नं भिन्न जात्यन्वयसंस्कारं त्वं च जात्यन्वय- संस्कार्वजितः । प्रतिज्ञादयं निर्वोदुमुक्त ॒स्मारयति--इत्युक्त्वा तं स्मारयेतु-स्मतुंमहंसि सोम्य परमात्मानं सर्वात्मानं यथोक्तलक्षणं श्रावितोऽसि सदेव सोम्येदम्‌" इत्यादिश्च तिभिः स्मृतिभिदच । लक्षणं च तस्य श्रुतिभिः स्मृतिभिदच ।। १७ ॥ लन्धपरमात्मलक्षणस्मृतये ब्रयात्‌--रुब्धा परमात्मलक्षणस्य स्मृतिर्येन तस्मे शिष्याय ब्रूयात्‌ । परमात्मनः सकाशादाकाशादिसुष्टिक्रिमेण शरीरोत्पत्तिप्रकारमाह--लब्धेत्यादिना । परस्य सष्टुरा- कारो वै नामे'त्यादिनानाविघश्रत्यवष्टम्भेन स्वरूपं निरूपयति--योऽसावाकाशनामा नामरूपा- म्यामथन्तिरभुतोऽशरीरोऽस्थलादिलक्षणोऽपहतपाप्मत्वादिलक्षणदच सर्वैः संसारधर्मेरनामन्धितो 4: १६ ९० २४ २८ ३९ गनाः - १९७ यत्ाक्षादपरोश्षाद्ब्रह्म, य आत्मा सर्वान्तरः, अदृष्टो दरश, अश्रुतः श्रोता, अमतो मन्ता, अविज्ञातो विज्ञाता नित्यशिज्ञानस्वरूपः, अनन्तरः, अबाद्यः, वि्गानघन एव, परिपूणं आकाश्चवत्‌, अनन्तशक्तिः, आत्मा सवस्य, अक्षनायादिवर्जितः, आविभावतिरोभाव- वर्जितश्च, स्वात्मविलक्षणयोर्नामरूपयोजेगद्नीजभतयोः स्वात्मस्थयोस्तच्ान्यत्ाभ्याम- ४ निवे चनीययोः स्वसंवेय योः सद्धावमात्रेणा चिन्त्यशक्तित्वादथाकर्ताऽव्याङृतयोः ॥ १८ ॥ ते नामरूपे अन्याकृते सती व्याक्रियमाणे तस्सादेतस्मादात्मन आकाशनामा- कृती संवृत्ते । तच्चाकाश्ाख्यं भूतं, अनेन प्रकारेण, परमात्मनः संभूतं, प्रसन्नादिव सङिलान्मरमिव फेनम्‌ । न सलिक, न च सलिलादत्यन्तं भिन्नं फेनं--पलिलव्यतिरे- य ेणादश्ेनात्‌; सलिलं तु खच्छं, अन्यच्च फेनान्मलस्पात्‌ । एवं परमात्मा नाम- यत्साक्षादपरोक्षाद्‌ ब्रह्म एष त आत्मा सर्वान्तरः" "अदृष्टो व्रष्टाञ्धुतः शोताऽमतो मन्ताऽविज्ञातो विज्ञाता नित्यविज्ञानस्वरूपः अनन्तरोऽबाह्यः विज्ञानघन एव परिपूर्ण; आकाशवत्‌, अनन्तशक्तिरात्मा सवस्य अश्चनाधादिवजितः आविर्भवति रोभावर्षजितश्च स्वात्मबिलक्षणयोः नामरूपयोः जगद्‌बोजभूतयो १२ स्वात्मस्थथोः तत््वान्यस्वाम्धामनिवेचनोधयोः स्वसंवेद्यः सदुावमात्रेणाचिन्त्यशक्तित्वात्‌ व्याकर्ताऽ- व्याकृतयोः | परिपूणत्वे टृष्टान्तमाह्-आकाश्चवदिति। त्स्य विचित्रकायंहैतुत्वे हैतुमाह--अनन्तेति । | सवंस्यात्मेति सम्बन्धः । योऽसावाकारानामा परमेश्वरो मायावो स नामहूपयो रब्याकृतयो रचिन्त्यशक्ति १६ त्वाद्व्याकर्ता माकाशो वै नाम नामषू्ययोनिवंहितेत्यादिभ्रुतेरित्याह-स्वात्मविलक्षणयोनमिरूपयो- जंगद्रीजभूतयोः स्वात्मश्थयोस्तत्वान्यत्वाम्यामनिवंचनोयथोः स्वसवेद्ययोः सद्ुवमात्रेणाचिन्त्यशक्ति- त्वादृव्याकर्ताऽव्याकृतयोः ॥ १८ ॥1 ते नामरूपे अव्याकृते सतो व्याक्रिथमाणे तस्मादेतस्मादात्मन आकाशनामज्ती संवृत्ते! २० तयोः स्वातन्त्यं व्यावरत्तंयति-स्वात्मस्थयोरिति तयोः साधकं साक्षिचेतन्यमित्याह-स्वसवेदयो रिति। स्वगतविकारव्यतिरेकेण संनिधिमत्रेण व्याकतुंतवे हेतुमाह-अचिन्त्येति । भनभिन्यक्तयोर्नमि रूपराक्त्योयंदाऽसौ कार्याकारेण निष्पादयिता तदा कि निष्पन्नं भवतीत्याशङ्याह-ते नामरूपे इति । एतेन तस्माद्रा एतस्मादात्मन आकाशः सम्भूत" इति वाक्यस्यार्थो दशितो भवतीत्याहु-तच्वा- २४ काशास्यं भूतमनेन प्रकारेण परमात्मनः सम्भूतम्‌ । सम्मूतशब्दप्रापतां परिणामशङ्कां व्यावत्तंयितु दृष्टान्तमाह्‌-प्र पन्नात्सलिलानमलमिव फेनम्‌ । सलिरूव्यतिरेकेणादशंनात्‌ । सलिले दृष्टेऽपि फेनस्याटृष्टरि- त्यथंः। परमात्मनो नामरूपाभ्यां असंस्पुषटत्वं दृष्टान्तेन साधयति--पलिकं तु स्वच्छम्‌ अन्यत्फेनान्मल- ख्पात्‌ । एवं परमात्मा नापरूपाञ्यामन्यः फेनस्थानोयाम्यां शुद्धः प्रसन्नप्तद्विलक्षणः । परस्य ताभ्या- २८ मन्यत्वे नेसगिकेणागन्तुकेन च दोषेणासंस्पर्शात्ताभ्यां जडाभ्यरां विलभ्नणत्वेनाजडबोधात्मत्वं सिद्ध- १, य अत्मा सर्वान्तरः-पा, १२८ ` उपदेशसाहस्री रूपाम्यामन्यः फेनस्थानीयाभ्यां, शुद्धः प्रसन्नस्तद्विलक्षणः । ते नामरूपे अग्याकृते सती व्याक्रियमणे फेनस्थानीये आषाश्नामाङद्ृती संृत्ते ॥ १९ ॥ ततोऽपि स्थलभावमापद्यमाने नामषूपे व्याक्रियमाणे वायुभावमापयेते, ततोऽ प्यग्निभावम्‌, अग्नेरन्भावं, ततः पथिवीमावम्‌-हत्येवंक्रमेण पूप भावस्योत्तरोत्तरायु प्रवेशेन पञ्च महामतानि पृथिव्यन्तान्युत्पन्नानि । ततः पश्चमहाभूतगुणविशिष्टा परथिवी | पृथिव्याश्च पञ्चात्मिका व्रीहियवाधया ओषधयो जायन्ते । ताभ्यो भक्िताम्यो लोहितं, शुक्र च स्रीपुसश्षरीरसम्बन्षि जायते । तदुभयमृतुकारऽपिवाप्रयुक्त ङा मख्रज निमेथनोद्‌भतं त्रसस्छृत गभांश्चये निषिच्यते । तत्‌ स्रयोनिरस।चुप्रवेशेन विवधेमानं गभौभितं नवमे दक्षमे वा मासि जायते॥ २०॥ तज्जातं लन्धनामाड़ृतिकं जातकर्मादि मिमन्त्र संस्कृतं पुनःउपनयनसंस्कारयोगेन ब्रह्मचारिसज्ञं भवति । तदेव शरीरं पत्नीसंयोगसंस्कारयोगेन गृहस्थपंजञं भवति । तदेव बनस्थसस्कारेण तापससंज्ञं भवति । तदेष क्रियाविनिवृत्तिनिमित्तसंस्कारेण परिव्राट्स भवति । इत्येवं त्वत्तो भिन्नं भिन्नजास्यन्वयसंस्कारं शरीरम्‌ ॥ २१ ॥ मित्याह-शुद्ध इति ॥ पूवस्य वाक्यस्याथंमनद्याकाशाद्रायुरित्यस्याथंमाह-ते नामरूपे अन्याकृते सतो ठ्याक्रिथमाणे फेनस्थानीये आकाशनामाकृती संवृत्ते ॥ १९ ॥ वायोरग्निरग्नेरापोऽद्धवयः पृथिवीति वाक्यत्रयस्या्थं संगृह्लति- ततोऽपि स्थलभावमापद्यमाने नामरूपे व्याक्गियमाणे वायुभावमापद्येते । ततोऽप्यश्निभावम्‌ अग्नेरग्भावं ततः पुथिवोभ\वमिति । सृष्ष्मभूतोत्पत्तिक्रमेण स्थूरभूतानाम्‌त्पत्तिमत्र विवक्षितामुपसंह रति- एवं करमेण पुवपुवस्योत्तरोरानुप्रवेशेन पंचभूतानि पृथिव्यन्तान्युत्पन्नानि । उत्तरस्मिननुत्तरस्मिन्भूते पूवंस्य पूवस्य भूतस्यानुप्रवेशेन पञ्चानां भूतानामन्तिमा पृथिवी शन्दस्पशंरूपरसगन्धगुणविरिष्टा निष्पन्नेत्याह-ततः पच्चमहाभुतगुणविश्िष्टा पथिवो ! प॒थिव्याइच पन्नात्मिक्यो ब्रोहियवाद्या ओषधयो जायन्ते । पथिव्या ओषधय इत्यस्याथेमाह-पुथिव्यादचेति । ओषधीभ्योऽन्नमित्यस्याथंमाह्‌- ताभ्यो भक्षिताभ्यो लोहितं शुक्र स्त्रीपुंशरीरसम्बन्धि जायते । अन्नात्‌ पुरुष इत्यस्यार्थं कथयति--तदुभय- मृतुकारेऽविद्याप्रयुक्तकामखजनि्मंथनोदभूतं सन्त्रसस्कृतं गर्माकये निषिच्यते । तत्स्वयोनिरसानुप्रवेशेन वधंमानं गभभितं द्मे नवमे वा मासि जायते । अविदाप्रयुक्तः कामखजो मन्था तस्य निमंथना- दुद्भूतम्‌ । "गभं घेहि सिनीवालि गर्भँ धेहि पृथुष्ट्क'" इत्यादिमन्त्रसंस्कृतं भवतीत्याह-तदिति ।\२०॥ एवं सुषक्रिममुपोद्घातरूपेणोक्त्वा यदुक्तं भिन्नजात्यन्वयसंस्कारं शरीरमिति तदिदानीं दशंयति- तज्जातं रब्धनामाकृतिकं जातकर्मादिसंस्कृतं पुनरूपनयनसंस्कारयोगेन ब्रह्मचारिसंनं भवति । तदेव शरीरं पत्नौयोगसंस्कारयोगेन गृहस्थसंनं भवति । तदेव वनस्थसंस्कारेण तापससं्ञं भवति। तदेव क्रियाविनिवत्तिनिमित्तसंस्कारेण परिव्राटसंज्ञं भवति ! इत्येवं त्वत्तो भिन्नं भिन्नजात्यन्वय संस्कारं शरीरम्‌ । भिन्नजात्यन्वयसंस्कारं शरीरमिति शेषः ॥ २१॥ १२ १६ २९० [41 २८ गद्यमागः १२९ मनश्चेन्द्रियाणि च नामरूपात्मकान्येव, “अन्नमयं हि सोम्य मनः? इत्यादि- भरुतिस्यः ॥ २२ ॥ कथं चाहं मिन्नजात्यन्वयसंस्कारवजित इस्येतच्छणु-योऽसौ नामरूपयोर्व्याकता नामरूपविलक्षणः, स॒एव नामस्पे व्याङ्बेन्‌ -सुष्ट्वेदं श्षरोरं स््रयं संसारघमेव्जितो ४ नामरूप इह प्रविष्टोऽन्यैरदृष्टः स्वयं पश्यन्‌, तथाऽश्रुतः शृण्वन्‌, अमतो मन्वानः, ` अविक्षातो विजानन्‌, “सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरो नामानि इत्वाऽभिवदन्यदास्तेः इत्यस्मिन्नर्थे श्रुतयः सदसर्ः--“तत्यृष्रा तदेवायुप्रानिश्चत्‌", “अन्तः प्रविष्टः ्ञास्ता जनानाम्‌", “स एष इह प्रविष्टः, एष त आत्मा, “स एतमेव सोमानं विदार्यैतया द्वारा प्राप्तः, “एष सर्वेषु भूतेषु गूटोरमा, “शेयं देषतेक्षत हन्ताहमि- मास्ति देवताः” “अक्षरीरं शरीरेषु" इत्या्ाः ॥ र२॥ __ ___ स्थूलररीराभिमानादेवं शिष्यं व्युत्थाप्य सूक्ष्मशरीरादपि व्धुत्थापयत्ि--मनश्चेति । मनर्चे{द्रिथाणि च नामशूपात्मकान्येव “अन्नमयं हि सोभ्य सन'' इत्यादिक्रुतिभ्यः। १२ मन आदिरात्मा न भवति भौतिकत्वाद्‌ धटवदित्यमिप्रेत्य भौतिकत्वं साधयति । अन्नमयं हि सोम्य मन' इत्यादिश्नुतिभ्यः ॥ २२ ॥ दवितीयं चोयमन्‌च निरस्यति- | कथ चाहं भिन्नजात्यन्वयसंस्क!रवजित इत्येतच्छणु । परमात्मा नामरूपयोरव्यकिर्ता नामरूपाभ्यां १६ विलक्षणो नामरूपे व्याकुव॑स्व्याकृताभ्यां नामरूपाभ्यां सृष्टे शरीरे स्वयं खष्टा नामरूपात्मके तस्मिन्‌ जीवभावेन प्रविष्टः सर्वेः संसारधर्मर्जातकर्मादिभिवंजितः ! परस्य तदभावात्तस्येव जीवत्वात्तस्मिन्नि- वास्मिन्नपि तदयोगादित्याह्‌-- योऽसौ नामरूपयोर्ग्याकर्ता नामरूपविलक्षणः स एष नामरूपे व्याकुवन्‌सुऽट्बेदं क्षरोरं स्वयं संसार- २० धमंवजितो नामरूप इह प्रविष्टोऽन्येरदृष्टः स्वयं पश्यन्‌ तथाऽधुतः श्युष्वन्‌ अनतो मन्वानः अविज्ञातो विजानन्‌ सर्वाणि रूपाणि विचित्य घोरो नामानि कृत्वाऽभिवदन्‌ यदास्ते, इत्येतस्मिन्तथे श्रुतयः सहसरक्ञः ^तत्युष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्‌" अन्तः प्रविष्टः ज्ञास्ता जनानाम्‌, "स एष इह प्रविष्टः", “एष त आत्मा, स एतमेव सोभानं विदार्येतधा हारा प्रापद्यत, "एष स्वेषु भूतेषु गढोत्मा न प्रकाशते नियं देवतेक्षत॒ ` २४ ~` ` हन्ताहमिमास्तिलरो देवताः, अशरोरं शरीरेष्वित्याद्याः । - | । ५, परमात्मा चेदिह शरीरे नामरूपात्मके प्रविष्टस्तहि किमिति सर्वे्नोपभ्यते । नीडप्रविष्टशकूनि- स अदृष्टो द्रष्टाऽ्रुतः श्रोताऽमतो मन्ता भविज्ञातो विज्ञातेति श्रुत्यथं दशंयति--अन्येरिति । श्रुत्यन्तरं पठति--र्वाणीति। विचित्य निर्माय धीरः सवंज्ञो नामानि च तेषां कृत्वा जीवभावमाप- २८ न्नोऽशि॒दन्यदारते यो वतते तं विद्वानमृतो भवतीति सम्बन्धः । परेणाव्याप्तदेशाभावात्तस्य प्रवेशो न व्याशङ्खय यथा व्यापकस्याप्याकारास्य जरे प्रतिबिम्बभावेन प्रवेशोऽनुभवसिदस्तथा परस्याप्यात्मेलोऽविदयातत्कारयेषु परतिबिम्बभाव एव प्रवेरो नानाश्रुतिस्मृतिसिद्धो नापकापमहंतीत्याह ` अस्मिनिति ॥ २२ ॥ | २३२ १७ १३० उपदेशसाहस्रो स्पृतयोऽपि-- “आत्मेव देवताः सर्वाः”, “नवद्वारे पुरे देही", “शत्रज्नं ॒चापि भां विद्धि । सम्‌ सवषु भृतेषु” । 'उपद्र्ाऽनुमन्ता च्‌" ““वुत्तुभः पुरुषस्त्वन्यः 9 ( (अक्षरीरं 4. शरीरेषु, इत्याद्याः । तस्मोज्जास्यन्वयसंस्छारवभितस्त्व मिति सिद्धम्‌ ॥ २४ ॥ स यदि जयात्‌- अन्य एवाहमह्ः सुखी दुःखी बद्धः संसारी, अन्योऽसौ मदिलक्षणोऽसंसारी देवः, तमहं बल्युपहारनमस्छारा दिभिवंर्णाधिमकमेभिश्राराष्य संसार- सागरादु ततितीष्रस्मि-कथमहं स एव ! इति ॥ २५॥ आचार्यो तरुयात्‌- नैवं सोम्य, प्रतिपत्तमहेसि-प्रतिषिद्धत्वाद्धेदभ्रतिपत्तेः । प्रतिषिद्धा मेदगप्रतिपत्तिरिस्यत आद--! अन्योऽसावन्योऽदमस्मीति न स वेद्‌, “ब्रह्म तं परादाद्योज्न्यत्रात्मनो जहम वेद, “भृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव दह्यति इत्येवमायाः ॥ २६ ॥ एता एव श्रतयो मेद्प्रतिपकतेः संसारगमनं दश्चेयन्ति ॥ २७ ॥ अमेदप्रतिपत्तेथ मोश्चं दश्चयन्ति सदसश्चः। “स आत्मा त्लमसि इति परमात्मभावं विधाय “आचायबान्‌ पुरुषो वेद” हर्युक्त्वा ' तस्य तावदेव चिरम्‌ इति मोक्षं दश्चयन्ति अमेदविज्ञानाद्रेव । सत्याभिसन्धस्यातष्करस्येव दाहाद्यभावद््टान्तेन १२ स्मतयोऽपि--“आत्मेव देवताः सर्वाः नवद्वारे पुरे देही, क्षेत्रजं चापि भां विद्धि”, "समं स्वेषु 'उपद्रष्टाऽनुमन्ता उत्तमः पुर्षस्त्वम्यः अन्लरीरं शरोरेषु" इत्याद्याः । तस्मात्‌ जात्यन्वय- ष इति सिद्धम्‌ । परव ॥ परस्यंवात्मनो जीवमवे श्रुतिस्मृतिसिद्धे फलितमाह- तस्मात्‌ जात्यन्वयसंस्कारर्वाज तस्त्व मिति सिद्धम्‌ ॥ २४॥ परमात्माभेदोपदेरोन जीवस्य संसारर्वाजतत्वमुक्तम्‌ । तत्र स्वानुभववि रोधं शङुते-स यदि श्यात्‌ अन्य एवाहभकः सुखो दुःखो बदढः संसारी अन्योऽसौ मद्विलक्षणः असंषारो देवस्तमहं बल्युषहार- नेमस्कारादिभिवेर्णाश्चमकमभिदचाराध्य संसारसागरादृत्तितीषुंरस्मि कथमहं स एवेति कथं तहि तव संसारनिवृत्तिरित्याशङ्कयाह-तमहमिति । अमेदप्रतिपत्त्या संसारनिवृत्तिस्तु न ` सिद्धधति स्वप्रतिपत्तिविरुद्धत्वादिति निगमयत्ति--कथमिति ॥ २५॥ जीवेह्वरयोरन्यत्वं प्रतिपत्तुमयुक्तमिति परिह्रति-भ्राबार्यो ब्रयात्‌- नेवं सोभ्य, प्रतिपत्तुमहसि, कथप्रतिषिद्धत्वाद्ददप्रतिपत्तेः। कथं प्रतिषिद्धा मेदप्रतिपत्तिरित्यत आह-अन्योऽसावन्योऽहमस्मीति न ` स वेव, ब्रह्य तं परादाद्ोऽन्यत्रात्मनो रह्म वेड, मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव परयति इत्येवमाद्याः | यत्त मेदप्रतिपत्तेरुक्तं प्रतिषिद्धत्वं तत्प्र्नद्वारा प्रकटयति--कथं प्रतिषिद्धा भेदप्रतिपत्तिरिति चेत्तत्राह - अन्योऽसावन्योऽहमस्मि न स वेद' यथा पुः । ब्रह्म तम्‌ पराबाद्योऽन्यत्रात्मनो ब्रह्य वेद मृत्यो स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पयति इत्येवमाद्याः श्रुतयो मेदप्रतिपत्ति निषेधन्तीति सम्बन्धः ॥ २६॥ ८ न केवर मेदप्रतिपत्ति निषेधन्ति श्रुतयः किन्त्वनथहेतुत्वमपि दशंयन्तीत्याह-एता एव भुक्यो ,^ स्ेदप्रतिपत्तः संसारगमनं दशंयन्ति ॥ २७॥ अमेदध्रतिप्तेश्च मोक्षं वयन्ति सहस्रशः "स॒ आत्मा तच्वमसी'ति परमात्मभावं विष्य वेदेत्युक्त्वा तस्य तावदेव चिरमिति भोक्षं दर्हयन्ति बभेदविज्ञानादेव सत्या्भिरन्ध १६ २० २४ र ^ ` ३२ गद्यनामः १३१ संसाराभावं दश्षेयन्ति। भेददश्च॑नादष्याभिखन्धस्य संसारगमनं दश्चेयन्ति तस्करस्येब दाहादिदृशन्तेन “त इह व्याघो वा? इत्यादिना च ॥ २८ ॥ अमेददश्चनात्‌ “स स्वराडभवति” इत्युक्त्वा, तद्विपरीतेन मेददश्चनेन संसारगमनं दश्चेयन्ति-- “अथ येञ्यथाऽतो विदुरन्यराजानस्ते क्षय्यलोका भवन्तिति प्रतिश्चाखम्‌ । तस्मान्ृषेकेवमवादीः “्राह्मणपूत्रोऽदोऽन्वयः संसारी परमत्म विरक्षणः” इति ॥ २९ ॥ तस्मात्‌-्रतिषिद्धत्वादधेदद्नस्य, मेदविषयत्वाच्च कर्मोपादानस्य, कमेसाधन- त्वाच्च यज्ञोपवीतादेः कमेसाधनोपादानस्थ परमात्मामेदग्रतिपस्या प्रतिषेषः ङतो वेदितव्यः । कमणां तत्साधनानां च यज्ञोपवीतादीनां परमात्माऽमेदश्रतिपत्तिविरुद्तवात्‌, संसारिणो हि कमांणि विधीयन्ते, तत्साधनानि च यज्ोपवीतादीनि, न परमात्मनोऽ. स्थातस्करस्येव दाहादभावदृषटान्तेन संस्ारामावं दर्ायन्ति । मेदवर्शनादसत्याभिसन्षस्य संसारगमनं दर्लयन्ति तस्करस्येव बाहादिवृषटान्तेन । अभेदप्रतिपत्तिरेव कत्तव्येत्यत्र हेतुमाह-अभेदप्रतिपत्तेऽचेति । अभेदविज्ञानादेव सत्थाभिसंधस्थातस्करस्येव दाहाद्यभावदृष्टान्तेन संसाराभावं दर्हायन्ति । फितदात्म्य- ` मिदं सवं तत्सत्यमिति श्रुतेरेकात्म्यमेव सत्यं तत्र सन्धानदादर्थं यस्य तस्य संसाराभावमभेद- विज्ञानदेव दशंयन्ति । पुरुषं सौम्य हस्तगृहीतमानयन्ति इत्या्याः श्रुतयोऽतस्करस्य तप्तपरदुग्रहणे दाहाद्यभावदृष्टान्तेनेव्यथंः । वाचारम्भरणं विकारो नामधेयमि'त्यादिश्रूतेरसत्यं मनुष्यत्वब्राह्यणत्वादि, तदभिमन्यमानस्य परमात्ममेददशंनात्‌ ता एव श्रुतयः संसारं दशंयन्तीत्याह-भेददर्शनादषत्थाभि- सन्धघ्य संसारगमनं दर्शयन्ति तस्करस्थेष वाहादिवृषटान्तेन ! सुषुप्ते च सति सम्पद्य न विदुः सति सम्पत्स्यामह्‌ इत्यैक्यज्ञानाभावापराधेन त इह्‌ व्याघ्रो वा" सिंहो वेत्यादिना यद्यद्धवन्ति तदाभवन्तीति संसारगमनं दशेयन्तीत्याह--त इह व्याघ्रो वेत्यादिना । २८ ॥ इतरचाभेदप्रतिपत्तिरेव कत्तव्येत्याह- प्रभेदवर्शानातु स ॒स्वरा्भवतोत्युक्त्वा तद्टिषरोतेन भेददर्शनेन संसारगमनं दर्शयन्ति--अथ येऽन्यथातो विदुरन्यराजानस्ते क्षप्यलोका भवन्तीति प्रतिशाखम्‌ । सर्वासु शखास्वभेदप्रतिपत्त्या कंवल्यं सिद्धयतीत्युक्तत्वात्तस्मिन्नेवा्थे श्रुती- नामर्ति तात्पयंमिति सूचयत्ति-प्रतिक्षाखमिति । श्रुतीनामेक्ये तात्पर्ये सिद्धे फलितमाह- तस्मात्‌ मृषेवेवमवादोः ब्राह्मणपुत्रोऽदोन्वयः संसारो परमात्मविलक्षण इति ।॥ २९॥। परमात्मेक्य प्रतिपत्तौ च श्रुतितात्पयं सिद्धे सवंकमंतत्साधनसंन्यासोऽपि श्रुत्यमिप्रेतः सेत्स्यतो- त्याह्‌--पस्मात्‌ प्रतिषिद्धःशड ददक्नस्य भेदविषयत्वाच्च कर्भोपादानस्य कमंपाधनत्वाच्च यज्ञो पवीतादः कमं राधनोपारानस्थ परमात्माभेदग्रतिपच्या प्रतिषेषः कृतो वेदितव्यः कमणां तत्साधनानां च परमात्माभेदप्रतिपत्ति विर्ढत्वात्‌ विदरद्िषयत्वान्न विद्याविरुद्त्वेन प्याज्यत्वमित्याशङ्कथाह-संसारिणो हि कर्माणि विधोयत्ते १९ १६ २७ [41 २८ १३२ उपदैदासाहस्नी मेददर्चिनः । मेददश्चेनमात्रेण च तसोऽन्यत्वम्‌ ॥ ३२० ॥ ध | € यदि कर्माणि कतेग्यानि, न निविवतेयिषितानि, कमेसाधनासम्बन्धिनः कमे निमिच्जात्याश्रमा्यसम्बम्धिनथ, परमात्मनआत्मनेवामेदप्रतिपत्ति नावक्ष्यत्‌- “स आत्मा तत्वमसि" इत्येवमादिमिनिंत्रितस्पेवास्येः । मेदग्रतिपत्तिनिन्दां च नाभ्य धास्यत्‌ ॥ ३१ ॥ “एष नित्यो महिमा ब्राङ्षणस्य?, “अनन्वागतं पुण्येनानन्वागतं पापेन, "अत्र स्तेनोऽस्तेन५?--इत्यादिना कर्मासम्बन्धिस्वरूपतवं कमेनिमित्तवणाचसम्बन्धरूपतां च नास्यधास्यत्‌, कर्माणि च कमंसाधनानि च यज्ञोपवीतादीनि यद्यपरितित्याजयिषितानि; तस्मात्ससाधनं कमं परित्यक्तव्यं शरयक्षणा--परमात्मामेददश्चनविरोधात्‌- आत्मा च. परं एव प्रतिपत्तव्यो यथाशरुत्यक्तलक्षणः ॥ २२ ॥ तत्साधनानि च यजोपवीतादीनि न परमात्मनोऽभेददशिनः। भेददशेनमातन्नेण च ततोऽन्यत्वम्‌ । संसारिणोऽपि परमात्मनोऽनन्यत्वात्कथं कमंविधिरित्याशङ्कयाह- भेददशनमात्रेणेति ॥ २० ॥ यत्तु परमात्मेक्यप्रतिपत्त्यां कमंणां तत्साधनानां च श्रुत्या प्रतिषेधः कृत इति तद्रयत्तिरेकमुखेन प्रपञ्चयत्ति-~ यदि च कर्माणि कर्तव्यानि न निविवतंयिषितानि कमंसाधनासम्बन्धिनः कमंनिमित्तजात्या- धमाद्यसम्बन्धिनश्च परमात्मनः आत्मनेवामेदध्रतिषत्ति नवक्ष्यत्स आत्मा तत्त्वमसीत्येव मादिभिनि- शिचितरूपेवकयेः भेदप्रतिपत्तिनिन्दां च नाम्यधास्यत्‌ । किच मन्योः स मत्युमाप्नोत्तीत्यादिना मेदप्रतिपंत्ति- निन्दोच्यते सा च नामिधीयेत यदि कर्माणि तत्साधनानि च न त्याजयितुमिष्टानि अतो भेदप्रति- पत्तिनिन्दादशंनात्तानि तित्याजयषितानीत्याह्‌-भेदेति ॥ ३१ ॥ एष नित्यो मह ग ब्राह्यणस्य अनन्वागतं पुण्येनानन्वागतं पपेन अत्र स्तेनोऽस्तेन इत्यादिना कर्माषम्बन्धिस्वरूपत्वं कम॑निमित्तवर्णाभमाद्यसम्बन्धरूपतां च नाभ्यवास्यत्‌ कर्माणि च कमं साधनानि च यज्ञोपवीतादोनि यद्यपरितित्याजयिषितानि । तस्मात्‌ ससाधनं कमं परित्यक्तव्यं मुमक्षुणा परमात्माभेदवदर्शनविरोधात्‌ आत्मा च पर एवेति प्रतिपत्तव्यः यथाभरुत्युक्तलक्षणः । किञ्च॒ कमेमिरसम्बद्धत्वं कमंनिमिततवंर्णाश्रमादिभिश्चासम्बद्धत्वमात्मनोऽभिधीयते ततोऽपि कर्माणि तत्साधनानि च परित्याजयितुमिष्टानीत्याह--“एष' इत्यादिना । फलितं निगमयति तस्मा साधनं कमं परित्यक्तव्धम्‌ मुमृक्षुणा । तच्छब्दाथंमेव स्फोरयति-परमात्माऽभेददर्शान- विरोधात्‌ । मुमुक्षुणा कतंग्यं परमात्माभेददशंनमेव दशंयति- आत्मा च पर एव प्रतिपत्तव्यो यथाभत्युक्तलक्तषणः ॥ ३२ ॥ १९ १६ २५ ड. २९८ गमाः स यदि ब्रुयात्‌-भगवन्‌, द्यमने छिद्यमाने वा देहे प्रत्यक्षा वेदना; अशनायादिनिमित्तं च प्रत्यक्षं दुःखं मम । प्रश्ायमात्मा, “अयमात्माऽपहतपाप्मा विजरो विमृ्ुविश्षोको षिजिधत्सोऽपिपासः” सवेसंसारधमविवजितः श्रयते सवेश्रुतिषु स्मृतिषु च । कथं तदिलक्षणोऽनेकसंसारधमसंयुक्तः परमात्मानमात्मत्वेन मां च संसारिणं परमात्मत्वेनाग्निमिव शीतत्वेन प्रतिपद्य संसारी च सन्‌, सर्वाभ्यदयनिःभेयस- साधनेऽधिदृतः, अभ्युदयनिःशरेयससाधनानि कर्माणि तत्साधनानि यज्ञोपवीतादीनि कथं परित्यज्ेयम्‌ ! इति ॥ २३३ ॥ तं प्रति ब्रयात्‌-यदबोचो दह्यमाने छिद्यमाने वा देहे प्रत्यक्षा वेदनोपलभ्यते ममेति; तदसत्‌ । कस्मात्‌ ! दह्यमाने च्छिद्यमान इव वृष उपलश्धुरुपलम्यमाने कमेणि शरीरे दादच्छेदवेदनाया उपलम्यमानत्वादाहादिसमानाश्रयेव वेदना । यत्र हि दादद्ेदो वा क्रियते, तत्रैव व्यपदिशति दाहादिवेदनां रोकः, न वेदनां दादाचुषलन्धरीति । कथं ! क ते वेदनेति पृष्ट शिरसि मे वेदना, उरस्युदर इति बा, यत्र दादादिस्तत्रेव व्यपदिश्चति, न तुपलब्धरीति। यदुपलन्धरि वेदना स्यात्‌ वेदनानिमित्तं वा दादृच्छेदादि, वेदना भरयत्वेनोपदिशेदाहाचयाश्रयवत्‌ ॥ ३४ ॥ जीवेपरमात्मानौ भिन्नौ विरुद्धत्वात्‌ । पयः पावकवदित्यनुमानविरोधं शङ्धुते-- स यदि ब्रधाद्ूगवन्दह्यमाने च्षद्यमाने वा देहे प्रत्यक्षा वेवना अश्ञनाणदिनिनित्तं च प्रत्यक्ष दुःख मम । पररचात्माऽपहतपाप्मः विजरो विमूत्युविक्लोको विजिघत्सोऽपिपासः सवंसंसारकम- विवजितः श्रयते सवंश्तिष सपर तष च । कथं तद्विलक्षणोऽनेकसंसारघमयुक्तः परभात्मानमात्मत्वेन भां संसारिणं परमात्मत्वेनाग्निमिव शोतत्वेन प्रतिपद्येय । यदुक्तं सवंकमंणां तत्साधनानां च संन्यास सिद्धयतीति तत्राह-संप्रारी च सन्पर्वाभ्धुदयनिःेयससाधनेऽधिक्ृतोऽम्युदयनिःशवेयससाधनानि ` कर्माणि तत्साधनानि च यज्ञोपवोतादीनि कथं परित्थजेयमिति ॥ ३३ ॥ तत्रानुमानं हेत्वसिद्धया दूषयितुमुपक्रमते-तं प्रति ब्रथात्‌ यदकोचो दह्यमाने छिद्यमाने वा देहे ्रत्यक्ला वेदनोपलम्यते ममेति तदसत्‌। कस्मात्‌ दह्यमाने छिद्यमान इव वृक्ष उपलब्धुरुपलम्यमाने कमणि शरोरे दाहुच्छेदवेदनाया उपलम्पमानत्वात्‌ दाहा दिसमानाशयेव वेदना । यथा वृक्षे दह्यमाने छिद्य- माने च हश्यमाने तस्मिःनेव द्रष्टुहंशिकमंणि दाहछेदौ तस्प्रयुक्तक्छेशप्रतीतिर्च तत्रैव दृष्टा । तथेव देहे दह्यमाने छिद्यमाने चोपलभ्यमाने दाहादिसमानाश्रयेव दाहादिवेदना देहनिष्ठा तद्रेदनायाः शरीरे हश्यत्वात्‌ । मत्तोऽनात्मनि वेदनोपरुन्धिरित्यथंः । दाहादिवेदनाया दाहादिसमानाश्रयत्वमेव लोक- व्यपदेशवरोन विशदयति --यत्र हि दाहः छेदो वा क्रियते तत्रेव व्यपदिशति दाहादिवेदनां लोको न दाहाद्यु प्लब्धरीति । तमेव लोकव्यपदेशां प्ररनद्वारेण प्रकटयति--कथम्‌ । क्व ते वेदनेति पृष्ट श्िरसिमे वेदनोरस्थुदर इति वा यत्र दाहादिस्तत्रंव व्यपदिक्ाति नांपलन्धरोति । कमंकारकगतत्वेन वेदना महृस्यमानत्वान्नोपलन्धुवेंदनावत्त्वमिल्युक्तम्‌ । तत्रैव युक्त्यन्तरमाह्‌-यचुषलन्धरि वेदना स्यात्‌ वेदनानिभित्तं वा दाहच्छेशदि वेदनाश्रयत्वेनोपदिशेत्‌ दाहाद्याश्चयवत्‌ । १६१ १२ १६ २० र्ट २९८ ३२ ९९४ उपदेश्चसाहक्नौ स्वयं च नोपलभ्येत, चश्षुगेतरूपवत्‌ । तस्मादादच्छेदादिसमानश्रयत्वेनोपल- भ्यमानत्वादाहादिवत्कमभूतेव वेदना । भावरूपतवाच्च साभ्रया तण्डुलपाकवत्‌ । बेदना- समानाश्रय एव॒ तत्संस्कारः स्प्रतिसमानकाल एवोपलम्यमानत्वात्‌, वेदना विषयः तजिमित्तविषयश्च द्रेषोऽपि संस्कारसमानाश्रय एव । तथा चोक्तम्‌- “रूपसंस्कारतुन्याषी रागद्वेषौ भयं च यत्‌ गृह्यते धीश्रयं ॒तस्माज्ज्ञाता बुद्धोऽभयः सदा” ॥ २५ ॥ किमोभ्रयाः पुना स्पसस्कारादय इति ? उच्यते-यत्र कामादयः। क्र पुनस्ते कामादयः ? “कामः संङन्पो विचिकित्सा” इत्या दिभरतेबद्धवेव । तत्रेव स्पादि- सस्कारादयोऽपि, “कस्मिन्नु शूपाणि प्रतिष्ठितानीति हृदये" इति श्रतेः । “कामा येऽस्य हृदि श्रिताः", ^ती्णो हि तदा. सर्वाज्छोकान्‌ हृदयस्य, “असङ्गो इयम्‌", | तदा वेदनाश्चरयत्वेनोपरुन्धारमुपदिशेत्‌। यथा दाहाद्याश्रयं देहुमुपदिराति न च तथा लोकस्य व्यपदेशो हकश््यत इत्यथः ।॥ ३४॥ इतोऽपि नोपलन्धुगता वेदना सिद्धयतीत्याह्‌- स्वयं च नोपङृभ्येत । थथा चक्षुगंतं रूपं तेनेव चक्षुषा न गह्यते । तथाऽऽत्मगता चेद्रेदना नेवा- त्मनोपलभ्येतत । कतुत्वकमंत्वयोरेकत्रानूपपत्तेरित्यथंः । भात्मनो वेद वाश्रयत्वासंभवमुपसंहरति- तस्माद्‌दाहच्छेदादिसमानाश्रयत्वेनोपलम्यमानत्वादुदाहादिवत्क्मंभूतेव वेदना । आत्मा वेदनाश्रयो न ` भवति किन्तु निराश्रयेवं वेदनेत्याश्कुय क्रियात्वात्तस्याः साश्रयत्वं, पाकादिवदित्याहु -भावरूप- त्वाच्च साश्रया तण्डुलपाकवत्‌ । अनादिसन्ततिपतितपूवक्षणस्येव वासनात्वात्तस्या न करिचदाश्रयोऽ स्तीत्याराङ्याह-वेदनासमानाश्रय एव तत्संस्कारः स्मृतिसमान शल एवोपलम्यमानत्वाद्रदनाविषय- स्तत्निमित्तविषयहच दरेषोऽपि संस्कारखमानाश्रय एव । तत्समानाश्रयतत्संस्का रानभ्युपगमे वेदनानु- सन्धानासंभवप्रसक्तिरित्यथंः । वेदनायाः स्वसंवेद्यत्वात्तत्संस्कारो नास्तोत्याशङ्कुयाह- स्मृतीति । दुःखादिवेदना स्वव्यतिरिक्तसंविदो विषयः स्मृतितुल्यकाल एवोपरभ्यमानत्वात्‌ घटादिवदित्यथंः । यथा द्वेषस्य निराश्रयत्वं तथा संस्कारस्यापीत्याराङ्खयाह-तल्िमिहेति । तस्या वेदनाया यच्नि.मत्तं दाहादि तद्विषयो द्रेषोऽपि संस्कारेण तुल्याश्रय एव । तस्माद्‌ द्वेषदेरन्तःकरणनिष्ठत्वादात्मा शुद्ध सिद्धचततीत्यथं; । उक्तर्थे पद्यभागगतं वाक्यमुदाहरति-तथा चोक्तम्‌--रूपसंस्कारतुल्याधी राग- देषौ मयं च यत्‌ । गृह्यते शीश्चयं तस्माज्जाता श्ुद्धोऽभयः सदेति । नीलपीतादिरूपसंस्कारेण तुल्य भआधिराश्रयो ययोस्तौ रागद्वेषौ रूपसंस्कारतुल्याधी गृह्येते भयं च धीश्रयं बुद्धयाश्यं गह्यते यद्यस्मात्तस्माज्ज्ञाता सदा शुद्धोऽभयरचेत्यथंः ॥ ३५ ॥ | | साधारण्येनानात्माश्रयत्वमक्तं वेदनादीनामिदानीं प्रश्नपूवेकं विशेषतो निदिशति- किमाधयाः पुनः रूपसंस्कारादय इति । उच्यते । यत्र कामादयः । कामाद्याश्रयमपि प्रडनद्रारा ` श्रुत्यवष्टम्भेन स्पष्टयति--क्व पुनस्ते कामादयः ? कामः संकल्पो विचिकित्सेत्यादि' धृतेः बुद्धावेव । बुद्धावेव शूपसंस्कारादीनामवस्थित्तत्वे प्रमाणमाह- तत्रेव रूपसंस्कारादयोऽपि कस्मिन्नु ख्पाणि प्रतिष्ठितानीति ह दय इति श्तेः । कामा येऽस्य हृदिधिताः, "तीर्णो हि तदा सर्वान्‌ शोकान्‌ हृदयस्य , १६ २०. । २ र २८ गधभागः “तद्रा अस्येतद तिच्छन्दाः” इत्यादिश्रतिर्तेस्यः; “अविकार्योऽयशरुच्यते.अनादित्वा्िगुण- त्वात्‌ इत्यादिभ्यः-इच्छादेषादि च क्षेत्रस्येव विषयस्य धमः, नात्मन इति-स्म्रतिम्यधध ` कमेस्थैवाशुद्धिः नारमस्थेति ॥ ३६ ॥ अतो स्पादिसंस्काराचश्चद्धिसम्बन्धाभाबान्न परस्मादात्मनो बिरक्षणस्त्वमिति ` ्रत्यक्षादिविरोधाभावायुक्तं पर एवात्माऽदमिति प्रतिपत्तम्‌, “तदात्मानमेवावेत्‌ अहं ` अक्षास्मीति", एकपेवाऽनुद्रष्टव्यम्‌", “अहमेवाधस्तात्‌, “आत्मेवाधस्ताव्‌", सवेमात्मानं पयेत्‌, “यत्र त्वस्य सवेमात्मेव”, ' इदं सवं यदयमात्मा, *स एषोऽकलः, अनन्तरो- बाध्यः “अनन्तरमबाह्यम्‌”, “सबाश्चाभ्यन्तरो जः", “ब्रहेवेदम्‌, एतया द्वारा प्राप्त", “श्रज्ञानस्य नामधेयानि, “सत्यं ज्ञानमनन्तं बरह्म, “तस्मादा एतस्मात्‌”, तत्युष्ट तदेवानुप्राविशत्‌", “एको देवः सदेभूतेषु गूढः सवेव्यापी, “अश्षरीरं शरीरेषु, “ जायते भ्रियते वा विपधित्‌, “स्वप्नान्तं जागरितान्तम्‌ः, “स म आल्मेति विधात्‌ः, १३५ भसद्धो ह्ययम्‌ "तद्रा अस्येतदतिच्छन्दा' इत्यादिश्वुतिङतेभ्यः हदि बुद्धौ भिता आश्रिता इत्यथः | मात्मनः शुद्धत्वे प्रमाणमाह-तीर्णो हीति । हदयस्य बुद्धः सर्वाञ्छोकांस्तीर्णोऽतिक्रान्तो भवततीत्यथंः । तदेतदस्यात्मनो रूपमतिच्छन्वाः। दध्यं छान्दसं अतिच्छन्दा मतिकामं शुद्धानन्दत्वादित्यथंः । अविकार्यो यमुच्यते । अनादित्वानिगुंणत्वादित्यादिस्मृत्तिभ्यस्चेति सम्बन्धः । श्रुतिभ्यः स्मृतिभ्यश्चात्मा शुद्ध- इचेदुच्यते कस्य तहि धर्मोऽग्निहोत्रादिरशुद्धिवत्याशङ्कयाह--दच्छेति । नात्मन इति क्म॑स्थेवाशुद्धिर्ना- त्मस्थेति । न क्ररोति न क्िप्यत इत्यादिस्मतिभ्यो भातीति सम्बन्धः ॥ २६॥ परकृतमुपसंह्‌ रति--अतो रूपसंस्कारादयश्युदधिसम्बन्धाभावास्न परस्मादात्मनो विलक्षणस्त्वमिति प्रत्यक्षादिविरोधाभावाद्‌ युक्तं परमात्माहमिति प्रतिपत्तुम्‌ । अभेदप्रतिपत्तौ प्रमाणमाह-आत्मा- नमेवावेदहं ब्रह्मारिम', "एकधेवानुद्रष्टव्यम्‌' ` अहुमेवाधस्तात्‌' “आत्मेवाषस्तात्‌' स॒ एवाधस्तात्स उपरिष्टादि'ति परोक्षत्वेन भूम्नो निहलात्तस्य परोक्षत्वारङ्कां व्यावत्तंयति--अहमेवेति । भहंकार- स्यात्मत्वं वारयत्ति-आत्मेवेति । अधस्तादपरिष्टादिति परिच्छिन्नत्वं परिहृत्य पूणत्वमाह-'सवं- मात्मानं पश्येत्‌" \ अविद्यावस्थायां कतुंकरणादिभमेदो भाति विद्यावस्थायां तद्शंनं नास्तोत्याह-- ` “यत्र त्वस्य सवेमात्मेवाभूत्‌' । ब्रह्यक्षत्रादिभेदस्यात्मन्यतिरेकेणासत्त्वं दशंयति-इृदं सवं यदय- ` मात्मा स॒ एषोऽकलोऽमृत इति" । जीवस्य ब्रह्मत्ववादिनीमाथवंणश्रुतिमुदाह्‌रत्ि-- ख एषोऽ नन्तरोऽबाह्यः । अन्तबंहिविभागशून्यत्वमेक रसत्वं निदिराति-अनन्तरमबाह्यम्‌ । कायंकारणविभाग- वेधुयं कथयति-सबाह्याभ्यन्तरो ह्यजः । समस्तस्य वस्तुनो ब्रह्ममात्रत्वात्तदतिरेकेण न किञ्चिदस्तीति ` सूचयति-्रह्येवेवम्‌ । मूद्धन्यद्रारा शरीरं प्रविष्टस्य परस्येव जीव भावान्न जीवब्रह्मभेदोऽस्तीत्याह-- एतया द्वारा प्रापद्यत । यानि कानिचिन्चामानि तानि प्रज्ञानस्य ब्रह्मणो नामानीति सर्वात्मत्वं ` दरंयति-- श्रज्ञानस्य नामधेयानि भवन्ति । ब्रह्मविदाप्नोति परमिति सूत्रितं ब्रह्म सत्यमित्यादिना लक्षित्तम्‌ । तस्माद्रा एतस्मादित्यादिना ततः सृषश्टिराकाशदेश्च्यते । तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविकशदिति १२ १६ २० ४. विं २८ | १३६ उपदेशसाहलञी "यस्तु सर्वाणि भूतानि, “तदेजति तन्नैजति", कनस्तत्पश्यन्‌?, “तदेवाग्नि” “अहं मनुरभवं वयथ, “अन्तः प्रविष्टः शास्ता जनानाम्‌”, सदेव सोम्य, “तत्सत्यं स आत्मा तत्वमसि? इत्यादिश्रतिभ्यः ॥ ३७ ॥ स्मृतिस्यश्च ' पूः प्राणिनः सवे एव गुहाज्चयस्य", “आत्मेव देवताः, “नव- दवारे पूरेः, “समं सर्वेषु भूतेषु", ` विद्या विनयससंपन्ने, ‹ अविभक्तं विभक्तेषु", “वासुदेदेः सवम्‌” इत्यादिम्य एक एवात्मा परं ब्रह्म सर्व संसारधमं विनिम॑क्तस्त्वमिति सिद्धम्‌ ॥ ३८ ॥ स यदि त्रूयात्‌-यदि ' भगवन्‌ अनन्तरोऽबाह्यः सबाद्याम्यन्तरो ह्यजः” कृत्स्नः ्ज्ञानषन एव, सेन्धवषनवदात्मा सवम तिंमेदवजित आकाञ्चवदेफरसः, किमिदं दृयते भूयते वा, साध्यं साधनं वा साधकश्वेति भरुतिस्यृतिलोकग्रसिद्धं वा दिश्षतविग्रतिपत्ति- विषयमिति ॥ ३९ ॥ आचार्यो बरुयात्‌--अवि्याङृतमेतचदिदं द्दयते, श्रुयते वा, साध्यं साधनं सराधकश्वेति । परमाथतस्त्वेक एवास्मा अविदाद्ष्टेरनेकवदबभासते--तिमिरदटयाऽने च सृष्टे जगति सष्टुरेवाविकृतस्य परस्य जीवभावेन प्रवेशो निदिद्यते । तेन जीवब्रह्मणोनं भेदोऽ- स्तीत्याह-सत्यं ज्ञानमनन्तम्‌ । तस्माद्वा एतस्मात्‌" । 'तत्सुष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्‌ । तत्रेव श्रुत्यन्तर- माह-'एको देवः सवंभूतेषु । “अशरीरम शरीरेष्वनवस्थेष्ववस्थितम्‌", महान्तं विभुमात्मानम्‌, मत्वा धीरो हषंशोकौ जहातीति सम्बन्धः । जन्ममरणादिशून्यत्वेन कूटस्थमाह-न जायते थते वा । स्वप्नान्तं जागरितान्तम्‌ । स्वप्नान्तं स्वप्नस्वरूपम्‌ । जागरितान्तं जागरस्वरूपम्‌ यः परयति, तं महान्तं मत्वा हषंशोकौ जहातीति पूवंवत्‌ । "स म॒ मात्मेति विद्यात्‌" । यस्तु सर्वाणि भूतानि "तदेजति तन्नैजति "वेनस्तत्पश्यन्‌ विर्वा मुवनानि विद्रान्यत्र विदवं भवन्त्येकनीडमित्यत्र वेनो नाम कान्तिमान्परिशुद्धद्चिद्रूपेणावस्थितो विद्रान्निगद्यते । तदेवाभ्निस्तद्वायुरित्यादिना सर्वात्मत्वं दितम्‌ । तद्धेतत्परस्यन्नृषिर्वामदेवः प्रतिपेदे “अहं मनुरभवं सुयंश्च' । (अन्तःप्रविष्टः शास्ता जनानाम्‌, सदेव सोम्येदमग्र आसोत्‌" । "तत्सत्यम्‌ स॒ आत्मा ततत्वमसीत्यादिश्रुतिभ्यः ।। ३७ ॥ स्मृतिभ्यहच-"“पुः प्राणिनःसवं एव गुहाह्चयस्य"” “आत्मेव देवताः । "नवद्वारे पुरे" (समं सर्वेषु, भविद्याविनयसम्पन्ने' अविभक्तं विभक्तषु" “वासुदेवः सवं'मित्यादिभ्यः । सवंप्राणिनो गुहाशयस्यात्मनः पुः पुरमित्यथंः । श्रुतिस्मृतिसिद्धं॑ब्रह्मात्मेकत्वमुपसंहरति-एक एवात्मा परं ब्रह्म सवंषसारधमं- विनिमुक्तस्त्वमिति सिद्धम्‌ ।। ३८ ॥ उक्तं ब्रह्यात्मेकत्वे खौकिकवेदिकव्यवहारवि रोषमारङ्खुते- प॒ यदि ब्रयात्‌-- यदि भगवन्‌ अनन्तरोऽबाह्यः", 'सबाह्याम्यन्तरो ह्यज: “कृत्स्नः प्रलानघन एव' “सेन्धवघनवदात्मा सवंमूतिभेद- विवजित': आकारावदेकरसः किमिवम्‌ तहि दयते श्रूयते वा साध्यं साधनं साधकदचेति भुतिस्मृति- ॥ि लोकप्रसिद्धम्‌ वादिषशतविप्रतिपत्ति विषय इति ॥ ३९ ॥ पारर्माथकब्रहयात्मेकत्वस्याविद्याकृतन्यवहारेण विरोधो नास्तीत्याह-अाचार्थो ब्रयात्‌- अविद्या$ृतमेतद्यदिदं दुक्यते श्रुयते वा साध्यं साधनं साघकर्चेति परमाथतस्त्वेक एवात्मा अविद्या- १९ १६ २ 0 १1 २८ ३९ गद्यमागः चन्द्रवत्‌ । ' यत्र वा अन्यदिव स्यात्‌", “यत्र हि दैतमि्र परवति तदितर इतरं पश्यति", शरत्योः स मृत्युमाप्नोति, “अथ यत्रान्यत्पहयत्यन्यच्छणोत्यन्यदि जानाति तदन्पम्‌" ` "अथ यदल्पं तन्मस्येम्‌"' इति, “वाचारम्भणं विकारो नांमषेयम्‌", “अनृतम्‌”, “अन्योऽसावन्योऽदम्‌" इति मेदद श्ैननिन्दोपपरोरवरियाढृतं दैतम्‌--'“शक- मेवाद्वितीयम्‌", “यत्रत्स्य" ““को मोदः कः शोकः” इत्यादयेकत्वविभिशरुतिरयदेति ॥४०॥ यदेवं, भगवन्‌, मथ श्रुत्या साध्यसाघनादिमेद उच्यते, उत्पत्तिः प्रलय- ह्येति १ ॥ ४१ ॥ | अत्रोच्यते--अविद्यावत उपात्तश्षरीरादिमेदस्येष्टानिष्टयोगिनमाल्मानं मन्यमा- नस्य साधनैरेवे्टानिष्टप्रापिपर्िारोपायगिवेकमजनत दषटप्रापनिं चानिष्टपरिदहारं चेच्छतः शनेस्तद्विषयमज्ञानं निवतंयत्‌ ज्ञाल्ञम्‌, न साध्यसाषनादिमेदं विधत्ते, अनिष्टरूपः संसारो हिस इति। तद्धेददृष्टिमेाबिधां संसारमूलघुन्मूरयति उत्पत्तिप्रलयादि एकवोष पत्तिप्रदश्षनेन ॥ ४२ ॥ अविधाया्घन्मूकितायां श्रुतिस्प्रतिन्यायेम्यः अनन्तरोऽबाद्यः सबाह्याभ्यन्तरे ह्यजः दृष्टरनेकवदाभासते । तिमिरदृष्टेरनेकचन्द्रवत्‌ । "यत्र वा अन्यविव स्यात्‌" "यत्र हि द्रेतमिव भवति तदितर इतरं पयति" । “मृत्णोः स मत्थुमाप्नोति' । अथ यत्रान्यत्पदयति अन्यच्छुणोति अन्पटिजानाति तदत्पम्‌ अथ यदल्पम्‌ तन्मत्यंमिति, वाचारम्मणं विकारो नामघेयम्‌' । अन्योऽसावन्योऽहमि'ति भेददर्शननिन्दोपपत्तेरविद्याकृतं दरं तम्‌ "एकमेवाद्वितीयम्‌" "यत्र त्वस्य, "तत्र को मोहः कः क्कः हतथाद्येकत्ववि धधरुतिभ्यर्चेति । देतस्याविद्ाकृतत्वे श्रतीरुदाहरति--पत्रेत्यादिना । तत्रेव श्रुतार्थापत्ति कथयति--एकमेवेति ॥४०॥ भेदस्याविद्याकृतत्वे कमंकाण्डश्रुतेरवियमानसाध्यसाधनादिमेदवादिन्या मिथ्याथंत्वेनाप्रामाण्यप्रसक्ति रिति शङ्कुते--पदेवं भगवन्‌ किमथं श्रुत्या साष्यताधनादिभेव उच्यते उत्यत्तिः प्ररयश्चेति । सुष्टिवाक्यस्य च प्रामाण्यान्यथानुपपत्त्या भेदस्य सत्यतेत्याह्‌--उत्यसिः भ्रलयश्चेति ॥ ४१॥ कमंकाण्डश्रुतेः सृष्टयादिश्रुतेः प्रामाण्योपपत्ति दरंयति--अत्रोच्यते । तत्र कमंकाण्डाख्यं शास्त्र तावत्प्रसिद्धमेदानुवादेन साध्यसाधनविषयाज्ञानमनिवत्तंयस्प्रमाणम्‌ | मिथ्याभूतस्याप्यथेक्रियासामर््यान्न तु भेदमवबोधयत्ति तस्यानिष्टत्वादित्याह--अ विद्यावत उपासशरीरादिभेदस्वेष्टानिष्टयोगिनमात्मानं मन्यमानस्येष्टानिष्टतराप्निषरिहारोपायविवेकम जानतः साधनेरेवेशप्रापिमनिष्टनिर्वात्त चेच्छतः शानेस्त द्विषयमज्ञान निवतयच्छास्त्रं न साध्यताधनादिभेदं विधत्ते । अनिष्टरूपः संसारो हि स ›इति । सम्प्रति सृष्टयादिवाक्यस्य तातयंमाह-तद्धददृष्टिमेवाविद्यां संसारमुलमुन्मुखयति उत्पत्तिप्रर्यादि एकत्वो- पपत्तिप्रदक्निन । तज्जत्वात्ततकृतत्वात्ततपरतिष्ठितत्वाच्च तन्मात्रमित्युपपतत्यभिधानव्याजेनेकत्वे तात्पर्या- दिदमपि सृष्टयादिवाक्यमविद्यामेवोन्मूलयतीत्यथंः ॥ ४२॥ मस्तु सुष्टयादिश्नुतेरूपदिष्टनीतितोऽविद्यानिवतेकत्वम्‌ । तावत्ता कि सिध्यति तक्राहु- अविद्यायामुन्म्‌ूलितायां श्रुतिस्मृतिन्धायेभ्यः "अनन्तरोऽबाह्यः, 'सबाह्याम्यन्त रोह्याजः", १८ | १३७ १२ १९ र्ट २८ ३२९ १३८ | उपदेशसाहल्री सैन्धव घनवत्प्रज्ञानघन एवैकरस आत्मा आकाक्षवत्परिपूण इत्येवेका प्रज्ञा प्रतिष्ठिता परमाथेदतिनो मवति, न साध्यसाधनोत्पत्तिप्रर्यादिमेदेनाश्द्धिगन्धोऽप्युपपयते ॥४२॥ चैतरपरमाथदश्चनं प्रतिपत्तमिच्छतां व्णाश्रमादमिमानकृतपाङ्क्तरूपपुत्रवित्त- लोकेषणादिम्यो व्युत्थानं कतव्य, सम्यकूप्रस्ययविरोधात्तदभिमानस्य । मदद शनप्रतिषेधार्थोप- पत्तिथोपपद्यते । न द्य कस्मिन्नात्मन्यसंसारित्वश्ुद्धौ शाक्लन्यायोत्पादितायां तद्विपरीता बुद्धिमेवति ।. न म्नौ शीतत्वुदधिः, शरीरे वाऽजरामरणबुद्धिः । तस्मादतिदाायंखात्‌ सवेकमणां तत्साधनानां च यज्ञोपबीतादीनां परमाथेदश्चननिष्टेन त्यागः कतेव्यः ॥४४॥ ॥ अथ कृटस्थादयात्मबोधप्रकरणम्‌ ॥ २ सुखमासीन ब्राह्मणं ब्रह्मनिष्ठं कथिदब्रह्मचारी जन्ममरणलक्षणात्‌ -संसारार्ि- वण्णो रुधष्षुविधिवदुषसन्ञः प्रपच्छ--मगवन्‌, कथमहं संसारान्मोकषिष्ये _ सेन्धवधघनवत्‌ प्रज्ञानघन एवंकरस आत्मा भआकाश्ञवत्परिपुणंः इत्येवेका प्रज्ञा प्रतिष्ठिता परमाय दश्शिनो भवति । न साध्यस।धनोत्पत्तिप्रलयादिभेदेनाश्ुद्धिगन्धोऽप्युपपद्यते ।४२॥। यत्त॒ सवंकमंसंन्यासानुपपत्तिः इति तत्राभ्युदयकामस्य यद्यपि संन्यासानुपपत्तिस्तथापि तत्त्वजिज्ञासुना सन्यासोऽवरयं कत्तव्य इत्याह-तच्चेतत्परभात्मदर्शन प्रतिपत्तेमिच्छता वर्णाश्नमाद्यमि- मानङतपाङक्तङूपयुत्रवित्तलोकेषणाम्थो व्युत्थानं कत्तव्यमर ¦ सम्यक्प्रत्ययविरोधात्तदमिमानस्य । तच्चेतदिति । पञ्चभियंजमानजायापूृत्रवित्तकमंभिनिवृत्तं पाडनक्तम्‌ । किञ्च यदि पुत्रवित्तादिमेदाभिमानस्य सम्यग्धीविरोधित्वं तदा मृत्योः स मृत्युमाप्नोतीत्यादिप्रतिषेधस्याथंवत्वं युक्तम्‌ । अन्यथा वैयथ्यं- प्रसङ्खात्‌। अतोऽवश्यं सम्यगज्ञानकामेन तद्विरुद्धाभिमानत्यागरूपः संन्यासः कत्तव्य इत्याह-- भेवदर्धनप्रतिषेधार्थोपपत्ततरच । मेदाकारदशनस्य प्रतिषेधः श्रुतिषु रहृश्यते | स॒ च तत्त्वज्ञानकामेन सवंकमेसंन्यासे क्रियमाणे सत्युपपद्यते । तस्माज्जिज्ञासुना संन्यासः कत्तव्य इत्यथंः। सम्यगृज्ञानस्य कम॑समुच्चितस्य मोक्षसाधनत्वान्न विहितत्यागो युक्तिमानित्याज्ञद्ुयोपपत्तिसेव प्रकटयति- नह्ये कस्मिन्नात्मनि असंसारित्वबुद्धो ्ञास्त्रन्यायोत्पादितायां तद्विपरीता बुद्धिभेवति । न ह्यग्नी ज्ीतबुदि शरीरे वाऽजरामरणादिब्ुद्धत्तस्माद विद्याकायत्वात्‌ सवक्मण। तत्सावनानां च यज्ञोपवीतादीनां परमार्थं दर्शननिष्ठेन त्यागः कतव्यः | विश्ढधयोः समुच्चयासम्भवं दृष्टान्तेन स्पष्टयति-नह्यग्नावितिं । ज्ञानवतो मुक्तस्य फलात्मक संन्यासो विधि विनापि सिध्यति । मुमुक्षोस्तु जिज्ञासोः साधनात्सकः ससाधनः सवंकमंत्यागो वघ सिद्धो भवतीति उपसंह रति- तस्मादिति ।। ४४॥ ।॥ इति रिष्यानुशासनं नाम प्रथमं प्रकरणम्‌ ॥ थ चू षूथ्याद्टभयार्म्नव्नो ध्यप्नच्क रणम्त्‌ ।॥। शिष्यं देहद्रयाभिमानादयुत्थाप्य ब्रहारूपमुपदिरत्ता तद्विपरीतं अब्रह्मरूपमविद्याकृत मुक्तम्‌ । इदानीं तदविद्याकृतत्वं प्रपञ्चयितुं प्रकरणान्तरमवतारयन्‌ प्रथमं प्रनमुत्थापयत्ति-पुखमासीनं ब्राहमण ब्रह्मनिष्ठं कश्िदुब्रह्मचारी जन्ममरणलक्षणात्‌ संक्षारात्‌ निर्विण्णो मुमृक्षुविधिवदुपसन्नः पप्रच्छ - भगवन्‌ कथमहं संसारान्मो ९० २४ २८ ३२ गद्यभागः १२९ शरीरेन्द्रियविषयवेदनावान्‌ जागरिते दुःखमनुभवामि, तथा स्वप्नेऽनुभवामि, पनः पूनः सुषुधिप्रतिप्या विश्रम्य विश्रम्य जाग्रत्छप्नयोदुःखमनुभवामि-- किमयमेव मम स्यभावः ? किवाऽन्यस्वभायस्य सतो नैमित्तिकः? इति। यदि अयमेव स्वभावः, न मे मोक्षाश्ा; स्वमावस्यावजेनीयत्वात्‌ । अथ नैमित्तिकः, निमित्तपरिहारे स्यान्मो ४ क्षोपपत्तिः ॥४१५।। तं गुरुरराच--गृणु त्स, न तवायं स्वभावः कितु नेमित्तिकः ॥४६॥ इत्युक्तः शिष्य उनाच- किं निमित्तम्‌ १ किंवा तस्य निवतेकम्‌? को बा मम॒ स्वभावः? यस्मिन्निमित्ते निवतिते नेमित्तिकाभावः रोगनिमित्तनिवृत्ताबिव ट रोगी स्वभावं प्रतिपेयेति ॥४७॥ गुरुरुवाच--अविद्या निमित्तं; विदा तस्या निवतिंका । अविद्यायां निवृत्तायां तनिमित्ताभावान्मोक्षयसे जन्ममरणलक्षणात्संसारात्‌, स्वप्नजाग्रद्दुःखं च नानुभविष्य- ४ । साति ॥ ४ ;। १२ सिष्य उवाच-कासा अविधा ? किपिषयावा? विद्या च काऽविधानिवतिका यया स्वभावं प्रतिपयय ? इति ॥४९॥ नित्यमुक्तत्वादव तव संसारसंस्पशाभावादनायासदिव मोक्षः स्यादिव्याश्ञङ्कुय स्वात्मन्यवस्था- वयप्रतिपत्तंः. संसारो भातोत्याह-शरोरेन्द्रिथविश्यवेदनावनन्‌ जागरिते दुःखमनुमवानमि तया स्वप्ने- १६ ऽनुभवामि च पुनः युनः सुषुधनिप्रतिपत्णा विश्रम्य विश्रम्य प्रतीत्तसंसारनूवृत्त्या कथं मुक्तिरित्या्चङ्धुय [विकल्पथत्ति--किमयरेव मम स्वभावः जि वाऽन्यस्वमावस्प सतो नौमित्तिक: इति । विकल्पद्र येऽपि फलं कथयति--पदि स्वभावे न मे मोक्षाज्ञा स्क्भावस्यावजंनोयत्वात्‌ । अथ नेमित्तिको निमित्त परिहारान्स्थात्‌ मोक्षापर्पासिः ।॥ ४५॥ २० एवं शिष्येणोक्तं द्ितोयं पक्षमाचायः स्वीकरोति-तं गुरुरुवाच-श्पुणु वत्स, न तवायं स्वभावो, नेमितिकः । ४६ ॥। इत्युक्तः शिष्य आह । कि निमित्तम्‌, कि वा तस्य निवतंकम्‌, को वा मम स्वभावः यस्मि- न्निमित्ते नितरतिते नैभित्िकाभावे रोगनिमित्तनिवृत्ताविव रोगी स्वभावं प्रतिपदयेयेति । २४ सप्तम्या निवत्य॑मेव विरिनष्टि-यस्मिल्चिति । तन्निवतंकं किमित्ति सम्बन्धः ॥ ४७ ॥ प्राप्तप्रदनत्रयस्योत्त रमाह--गुरुरुवाच-अविद्या निमित्तम्‌, विद्या तस्या निरवतिका, अविद्यायां निवृत्तायां तल्िमित्ताभावान्मोक्ष्यसे जन्ममरणलक्षणात्संसारात्‌ । निमित्तं संसारस्येत्ति रोषः । तचल्चिमित्ताभावा- दित्यत्र तच्छब्देन संसारो गृह्यते, कारणनिवृत्तौ कायंनिवृत्तेरावक्यकत्वमभिप्रेत्याह--स्वप्नजाग्रद्दुःखं २८ च नानुभविष्यसीति ॥। ४८॥ | पनरपि प्रर्नत्रयं दशंयति--हिष्य उवाच--का सा अविद्या किविषया वा, विद्या च का अविद्या- निर्वात्तिका यया स्वभावं प्रतिपद्येयेति \॥\ ४९॥ वजय १४० उपदेदासाटस्र गुरुख्वाच--त्वं परमात्मानं सन्वमसंसारिणं संसायेहमस्मीति विपरीतं प्रवि- पयसे, अकतार सन्तं कतं ति, अभोक्तारं सन्तं .भोक्तति, विद्यमानं चाविद्यमानमिति- इयम विद्या ।५०॥ शिष्य उवाच-यधप्यह विद्यमानः, तथाऽपिन परमात्मा, कव्‌ त्वभोक्तत्व- लक्षणः संसारो मम स्वभावः, प्रत्यक्षादिभिः प्रमाणेरयुभूयमानत्वात्‌-नाविचानिमित्तः, अविद्यायाः स्वात्मविषयात्वानुपपत्तेः । अविद्या नामान्यस्मिन्नन्यध्मोध्यारोपणा--यथा प्रसिद्धं रजतं प्रसिद्धायां शुक्तिकायाम्‌, यथा प्रसिद्धं पूरुषं स्थाणावध्यारोपयति, प्रसिद्धं वा भ्थाणु पुरुषे, नाप्रसिद्धं प्रसिद्ध प्रसिद्धं वा अप्रसिद्धे। न चात्मन्यनात्मानमध्या रोपयति, आत्मनोऽप्रसिद्धत्वात्‌; तथाऽऽत्मानमनात्मनि आत्मनोऽग्रसिद्धत्वादेव ॥५१॥ तं गुरुरुवाच- न, व्यभिचारात्‌ । न हि, वत्स, प्रसिद्धं प्रसिद्ध एवाध्यारोपय- केत्यप्रेत्य परिह रति--गुरराह- त्वं परमाटमानं सन्तं असंसारिणं संसार हमस्मोति विपरीतं प्रतिपद्यसे अकतरं सन्तं क्तेति अभोक्तारं- सन्तं भोक्तति क्दिमानं च अविदमानमिति इयमविद्या ॥ ५० ॥ मिथ्याज्ञानकारणभृता भविदयेत्ययुक्तम्‌ । मिथ्याज्ञानातिरिक्ताविद्याभावादिति मन्वानः शद्ुते -्ञिष्य आह्‌ । संसारोपादानत्वेन मिथ्याज्ञानातिरिक्ताविद्या सिद्धयतीत्याशङ्खयाह्‌ ।- यद्यप्यहं ` विद्यमानस्तथापि कत्त त्वभोक्तत्वलक्षणः संसारो मम स्वभावः प्रत्यक्षादिप्रमाणे रनुभूयमानत्वात्‌ नाविद्या- निमित्तः । संसा रोऽविदयाप्रयुक्तो न भवति प्रामाणिकत्वादात्मवदित्यथंः । किञ्चात्मनि संसारश्चेदवियया विद्यते तहि तस्याः स्वात्मभृतप्रत्यगात्मविषयत्वं वक्तव्यम्‌ | तमविषयीकृत्य तत्र संसारसाधकत्वायोगात्‌ | न च प्रत्यगात्मविषयत्वमविद्याया युज्यते। तथा च न तत्राविद्याकृतः संसारः सिष्यतीत्याह- अविद्यायाः स्वात्मविषयत्वानुपपत्तेः। तामेवानुपपत्ति दशंयितुं अविद्यास्वरूपमनूुवदति--अविद्याना- मान्यस्मिन्नन्यधमाध्यारोपणा । सा च विषये विषयान्तरस्य भवती्युदाह्‌रणाभ्यां साधयति-फ्था प्रसिद्धं र जतं प्रा. द्वायां शुक्तिकायां यथा 9सिद्ध पुरुषं स्थाणावध्यारोपयति प्रसिद्धं वा स्थाणु पृर्षे । नाप्रसिद्ध प्रसिद्धे, प्रसिद्धं वा प्रसिद्धे, शुक्तिकायामध्या रोपयतीति सम्बन्धः । पुरुष इत्यत्रापि तथेव सम्बन्धः । व्यावत्यंमंशं दशेयत्ति-नेत्यादिना । चकारेण नञनुकृष्यते । तत्रोभयत्रापि पूवंवदेवान्वयः । विधिप्रतिषेधाभ्यां सामान्यन्यायं प्रद्यात्मानात्मनोरितरेतराध्यारोपणासिद्ध फकितामुपन्यस्यत्ति- ` न॒ चात्मन्यनाट्मानमध्यारोपयति आत्मनोऽप्रकद्धत्वात्‌ ! तथाऽऽत्मानर्भनातमनि आत्मनोऽप्सिद्ध- त्वदेव अनात्मनि नाध्यारोपयतीति सम्बन्धः॥ ५१॥ प्रसिद्धस्येव प्रसिद्धान्तरे अध्यासस्तस्य संस्कारसमृत्पन्नत्वादिल्युक्तम्‌ । प्रत्याह - तं गुरुराह-न, व्यभिचारात्‌ । ब्यभिचारमेव स्फोरयति-नहि वत्स, प्रषिद्धं॒ प्रसिद्ध तत्र कायंदवारेणाविदयां दशंयन्नात्मेव तस्या विषयस्तद्रियैव चात्मस्वभावमविदयन्ती तल्निवत्ति- १२ १६ २० २४ २८ गभा तीति नियन्तुं शक्यम्‌ । आत्मन्यध्यारोपणदङ्चनात्‌ । गौरोऽहं, इृष्णोऽहमिति देदधभ- स्याह ?स्ययविषये आत्मनि, अहप्रत्यय विषयस्य च आत्मनः देहेऽयमहमस्मीति ॥ ५२ ॥ शिष्य आह- प्रसिद्ध एव तद्यात्माऽहम्रत्ययविषयतया, देहश्रायमिति । तत्रैवं सति, प्रसिद्धयोरेव देशात्मनोरितरेतराध्यारोपणा स्थाणुपुरुषयोः शुक्तिकारजतयोरिव । तत्र कं विश्षेषमाभित्य भगवतोक्तं प्रसिद्धयोरितरेतराध्यारोपणेति नियन्तु न ज्षक्यत इति १ ।५३॥ गुरुराह-- शृणु, सत्यं प्रसिद्धौ देहात्मानौ । न तु स्थाणुपुरुषाविव विविक्त- प्रतययविषयतया सवलोकप्रसिद्धौ । कथं तहिं १ नित्यमेव निरन्तराविविक्तप्रत्ययविषय- तया प्रतिद्धौ। न हि-अयं देहः, अयमात्मा-हति बिविक्ता्यां प्रत्ययाभ्यां देहात्मानौ गृह्णाति यतः कथित्‌ । अत एव दहि मोुद्यते रोक आत्मानात्मविषये- एवमारमा, नेवमात्मेति इमं विशचेषमाभ्रित्य अवोचं नैवं नियन्तु शक्यमिति ॥ ५४ ॥ १४१ एवाध्यारोपयतीति नियन्तुं शक्यम्‌ । आत्मन्यध्यारोपणदश्ंनात्‌ । गौरोऽहम्‌ कृष्णोऽहमिति देहधमंस्याहं- प्रत्ययविषये आतभग्यहप्रत्ययविषयस्य च देहे अयमहमस्मीति देहस्य तद्धर्माणां च गौरादीनामहप्रत्य- यविषये तस्य च देहेऽध्यासो यथाभ्नुभयते तथाऽन्तःकरणस्य तद्धर्माणां च कंतुत्वादीनां चिदात्मनि तस्य चेतन्यस्य चन्तःकरणे अध्यासः सिध्यति । न हि प्रमीयमाणाथंसंस्कारोऽध्यासनिबन्धनम्‌ । केवल- व्यतिरेकाभावादित्यथंः ॥ ५२.॥ । रृ्टान्तदार्टन्तिकयो्वेषस्यमभिप्रेत्य शङ्ते-ज्िष्य आह- प्रसिद्ध एव तह्यत्मिा अहुप्रत्यय- विषयतया, देहदचायमिति । आत्मनोऽदहंप्रत्ययविषयत्वेन देहस्य चेदंकारास्पदत्वेन प्रसिद्धत्वे फलित- माह-- तत्रैवं सति प्रसिद्धयोरेव देहात्मनोरितरेतराध्यारोपणा स्थाणुपुरुषयोः शुक्तिकारजतयोरिव । तत्र कं विजेषमाधित्य भगव शोक्तं प्रतिद्धयोरेवेतरेतराध्यारोपणेति नियन्तुं न शक्यत इति । हृष्टान्ते प्रसिद्धस्येव प्रसिद्धान्तरेऽध्या रोपणेति सिद्धे सत्याचायंवचनं मूलविकलमनादेयमापन्न- मित्याह-->त्रेति । दार्छान्तिके त्वहं विषयव्यत्तिरिक्तस्य चिद्धातोरप्रसिद्धत्वान्न तत्रान्तःकरणस्य तद्धमंस्य वा कतुंत्वादेरध्यासः सिध्यतोति भावः ॥ ५३॥ हृ्टान्तवदूदार्टान्तिकोपपत्तिमुपपादयितुमुपक्रमते-गुरुराह- भ्युणु, सत्य प्रसिद्धौ देहात्मानौ नतु स्थाणुपुरुषाविव ॥वविक्तप्रत्ययविषयतया सवंलोकप्रसिद्धौ । कथं ताहि नित्यमेव निरन्तराविविक्त- प्रत्ययविषयतया ( सर्वंोक ) प्रसिद्धौ। न ह्ययं देहः अयमात्मेति विविक्तम्यां प्रत्ययाभ्यां देहात्मानौ ` गृह्णाति यतः कशिचत्‌ ! टृष्टन्ते देहात्मानौ सवंखोक्रप्रसिद्धौ न तथा चिदात्मा- ह्‌ ङ्ाराविति विकशेषमाशङ्खवाह--घत्यमिति । विविक्तत्वेन देहात्मनोरप्रसिद्धत्वे कथं प्रसिद्धि- रभ्युपगम्यत इत्याश द्ुयाह-कथमिति । देहात्मनो रविविक्तव्वेन प्रसिद्धिमेव प्रकटयति-नहोति । देहात्मनो रविविक्तत्वेनेद प्रसिद्धिरित्यत्र वादिश्रान्ति लिङ्खत्वेन दशंयति--अत एव हि मोमुद्यते शोकः आट्मानात्मविषये एवमात्मा नेवमात्मेति । इमं विहोषमाधित्यावोचं नैवं नियन्तुं शक्यमिति । यद्यपि गौरोऽहमित्यादौ पदाथंद्रयं प्रतिभाति तथापि भेदविशिष्ट्तया न भाति मन्यथा लोका- यतिकानां विवादाभावप्रसद्धात्‌ । भत्तो यथा तवं भेदेनाप्रसिद्धेऽपि बहंकत्तंरि गौरत्वाद्यध्यारोपः तथा ममापि चिदात्मन्यहंकारस्य तद्धर्माणां च कतुंत्वादीनामध्यासो भविष्यतोति मन्वानः सन्नाह- इतोममिति ॥ ५४ | १२९ १६ २१० २४ २८ ३२ १४२ उपदेशसाहस्री वविदयाष्यारोपितं यत्र यत्‌, तदसत्‌ ` तत्र॒रष्टम्‌- यथा रजतं शुक्तिकायाम्‌ स्थाणौ पुरुषः, रज्ज्वां सपः, आकाशे तरमलिनत्वमित्यादि- तथा देहात्मनोरपि नित्यमेव निरन्तराविविक्तप्रत्ययेनेतरेतराध्यारोपणा कृता स्यात्‌- -तदितरेतरयोनित्य- मेवासत्वं स्यात्‌--यथा शुक्तिकादिष्वविद्याभ्यारोपितानां रजतादोनां नित्यमेवास्य न्तासछम्‌, तद्विपरीतानां चः विपरीतेषु, तद्देहात्मनोरबिद्ययेवेतरेतराध्यारोपणा कृता स्थात्‌; तत्रैवं सति देहात्मनोरस्चं प्रसव्येत-- तच्चानिष्टम्‌ वेनाक्षिकपक्षत्गात्‌ । अथ तद्िपयेयेणं देह आल्मन्यविद्ययाध्यारोपितः, देदस्यात्मनि सति असत्वं प्रसज्येत, तच्चानिष्टम्‌, प्रत्यक्षादिविशोधात्‌ । तस्मादेहात्मानो नाविच्येतरेतरस्मिन्नध्यारोपितौ । कथं तरि! वेशषस्तंभव न्नित्यसंयुक्तौ ॥५५॥ । ¢ णी (० 9 # [ (न न, अनित्यत्वपराथेत्वप्रसङ्गात्‌ । संहतत्वात्‌ पराथंत्व मनित्यत्वं च वंशस्तम्भादिवदेव। आत्मानात्मनोरितरेतराध्यासे दरयोरपि मिथ्यात्वप्रसक्तः शुन्यवादापत्तिरिति शङ्धुते- ननु यत्‌ यत्राविद्याध्यारोपितं तत्तत्राहद्दृष्टम्‌ । आरोपित्तस्याधिष्ठाने नास्तित्वमित्येतद्‌ दृष्टान्तेन स्पष्टयति--यथा रजत शुक्तिकायां स्थाणौ पुरुषः रज्वां सपं: आकषे तलमलिनत्वमित्यादि तथा देहात्मनोरपि नित्यमेव निरन्तराविविक्तप्रत्ययतया इतरेतराध्यारोपणा कृता स्थात्‌ तदितरेतरयो नित्यमेवासच्वं स्यात्‌ । यदीत्यध्याहारः । उक्तमेवाथं टृष्टान्तदार्टान्तिकरूपं प्रपञ्चयति--इतरेतरयो नित्यमेवासतत्वं स्यात्‌ \! यथा शुक्तिकादिष्वविद्याध्यारोपितानां रजतादीनां शुक्तिकादिषु नित्यमेवा- त्यन्तासत्वं तद्विपरीतानां च विपरोतेषु तदत्‌ देहात्मनोरविद्ययेव इतरेतराध्यारोपणा कृता स्यात्‌ । तज्रेवं सति देहात्मनोरसत्वं प्रसज्येत । तद्विपरीतानां रजतादिन्यतिरिक्तानां सर्पादीनां श॒क्तिकादि विलक्षणेषु रज्वादिषु नित्यमेवात्यन्तासत्वमिति सम्बन्धः । कृता स्याच्वेदित्यध्याहारः । प्रसद्धस्येषटत्वं निराचष्टे-तेचचानिष्टं वेनाक्िकपक्षत्वादिति । अथ तद्िपयंयेण देहः आट्पन्यविद्ययाऽध्यारोपित देहस्यात्मनि असत्त्वं प्रसज्येत । तैच्चानिष्टं प्रत्यक्षादिविरोधात्‌ । तस्माद्देहात्मानौ नाविद्या इतरेतरस्मिन्‌ अध्यारोपितो, कथं तहि वंशस्तम्भवल्चित्यसंयुक्तो । तस्यासंहतस्य देहे देहमात्रतथा अध्यारोपितत्वेनातत््वानित्यत्वादिदोषप्रसङ्खो न भवति । आत्मानात्मनोरितरेत राध्यारोपे शुन्यवादश्चेदापद्यते तर्हि देहादावात्मारोपवेपरीत्येन देहादेरेव आत्मन्यध्यारोपः स्यात्तथा सत्यात्मनोऽसत्वप्रसद्धाभावादित्यास् द्भुामनृद्य दूषयति--अथेत्थादिना । प्रस द्खस्येष्टत्वं शङ्धत्वा प्रमाणविरोधेन प्रत्यादिराति- तच्चेति इतरेत राध्यासस्यान्यतराध्यासस्य वाऽनुपपन्नत्वमुपपादितमुपसंह॒रते- तस्मादिति । यदीतरेतराध्यासो न घटते कथं ताहि गौरोऽह्‌- मिध्यादिसामानाधिकरण्यधीरिति शङ्ुते--कथं तर्हि । तत्र मीमांसको ब्रतते-वंज्ञेति ॥ ५५ ॥ न, अनित्थत्वपाराय्यंप्रसद्ध"त्संहतत्वात्प राथेत्वमनित्यत्वं च वंशस्तम्भादिवदेव । किच यस्तु परेेहेन संहतः कल्पित आत्मा स संहतत्वात्‌ पराथंः तेनासंहतः परोऽन्यो नित्य: सिद्धस्ताकत्‌ । सिद्धान्ती तु पारिशेष्यादितरेत राध्यासं सिसययिषुरादौ परपक्षं प्रत्िक्षिपत्ति--नानित्थत्वेति । ` प्रसङद्धमेव प्रकटयति-संहतत्वादिति 1 इतस्चात्मा देहादिसंयुक्तो न भवत्तीत्याह्‌- किच्च ति । देहादिना १२९ १६ र । 4 ८ ३२ भद्धमाभः किच~ यस्तु परैदेहेन संहतः कल्पित आत्मा, स॒ संहतत्वात्पराथेः । तेनाऽसंहत परोऽन्यो नित्यः सिद्धस्तावत्‌ ॥५६॥ तस्यासंहतस्य देहे देहमात्रतयाऽध्यारोपितत्वेनासवानित्यत्वादिदोषधरङ्गो न भवति । नयु तत्र निरात्मको देह इति वेनाशिकपक्षप्रापिदोषः स्यात्‌ ॥५७॥ न । स्वत एवात्मन आकाश्चस्येवासंहतत्वाभ्युपगमात्‌ । सर्वेणासंहतः स चात्मेति न निरात्मको देहादिः सवैः स्यात्‌ । यथा चाकाशं सर्वेणासंहतमिति सवै न निराकाश्चं भवति एवम्‌ । तस्मान्न वेनारक्षिकपक्षप्रापषिदोषः स्यात्‌ ॥५८॥ यत्पुनरुक्तम्‌- देहस्यात्मन्यसत्वे प्रत्यक्षादिविरोधः स्यादिति, तम प्रत्यश्चादि- भिरात्मनि देहस्य सखानुपलन्धेः। न द्यात्मनि-ङण्डे बदरम्‌, क्षीरे सपिंः, तिले तेम. भित्तौ चित्रमिव च-प्रत्यक्षा दिमिर्देह उपलम्यते । तस्मान्न प्रत्यक्षादि विरोधः ॥५९। कथं तहिं प्रत्यक्षाचप्रसिद्धात्मनि देहाध्यारोपणा, देहे चात्मारोपणा १ ॥६०॥ चेदात्मा संहन्यते स॒ तहि संहतत्वादासनादिवदसंहतशेषः स्यादिति संहत्तविलक्षणात्मसिदिरित्याह- यस्त्विति ॥ ५६ ॥ मात्मा चेदेवमसंहतः सिध्येत्तहि तस्य देहादावधिष्ठाने तन्मात्रत्वेनारोपित्तत्वे स्वीकृते सत्यसत्तवादि- दोषप्रसद्धो यः शङ्कयते स न भवत्यात्मनः संसृष्त्वेना रोपेऽपि स्वरूपेणारोपाभावादित्यात्मनोऽसंहतत्वफलं कंथयति- तस्येति आत्मा परमाथंतोऽसंहतस्चेर्ताहि देहादेनिरात्मकत्वमिति पक्नान्तरप्रसक्तिरिति शङ्कते- ननु च निरात्मरको देह इति वेनारिकष्क्षप्राप्निदोषः स्थात्‌ ॥ ५७ ॥ परमाथंतः असंहतस्यापि देहादौ संसर्गाध्यासाभ्युपगमादृहस्य सात्मकत्वं सिध्यतीति परिहुरति- न, स्वत एवात्मन आकाशस्येवासंहतत्वाभ्युपगमात्‌ । तदेव प्रपञ्चयति-स्वेणासंहतः स चात्मेति निरात्मकः ठेहादिः सवः स्याद्यथाऽऽकाश्ः सर्वेणासंहत इति सवं न निराकाशं भवति एवम्‌, तस्मा- देनारिकपक्षप्राप्तिवोषो न स्यात्‌ ।॥ ५८ ॥ देहादेरात्मन्यध्यस्तत्वेन तत्रासते प्रमाणविरोधः स्यादिति परोदीरितमनुभाष्य दूषयति- यत्पुनरुक्त; देहस्यात्मन्यध्यस्तत्वेनासचे प्रत्यक्षादिवि रोधः स्यादिति । तन्न । प्रत्यक्लादिभिरात्मनि देहस्य सत्त्वानुपलब्धेः । नह्यात्मनि कुण्डे बदर भीर सर्पिस्तिले तेरं भित्तौ चित्रमिव च प्रत्यक्नादिभिरदेह उपलभ्यते । अनुपलन्धिमेव साधयति नहीति । आत्मनि देहादेरप्रामाणिकत्वे फकितमाह-तस्मान्न ्र्यक्षादिविरोषषः ॥ ५९. ॥ | मात्मा प्रमत्तो वा न वा प्रमितत्वे नाधिष्ठानत्वं आरोप्यत्वं वा, प्रमितिविरोधाद्‌ अप्रमितत्वेऽपि नाधिष्टानत्वादि सिध्यति । अप्रतिपन्नस्य तदयोगादिति शङ्ुते--कथं ताहि प्रत्यक्षाद्यप्रमित आत्मनि देहाध्यारोपणा देहे चात्माध्यारोपणा ।। ६० ॥ | | १४३ १२ १६ रट २९८ \ 11 उपदेश्षसाहली नायं दोषः, स्वभावप्रसिददत्वादात्मनः । नहि कादावित्कसिद्धावेवाध्यारोपणा, न नित्यसिद्धौ-इति नियन्तु श्षक्यम्‌. आकाञचे तलमलाचष्यारोषणदशचनात्‌ ॥६१॥ क्कि भगवन्‌, देहात्मनोरितरेतराध्यारोपणा देदादिसंघातदृता; अथवाऽऽत्म- केति ? ॥६२॥ गुरुख्वाब--यदि देहादिसंषातछृता, यदि चात्मङृेता, 8 तव स्यात्‌ १ ॥६३॥ इत्युक्तः सिष्य आह- यद्यहं देदादिसंषातमात्रः, ततो ममाचेवनत्नात्परात्व- . भिति न मत्कृता देहात्मनोरितरेवराध्यारोषणा । अथाहमात्मा परोऽन्यः संषाताव्‌, चितिमल्वात्खाथं इति मयेव चितिमताऽऽत्मन्य्यारोपणा क्रियते सवानथबीजभूता ॥६४॥ इत्युक्तो गुरुरुवाच--अनथेबीजभूर्ता चेन्मिथ्याध्यारोपणां जानीषे, तां मा ` कार्षीस्तिर्हिं ॥ 8५ ॥ नैव, भगवन श्षक्नोमि न कतुम्‌ । अन्येन केनचित्मयुक्तोऽ्ं, न स्वतन्त्र इति ॥ ६६ ॥ स्फुरणमाव्रस्याधिष्ठानत्वादिप्रयोजकत्वात्‌ प्रमाणविशेषणस्य केवरुव्यत्तरेकपि रहिणो मकिचित्करत्वादध्यासाविरोधिस्फुरणरूपेण स्वतोऽपरोक्षे चिदात्मनि देहादध्यासः सिध्यतीति परिह्रति-ज्रायं शोषः! स्वाभावसिद्धत्वादात्मनः। शुक्त्यादौ सम्प्रयुक्तं विषये विषयान्तरस्य रजतदेरध्यासदशंनात्‌ कथमात्मन्यसम्भ्युक्तं देहायध्यासः स्यादित्या ङ्गुयाह- नहि कादाचित्क- सिदावेवाष्यारोषणं न नित्थसिद्धाविति नियन्तु जञषक्यम्‌ । जका्ञे तलमजाद्यध्यासवर्हानात्‌ ॥ ६१ ॥ नीरूपद्रव्यत्वेन सवंगतत्वेन वाऽऽकाशस्याक्नासंयोगित्वेऽपि तत्र साक्षिसिद्धे तलाद्यध्यासदशना न्नायं नियमोऽस्तीत्यथः। शुक्त्यादौ देवदत्तो रूप्यादिकमध्यस्यतोति दष्टत्वादिहापि करिचिदध्यासकर्ता वक्तव्यः स्यादिति पुच्छति--क भगवन्बेहात्मनोरितरेतराध्यारोपणा देहादिसवातङृता अथ वा अत्म कृतेति ॥ ६२ ॥ सन्देहुवत्रयोजनस्यापि वक्तव्यत्वात्पक्षद्रयेऽपि प्रयोजनं विमृशति--ुश्राह-यदि देहादि संचातहृता आत्मङृता वा कि तव स्थात्‌ ।॥ ६२ ॥ पक्षद्वयेऽपि क्रमेण प्रयोजनं दशंयति--इत्थुक्तः शिष्य आह--यद्यहं देहादिसंघातमात्रस्ततो वि ममाचेतनत्वात्वरा्थंत्वमिति न मत्कृता देहात्मनोरितरेतराध्पारोपमा । अथाहमात्मा परोऽन्यः संघाताच्चितिमत्वात्स्वाथं इति मयेव वितिभताऽऽत्मन्पध्यारोपण। क्रियते । सर््नथंबोजमूता मया हीयमध्यारोपणा क्रियते तत्र मच्छब्दाथंः संघातो वा ततोऽन्यो वा परमात्मेति विकल्प्य क्रमेण प्रत्याचष्टे---पदीत्यादिना ।। ६४॥ प्रत्यगात्मेव चिदेकतानः सर्वार्थानथंबीजभूतमध्यारोपणमात्मनि करोतीत्युक्तं व्यक्तोीकर्तुमाक्षि- । पति--इत्युरछो गुदर्वाथ - अनर्थं बीज मृतां चेन्मिड्णाध्यारोपणां जानीषे तां मा कार्षोस्तहि ।॥ ६५॥ १२ १६ २५ &1 परस्मादीदवरात्‌ प्रत्यगात्मनोऽन्यत्वमादाय रिष्यो ब्रूते-नेव भगवजञ्कछकनोमि न कतुम्‌ । अन्येन केमचित्प्रयुक्तोऽहं न स्वतन्त्र इति ॥ ६६॥ २३९ मद्यमागः न तहिं अवितिमच्ात्स्वाथंस्तवम्‌ । येन प्रयुक्तोऽस्वतन्त्रः प्रवतसे, स चितिमान्‌ स्वाथ; । संघात एव त्वम्‌ ॥६७॥ यद्यवेतनोऽहम्‌, कथं सुखदुःखवेदनां भवदुक्तं च जानामि १ ॥ ६८ ॥ गुरुरताच--र सुखदुःलवेदनाया मदुक्ताच्चान्यस्त्वम्‌ , किबाऽनन्य एव इति ६९ शिष्य उवा च-- नाहं तावद्‌ न्यः । कस्मात्‌ { यस्मात्तदुभयं कमभूतं षटादिक मिव जानामि । यद्यनन्योऽदम्‌, तेन तदुमयं न जानीयाम्‌, शतु जानामि, तस्मादन्यः पुखदुःखवेदनाविक्रिया च स्वरार्थैव प्राप्नोति. त्वदुक्तं च स्यात्‌, अनन्यत्वे । नच तयोः स्वाथेता युक्ता । नहि चन्दनकण्टकङृते सुखदुःखे चन्दनकण्टकार्थे, षटोपयोगो वा वटार्थः । वसमात्तद्विश्ातम॑म चन्दनादिकृतोऽयेः । अहं हि ततोऽन्यः समस्तमथं जानामि बुद्धथास्टम्‌ ॥७०॥ गुरुर्वाच--एवं तदि स्वाथस्त्वं वितिमच्वात्‌, न प्रेण प्रयुज्यसे। नहि चितिमान्‌ परतन्त्रः परेण प्रयुज्यते, चितिमतधितिमदथेत्वाुपपततेः, समत्वात्‌, अन्येन प्रयुक्तत्वे तव॒ जडत्वादस्वातन्त्याद्रथशकटादिसहशत्वातपरवत्तंकस्येर्वरस्य चेतनत्वेन स्वातन्त्यम्‌ । तव तु संधातमात्रत्वमिव्याचार्यो दशंयति--त तह्यंचिति मत्वात्स्वाथस्त्वम्‌ । येन प्रयुक्तो ऽस्वतन्त्रः प्रवर्तसे स चितिमान्प्वार्थैः । संघात एव त्वम्‌ ।। ६७॥ न मम संघातत्वेना चेतनत्वं तथा सति सुखदुःखारेगुंरूपदिष्टस्य च वेदनायोगादिति शङते- यद्चेतनोऽहं कथं सुखदूःखवेदनां भवदुक्तं च जानामि । ६८ ॥ तत्राचार्यो गढामिसन्विविकल्पयति--गुरराह-कि सुखदुःखवेदनाया मदृकताच्चान्यस्त्वम्‌ ! कि वाऽनस्य एवेति ॥ ६९ ॥ दवितीयं पक्षं रिष्यमुखेन दषयति- जञिष्य आह--बाहं तावदनन्यः । कस्मात्‌ यस्मात्तदुभयं कमेमूतं घटादिकमिव जानामि ! तदेव व्यतिरेकमुखेन साधयति--प्रद्य नन्योऽहं तेन तदुभयं न जानीयां किन्तु जानामि तस्मादन्यः । तेन सुखादिना गुरूपदिष्टेन चेति यावत्‌ । एकत्र कमंकतुंत्वायोगा दित्थं: । अन्यत्वपन्ने सुखादिविक्रिया ` गुरूपदिष्टं च मच्छेषः स्यात्‌ । अनन्ते तु तयोः शेषिणोऽभावात्स्वशेषत्वमापदेयाताम्‌ । अतश्चान्यत्व- मेव युक्तमित्याहु--सुखेति । सुखादिविक्रियाया गुरूपदिष्टस्य च स्वाथंत्वाभावो दृष्टः । तेन साधयति-- नहि चन्दनकण्टककृते सुखदुःखे चन्दनकष्टकार्थं घटोपयोगो वा धटाथंः । तस्मात्सुखदु-खवेदना- विक्रिया च स्वार्थेव प्राप्नोति त्वदुक्तं चानन्यत्वेन च तयोः स्वाथंता युक्ता विज्ञातुम्‌ । षम खर्दनादि- कुऽतोथंः अहं हि ततोऽन्यः समस्तमथं जानामि । मदबुद्चारूढम्‌ ॥ ७० ॥ एवं शिष्यद्रारेणानन्यत्वपक्षं प्रतिकषिप्यान्यत्वपन्तं स्वोकृत्याचायंः स्वाभिप्रायं प्रकटयति- गुर राह--एवं तहि स्व थस्त्वं चितिमत्त्वान्न परेण प्रयुज्यते \ तदेव स्फुटयति- नहि चिति मान्परतन्त्रः परेण प्रयुज्यते । चितिमत्वेऽपि परेण प्रयुक्तत्वं कि न स्यादित्याशङ्क्य किमुभयोः चितिमत्तवं किं वाऽन्यत्तरस्येति विकल्प्याद्यं दूषयत्ति--चितिमतहिचतिभदयंत्वानुपपत्तेः, समत्वात्‌ १९ १४५ १२ १६ र्ट २८ ३९ १४६ उपदेदासाहस्री प्रदीपप्रकाक्चयोरिवि नाप्यवितिमदर्थत्वं चितिमतो भवति, अवितिमतोऽचितिमत्वादेव स्वाथे सम्बन्धानुपपत्तेः नाप्यचितिमतोरन्योन्याथेतवं दम्‌ । नहि काष्कडये अन्योन्या्थं इवति॥७१ ` ननु चितिमच््वे समेऽपि भृत्यस्वामिनोरन्योन्याथत्वं दषटम्‌ ॥७२॥ नेवम्‌, अग्नेरुष्प्रका्चवत्तव चितिमत्वस्य विवक्षितत्वात्‌ । प्रदरदितश्च दृष्टान्तः ्रदीपप्रकाश्चयोरिवेति । तत्रैवं सति, स्वबुद्धयारूढमेव सवेषुपलमसे अग्न्ुष्णप्रका्चतुन्येन कुटस्य निस्यचैतन्यस्वरूपेण यदि चेवमात्मनः सवेदा निविक्षेषत्वषपगच्छसि, किमित्यू- चिवानु सुषुप्ते विश्रम्य विश्रम्य जाग्रत्सखप्नयोदुःखमयुभवामि, किमयमेव मम स्वभावः, दधिवान ? इतिच किमसौ व्यामोहोऽपगतःकिबान ?।७२॥ इत्युक्तः शिष्य उवाच--भगवन्‌, अपगतस्त्वत्प्रसादाद्वयामोहः, कितु मम छूटस्थतायां संक्षयः । कथम्‌ १ शब्दादीनां स्वतः सिद्धिनांस्ति, अचेतनत्वात्‌; शब्दाद्याकार- परत्ययोत्पत्तस्त॒ तेषाम्‌ प्रत्ययानामितरेतरव्याइृत्तविश्चेषणानां नीरपीताच्राकारस्स्य स्वतःसिद्धयसंभवात्‌। तस्माद्बाद्याकारनिमित्तत्वं गम्यत इति बाद्याकारवच्छब्दादिसिद्धिः। १२ ्रदीपप्रकाकशयोरिव । द्वितीयं प्रत्याहु-नाप्यचितिमदथंत्वं चितिमतः भवति अचितिमतः अचितिमतत्वः- देव स्वाथत्वानुपपत्तेः । अस्तु . तहि द्योरेवार्थाथिनोरचितिमच्वं नेत्याह्‌-नाप्यचिति भतोरन्योन्या्थंतवं दृष्टम्‌९ नहि काष्टकुडचे अन्योन्यार्थं कु वति ॥ ७१॥ चितिमतोः समत्वान्न दोषदोषित्वमित्यत्र व्यभिचारं शङ्ुते-ननु चितिमत्वे समेऽपि भृत्य- स्वामिनोरन्योभ्याथत्वं दृष्टम्‌ ॥ ७२॥ भृत्यस्वामिनोः संहूतत्वेन चेतनत्वाभावादचेतनमेव शरीरम्‌ भन्याथंमिष्टम्‌ । आत्मनि पूनरग्ने- रुष्णत्वादिवत्‌ चित्तिमत्त्वस्य चिन्मात्रताया विवक्षितत्वान्न शेषरेषित्वोपपत्तिरिव्युत्तरमाह- नैवम्‌ । अग्नेरुष्णप्रकाशवत्‌ तव ॒चितिमत्वस्य विवक्ितत्यत्‌ प्रदशितहच दृष्टान्तः प्रदीप- प्रकाहायोरिवेति ! आत्मनरिचद्रूपस्यापि चिदन्तरशेषत्वं स्यादित्या ङ्ुयाहु-दशितइचेति । अद्वितीये चेतनेऽन्यशेषत्वरहिते सिद्धे सिद्धमस्य परमात्मर््वामति फलितमाह-तन्नेवं सति स्वबुद्धचारूढमेव ` सर्व॑भुषलभसे अन्न्युष्णप्रकाशतुल्येन कटस्थनित्यचंतन्यस्वरूपेण । भवत्वात्मनः सवंदा निविरोष- चिन्मात्रत्वेन परमात्मत्वं तथापि कि स्यादित्यारङ्याऽवस्थात्रयसम्बन्वद्वारेण तस्मिन्दुःखानुभवाश ङ्का पराकृता भवतीत्याहू-यदि चेंवभात्मनः सवदा निविशेषत्वभ्युपगच्छसि । किमित्यु चवान्तुषुप्ते विधम्य विधम्य जाग्रत्स्वप्नयोदुःखमनुभवामि किमयमेव मम स्वभावः [किवा नेमित्तिकं इति च। मोहमाहास्म्यादृक्ताश द्धा सावकाशेति चेत्ततराह्‌--†क तेऽसौ व्यामोहोऽपगतः कि वा न ।॥। ७३५ आत्मनर्चिन्मा्नस्य निविदेषस्य परमात्मत्वेनान्ञानतत्कायंसम्बन्धाभावस्याचायंवचनविचारणायां सिद्धत्वान्न मे मोहाशङ्काऽस्तीत्याह- इत्युक्तः शिष्य आहू-मगवन्नपगतो व्यामोहः. त्वत्प्रसादात्‌ । तहि ममेव तवापि कताथतया निरपेक्षतेत्यार ङयाह्‌--किन्तु मम॒ कूटस्थतायां संशय इति } कथं कूटस्थतायां संशयम्राप्िरिति पुच्छति--कृथमिति । शब्दादीनां स्वतः सिदि्नस्त्यचेतनत्वाच्छब्दाद्याक्ारप्रत्ययोत्पत्तस्तु तेषां प्रत्यया- नामितरेतरव्यावत्तविक्ञेषणानां नोलपोताद्चाकास्त्वस्य स्वतः सिध्य म्भवात्‌ बाह्याकारवच्छडदादि- सम्बन्धनिमित्तत्वं गम्यत इति बह्याकारवच्छब्दादिसिद्धिः। स्वस्योपलब्धुत्वदशंनं कूटस्थत्वा- १९ २० र २८ २२ गदयमागः तथा प्रत्ययानामप्यहप्रस्ययालम्धनयस्तमेदानां संहतत्वादचेतन्योपपत्तेः। स्वाथत्वा- संमवात्‌ स्वरूपव्यतिरिक्तग्रादकग्राहयत्वेन सिद्धिः, शब्दादिवदेष । अषंहतत्वे सति चैतन्यात्मकत्वात्स्वार्थोऽप्यहप्रत्ययानां नीलपीताद्याकाराणाद्ुपलन्धेति विक्रियावानेष, कथ कूटस्थः !-- इति संशयः ।७४॥ तं गुरुर्वाच- न युक्तस्तव संशयः, यतस्तेषां प्रत्ययानां नियमेनाश्षेषत उपलब्धेरेवापरिणामिलास्टस्थत्व सिद्धौ निश्वयहेतुमेवाकषेषवित्तभचारोपलबन्धि सं्चय- हेतुमात्थ । यदि हि तव परिणामित्वं स्यात्‌, अश्षपस््मिषयवित्तप्रचारोषरभ्धिनं स्थात्‌, चित्तस्य स्वविषये, यथा चेन्द्रियाणां स्वविषयेषु; न च तथाऽऽटमनस्तव सख्विषयेकदेक्षो परन्धिःः। अतः कूटस्थतेव तवेति ॥७१५॥ निर्चये कारणं दशंयितुं शब्दादीनां तावस्प्रत्ययाधोनसिद्धिकत्वं दशंयति -श्चब्दादीनामिति। जडत्वात्तेषां स्वतः सिद्धय मावे कृतः सिद्धिरित्याश द्याह -अब्दादोति । ये प्रत्ययाः शब्दाद्याकारास्तेऽपि बाह्यालम्बना 'न भवन्तीति केचित्तान्प्रत्याह-तेषाभरिति ! परस्परव्यावृत्तानि शब्दस्परशदीनि विदोषणानि येषां तेषामिति । वाह्यः सन्नाकारो येषां शब्दादीनां तेः सम्बन्धो निमित्तं येषां तेषां भावस्तत्त्वम्‌ तद्गम्यते । प्रत्ययानां प्रकारमात्ररूपत्वेन तेषां स्वतः शब्दा्याकारत्वासम्भवादथंधियं विना च संस्कारासम्भवात्तया च बाह्याकारवन्तो ये शब्ादयस्तद्ग्राहुकत्वं प्रत्ययानां सिध्यतीत्यथः । शब्दादिग्राहुकत्वेऽप प्रत्ययानां न॒ स्वव्यतिरिक्तग्राहकत्वमित्यार ङुयाह्‌-तथा प्रत्ययानामप्यह प्रत्यथालम्बनवस्तुभेदानां संहतत्वादचेतन्योपपत्तेः, स्ायत्वासम्भवात्स्वरूप्यतिरिक्तग्राहक्षग्राह्यत्वेन सिद्धिः श्ञब्दादिवदेव \ अहूप्रत्ययालम्बनं वस्त्वन्त.करणं तस्य वृत्तिभेदानां कारकैः संहतप्वादस्व- प्रकाश्त्वसिद्धः स्वातन्त्रयेण सिद्धययोगादततिरिक्तग्राहकं प्रति ग्राह्यत्वेन सिद्धिः शब्दादिवदेव वक्त- व्येत्यथंः । सम्प्रति प्रक्ृतसंशयकारणं निगमयति--असंहतस्वे स॑त चेतन्यात्मकत्वात्स्वार्थोऽहप्रत्यषानां नौलपीताद्याकाराणाभुपलब्धेति विक्रियावान्नेव कूटस्थ इति संश्चथः ॥ ७४ ॥। परोक्तं संरयकारणं विरुद्धत्वेन निराकरोति- गुरुराह-> युक्तस्तव संजयः! यो हि परिणामी चित्तादिस्तस्य क्रमेण स्वविषयग्राहकत्वं कतिपयम्राहुकत्वं च दृष्टं तद्‌ व्यापकमत्मिनो व्यावतंमानं परिणामित्वमपि तस्य व्यावत्तंयतीति । परोदितस्य संरयहेतोविरुढं साधयत्ति--पतत्तेषां प्रत्ययानां नियमेनानेषत उपलन्धेरेवापरिणामि त्वात्कटस्थत्वषिद्धौ निश्चपहेतुमेवाशेषचित्तप्र डारोपलन्धि संशये हेतुमात्थ | कूटस्थनिश्चयहेतु- मेवात्मनो निःरोषचित्तप्रचारोपलन्घुत्वं मोहाच्वं संशयकारणं कथयसि ¡ तथा च त्वदीयः संशयो युक्तो नेव्यक्तमेव व्यतिरेकद्वारा स्फोरयति--पदि हि तव परिणामित्वं स्यात्‌ अश्ञेषस्वविषधचित्त- प्रचारोपलबन्धिनं स्थातुं रित्तस्येव स्वविषये । यथा चेन्द्रियाणां स्वविषयेषु । न च तथाऽऽत्मनः श्व विषयेकदेशोपरन्धिः ! अपययिणारोषचित्तप्रचारोपलन्घुत्वादात्मनोऽपरिणामित्वेन कूटस्थत्वं स्थितत- मिति निगमयति-अतः कूटश्थतेव तवेति ॥ ५५ ॥ १४७ १२ १६ २० ४ २८ १४८ उपदेशसाहस्री तत्राह--उपरन्धिर्नाम धात्वर्थो विक्रियेव, उपरुग्धुः कूट॑स्थात्मता चेति विरुद्धम्‌ ॥ ७६ ॥ न, धालवथंविक्रियायाुपरब्ष्युपचारात्‌ । यो हि बौद्धः प्रत्ययः, स धात्वर्थो विक्रियात्मकः आत्मनः उपलब्ध्याभासफरावसान इत्युपलग्धिक्षब्दनोपचयते, यथा छिदिक्रिया देधीमावफएलावसानेति धात्वथेत्वेनोपचयते तदत्‌ ॥ ७७ ॥ ह युक्तः श्चिष्य आह- ननु भगवन्‌ मम कूटस्थत्वप्रतिषादनं प्रत्यसमर्थो दृष्टान्तः १ कथम्‌ ? छिदिः छदवविक्रियावसाना उपचयते यथा धात्वथतवेन, तथोपरन्धि शब्दोपचरितोऽपि धात्वर्थ बौद्धः प्रत्ययः आत्मन उपरन्धिविक्रियावसानश्चेत्‌, नात्मनः ` कूटस्थतां प्रतिपादयितु समथः ॥ ७८ ॥ भूवादीनां धातूनां क्रियावाचित्वादुपलन्धेत्यत्र क्रिया प्रकृत्यर्थो भासते । प्रत्ययास्तु कर्ता भासते । तथा चोपलन्धा कूटस्थदचेति प्रकृतिप्रत्ययाथंपर्यालोचनायां विरोधः स्यादिति शङुते- तत्र।ह॒--उपलुब्धर्नाम धात्वर्था विक्रियेवोपलब्धुः कूटस्थता चेति विरुद्धम्‌ ।। ७६ ॥ न, धात्वथंविक्कियायामुपलब्ध्युपचारात्‌ । यो हि बौद्धः प्रत्यय. स धात्वर्थो विक्रिथात्मकः आत्मन उपलब्ध्याभोासफङावसान इत्युपलन्धिशञब्देनोपचयते । यथा छिदिक्रिया द्वेधोभावफलावसानेति धात्व्थत्वेनोपचयते तद्त्‌ । किमेतौ प्रकृतिप्रत्ययार्थो मख्यवेवाभीष्टौ किं वा गौणावपि भवतः! नाद्यः, सविता प्रकारात ` इत्यादिप्रयोगदशंनादतिव्याप्तत्वात्‌ । द्वितीयं प्रत्याह्-नेत्यादिना। यथा वर््भिन्याप्तोऽ्यःपिष्डो दहृतीत्युपचारेणोच्यते । तथा प्रज्ञानं ब्रह्य कूटस्थमचल ध्रुवमित्यादिशास्रसिद्धेन नित्योपरन्धिस्वभा- वेनात्मना व्याप्ोऽहंकारादिरुपलमे्मित्युषचयंते ! तेनाऽन्यविषयेण प्रकृतिप्रत्ययन्यपदेशेन प्रकृत्ति- प्रत्ययसाक्षिणो न विरुध्यते कृूटस्थत्वमित्यथंः । मृदादि द्रव्यस्य परिणामो घटादिद्रव्यात्मको हष्ट- स्तथाऽहुका रद्रन्यस्य विषयपयंन्तं सश्चारिपरिणामो दीघं प्रभास्थानीयो द्रव्यं स्यात्तथा च कथं तस्य क्रियात्वमुपचरितुं शक्यमित्याशङ्कयाह-यो हीति । यथा जके प्रतिबिम्बितः सविता तत्र प्रकाशा- भासोदयहेतुस्तथेवात्मा बुद्धिवृत्तौ प्रतिबिम्बितो नित्योपलन्धिस्वभावस्तत्र प्रकाशाभासोदयहेतु- भंवति । तत्तरचोपक्ब्ध्याभासफलावसानत्वादुबुद्धिपरिणामस्य क्रियात्वेनोपचारः सम्भवतीत्यथंः । उक्तमेवाथं दृष्टान्तेन साघयति- यथेति ॥ ७७ ॥ दृष्टान्ते वेषम्यं शङ्धुते--इत्युक्तः शिष्य आह्‌-ननु भगवन्मम कूटस्थत्वश्रतिपादनं प्रत्थसमर्थो 4 दृष्टान्तः । दृष्टान्तस्य दार्टन्तिकानुगुणत्व राहित्यमेव प्रकटयति । कथं ? छिदिःदेखविक्गियावसानोपचयंते . यथा धात्वथत्वेन, तथा उपलग्ध्िश्चम्दोपचरितोऽपि धात्वर्थो बौद्धः आत्मनः प्रत्ययः उपरुन्धिवि- = क्रियावसानश्चेन्नात्मनः कूटस्थतां प्रतिपादयितुं समथः । दृष्टान्ते छेद्यविक्रियादशंनादात्मन्यपिदार्टान्तिके विक्रियाप्रसद्धात्‌ न कूटस्थत्वसिद्धिरि व्यथं: ॥७८॥ १२९ १६ १. र. २८ ग्भागः १४९ गुरुरुषाच-- सत्यमेवं स्यात्‌, यचपलन्ध्यु पलबग्धोर्विशञेषः। नित्योपलम्धिमात्र एव हथपलन्धा । न तु तारिकसमय इ वान्या उरपन्धिः, अन्य उपलब्धा च ॥७९॥ नन्‌पलम्धिफलाबसानो धात्वथः कथमिति १ ॥ ८० ॥ उच्यते--ग्रृणु । उपलन्ध्याभासफलावसान इत्युक्तम्‌ । किं न श्रुत तत्तया {न॒ ४ त्वात्मा विक्रियोप्यादनावसान इति मयोक्तम्‌ ॥ ८१ ॥ | शिष्य उवाच-कथं तहिं कूटस्थे मय्यशेषस्वविषयवित्तप्रचारोपलब्धरत्य- मित्यात्थ१॥ ८२॥ | गुरुराह-सत्यमेवायोचम्‌ तेनेव कूटस्थतामयोचं तव ॥ ८२ ॥ ८ यवं भगवन्‌, कृूटस्थनित्योपलग्धिस्वस्पे मयि शब्दा्यकारबौद्धप्रत्ययेषु च | मत्सरूपोपलब्ध्या मासफलावसानवत्न्पवमानेषु कस्त्वपराधो मम ?॥८४।। सत्यम्‌ नास्त्यपराधः, हिन्त्वविद्ामात्रस्त्वपराध इति प्राग्वावोचम्‌ ॥ ८५ ॥ दृष्टान्ते छिदिेचयोरिव दार्टन्तिके प्रत्यगात्मनः उपलब्धः उपरन्धेरच मेदाभावायुक्ता उपलब्पेश्च मेदाभावायुक्ता कूटस्थतैत्याह-- १२ गुरुरुवाच- सत्यमेवं स्याद्द्युपलब्ध्युपलब्ध्रोः विहेषः । नित्योपरुन्धिमात्र एव हधुपशन्धा । न तु ताक्षिकसमय इव अन्योऽपन्धिरन्यः उपषन्धा च ॥ ७२॥ आत्मेवोपलन्धिश्चेदु पलन्धिफलावसानत्व॒धात्वथस्यायुक्तमुपकन्धेनित्यत्वेन फलत्वायोगादिति रङ्ते- १६ नन्‌ पलन्धिफशावसानो धात्वथंः कथमुच्यते ॥ ८० ॥ उक्तमेव स्मारयन्‌ परह्रति- | श्यृणु उपलरुब्ध्याभासफशावसान इत्युक्तं कि न शरुतं त्वया ? न त्वात्मा विक्रियोत्पादनावतान इति सयोक्तम्‌ २०५ छिदियेथा छे विकारं करोति तथाऽऽत्मन्यपि धात्वर्थो विक्रियामुत्पादयति, तत्कतोऽस्य कूटस्थ तेत्याशङ्कयानुक्तोपलम्भान्मेवमित्याह नत्विति ॥ ८१ ॥ यद्यविक्रियत्वादात्मनोऽभीष्टम्‌ कूटस्थत्वं ताहि तस्याशेषचित्त प्रचा रोपलन्घुत्वं त्वयोक्तं कथं युक्त क्रियावत्त्वमन्तरेणोपलबग्धुत्वासिद्धेरिति शङ्त- २४ शिष्य आह-कथं तहि कूटस्थे मय्यकेषचित्तप्रचारोपलन्धुत्वमित्यात्थ \ ८२ ॥ नित्योपलन्धिस्वभावस्यात्मनो विक्रियावत््वमन्तरेणेवोपचारादिव्युत्तरमाह-गुरुराह- सत्य मेवावोचं तेनव कूटस्थतामवोचम्‌ तव ॥ ८३ ॥ | मात्मनः उपचा रादूपलन्धुत्वसिद्धेरुपपन्नं तस्य कूटस्थत्वं स्थितं यदि रति तस्य वस्तुत २८ संसारबन्धो न सिद्धयति । अविक्रियत्वादिति शङ्ते- यद्येवं भगवन्क्‌ टस्थनित्योपलब्धिस्वरूपे मयि शब्दाद्याकारबोद्धप्रत्ययेषु च मत्स्वरूपो- पलन्ध्याभासफलावसानवत्सुत्पद्यमानेषु कस्त्वपराधो मम ॥ ८४ ॥ परमाथतस्तव संसारसम्बन्धाभावेऽपि तत्सम्बन्धबुद्धिरविद्याकृता दुवरित्याह- | ३२ सत्यम्‌ । नास्त्यपराधः कित्वविद्यामात्रस्त्वपराध इति प्रागेवावोचम्‌ ॥ ८५ ॥ १५० उपदेशसाहस्रो यदि, भगवन्‌, सुषुप्त इव मम विक्रिया नास्ति, कथं खप्नजागरिते ॥ ०८६ ॥ तं गुरूराह--कित्व युभूयेते त्वया सन्ततम्‌ ॥ ८७ ॥ शिष्य उवाच--बाढमनुभवामि, कितु निच्छिव विच्छिद्य, न तु सन्ततम्‌ ॥(८८॥ गुरुराइ- तिं आगन्तु त्वेते, न तवात्मभूते । यदि तवबात्मभूते, चेतन्यस्वरूप- वत्स्वतः सिद्धे सन्तते एव स्याताम्‌ । फिंच, स्वप्नजागरिते न तवात्मभूते, व्यभिचारि त्वात्‌, वल्ञादिवत्‌ । न हि यस्य यत्स्वरूपं, तत्तद्व्यभिचारि दृष्टम्‌ । खप्नजागसिि तु चेतन्यमात्रत्वात्‌ व्यभिचरतः । सुषुप्ते वेत्स्वरूपं व्यभिचरेत्‌ तज्ष्टं, नास्तीति बाध्यं वा स्यात्‌- आगन्त॒कानामतद्वर्माणाञ्ुमयात्मकत्वदशचेनात्‌--यथा धनवज्ञादीनां नासो ष्टः, स्वप्नप्रान्तिलन्धानां त्वभावो दष्टः ॥ ८९ ॥ नि नन्वेवं, भगवन्‌, चैतन्यस्वरूपमप्यागन्तुकं प्राप्तम्‌, खप्नजागरितयोरिव सुषृप्तेऽ- चुपलब्धेः, अचेन्यस्वरूपो बा स्यामहम्‌ ॥ ९० ॥ मात्मनि स्वप्नजागरितोपरुन्धिरूपविक्रियोपलन्धेनं कूटस्थता सुस्थितेति पूनः शङते- थदि भगवन्सुषुप्र इव मम विक्रिया नास्ति कथं स्वप्नजागरिते; आत्मनि परमाथंतः स्वप्न- जागरिते ॥ ८९ ॥ उपलन्धेरसिद्धावपि प्रतीत्यनु रोधादिमे एष्टव्ये इत्याचायं: समाचष्ट तं गुरुराह-कित्वनुभूयेते त्वया सन्ततम्‌ । ८७ ॥ | सन्ततमिति विशेषणममृष्यन्नाह्‌--बाढमनुभवामि ङिन्तु विच्छिद्य विच्छिद्य न तु सन्ततम्‌ ॥८८।। यदि स्वप्नजागरितयोरागन्तुकत्वमभ्युपेषि । तहि तयोस्तथात्वे सिद्धे न ते तवात्मभूते भवितु- मत्सहेते आगन्तुकत्वादनुभूयमानत्वाच्च घटादिवत्‌ । न॒ च तयोरात्मसम्बन्धित्वं सम्बन्धस्य दुवंचत्वादित्याह । | -तं गुरुराच-र्ताहि आगन्तुके त्वेते न तवात्षभूते । विपक्षे तयो रागन्तुकत्वमनुभूयमानत्वं च न स्यादित्यप्रयोजकत्वम्‌-परिहरति--पदि तवातेमभूते चेतन्थप्वरूपवत्स्वतः सिद्धे संतते एव स्थाताम्‌ । किच स्वप्नजागरिते न तवात्मभूते व्यभिचारित्वादस्त्रादिवदित्याह्‌ । नहि यस्य यत्स्वरूपं तत्‌ तद्‌- व्यभिचारि वृष्टम्‌ । स्वप्नजागरिते तु चेतन्यमात्रत्वं व्थभिचरतः । सुषुप्ते चेत्‌ स्वरूपं व्यभिचरेत्‌ तन्नष्टं नास्तीति वा बाध्यमेवे स्थात्‌ । आगन्तुकानामतद्धर्माणामुभधात्मकत्वदश्ञनात्‌ । आत्मस्वरूपस्य चैतन्यस्य सुषुप्ते अन्यभिचारदशंनात्‌ । भन्यभिचारित्वहेतोन्यंभि चारित्वान्न साधकत्वमित्याश द्भुयाह-- सुषुप्ते चेदिति । आत्मनि स्वाभाविकत्वाभावेन ञआगन्तुकत्वमाविष्कतुं अतद्ध्माणामित्युक्तम्‌ उभयात्म- कंत्वदशंनमु दाह रणाभ्यां स्फोरयति । यथा धनवस्त्रादीनां नाशो दृष्टः स्वप्नख्रान्तिकन्धानां त्वभावो ६ ॥ ८९ ॥ १ मतिप्रसङ्खमाश ङ्ुते- नन्वेवं भगवन्‌ चेतन्यस्य स्वरूपमप्यागन्तुक प्राप्तं स्वप्नजागरितथोरिव सुषुप्तेऽनुपलम्धेः अचतन्यस्वरूपो वा स्यामहम्‌ । तस्यागन्तुकत्वप्रापतौ ५ । दृष्टिभ्रुतिमत्यादिरूपं हि चैतन्यस्य स्वप्नजाग्रित- शब्दाभ्यामुच्यते । तथा च ते चेन्न सुषुप्ते ह्येते चंतन्यं तदा नास्तीत्यागन्तुकलवं तस्य दुष्परिहर- मित्य्थंः। किञ्च स्वप्नजागरिते चेदात्मनः स्वरूपभूते न भवतस्तदा चैतन्यमेव स्वरूपं न भवतती- त्यक्तं स्यात्‌ । ततश्चात्मनो जडत्वमनुमतं भवेदित्याह्‌-अचेतन्येति । ९० ॥ १२९ १६ २० 41 २८ २३२९ गद्यभागः न, पश्य । तदनुपपत्तेः । चेतन्यस्वरूपं चेदागन्तुकं पश्यसि, परय, नैतदरषे्षते नाप्युपपच्या करयितुं शक्रमौ वयम्‌, अन्यो वाऽचेतन्योऽपि; तस्य संहतत्वा पाराध्यं- मनेकःवं नाशित्वं च न केनचिदुपप्या वारयितुं शक्यम्‌--अस्वाथस्य स्वतःसिद्धः भावादित्यवोचाम । चैतन्यस्वरूपस्य त्वात्मनः स्वतः सिद्धेरन्यानपेक्षत्वं न केन विद्वार- यतुं शक्यम्‌, अव्यभिचारात्‌ । ९१ ॥ नयु व्यभिचारो दषितो मया--सुषुप्ते न पदयामीति ॥ ९२। न, व्याहतत्वात्‌ कथं व्याघातः ! पर्यतस्तव न पयामीति व्याहतं वच नम्‌। न हि कदाचिद्धगवन्‌, सुषुप्ते मया चेतन्यमन्यद्वा रिंचिदृृष्टमू । हृषट्यदेरौपाधिकरूपस्यागन्तुकत्वेऽपि स्वरूपचेत्तन्यमात्रमनागन्तुकमित्ति विचायं तं विजानीहि इति सिद्धान्ती ब्रते- ` न पद्येति । चेत्तन्यमात्रस्यानौपाधिकस्यागन्तुकत्वानुपर्पात । उक्त्य हैतुमाह-तदनुप- पत्तेरिति । अनुपपत्तिमेव साधयत्ति-चेतन्यस्वरूपं चेदागन्तुकं पयसि पर्य, नेतदरषंशतेनाप्युपपत्या कलयितुं शक्नुमो वयम्‌ \ एवं चेत्पर्यसि तदि पर्य पर्याखोचय, वयं तु तद्षेशतेनापि युक्त्या घटयितुं न शवनुमः । तद्ग्राहुकप्रमाणाभावादित्यथंः । तहि करिचत्तद्यतिरिक्तरचेतन्यस्याभावं निरिचनोतीत्या- शङ्कय स किमचेतनर्चेतनो वेति विकल्प्य माद्यं प्रत्याह-स्वाभावमाकलयेत्‌ । स चेच्चेत्तन्यादन्योऽ चैतन्यो मृढोऽभ्युपगम्यते। सोऽपि तहि संहतत्वादिदोषभाक्त्वाच्चैतन्यगोचरत्वान्न तस्याभाव- मुद्धावयेत्‌ । नहि वचेतन्यादन्यः स्वयमपि सेदुधुमशक्नुवन्‌ अभावं चेतन्यस्य साधयितुं शक्नोतीत्यथंः । यदि चेन्येनेव चैतन्यस्यागन्तुकत्वं गृह्यते तन्न । स्वस्कन्धा रोहकल्पायाः स्ववृत्तेरसम्भवाद्धदका- कारमन्तरेण च भेदायोगादित्यमिप्रेत्याहु-चेतन्यस्वरूपस्यात्मनः स्वतःसिद्धेरन्यानपेक्षत्वं न केन- चिद्वारयितुं शक्यम्‌ अव्यभिचारात्‌ । किञ्चात्मनः स्वसत्तायां चेतन्याव्यमिचा रादनागन्तुकं चै्तन्य- मेषितव्यम्‌ । भतरचेतन्यादन्योऽचेतन्थोऽपि । चेतन्यादन्यस्थ संहतत्वात्पाराथ्यंमनेकत्वं नाशित्वं च न केनचिदूपपत्त्या वारयितुं शक्यम्‌ । अस्वाथंस्य स्वतः तिध्यभावादित्यवोचाम । यच्चैतन्यम- नागन्तुक प्रागभावशून्यं वा शशब्पुद्धवदित्यहु--अव्यभिचारादिति । “"पहयतस्तदनुपपत्तेरित्यादि- पाठोऽपि यथोक्तरीत्या नेत्तव्यः ॥ ९१॥ अग्यभिचारस्यासिद्धिमाराङ्खते-ननु व्यभिचारो दानतो मया सुषुप्ते न पश्यामीति | अयमहमस्मीत्यात्मानं इमानि भूतानीत्यनात्मानं च सुषुप्ते न पर्यामि तेन तत्र चेतन्याभावाद- ` व्यभिचारहेतोरसिद्धिरित्यथेः ॥ ९२ ॥ सुषुप्ते न पश्यामीति वचनस्य विरुद्ध्त्वान्मेवं वक्तव्यमिच्युत्तरमाह्‌-न, व्याहतत्वात्‌ । व्याहति- मेव प्ररनद्रारा प्रकटयति--कथं व्याघातः ? पहयतस्तव न पहयामीति व्याहतं वचनम्‌ । पर्यत्तस्तवेत्येतद- मृष्यन्नाहु-न कदाचिद्धूगवन्सुषुप्ते मया चतन्थमन्यद्वा किच्िदृदृष्टम्‌ । यदि सुषुपे न किचित्पश्यसि १५९ ४ [4 १२ २० 4, २८ १५२ उपदेदासाहसरी पदयंस्तदहि सुषुप्ते त्वम्‌; यस्माद्ृष्टमेव प्रतिषेधति, न दृष्टिम्‌ । या तव रष्टिः, तच्चेतन्यम्‌, इति मयोक्तम्‌ । यया त्वं विचमानया न किचिद्द्ष्टमिति प्रतिषेसि, सा टष्टिस्त्वच्चैत- न्यम्‌ । तदि सर्व्ाव्यभिचारात्कूटस्थनित्यत्वं सिद्धं स्वत एव न प्रमाणापेश्म्‌ । सखतःसिद्धस्य दि प्रमातुरन्यस्य प्रमेयस्य परिच्छिति प्रति प्रमाणपेक्षा। या खन्या नित्या परिच्छित्तिर- पक्षयतेऽन्यस्यापरिच्छिततिष्धपस्य परिच्छेदाय सा हि निस्येव कूटस्था स्ववंजोतिःस्वभावा आत्मनि प्रमाणत्वे प्रमादत्वेवान तां प्रति प्रमाणापेक्षा, तत्स्वभावत्वात्‌ यथा प्रकाशनशष्णत्वं घा रोहोदकादिषु परतोऽपेक््यते अग्न्यादित्यादिभ्यः, अतत्स्वभावत्वात्‌ नारन्यादित्यादीनां तदपेक्षा, सदा तस्स्वभावत्वात्‌ ॥ ९३ ॥ अनिर्यत्व एव प्रमा त्यात्‌, न निच्यत्व इति चेत्‌ ॥ ९४ ॥ तहि न किञ्चिदेतावन्तं काकं मया दष्टमित्युत्थितस्य परामार्शानुपपत्या स्वरूपभूताया दृष्टेः अव्यभिचार सिध्यतीत्याह-पशयंस्ताहि युषप्ते त्वम्‌ । यस्मात्‌ दृष्टमेव प्रतिषेधति न दृष्टिन्‌ । या तव दृष्टिस्तच्चं तन्यमिति मयोक्तम्‌ । द्रष्टेति यावत्‌ । परयत्तीति पारठेऽव्ययमेवाथंः । आत्मनः सुषपे टृष्टिरस्तीत्यत्र हेतुमाह- यस्मादिति , सुपुपते ष्टिरिष्टाऽस्तु तथापि चंतन्यं कथं सिद्धम्‌ ? तत्राहू-या तवेति । तदेव स्पष्टयति-पथा त्वं विद्यमानया न कवित्‌ दृष्टमिति प्रतिषेधति सा दृष्टिस्तच्चेतन्धम्‌ चेत्न्यस्या- व्यभिचारे दर्शितरीत्या सिद्धे तस्य कूटस्थत्वं स्वप्रकाशत्वं च सिद्धमित्याह-र्ताहि सवत्राव्यभिचारा- त्कूटस्थनित्यत्वं सिद्धं स्वत एव न प्रमाणपेक्षम्‌ । स्वतः सिद्धस्य हि प्रमातुरन्यस्य प्रमेयस्य परिच्छित्ति ग्रति प्रमाणपेक्षा ! या त्वन्या नित्या परिच्छित्तिरपेक्ष्यते अन्धस्ापरिच्छित्तिरूपस्य परिच्छेदाय सा हि नित्येव कटस्था स्वयंज्योतिः स्वभावा | स्वयंप्रकाशत्वे हित्वन्तरमाह--स्वतः सिद्धस्येति। प्रमाता हि चिद्रूपत्वाद -यापिक्षामन्तरेण स्फुरति । भअसन्दिग्धस्वभावरच निर्िचित्तः तस्य व्यत्तिरिक्तं यत्प्रमेयं यदि तस्य जडस्याचिद्रूपरय परिच्छित्तिनिदिचितिस्तामुटिश्य प्रमाणपेक्षायां सत्यां वितेरन्या प्रमाणजन्या परिच्छित्तिरनित्याऽ पक्ष्यते । प्रमातुरतिरिक्तस्य प्रमेयस्यासंटिद्रूपस्य निश्चयाय प्रमाणद्वारा परिच्छित्यपेक्षाया युक्तत्वात्‌ । प्रमाता तु संविद्रूपत्वादसन्दिग्धः स्वतः वस्तुत्वाच्च निरपेक्षः स्फुरतीत्यथः। संवित्स्वभावत्वं स्फोरयति-षा हि नित्येव कृटत्था स्वयंज्योतिः स्वभावा आत्मनि प्रमाणत्वे प्रमातुत्वे वा न तां प्रति मानापेक्षा तत्स्वभावत्वात्‌ । आत्मनि वुद्धिवृत्तिप्रतिबिम्बिते प्रमाणत्वं, वृत्तिमदन्तःकंरणप्रतिबिम्बिते च प्रमातृत्वं कल्प्यते । त्त्रोभयत्रात्मनः स्फूं प्रति न प्रमाणपिक्षा युज्यते । स्वयं संवित्स्वभावत्वादित्यथंः । भसंवित्स्वभाव्रस्येव प्रमेयस्य प्रमाणपेक्षा नात्मनः संवित्स्वभावत्वे इत्यत्र टृष्टान्तमाह्‌-पथा प्रकाशनमुष्णत्वं वा लोहोदकादिष परतोऽपेकष्यते अभ्न्यादित्यादिभ्यः अतत्स्वभावत्वात्‌ । नाग्न्यादित्यादोनां तदपेक्षा सवंदा तत्स्वभावत्वात्‌ ॥ ९३ ॥ नित्यैव संविदित्यक्तमाक्षिपति-अनित्यत्व एवे प्रमा स्यान्न नित्यत्वे इति चेत्‌ ।। ९४ ^ १९ १६ [41 ९८ गृद्यभायः न, अवगतेनिः्यत्वा नित्यत्वयोविंशषेषानुपपत्तेः-नहि अवगतेः प्रमातवेऽ- नित्यावगविः प्रमा, न नित्या इति विक्षेषोऽवगम्यते ॥ ६१५ ॥ नित्यायां प्रमातुरपेक्षाभावः, अनित्यायां तु यत्नान्तरितत्वादबगतिरपेक्षत हति विश्चेषः स्यादिति चेत्‌ ॥ ९६ ॥ ॑ सिद्धा तद्यात्मनः प्रमातुः स्वतःसिद्धिः प्रमाणनिरपेश्वतयेवेति ॥ ९७ ॥ अमावेऽप्ययेक्षाऽभावः, नित्यप्वादेवेति चेत्‌ ॥ ९८ ॥ चक्षुरादिप्रमाणसामग्रीप्रसूता प्रमेवावगतिरित्युच्यते। तथा च प्रमात्वप्रसिद्धयनुपपत्त्येव संवित्तेरनित्यत्वं वक्तव्यमित्यथंः। न परमाणाभासानां अज्ञानाश्रयणेन संवित्तिः प्रमेत्येतावतेव तद्व्यावृत्तिसिद्धेजंन्यत्वविशेषणं व्यथंमितयुत्तरमाह--न, अवगतेनित्यत्वानित्यत्वयोविेषानुपपत्तः । विशेषानुपपत्तिमेव विशदयति न॒च स्वमते प्रमाणत्वे, अनित्याऽवगतिः प्रमाणं भवति । नित्या न थेति विशेषो न प्रतिमातीत्यथंः ॥ ९५॥ तत्र पूव॑वादी विरोषं दरंयति- नित्थायां प्रमातुरेक्चाभावोऽनिच्यायां तु यलनान्तरितित्वात्‌ अवगतिरयेक्षत॒ इति विशेषः स्यादिति चेत्‌ । नित्यावगतिपक्षे प्रमातुः स्वावगत्तये प्रमाणपिक्षा न भवति । अनित्यायां त्ववगतौ प्रयल- व्यवधानादवगतिसाघनमपेक्षते प्रमातेति विरेषोऽस्तोत्यथंः ।। ९६ ॥ नित्यावगतिपन्ने प्रमाणनं रपेक्ष्यं त्वयोच्यते चेत्‌ तहि सिद्धमस्मदिष्टमिति सिद्धान्तवा्याह- चिदा तरह्यात्मिनः प्रमातुः स्वतः सिद्धिः प्रमाणनिरपेक्षतयेवेति ॥ ९७ ॥ , प्रामाणनिरपेक्षत्वेन स्वतःसिद्धिमभ्यनुजानता प्रमाणाभावापेक्षाऽभ्युपगता भवति । सापि प्रमाणाभावविषयपेक्षा तवायुक्ता नित्यत्वादवगतेरिति पूव॑वाद्याहू-अभावेऽप्यवेक्षाभावो नित्यत्वा देवेति चेत्‌ ॥ ९८ ॥ २० १५३ १२ ९६ २० १५४ उपदेशसाहस्री न, अवगतेरेवात्मनि सद्धादादिति परिहृतमेतत्‌ । प्रमातुश्चेख माणापेक्षा सिद्धिः छस्य प्रमित्सा स्यात्‌ ? यस्य प्रमित्सा, स एव प्रमातऽभ्युपगऽम्यते । तदीया च प्रमित्सा प्रमेयविषयेव, न प्रमातृविषया, प्रमातूमिषयपवेऽनवस्थाप्रसङ्गासप्रमातुस्तदिच्छायाश तस्याप्यन्यः प्रमाता तस्याप्यन्य इति । एवमेवेच्छायाः । प्रमातृबिषयत्वे प्रमातुरात्मनोऽ व्यव दहितत्वाच्च प्रमेयत्वानुपपत्तिः । लोके हि प्रमेयं नाम प्रमातुरिच्छास्मृतिप्रयतनप्रमाण- जन्मव्यवदहितं सिद्धयति, नान्यथा अवगतिः प्रमेयविषया खटा | न च प्रमातुः प्रमाता सवस्य स्वय मेव केन चिद्न्यवहितः कल्पयितं शक्यः इच्छादीनामन्यतमेनापि । स्मरतिश् स्मतव्यबिषया, न स्मतृ विषया । तथेच्छाया इष्टविषयत्वमेव, नेच्छावद्विषयतवम्‌ । स्मत्र- च्छावद्विषयत्वेऽपि हत्रुभयोरनवस्था पूेवद्परिहार्या स्यात्‌ ॥ ९९ ॥ स्वभावत एवावगतेः सद्धावात्प्रमाणाभावेऽपि नापेक्ाऽस्तीव्युत्तरमाह्‌-ज अवगतेरेवात्मनि सावादिति परिहतमेतत्‌ । मात्मनः स्वतस्सिद्धौ हेत्वन्तरमाह- प्रमातुचेत्प्रमाणपेक्षया सिद्धिः कस्य प्रमित्सा स्यात्‌ । ततो व्यतिरिक्तस्येव तद्विषया प्रमित्सा सेत्स्यतीत्यारङ्कयाह- यस्य प्रमित्सा स एव प्रमाता अभ्युपगम्यते । किच पूत्रादिकमिष्टं वस्तु खोके प्मातुमिष्यते । न तु प्रमातुविषया काचिदिच्छा तस्येव संगच्छते । स्वकतुकिच्छाकमंत्वायोगादित्याह्‌-- तवोया च प्रमित्सा प्रमेयविषयेव न प्रमातुविषया। प्रमात्रन्तरकतृकेच्छाकमंत्वं प्रमातुरिष्ट- मित्याशङ्कुयानवस्थाद्यप्रस द्खान्मेवमित्याह--प्रमातृविषयत्वेऽनवस्थाप्रसङ्खात्‌ प्रमातुस्तदिच्छायाइच । तत्र प्रमात्रनवस्थां प्रकटयत्ति-तस्याप्यन्थः प्रमाता तस्याप्यन्य इति । तदिच्छानवस्थां कथयति- एवमेवेच्छायाः । यदि प्रमातुरिच्छायाः प्रमातुविषयत्वं तदा तदिच्छापि प्रमात्रन्तरविषयेति प्रमात्र- नवस्थावदिच्छानवस्था दरवारित्यथंः । इत्यात्मनः स्वतः सिदधिवंक्तव्येत्याहु-भ्रमातुविषयत्वे प्रमातु- रात्मनोऽव्यर्वाहितत्वाच्च प्रमेयत्वानुपपत्तिः । आत्मनः सकाशात्प्रमातुरव्यवहित्तत्वादेव घटादिवत्प्रमेयत्वा- युपपत्तः स्वतः सिद्धिरित्येत्तदेव प्रपञ्चयति-लोके हि प्रमेयं नाम प्रमातुरिच्छास्मृतिप्रयत्नभ्रमाण- जन्मव्यवहितं सिध्यति । नान्यथाऽवगतिः प्रमेयविषया दृष्टा । न च प्रमातुः प्रमाता स्वस्य स्वयमेव केनचिद्रचवहितः शक्यः कल्पयितुम्‌ इच्छादीनामन्यतमेनापि । व्यवहारभूमौ हि घटादिकं वस्तु प्रमेयत्वेन प्रसिद्धम्‌ । प्रमाता प्रथमं जिज्ञासते । तस्य चेष्टायां सत्यां तस्मिन्विषये समीहितसाधनत्व- स्मृतिरुपावतंते । ततो याथातथ्येन तज्ज्ञाने प्रयतते । प्रयत्नान्तरं तत्र चक्षुरादिव्यापारास्प्रमाण- मुत्पद्यते । एवं प्रमातुरेतेग्यंवहितं प्रमेयं प्रसिद्धं भवति । यथोक्तं च्छादिव्यवधानन्यतिरेकेणावगतिनं प्रमेयविषया रोके क्वापि इष्टा । प्रमातुङ्च स्वयमेव स्वस्येच्छादीनामन्यततमेन केनचिद्रयवदहितिः नैव कल्पयितुं शक्यते । तस्मास्प्रमेयत्वायोगासपरमातुः स्वतः सिद्धिरेवास्थेयेत्यथंः । किच्च स्मृत्तिरिव न प्रमातु विषया भवितुमहंतीत्याह-स्मृतिषहच स्मतंव्यविषया । विपक्षे दोषमाह-न स्मतुंविषया । तथेच्छाया इष्टविषधत्वमेव \ नेच्छावद्विषयत्वं स्मच्िच्छावद्विषयत्वेऽपि हचुभयोरनवस्था धुवंवद- परिहार्या स्यात्‌ । यदि स्मृतेः स्मतुंविषयतवं इच्छायाश्चेच्छावद्विषयत्वं, तदा स्मृतितद्रतोश्च प्रमात्रा- चनवस्थावदनवस्था दुर्वारा प्रसरेत्‌ । स्मतः स्मतुंविषयत्वे स्मतुंविशेषणभूतस्मृतेरपि स्मृत्यन्तरविषय- त्वादिच्छायास्तदवद्विषयत्वे च तद्विशेषणभृतेच्छाया भपि तथात्वस्य दृष्परिहुरत्वादित्यथः ॥ ९९ ॥ १२९ १९६ २० २४ २८ ३२ गद्यमागः ननु प्रमाठृविषयावगत्यनुत्यत्तौ, अनवगत एव प्रमाता स्यादिति चेत्‌ ॥१००॥ न, अवगन्तुरवगतेरवगन्तव्यविषयत्वात्‌, अवगन्द्बिषयत्वे चानवस्था पूवत्स्यात्‌ अवगतिश्वात्मनि कूटस्थनित्यात्मज्योतिरन्यतोऽनपेक्षेव सिद्धा, अग्न्यादित्याचुष्णप्रकाशचवत्‌ इति पूवमेव प्रसाधितम्‌ । अवगतेश्चेतन्यास्मज्योतिषः स्वात्मन्यनित्यतवे, आत्मनः खार्थ- तानुपपत्तिः कायेकरणसंवातवत्संहतत्वास्पाराथ्यं दोषत्वं चावोचाम । कथं १ चेतन्यात्म- ज्योतिषः स्वरारमन्यनित्यत्वे स्मृत्यादिव्यवधानात्सान्तरस्वम्‌ । ततश्च तस्य वचेतन्य- ज्योतिषः प्रागुत्पत्तेः प्रध्वंसाच्चोध्वमात्मन्येवामावात्‌. चक्षुरादीनामिव संहतसात्‌, पाराथ्यं स्यात्‌। यदा च तदुत्पनमात्मनि शिते, न तदाऽऽत्मनः सराथे-वम्‌, तद्धावाभा- वापेक्षा द्यात्मानात्मनोः स्वाथतवपराथतवसिद्धिः । तस्मादात्मनोऽन्यनिरयेक्षमेव नित्य- चेतन्यज्योतिषट सिद्धम्‌ ॥ १०१ ॥ जायेय: यद्विषयावगतिरुत्पद्यते सोऽवगतो व्यवद्धियते । प्रमातरि पुनरवगतेरनुत्पत्तौ स सृुषुप्तसमः स्यादिति स्वतः सिद्धत्वबाधकं शङ्ते- ननु प्रमातुविषधावगल्थनुत्पत्तौ मनवगत एव प्रमाता स्यादिति चेत्‌ ॥१००॥ किमेतया प्रक्रियया सुषुप्तसाम्यं परिहर्तुमवगतिविषयत्वमात्मनो विवक्ष्यते । कि वा सुषुप्त- साम्यपरिहारोऽस्य मृग्यते । तत्रायं दूषयति । न॒ अवगन्तुरवगतेरवगन्तव्यविषयत्वात्‌ । यदि पुनरवगतेरवगन्तुविषयत्वमिष्यते तव्राह- अवगन्तृविषयत्वेऽनवस्था पुवंवदपरिहार्या स्यात्‌ । यथा पूवं प्रमात्रायनवस्थोक्ता तथाऽवगतेरवगन्तु- विषयत्वे तद्विरोषणावगतेरपि तथाविधावगन्तुविषयत्वादवगतेरवगन्तुरचानवस्था दुःखस्था स्यादत्यथंः । द्वितीयं प्रत्याहु-अवगतिदचात्मनि कूटस्थनित्थात्मज्योतिः अन्यतोऽनपेक्षेव सिद्धा अग्न्यादित्याद्युष्ण- प्रकाराष्दिति पूरवंमेव प्रसाधितम्‌ । अवगतेहचेतन्यात्मज्योतिषः स्वारमन्यनित्यत्वे आत्मतः स्वा्यत्वानुप- पत्तिः । न केवर स्वाथंत्वासिद्धिः पराथंत्वं च स्यादिव्याह-कायं रणवत्संह॒तत्वात्पार थ्य दोष वत्त्वं चावोचाम । उक्तमेवार्थं प्ररनपूवं समथंयते कथं ? चेतन्यात्मज्योतिषः स्वाटमन्यनित्थत्वे स्मृत्या दिव्यवधानात्सान्तरत्वम्‌ + । तत्रच तस्थ चंतम्यज्थोग्िषिः प्रागुत्पत्तेः प्रध्वंसाच्चोध्वंमात्मन्ये- वाभावात्‌ चक्षुर।दीनामिव संहतत्वात्याराथ्यं स्यात्‌ । प्रागृष्व॑मित्यवधिकरणप्रयुक्तं फर कथयति- यदा च तदुत्पन्नमात्मनि विद्यते न तदाऽऽत्मनः स्वाथत्वम्‌ । चेतस्यप्रभावपिक्षमात्मनः स्वा्ंत्वम्‌ । अनात्मनस्तु पराथंत्वं चेतनाभावपिक्षमिल्युक्तमेव व्यनक्ति । तद्धूवाभावपेक्षा ह्यात्मानात्मनोः स्वार्थ॑त्व- परा्थंस्वतिद्धिः। आत्मनः स्वाथंत्वे सिद्धे फर्तिमाह-तस्मादात्मनोऽन्यनिरपेक्षमेव नित्यचेतन्थ- ज्योतिष्टवं सिद्धम्‌ ॥ १०१ ॥ | | १. इच्छादिवृत्त्यन्तरपुवंकत्व--रामतीथं । १५५ १२ १६ २० २४ २८ १५६ उपदेशसाहस्री नन्वे वसति, असति अ्रमाभ्रयत्वे, कथं प्रमातुः प्रमात्वम्‌ ?॥ १०२॥ उच्यते-प्रमाया नित्यत्वेऽनित्यत्वे च स्पविश्षषामावात्‌। अवगतिहि प्रमा, तस्या स्छृतीच्छादिपूिकाया अनित्यायाः कूटस्थनित्याया वा, न स्वरूप विशेषो विद्ते, यथा [म ५ ¢ वृश्चेषो धात्वथेस्य तिष्टत्यादेः फलस्य गत्यादि पूवंकस्यानित्यस्यागतिपूवस्य नित्यस्य वा रूपविश्ेषो नास्तीति तन्यो व्यपदेशो ््टः-- “तिष्ठन्ति मनुष्याः, “तिष्ठन्ति पवता” इत्यादिः । तथा नित्यावगतिस्वसूपेऽपि, प्रमातरि प्रमातत्वन्यपदेकश्षो न विरुध्यते, फल सामान्यादति ।॥ १०३ ॥ अत्राह शिष्यः नित्यावगविसरस्पस्यात्मनोऽिक्रियत्वात्कायकरणेरसंहत्य ` तक्षादीनामिव बास्यादिभिः कत्‌ तं नोपपद्यते | असंहतस्वभावस्य च कायकरणोपादानेऽनवस्था ` आत्मनो नित्यचेतन्यज्योतिष्टवे प्रमात॒त्वाभावान्न प्रमात॒त्वव्यपदेशोपपत्तिरिति शङ्ते- नन्वेवं सत्यसति प्रमाश्रयत्वे कथं प्रमातुः प्रमातृत्वमिति ॥ १०२ ॥ चेतन्यस्य कृटस्थज्योतिष्ट्वेऽपि सम्भवत्यौपचारिकं प्रमातुत्वमित्युत्तरमाह -- उच्यते-प्रमायाः नित्यत्वे अनित्थत्वे च रूपवि्ञेषाभावात्‌ । तदेव विवृणोति-अव गतिहि प्रमा । तस्थाः स्मृतीच्छापुवि- काया अनित्यायाः कृटस्थनित्यापा वा न स्वरूपविज्ञेषो विद्यते । भवगतेनित्यत्वे अनित्यत्वे च स्वरूपविरोषाभावास्प्रमात्तरि व्यपदेशस्य तुल्यत्वोपपत्तिरिति दृष्टान्तेन ` स्पष्टयति-य्था धात्वर्थस्य तिष्ठत्यादेः फलस्य गत्यादिपुवंकष्य अनित्यष्य अगतिपूवंस्य नित्यस्य वा रूपविहेषो नास्तीति तुल्यो व्यपदेशो दष्टः । तिष्ठन्ति मनुष्यास्तिष्ठन्ति पवता इत्यादिः । तथा नित्यावगतिस्वरूपेऽपि प्रमातरि प्रमातुत्वव्यपदेश्ञो न विष्ध्यते फलसामान्यादिति। धात्वथंस्य तिष्ठत्यादेरिति सामानाधिकरण्यम्‌ । आदिशब्देन भवत्यादि गृह्यते । तदीयं फलं गतिनिवत्तिः सत्त्वं इत्यादि ¡ गत्यादीत्यादिशब्देन भवनादिग्रहणम्‌ । धटो भवत्यात्मा भवतीत्यादि । ` स्वरूपत्वेन नित्यत्वेऽपि प्रमातुत्वभ्यपदेशोपपत्तिरित्यत्र हैतुमाह-फरेति । नित्यत्वे च फलरयावगते समानत्वाल्ममातत्वग्यपदेरास्यात्मन्यविरुद्धतेत्यथंः ।। १०३ ॥ कृटस्थज्योतिःस्वभावत्वेऽपि प्रमातुत्वव्यपदेशमात्मन्यौ पचारिकमविरुद्धमुक्त्वा कतंत्वासम्भवं वक्तुं चोद्यमु-दधावयति--अत्राह--क्ञिष्यः नित्यावगतिस्वहूपस्ात्मनोऽविक्रियत्वातकायकरणं रसंहत्य तक्षादीनामिव वास्यादिभिः कतंत्वं नोपपद्यते । कायेकरणेः संहतिमप्राप्य कतृंत्वं नोपपद्यते चेति कायंकरणोपादानपूवंककतंत्वं भविष्यतीत्याशङ्धुयाह-असंहतस्वभावस्थ कायकरणोपादानेऽनवस्था १२ १६ ` २० ` गद्यभामः प्रसज्येत । तक्षादीनां त॒ कायकरणेनित्यमेव संहतत्वभिति बास्याचयुपादाने नान वस्था स्यादिति ॥ १०४ ॥ इह तु असंदतस्वमावस्य करणानुपादाने कतरत्वं नोपपद्यत इति करणयुपादेयम्‌, तदुषादानमपि विक्रियेवेति तत्कतृत्वे करणान्तरघुपादेयम्‌, तदुपादानेऽप्यन्यदिति प्रमातु स्वातन्त्येऽनवस्थाऽपरिहारया स्यादिति । न च क्रियेवात्मानं कारयति, अनिवेतितायाः सखस्षा- भावात्‌ । अथान्यदात्मानञ्ुपेस्य क्रियां कारयतीति चेत्‌-न) अन्यस्य स्वतःसिद्धत्वाविषय- त्वाचनुपपत्तेः न द्यात्मनोऽन्यदवचेतनं वस्तु सप्रमाणकं दृष्टम्‌ । शब्दादि सवेमेवावगतिफला- बसानप्रस्ययप्रमितं सिद्धं स्यात्‌ । अवगतिदवेदात्मनोऽन्यस्य स्यात्‌, सोऽप्यात्मेवासंहतः स्वाथैः स्यात्‌ न पराथंः। न च देहैन्द्रयविषयाणां स्वाथेतामवगन्तुं शक्वुभोऽवगत्यवसानप्रत्यया- पेक्षसिद्विदश्चनात्‌ ॥ १०५ ॥ १५७ ८ प्रसज्यते । कायंकरणोपादानमपि क्रियात्वा दुपादानान्त रपुवंकं तदपि तथेत्यनवरथाप्रसक्तिरित्यथंः । यथा तक्ञादोनां वास्यादिभिः संहतानां वास्योपादनेऽपि नानवस्था तथात्रापि स्यादित्या ङ्कयाह- तक्षादीनां तु कायेकर्णेनित्यमेव संहतत्वमिति वास्याद्युपादाने नानवस्था स्यात्‌ ॥ १०४॥ दार्ान्तिके टृष्टान्ताद्विरोषं दशंयन्ननवस्थां व्यवस्थापयत्ि--इह त्वसंहतस्वभावस्य करणा- नुपादाने कतु्वं नोपपद्यत इति करणमुपादेयम्‌ । तदुपादानम प विक्रियेवेति तत्कत्त त्वे करणान्तर- मुपावेयम्‌ । तदृपादानेऽप्यन्यदिति प्रमातुः सगातकपेऽनव(थाऽ५रिदहार्या । स्वातन्त्ये कतंत्वे सतीत्यथंः । एवमात्मनि रिष्येणोक्तं कत्त त्वासम्भवमभ्युपेत्य क्रियेव धात्वर्थो नियोगो वा कायंत्वेनाकवेगत्तः स्वसिद्धघर्थं ५र्षं प्रेरयतीति मतान्तरमाशङ्कवय निराकरोति-न च क्रियेवात्मानं कारयति अनिर्वातितायाः स्वरूपा- भावात्‌ । पूरविष्टमेवात्मानं प्राप्य तत्र॒ कतृत्वं सम्पादयतीति मतान्तरमाह अथान्यदात्मानमूपेत्य क्रियां क।रयतीति चेत्‌ । अरृष्स्यात्मन्यत्तिरिक्तत्वान्न स्वतः सिद्धिघंटादिवत्‌ न चात्मत्वात्तद्रदेवाविषयत्वम्‌ । न च ताभ्यामनात्मनस्तस्यात्मप्रे रकत्वम्‌ । अतो न पूर्वाहिष्टावष्टम्भा- दात्मनि कत्त त्वसिद्धिरिति दूषयति---न अन्यस्य स्वतः तिद्धत्वाविषयःवाद्यनुषपत्तेः । अटृष्टस्यानात्मनः स्वतः सिद्धत्वाभावं स्पष्टयति-न ह्य।त्मनोऽन्यदचेतनं वस्तु स्वप्रमाणकं दृष्टम्‌! कथं तहि शब्दादेः सिद्धिरतत्राह--शब्डादि सवंमेवावगति फटावसानप्रत्ययप्रमितं सिद्धं व्यात्‌ । नन्वालन्यतिरिक्तोऽपीरवरः सवंज्ञः सन्नात्मप्रेरकः स्यादिति चेत्तत्राहु-अवगत्िश्चेदातमत्पेऽन्धस्य साद्‌ सोऽव्वःत्सवातहूतः स्वाथ; स्यान्न परायः । लौकिकटृटया आत्मनोऽन्यस्येश्वररय स्वाभाविको चेदवगमतिरिषटा सोऽन्यस्माक- मात्मेव “अयमात्मा ब्रहोति” श्रुतेः। अतो न तस्मिन्नात्मप्रेरकलरोपपत्तिरित्यथंः । चेतन्याश्चयो देहादिरेवात्मेत्य द्खोकारात्कथं तस्यासंहतत्वमित्याशङ्कयाह-- तन च देहेन्दियविषयाणां स्वा्ंतामवगन्तु शाकनुमः । अवगत्यवसानप्रत्ययपेक्षसिदधिदक्ञंनात्‌ । यथा वद्भिगतेन प्रकाशेन वर्नं प्रकाद्यते । तथा देहधमेरचेदवगतिनं तया देहोऽवगम्येत । अवगम्यते च अतो देहो नात्मा ॥ १०५॥ १९ १६ २० र २९८ १५८ उपदेशसाहस्री नलु देदस्यावगतौ न कथित्यमत्यक्षादिप्रत्ययान्तरमपेश्चते ॥ १०६ ॥ बाढम्‌, जाग्रत्येवं स्यात्‌ । सृतिसुषुपयोस्तु देहस्यापि प्रत्यक्षादिप्रमाणपिक्षैव सिद्धिः, तथेवेन्दरियाणाम्‌--बाष्या एव हि शब्दादयो देहेन्दरियाकारपरिणताः--इति प्रत्यक्षादिप्रमाणपेक्षेव हि सिद्धिः। सिद्धिरिति च प्रमाणफलमवगतिमवोचाम । सा चावगतिः कूटस्था स्व थंसिद्धा आत्मज्योतिः स्वरूपेति च ॥ १०७ ॥ अत्राह चोदकः अवगतिः प्रमाणानां फलं जूटस्थनित्यात्मज्योतिःसरूपेति च विप्रतिषिद्धम्‌ । इत्युक्तवन्तमाह-न विप्रतिषिद्धम्‌ । कथं तर्हि ? इटस्था नित्यापि सती त्यक्ष दिप्रस्ययान्ते लक्षयते तादथ्यात्‌ । भ्रत्यक्षादिप्रस्ययस्य अनित्यत्वे, अनिस्येव भवति । प्रमाणानां एलमित्युपचयते ॥ १०८ ॥ यद्येवं भगवन्‌, इूटस्थनित्याबगतिरात्मज्योतिःस्वसूपैव स्वयंसिद्धा, आत्मनि अवगत्यपेक्षसिद्धत्वमित्यत्र राङ्धुते-ननु देहस्वाश्गतो न कडिचत्‌ प्रत्मक्षादिप्रत्ययन्तरभयेक्षते।।१०६॥ तत्राघमङ्ोकृत्थाघं दष्यति- बाढम्‌ जाग्रत्येव स्यात्‌ म्रतिसुषुप्रयोस्तु देहत्यापि प्रत्थक्षादिष्रमाणपेक्षेव सिद्धिः तथेवे- न्द्रिधाणाम्‌ । यथा जडस्य देहस्य प्रत्यक्षाद्यपेक्षा सिद्धिस्तथा इन्द्रियाणामपि जडत्वाविशेषात्तदपेक्षेव सिद्धिरित्याह- तथेति । किञ्च ॒देहादिरनात्मा भौतिकत्वादुभय सम्प्र्तिपन्नशब्दादिवदित्याह- बाह्या एव हि शब्दादयो देहेन्द्रिधाकारपरिणताः। किञ्च राब्दादीनां प्रत्यक्षादिसापेक्षसिद्धित्वात्तेषामेवर देहा- द्याकारपरिणतानां तद्पेक्षसिद्धित्वं हढमित्याह-इति प्रत्थक्षादिप्रनाणपेक्षेव सिद्धिः! ननु सिदधि- रुत्पत्तिरुच्यते। न सा प्रत्यक्षादपेक्षा तत्राहु-सिद्धिरिति प्रमणणानां फलमवगतिमक्रोचाम । ननु मदशक्तिवदेहाका रपरिणतेषु भूतेष्ववगतिरुत्पद्यत इति । न, प्रागुक्तन्थायपरास्तत्वादित्याह्‌ - सा चव- गतिः कृटस्था स्व्यं िद्धाऽऽत्मज्योतिःस्वरूपेति च क्रियापदानुषंद्धयोतकोऽन्यरचकारः ।। १०७ ॥ कूटस्था चेदवगत्तिस्तहि फठत्वं तस्या व्याहृतमिति चोदयति--अत्राहु चोद $: अवगति प्रमाणानां फलं कृटस्थनित्यात्मज्योतिःस्वरूपेति च विप्रतिषिद्धम्‌ । कृपाकाशकायत्ववदोपचारिकं कायंत्वमुपेत्य फलं दशंयति--हत्युक्तवन्तमाह न विप्रतिषिद्धम्‌ । कथं ताहि कूटस्था नित्यापि सतो प्रत्यथान्ते लक्ष्यते तादर्थ्यात्‌ । प्रत्यक्षादिग्रत्ययस्थानित्यत्वे अनित्थेव भवति| तेन प्रत्यथानां फलभित्युपचयते ॥। १०८ ॥ प्रमातुत्वं कतृत्वं फ्त्वं च कूटस्थावगत्तिस्वल्ये कल्पनामत्रमित्थुपपाय्यापुना बाह्यदवेतस्यापि कल्पि तत्वं चोद्यमुखेन दशंयति-यद्येवं भगवन्‌ कृटस्थनित्यावगतिरपत्मज्योतिःस्वरूपेव स्वयंसिद्धा । मात्मनि १९. २०५ र्ट गदभागः प्रमाणनिरपेकषत्वात्‌. ततोऽन्यदचेतनं संहत्यकारित्वात्पराथम्‌ । येन च सुखटुःखमोहदेतु- प्रतययावगतिरूपेण पाराथ्य, तेनेव स्वसूपेणानात्मनोऽस्तित्वं, नान्येन रूपान्तरेण । अतो ना स्तित्वमेव परमाथेतः । यथाहि लोके रज्जुसपेमरीच्युद कादीनां तदवगतिग्यतिरेकेणाभावो दष्टः, एवं जाग्रत्सप्नद्वैतभावस्यापि तदवगतिव्यतिरेकेणामावो युक्तः । एवमेव परमाथत भगगन्‌, अवगतेरात्मज्योतिषो नैरन्तयंभावात्कूटस्थनित्यताऽ्देतभावश्च, सवेप्रत्ययमेदेष्व- व्यभिचारात्‌ । प्रत्ययमेदाश्चावगतिं व्यभिचरन्ति । यथा स्वप्ने नीरपीताचाकार- मेदसूपाः प्रत्ययास्तदबगति व्यभिचरन्तः परमार्थतो न सन्तीस्युच्यन्ते, एवं जाग्रत्यपि नीलपीता दिग्रत्ययमेदास्तामेवाव गतिं व्यभिचरन्तोऽसत्यरूपा भवितु- मदन्ति । तस्याश्वावगतेरन्योऽवगन्ता नास्तीति न स्वेन स्वरूपेण स्वयष्पादातुं १५९ प्रमाणनिरपेक्षत्वाव्‌ । ततोऽन्यदचेतनं संहत्यकारित्वात्पराथंम्‌ । अवगतिविषयस्याचेतनसय संहत्यकारित्वेन पराथंत्वे शुक्तिरजता दिवन्मिथ्यात्वसिद्धिरित्ययुक्तम्‌ । पुरुषस्यापि जडस्य सतत्वरजस्तम- स्साम्यात्मकृप्रकृतिरूपेण पराथंस्येव सांख्यैः सत्यत्वोपगमादित्याशङ्याह-येन च सुखद्ःखमोह्‌- प्रत्ययावगतिरूपेण पाराथ्यं॒तेनेव स्वरूपेणानात्मनोऽस्तित्वं नान्येन रूपान्तरेणातो नास्तित्वमेव पराथंतः। सुखस्य दुःखस्य मोहस्य च हेतवो ये प्रत्ययाः वद्धिपरिणामास्ते रवगतेन रूपेण जडं परमार्थम्‌ । तेनेव स्वरूपेणास्यानात्मनो हश्यस्य द्रष्टारं प्रत्यसितत्वं नान्येनात्तीन्द्रियपरिकल्पितेन । शुद्धं चिद्रपं स्वततन्तरं जगत्कारणमित्यादिना रूपान्तरेणास्तित्वे मानाभावात्‌ । भगमविरोषाच्च तेन द्रेतस्य वस्तुतो नास्तित्तवमेव देतत्वात्स्वप्नद्रेतवदित्यथेः । किञ्च विमतं तत्त्वतो नावगत्यत्तिरे- केणास्ति हश्यत्वाद्रज्जुसर्पादिवर्दत्याह--पथाहि लोके रज्जुसपम रोच्युदकादीनां तदवगतिव्यतिरेकेणा- भावो दृष्टः एवं जाश्रतस्वप्नद्रेतभावस्यापि तदवगतिव्यतिरेकेणाभावो युक्तः । किच्च यथा द्रेतं मिथ्येति मम प्रतिभासते तथेव कूटस्थनित्यत्वमद्ितीयव्वं चावगतेमंम प्रतिभाति स्वप्रकारात्वादनवच्छिन्नत्वाद- व्यभिचारि्वाच्चेत्याह-एवमेव भगवश्नवगतेरात्मज्योतिषो नैरन्त्यत्क्टस्थनित्यता अदेतभावश्च सवं प्रत्यधभेदेष्वव्यभिचारात्‌ । किञ्च विमतं असत्यं व्यभिचारित्वातस्वप्नवदित्याह--प्रत्ययभेदाश्चावगति व्यभिचरन्ति । यथा स्वप्ने नीलपीताद्याकारभेदश्रत्ययास्तदबगति व्यभिचरग्तः पर प्राथतो न सन्तोत्पुच्यन्ते। एवं जाग्रत्यपि नीषपोतादिभ्रत्ययभेदास्तामेवावगति व्यभिचरन्तो असत्यरूपा भवि. तुमर्हन्ति ¦ तेन दरैतस्य मिथ्यात्वे दृश्यत्वं व्यभिचारित्वं च कारणमुक्तम्‌ । तदवगतेरपि तुल्यमिति तस्मिन्मिथ्यात्वप्रसक्तिरित्याश ङ्ुयाह्‌-तस्थाइचावगतेरन्योऽवगन्ता नास्तीति न स्वेन रूपेण स्वयभुपादातुं १९ १६ २४ १६० उपदेरसाहस्ी हातुं वा छक्यते, अन्यस्य चाभावात्‌ ॥ १०९ ॥ तथेवेति । एषाऽपिच्या, यन्निमित्तः संसारो जाग्रत्स्वप्नलक्षणः । तस्या अरिद्याया विया निवतिंका । इत्येवं खरमभयं प्राप्तोऽसि । नातः परं जाग्रत्स्वप्नदुःखमयुभविष्यसि । संसारदुःखान्धुक्तोऽसीति ॥ ११० ॥ | ओभिति ॥ १११ ॥ हातुं वा शक्यते । अन्यस्थ चाभावात्‌ । तथेवेति । एषाऽविदया । स्वेन स्वस्य कम॑कतुंत्वविरोधेन हानोपादानायोगर्चेत्‌ अन्येनैव तहि स्वस्य हानोपादाने स्यातां वि रोधादित्याशङ्कयाहु-अन्यस्य चेति ॥ १०९ ॥ द्वितीयस्य प्रत्यगात्मनः सच्चिदानन्देकतानस्य परमाथत्वं दवेतप्रपञ्चस्य तु मिथ्यात्वमित्येवं रिष्ये- णोक्तम्‌ । गुरुणा चाभ्यनुनज्ञाते विभरीतप्रथा कथमिव्याशङ्कयाह-एषेति । विद्याऽभावं व्यवच्छेतुं विरिनष्टि-यन्निमित्तः संसारो जाग्रतस्वप्नलक्षणः । अविद्यायास्तटि कुतो निवृत्तिरित्याशङ्कबाह-तस्या अविद्यायाः विद्या निवत्तिका । सा च विद्या तवोक्तप्रकारेण संवृत्तेति कृतकृत्यस्त्वमित्याह्‌--इत्येवं त्वमभयं प्राप्तोऽसि । विययोत्पच्चेरूध्वंमभयप्रातति व्यक्तीकरोति -नातः परं जाग्रहस्वप्नदुःखमनुभविष्यति । संसारदुःखान्मुक्तोऽसीति । ११० ॥ भमिति । शिष्योऽपि यथोक्तं यथावद्गृहीत्वा कृतकृत्यत्वमनुजानाति ॥ {११ ॥ | इति कूटस्थाद्यात्मबोधनामकं अवगतिप्रकरणं द्वितीयम्‌ ॥। १२९ १६ मचय; ॥ अथ परिसङख्यानप्रकरणम्‌ ॥ २, ॥ कषणायुपा्तपुण्यापुण्यक्षपणपरोणामपूवानुपचयार्थिनां परिसख्यानमिद्‌- एच्यते--अविद्याहेतवो दोषा वाङ्मनःकायप्रवृतिहेतवः; प्रवृ्तश्चे्टा निष्टमिश्रफलानि कर्माण्य पचीयन्ते इति तन्मोक्षाथ॑म्‌ ॥ ११२ ॥ तत्र शब्द्स्पशेरूपरसगन्धानां विषयाणां शरोत्रादिग्राहयत्वाद्‌, स्वात्मनि परेषु वा विज्ञानामावः, तेषामेव परिणतानां यथा लोष्टादीनाम्‌ । भरोत्रादिदवारेश ज्ञायन्ते । येन च ज्ञायन्ते, स विक्ञातृखादतज्जातीयः। ते हि श्ब्दादयोऽन्योन्यसंसर्मिला- ञ्जन्मवृद्धिविपरिणामापक्षयनाज्चसंयोगाविभावतिरोभांवविकारविकाशशत्रबीजायनेङषर्माणः, सामान्येन च सुखटुःखाचनेककर्माणः । तद्िज्ञावृत्वादेव स॒ विज्ञाता सवंशषब्दादि- १६९ जथ प्ररि ख्छडनस्ड्यान्वप्नश्करणस्त्‌ ।\ ख ॥ विधिरहितपर्वोक्तविद्यासम्पन्नस्य कृतकृत्यस्य विधितो न किञ्चिदनुष्टेयमिति प्रतिष्ठापितम्‌ । सम्प्रति येषामपरोक्षं वाक्याथंज्ञानं स्फुटतरपदाथंज्ञानविरहितत्वान्न संप्यते तेषामनुष्ठेयरोषं दरंयति-मुमुश्षणामुपात्तपुण्यापुण्यक्षपणपराणामपूर्वानुपचयाथिनां परिसंख्यानमिंदमुच्यते । परि. संख्यानं वक्ष्यमाणमनुचिन्तनं; तस्य फलमाह-अविद्यहितवो दोषा वाङ्मनःकायप्रवुत्तिहेतवः; प्रवृत्ते ह्चेष्टानिष्टमिध्रफलानि कर्माणि उपचीयन्त इति तन्मोक्षाथंम्‌ । तन्मोक्षाथंमित्यत्र तच्छब्देनाविदादयो गृह्यन्ते ॥ ११२॥ परिसंख्यानं च कूवंता प्रथममात्मानात्मविवेचनं कर्तव्यमित्याह-तज्र श्ब्वस्पशंरूपरतगन्धानां विषयाणां शरोत्रादिग्राह्यत्वात्स्वात्मनि परेषु वा विज्ञानामावः तेषामेब वरिणतानां यथा रोष्टादोनाम्‌ ! ्नोत्रादिद्रारेश्च ज्ञायन्ते । येन च ज्ञायन्ते स ज्ञातुत्वादतज्जातोयः। यथा बाह्यानां शब्दादीनां लोष्टादिसहशानां ज्ञानाभावो हृष्टस्तथा तेषामेव शब्दादीनां देहाकारपरिणता नां स्वपरविषयविज्ञाना- भावो विज्ञायते । देहिकाः शब्दादयः स्वपरज्ञानशुन्याः शब्दादित्वात्‌ बाह्यशब्दादिवदित्यथः । देहस्यानात्मत्वमुक्त्वा तद्धिलक्षणमात्मानमनुमातुमारभते । श्रोच्रादीह्यादिना । वेलक्षण्यमेव स्फुटयति- ते हि जब्दादधोऽन्योन्यंसगित्वात्‌ जनमवद्धिविपरिणामापक्षयनाश्ञ योगवियोगाबिभवितिरोभावविकार- विकारिक्षेत्रबीजाद्यनेकधर्माणः सामान्येन च सुखदुःखादनेककर्माणः) तद्िज्ञातत्वादेव त्िज्ञाता सवक्षन्वावि- ८. १२ १६ (9) १६२ उपदेासाहस्री धमविलक्षणः ॥ ११३ तत्र ज्ञब्दादिभिरूपलम्यमानेः पीड्यमानो विद्वानेव परिसचक्षोत ॥ ११४ ॥ शब्दस्तु ष्वनिसामान्यमात्रेण, विशेषधर्मा षडजादिभिःग्रियेः स्तत्यादिभिरिष्ट रनिष्टेशासत्यवीभत्सपरिभवाक्रोशादिमिवेचनेर्वा मां दक्स्वमावमसंसमिणमविक्रि- (, # (२.९ हति यमचलमनिधनमभयमत्यन्तघष््ममविषयं गोचरी्त्य, स्पष्टु नेवाहेति, ॐ 1 । ¢ असंसर्भित्वादेष भम । अत एव न शब्दनिमित्ता हानिवरद्विवां। अतो मां छि कख्ष्यिति स्तुतिनिन्दादिप्रियाप्रियत्वादिलक्षणः शब्दः {` धमंविलक्षणः । जन्मादिविकारेः शरीरस्य विकारे सति देहबीजपुण्या्नेकधर्माणस्ते राब्दा- दयो भवन्ति। तथा विदोषरूपेण केचन शब्दादयः सुखहेतवो जायन्ते । केचन दुःखहेतवः सम्पद्यन्ते | सामान्येन चान्तःकरणाद्यनेकधमंवन्तो भवन्ति । तद्विज्ञातृत्वादेवात्मा तद्धमंविलक्षणः सिध्यत्तीत्यथंः । देहिका: शब्दादयः स्वविजातीयग्राह्याः ग्राह्यत्वाद्घटवदित्यात्मानात्मविवेको दरित्तः ।। ११२३ ॥। सम्प्रति परिसंख्यानप्रकार दशंयितुं प्रक्रमते-तत्र श्ञब्दादिभिरुपलम्यमानेः पोडचमानो विद्रानेवं परिसंचक्ोत ॥ ११४॥। | शब्देन इर्यमानेन सामन्येन सामान्यात्मना विरोषात्मना च पीडयमानस्य विदुषस्तद्िषये प्रथममनुचिन्तनप्रकारं दरंयति--श्ञब्दस्तु ध्वनिसामान्यमात्रेण वा विोषधर्र्वा षड़्जादिभिः श्रियेः सतुत्थादिभिर्वेष्टं रनिष्टेऽचासत्यवोभत्तपरिभव क्रोशादिवचनेर्वा मां दुक्स्वभावम्‌ असं स्गिणं अविक्रियं अचरं अनिधनमभयमत्यग्तसुक्ष्ममविषयं गोचरीकृत्य स्प्रष्टुं नेवाहति । असंसगित्वादेव मम । अत एव न शब्दनिमित्ता हानिवुं दिर्ब । अतो भां कि करिष्यति स्तुतिनिन्दादिप्रियाप्रियलक्षणः शब्दः \ विशेषधर्माणामेव प्रियाप्रियभेदेन देविध्यमादलंयति--ग्रियेरिति। अनिष्टानप्रियानपि शब्दविशेषानु- ` दाहुरति--असत्येति । वृद्धानां सभायां वक्त अयोग्यं स्त्रीवणंना्यसभ्यम्‌ । वीभत्सं जुगुप्सितं सर्वेरेव शद्धिविगहितम्‌ । परिभवस्तिरस्कारप्रयोगः। आक्रोरस्त्वधिक्षेपप्रभेदः। अन्यान्यपि परिहासादिव- चनान्यादिशब्देन गृह्यन्ते यथोक्तः विशेषे रात्मानं पीडयितुं शब्दो न शक्नोतीत्यत्र विदृषो विवेकात्तिरेकं हेतुमाह । दृष््स्वभावमिति । भसङ्धत्वाच्चात्मनस्तत्र शब्दसंस्प्शो नास्तीत्याह--अविक्रियमिति । स्पन्द- शन्यत्वाच्च न तत्रास्ति शब्दनिमित्ता क्रियेत्याहु-अचलमिति। जननमरणविरहितत्वाच्च तत्र शब्दनिमिचं कायं नास्तीत्याह-अनिघधनमिति । अविदातत्कायसंस्पशभिवाच्चात्मनि शब्दवेफल्य- १२९ १६ २० र गदभागः अविवेकिनं दि शब्दमात्मत्वेन गतं प्रियः शब्दो वर्धयेत्‌, अप्रियश्च क्षपयेत्‌, अविवेकित्वात्‌ । नतु मम विवेकिनो बालाग्रमात्रमपि कतुत्सहते हइति। एवमेव स्पशंसामान्येन तद्विरेषैश्व शीतोष्णमरदुककंशा दिज्वरोदरशूलादिलकषणेश्चा- प्रियः प्रियेश्च केरिचच्छरीरसमवायिमिर्बाह्यागन्तुकनिमितैश्च न मम काचिद्िक्रिया ृदधिहानिलक्षणा अस्यशेखाक्कियते, व्योम्न इव धुष्टिधातादिमिः। तथा सूपसामान्येन ` तद्धि वेश्च प्रियाप्रिये: स्रीन्यञ्जनादिलक्षणेररूपत्वान्न मम काचिद्धानिड द्विवा कियते । तथा रससांमान्येन तद्विशेषैश्च प्रियाभ्रियैः मधुराम्ललबणकडुतिक्तकषाये मूदयुद्धिभिः परिगृहीतेः अरसात्मकस्य मम न काचिद्धानिदद्विवा क्रियते । तथा गन्धसामान्येन तद्ि- हेषेश प्रियाप्रिये पुष्पा नुलेपनादिलक्षणेरगन्धास्मकंस्य न मम का चिद्धानिब दविरवा क्रियते, मित्याह । उभयविधेन्द्रियाग्राह्यत्वाच्च तत्र गब्दस्याप्रवृत्तिरित्याह-अत्यन्तसुक्ष्ममिति । किञ्च विषये कब्दप्रवृत्तिरूपलभ्यते मात्मा च प्रत्यक्त्वादविषयस्तत्र॒ कृतःशब्दप्रवत्तिरित्याह्-अविषयमिति । असंसर्गित्वं पवोक्तसवंविरोषणोपलक्षणम्‌ । यथोक्तात्मविद्यावत्ति विदुषि शब्दस्यासंस्प्शे सिद्ध फलितमाह॒-अत इति । यदि विदुषि हानिवृद्धिहेतुत्वासिद्धेः शब्दो न किञ्चित्करोति । तहिं कूत्रास्य सावकाशत्वमित्याश ्याह-अविवेकिनं हि शब्दमात्म्त्वेन गतं श्रियः शब्दो वद्धंयेत्‌ । अप्रियहव क्षपयेद विबेकित्वात्‌। न मम विवेकिनो बालाग्रमात्रमपि कत्तुमुरसहत इति । पूर्वोक्तमेव स्पष्टार्थं व्यावच्यत्वेन कीत्तयति- नत्विति । इतिशब्दस्तु परिसंचक्षीतेति पूवेत्र संबद्धयते । शाब्दे सामान्य- विशेषात्मनि दशितं न्यायं स्पशं रूपसगन्येष्वपि तथाविधेष्वतिदिरति--एवमेव स्यं सामान्येन तदिञञे- षेऽच शोतोष्णभृदुककंशज्व रोद रशखादिलक्षणे रप्रियेः प्रियश्च कैश्चित्‌ शरीरसमवायिभिर्बाह्यागन्तुक- निभित्तेश्च न मे काचिद्विक्रिया वुद्धिहानिलक्षणा क्रियते । अस्पल्ेत्वाद्रचोम्न इव मृष्टिघातादिभिः, तथा रूपसामान्येन तद्विशेषेश्च प्रियाप्रिये: स्त्रीव्यञ्ञनादिलक्षणे ररूपत्वान्न काचिन्मम हानिवु दिर्वा क्रियते । तथा रससामान्येन तद्विरेषेहच प्रियाप्रियेमंधुराम्ललवणतिक्तक्दुकषायेमुंढनबुद्धिपरिगहीतेर- रसात्मकस्य मम न काचिद्धानिवुदधिर्वा क्रियते। तथा गन्धसामान्येन तद्विशेषेहच प्रियाप्रिये; ` पुष्पानुरेपनादिलक्षणे रगन्धात्मकस्य न मम काचिद्धानिवंदधिर्वा क्रियते । प्रियाः शरीरसमवायिनः स्पर्शाश्चन्दनपङ्धुस्पर्यो घमंकाले शिशिरतरस्पशंर्चेत्येवमादयो बाह्यान्यागन्तुकानि निमित्तानि येषां चन्दनपंकादीनां भस्पशंत्वादिति च्छेदः । रसादिविरेषाणां कथं प्रियाप्रियत्वं तत्राहु-मधुरेति \ १६३ ९२९ ९६ २४ १६४ उपदेवासाहल्नी “अकश्ब्दमस्पश्ेमरूपमन्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च यत्‌” हति श्रतेः ॥ ११४ ॥ किंच--य एव बाद्याः शब्दादयः, ते शरीराकारेण संस्थिताः तद्ग्राहकेर्च थोत्रा- याकार, अन्तःकरणद्रयतद्विषयाकारेण च, अन्योन्यसंस्ित्वात्संहतत्वाच्च सवक्रियाश । तत्रैवं सति विदुषो न मम करिचच्छनुमितरधुदासीनो वाऽस्ति । तत्र यदि कशचितूमिथ्या- ्ञानाभिमानेन प्रियमप्रियं बा प्रयुयुङ््षेत्‌ क्रियाफलरशषणं तन्मृषेव प्रयुयु ङ्क्षति सः, तस्या- विषयत्वान्मम, ““अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयम्‌” इति स्मरतेः । तथा सर्वेषां पश्चानामपि भूतानामविकायः, अविषयत्वात्‌ “अच्छेचोऽयमदादलोऽयम्‌” इति स्सृतेः। अस्पशंत्वादिविशेषणानि कथमात्मनि सिद्धानीत्याशङ्खथाद--“अश्चब्दमस्पशंमरूपमव्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च यबि""ति धुते । नित्यमिति विशेषणं प्रत्येकं सम्बयद्धते ॥ ११५॥ दान्दस्पशंरूपरसगन्धेः सामान्यविशेषरूपैनं हानिवुंदिर्वाऽ्न्मत्तोऽस्तीत्यतस्तैरनभिभवमनु- ` चिन्तनीयमभिघाय शब्दत्वाद्यनभिभवमनुचिन्तनीयमुपन्यस्यति--किच्छ य एव बाह्याः शब्दादयस्ते श्षरीराकारेग संस्थितास्तद्ग्राहकेहच धोत्राद्याकारेरन्तःकरणद्रयतद्विषयाकारेण चान्योज्यसंस्ित्वा- त्संहतत्वाज्च सवक्रियासु । सवंशन्दाद्यात्मकानि भूतानि बाह्यानि शरोराकारेण तत्तदथंग्राहक- श्रोघ्राद्याका रेबुद्धिमेनरचेत्यन्त.करणरूपेण तद्िषयसुखाद्याकारेण च॒ परिणमन्ते । तेषामन्योन्य- संसगित्वात्सवंग्यापारेषु च संहतत्वात्‌ । तथा च शाब्दत्वादिप्रयुक्ता नात्मनो हानिवृद्विर्वाऽस्तीत्यथंः । प्रदरितप्रकारेण भूतभौतिकानामेव सक्रियत्वे सति साक्षिणो मम निविकारस्यन करिचन्मित्रादि- रस्तीति चिन्तयेदित्याह-तत्रेवं सति विदुषो न मम कर्च्छघ्रुमित्रं उदासीनो वाऽस्ति । तथापि यंदि मिथ्याज्ञानमोत्रेण मयि प्रियमप्रियं वा क्रियाफललक्षणं प्रयोक्तुमिच्छेत्‌ । तन्मृषेवासौ प्रयुङ्ते तदविषयत्वान्ममेति चिन्तयेदित्याह-यदि मिथ्याज्ञानाभिमानेन प्रियमप्रियं वा प्रयुयुदक्षेत्करियाफल- लक्षणं तन्मृषेव प्रयुयुडश्षति सः। तस्याविषयत्वान्मम ““अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमि"'त्यादिभुतेः । मात्मनो बहिरन्तरिन्द्रियाविषयत्वान्न रात्रुत्वं मित्रत्वं वाऽस्तीत्यत्र प्रमाणमाह “अव्यक्तोऽयमिति । मपरं चिन्तनीयं सप्रमाणं कथयति-तथा स्वेषां पश्चानामपि भूतानामविकार्योऽविषयत्वात्‌ । अच्छे- दोऽमदाह्योऽयमित्यादिस्मृतेः । ननु वि्यावन्तं पुरूषमुपलभ्य तवात्र केचिदनुरागमाचरन्तस्तव प्रियं १६ ९० 0 मन्ना याऽपि क्षरीरेन्द्रियसंस्थानमात्र्ुपलकष्य, मद्क्तानां विषरीतानां च म्रियाप्रियादि- ्रयुयक्षा, तज्जा च धर्माधर्मादिप्रापिः, तेषामेव, न तु मय्यजरेऽगृतेऽमये । “नैनं इताकृते तपतः”, “न कमणा वर्धते नो कनीयान्‌", “सबा्ाभ्यन्तरो अज;", “न लिप्यते लोकदुःखेन बाह्यः” इत्यादिशरतिम्यः। अनात्मवस्तुनश्चाऽसत््ं परमो हतुः आत्म- नश्चादयत्वे, दयस्यासच्वात्‌, यानि सवाष्युपनिषदाक्यानि भिस्तरक्षः समीकितव्यानि समी्ितव्यानीति ॥११६॥ इति श्रीमत्परमहंस-परिव्राजकाचायं-भीमच्छङ्कर-मगवतपूज्यपादङृतौ सकलवेदोपनिषत्सारोपदेशसादसरथां गचमागः समाप प्रयोक्तमिच्छन्तस्तत्कृतं धमं सुखं च प्राप्नुवन्ति अप्रियं प्रयुज्ञानास्तत्कृतमधघरमं दुःखञ्च प्रतिपद्यन्ते । तथा च भक्तेषु धर्मादिहेतुत्वादभक्तष्वधर्मादिहेतुत्वात्‌ विदुषोऽपि धर्मादिद्रारा वृद्धिहानी स्यातामिति चेन्ने- त्याहु-याऽपि श्रोरेन्ियसंस्थानमात्रमुपलक्षय भदुक्तानां विपरीतानां च प्रिषाप्रियादिप्रयुयुक्षा तत्कृत- धर्माधर्मादिप्राप्िह्च सा तेषामेव न तु मय्यजरेऽभरेऽमृतेऽभये “ननं कृताकृते तपतः" न कमंणा वदधते नो कनीयान्‌ ।" “स॒ बाह्यास्यन्तरो ह्यजः" । “न लिप्यते लोकदुःखेन बाह्यः ।" “वया स्वगतं सोक्षम्यादाकाजं नोपलिप्यते" इत्यादि धुतिभ्यः | प्रियाप्रियादीत्यादिशब्दादुदासीनत्वमुच्यते । श्रुतिस्मृतिभ्यो विदुषि धमदिस्तत्फलस्य वा न प्राप्तिरिति पूर्वेण सम्बन्धः । किञ्च यदि कदिचदनात्मा नाम पदाथः स्यात्‌ तदा तत्कृतं प्रियमप्रियं वा सम्भाव्येत । न त्वनात्मास्ति सर्वात्मत्वान्ममेत्यनु- सन्दध्यादित्याह-अनात्मवस्तुनश्चासस्वादिति परमो हेतुः । परमत्वमबाधित्तत्वं हितुस्तत्करतप्रिया- प्रिययोः अप्राप्ताविति शेषः । ^विरोधश्चात्मनोऽद्यत्वविषयाणि द्वयस्यासत्तवार्थानि चोपनिषद्राक्यानि पौनःपुन्येनालोचयितव्यानीत्याह-आत्मनक्ष्ाद्रयत्वविषयाणि इयस्यासत्वार्थानि सर्वाण्युपनिषद्राक्यानि विस्तरशः समीक्षितष्यानि समीक्षितव्यानि । अभ्यासो ग्रन्थस्य गद्यपद्यात्मनः समाप्त्यथंः | ११६ ॥ ॥। इति परिसंख्यानप्रकरणं तृतीयं समाप्तम्‌ ॥ १. विरोधे चेति चेत्‌ समीशीनम्‌ । विरोधो नास्त्येव भद्रयश्वौत्‌ यदि विरोधः प्रतिभासेत तदेव्यथंः । १६१. १९ १६ १६६ उपदे्ासाहस्नी उपदेशसहस्रीयं गद्यपद्यमयी मया | व्याकृता व्याङ़ृताप्यन्ये म॑न्दानूग्रहसिद्धये ॥ व्याक्रियासत्करिया सेयं कुवती शमं निमंलम्‌ । कृतीनां कतविद्यानामाध्िता पुरुषोत्तमम्‌ ॥ इति श्रीपरमहंसपरिव्राजकाचायं श्रीरुद्धानन्दपुज्यपादशिष्य- श्रीमद्धगवदानन्दज्ञानकृतश्रीसहस्रीटीका समाप्ता ॥ युभमस्तु -->-~- क कलर-क- -~ ध्रोश्ञकरभगवत्पादविरचिता दशटत्येकी ® शरीमधुष्ठदनसरस्वतीविरचितः सिद्धान्तबिन्दः @ गौडव्रह्मानन्दसरस्वती विरषिता न्याथरहनावली =. च 0 । 0. शरीशङ्धःरभगवत्पादविरचिता ठद्दषटोको न भूभिने तोयं न तेजो न वायुने खं नेन्द्रियं वान तेषां समू अनेकान्तिकत्वात्‌ सुपृष्त्येकसिद्रस्तदेकोऽवशिष्टः शिवः केवलोऽहम्‌ ॥ १ ॥ न वर्णां न वर्णा्रमाचारधमां न मे धारणाध्यानयोगादयोऽपि। अनात्माश्रयाहंममाध्यासहानात्‌ तदेकोऽवशिष्टः शिवः केवरोऽदम्‌ ॥ २ ॥ न मातापितावानदेवानलोकान वेदा न यज्ञा न तीथं ब्रुवन्ति। सुषु्रौ निरस्तातिदुन्यात्मकत्वात्तदकोऽवशिष्टः शिवः केवलोऽहम्‌ ॥ ३ ॥ न साह्यं न शैवं न तत्पाश्रात्रं न जैनं न मोमांसकादमेतं बा! विशिष्टानुमृत्या विदुद्धात्मकत्वात्तदकोऽव शिष्टः शिवः केवलोऽहम्‌ ॥ ४ ॥ न चोध्वं न चाधो न चान्तने बाह्य न मध्यं न तियेड्‌न पूर्वाऽपरा दिक्‌ | वियद्रयापकत्वादखण्डेकरूपस्तदेकोऽवश्िष्टः शिवः केवरोऽहम्‌ ॥ ५ ॥ न शुक्छं न कृष्णं न सक्त न पीनं न इुव्जं न पीतं न हस्वं न दीर्घम्‌ । अरूपं तथा ज्योतिराकारकत्वात्तदेकोऽवशिष्टः शिवः केवलोऽ्म्‌ ॥ ६ ॥ न शास्ता न शास्रं न शिष्यो नशिक्षानचत्वं न चाहं न चायं प्रपञ्चः | स्वरूपावबोधो विकल्यासहिष्णुस्तदेकोऽवशिष्टः शिवः केवरीष्टम्‌ ॥ ७ ॥ न जाग्रन्न मे स्वप्नको वा सुषु्षिने विश्वोनवा तेजसः प्राज्ञको वा। अषि्याऽऽत्मकत्वात्रयाणां तुरीयस्तदकोऽवशिष्टः शिवः केवरोऽहम्‌ ॥ ८ ॥ अपि व्यापकत्वाद्वित््प्रयोगात्‌ स्वतः सिद्धभावादनन्याश्रयत्वात्‌ । जगत्तच्छमेतत्समस्तं तदन्यत्तदेकोऽवशिष्टः शिवः केवरोऽहम्‌ ॥ & ॥ नं चैकं तदन्यद्‌ द्वितीयं इतः स्यान्न वा केवरुत्वं न चाकेवरुत्वम्‌ । न शून्यं न चाशून्यमदरैतकत्वात्‌ कथं सवं वेदान्तसिद्धं ब्रवीमि ॥ १०॥ इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचायं- श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीशङ्करभगवतः कृतौ दशरलोकी समाप्ता ~न) पक - ॐ तत्सत्परमात्मने नमः श्रीक्ञङ्धुःरभगवत्यादाचा्विरचिता दराश्लोकी श्रीमधुखदनसरस्वतीस्वा मि विरचितेन (~ (~ सिदान्तबिन्दना खं च्व त्नितता श्रीशषङ्कराचायंनवावतारं विद्वेदवरं विश्वयुरं श्रणम्य । वेदान्तश्ञाञ्चश्रवणालसानां बोधाय कुरवे कमपि प्रयत्नम्‌।॥। १॥ ोाेणन्वानताननाआयरजन्ाननततसतास्नतयककय व न व्य --- ~ --- >~ ~ --------- वन्न ------ 1 सः गौदश्रीत्रहमानन्दसरस्वतीस्वामिङृता सिद्धान्तबिन्दुटीका स्यायरत्नावत्ती तमो नवघसश्यामकामकामितदेहिने+ । कमलाकामसौदामकणकामुकगेहिने ॥१।। ` अद्रेतसिद्धेष्टीकायास्तदीयायाश्च संग्रहात्‌ । विचिच्ररचना काचिदुब्रह्मानन्देन रच्यते ।।२।) रद्धुरोक्तिसुधाम्भोधेगुरूणामुपदेशत ५ उद्धृतां प्रकटीकुर्वे न्यायरत्नावरीमिह्‌ ।३॥ तत्राद्वितीयस्वप्रकाशनिरतिशयानन्दरूपयोर्जीविब्रह्यस्वरूपयोरेक्यमुक्तानन्दरूपं बोधयत्‌ “अह ब्रह्मास्मी त्यादिवेदान्तमहावाक्यं द्वितीयविषयकमप्रत्यक्षादिसवेप्रमाणवबाधकम्‌ । अतोऽनात्मभूतं सवं मिथ्येत्या्यथेविवेचनवचनरोचमानं श्रीमद्रादरायणशङ्कुरसुरेह्वराचायंवयंकृतमर्यादं वेदान्तदशंनं १. नवधनयामश्वासौ कामकामितदेही चेति कमंघारयः कमलाकामस्य सुदाम्नः इमे कमलाकामसौदाम १० कविमागवतवत्समासः । तदमिरुषितवान्‌ श्रीकृष्णः । पूरव स्वाभिरुषितप्रा्तिहेत्वटृष्टविरदेपि तत्कार एव पृथुका- दानादिनापि तादृशाद्ष्टं सम्पादय याचकाभीष्टदत्वेन लोकधिलक्षणो दाता अस्माकमभीष्टमवदयं दास्यतीति भावः । ९७२ ष्यायरल्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ दरानेष स्वेषु दरशांनीयतमं दर्शनम्‌ । तस्य च विचारशास्त्रस्य विचायंवेदान्तवाक्यद्रारा परमं तात्पयमुक्तक्यं । अवान्तरं तु शुद्धजीवब्रह्मस्वरूपयोः तदेक्यसाक्लात्कारहेतुश्रवणादौ च । प्रत्यक्षादि- प्रमाणसिद्धदृग्दश्यादयनेकभागभागिन्यां प्रक्रियायां त्वनुवादकत्वम्‌ । पदा्थविवेचनम्‌ तत्र चानुवाद्यप्रक्रियायां पदार्थो द्विविधः । हक्‌ हृश्यं च । हगपि चिद्रूपा उपहितानुपहितरूपेण द्विविधा । अनुपहिता मोक्षदशायां केवरव भाति, संसारदजलायां तु भासमानसर्वानुस्यतरूपेणापि" । तथा च श्रुतिः--' तमेव भान्तमनुभाति सवं' मिति । अनुमानमपि-घटादयो भानविषयाः आनयनादि- विशेषणतया प्रवृत्तिविषयत्वादिति । घटादिसवंभासमानपक्षकानुमितौ लाघवादेकभानग्यक्तिविषयः । उपहता तु ईव रजीवभेदेन द्विविधा । तत्रेश्व रोऽविद्योपाधौ बिम्बीभूतः । जीवस्तु तत्र प्रतिनिम्बी- भूतः। तयोश्वानादिभेदसत्त्वादुपास्योपासकभावेन चित्तशुद्धया स्वरूपग्रबोधप्राप्त्या समूलबन्धाद्विमुच्यते जीवः । तदेवमादिसवं सकलविद्यापारावारपारीणैः श्रीमधृसूदनसरस्वतीभिः सिद्धान्तबिन्दौ सूत्रितमिति तदेवाश्चित्य प्रकटीक्रियते | तत्र गुरुपरम्परामलीभूतश्रीशङ्कुराचायंरूपेश्वरप्रणामरूपं स्वाचरितग्रन्थसमाप्िप्रतिबन्धक- नाशकं मङ्कलं रिष्याणामनुषङ्खतो मद्धलसम्पादनाय कथयन्‌ मोक्षहतुतत्त्वधीप्रयोजकं प्रकरणं कतंव्यतया प्रतिजानीते-श्रीशङ्धुरेत्यादिना । श्रीशङ्कुराचायंश्चासौ नवावतारस्चेति कमंधारयः | तद्गुणसंविज्ञानबहव्रीहिणा शङ्कुराचायंप्रणामलाभेऽपि गौरवान्न स आशध्रितः। नवं यथा स्यात्तथाऽवत- रत्यस्मिन्निति नवार्वतारः । करणाधिकरणयोश्चैत्यधिकारस्थेन अवेतुस्त्रोघेति' त्यनेन तथाभनु- शासनात्‌ । अवतरणं च तादात्म्याभिमानः२ [ तस्य ] विषयत्वं सप्तम्ययंः । तथा च शङ्धुराचायंूपे शरीरे विरश्वेरवरस्याभिनवतादात्म्यसत्त्वात्तयो रभेदान्वयः । न॒ चावतारशब्दस्य पाचकादिशब्दवत्‌ क्रियाशब्दत्वेन विशोष्यत्वानुपपत्तिः, विदोषणविशेष्यकमंधारयविधायकसूत् द्रव्यशब्दस्येव विरोष्यत्व- मिति पदमञ्चर्यादावुक्तत्वादिति वाच्यम्‌ ।* तथा सति पुण्डरीकं सिताम्भोजमित्यादावम्भोजपदस्यापि तदनुपपच्यापत्तेः । अथ तस्य योगरूढत्वेन पद्मरूपद्रव्यवाचकत्वस्यापि सत्त्वेन न विशेष्यत्वानुपपत्तिः तद्यंवतार- शब्दस्यापि रथादावप्रयोगेण नोक्तानुपपत्तिः । दाङ्कुराचार्येत्यस्यापि द्रव्यरूपव्यक्तिविरोषरूढत्वस्यापि सत्त्वेनोपपत्तिः । अन्यथा आचायंशब्दस्यापि- आचिनोति च शास्त्राथंमाचारे स्थापयत्यपि । १. अपि शब्देन केवरूपं गृह्यते ब्रह्मगतसर्वभानयोरनावृतत्वात्‌ । २. तादात्म्याभिमानः अहमेव श्रीशङ्कुराचायं इत्याहायंनिश्चयः । ३. जातितद्धिन्नप्रवृत्तिनिमित्तकयोरमव्ये जातिप्रवृत्तिनिमित्तकरयेव विशेध्यत्वनियमः अन्यथा उत्पलस्य विशेषणत्वं नोलश्य विचोयत्वं चादायउत्पलनीलमिनि प्रयोगानत्तेः -रामन्द्रीये । १० ९९ २५ २० प्रथमर्लोकावतरणग्रम्थ इद खदु साक्षात्परम्परया वा सर्वान्‌ जीवान्‌ सणुदिधीषं भेगवान्‌ श्रीक्षङ्करोऽनात्मभ्यो विवेकेनात्मानं नित्यशचद्धबद्युक्तस्वभावं संक्षेपेण बोधयितुं दश्षष्लोकीं प्रणिनाय । १७६३ इत्यादिना क्रियावाचकत्वस्योक्तत्वात्‌ शङ्धुरशब्दस्य द्रव्यवाचकत्वाच्च कमंधारयत्वानुपपत्तेः । अथवा राङ्कुराचायंरूपं रामकृष्णादिश रीरपेक्षया नवं शरीरमवतरति गच्छतीति नवावतारः । कमंण्यण्‌' इत्यनुशासनात्‌ कुम्भकारादिवत्‌ । तथा च शङ्कुराचायंरूपेण नवतयाऽवतीणं विदवेश्वरं प्रणम्येत्यथंः | | “चतुभिः सह्‌ रिष्येस्तु शङ्कुरोऽवतरिष्यति । इति वायुपुराणोक्तेः शङ्कु राचायंस्येश्व रावतारता । चतुभिः पद्मपादतोटकहस्तामककसुरेश्व रा- चार्येः। अनेन शुद्धचितोऽपि आविद्यकभेदेन ईशजीवादिनानारूपेणोपास्योपासकत्वादिसुम्भव इति सूचितम्‌ । वेदान्तसास्तरेति । शारीरकमीमांसारूपचतुरध्यायी-तद्धाष्य-तदीयटीकावाचस्पत्य-तदीयटीका- कल्पतसरु-तदीयटीकापरिमलरूपग्रन्थपञ्चकेत्यथंः । श्रवणालसानां संक्षिप्तसारल्पेण तदथं श्रोतुकामानाम्‌- बोधायेति । उक्तशास्त्रप्रतिपादयाथंनिक्वयायेत्यथंः । तथा च तच्छास्त्र श्रतेऽपि यत्सन्दिग्धं तदनेन प्रकरणेन निरूचेतु शक्यते इति भावः । तच्छास्तप्रतिपाद्यानि. चोच्यन्तेऽघ्यायभेदतः । आद्ये श्रुतीनां जीवेशाभेदे तात्पयंनिङ्चयः ॥ द्वितीये तदभङ्खायः दृष्टशास्त्रोपमद॑नम्‌ । तृतीये ततत्वबोधस्य साधनानां निरूपणम्‌ ॥ चतुर्थे तत्फले जीवन्मुक्तिः कंवल्यमीरिते । प्रसद्धः सगुणस्यापि शस््रेऽस्त्यत्र तु नो तथा ॥ अत्र॒विरवेश्व रमित्यनेन जगत्सृष्टयादिसामथ्यंरूपेदवर्योक्त्या तन्मृलीभूतसावंर्यसूचनेन शास्वरार्थेषु सुतरामनावरणमिति सूचितम्‌ । विश्वगुरुमित्यनेन नास्तिकषडदशंनीकतुणामास्तिकपञ्च- दशनोकत्‌ णां च शिक्षक आचायं इति सूचनात्‌ वेदान्तदशंनस्य सवंदशंनशिरोमणित्वं सूचितम्‌ । कमपीत्यनेने खघुरपि बह्वथवहरिचन्तामणिरिव निबन्घोऽयमिति वक्ष्यमाणमस्य सवंग्रन्थापेक्षयोपादेयत्वं प्रवतंमानोत्साहाय सूचितम्‌ ॥ १॥ सर्वानिति, श्रावयेच्चतुरो वर्णान्‌ कृत्वा ब्ाह्मणमग्रतः | इति स्मृतेः पुराणादिश्रवणे शूद्रस्याप्यधिकारसम्भवात्‌ श्रावकस्य ब्राह्मणस्यैतत्रकरणाीन- शस्त्राथज्ञानेन व्याख्यानकौशलाच्छू्रस्योद्धायंता । कीटादीनामपि कदाचिद्ब्राह्मणादिभावं प्रप्स्यतामुद्धरिष्यमाणतेति भावः। उदिधीषु--दुःखेनात्यन्तं विमुमोचयिषुः । विवेकेन भेदेनोप १० ९१५ २० २५ ३०. ९७४ न्यायरत्नाबलोयतसिद्धान्तबिन्दौ नन्विदङ्कारास्पदेम्योऽनात्मभ्यो विवेकेनादङ्ारास्पदमात्मानं सर्वो लोकोऽहमस्मीति प्रत्येति दुःखं चानुभवति । तेन ज्ञातर्ञापकत्वाननिष्प्रयोजनत्वाच्चात्मतच्चप्रतिपादनं भ्यथेमिति चेम । चिद्धास्पलेन क्षणेन इदङ्कारास्यद्‌ानामपि देहेन्दरियमनसां प्रति- लल्ितमात्मानं बोधयितुमित्यथंः। तेन भेदविरिष्टात्मविषधकन्ञानस्योद्धा हेतुत्वेऽपि न दोषः १ । नित्यं तेन मेदविशिष्टात्मविषधकज्ञानस्योद्धारहितत्वे्पि न दोषः । नित्य. ` कालापरिच्छिन्लम्‌ । शुद्धं-रागद्रेषाद्यशुद्धिरहितम्‌ । बुद्ध-स्वप्रकारनिरतिलयानन्दम्‌ । मुक्तम्‌- अविद्यारूपबन्धरान्यम्‌ । स्वभावम्‌-स्वमेव भावः सत्ता यस्य तम्‌ अनन्याधोनसत्ताकम्‌ । आत्मानम्‌- अनात्मनामधिष्ठानस्वरूपभूतम्‌ । तद्विज्ञानेन श्रुतिषु सवं विज्ञानस्य प्रतिज्ञानात्‌ । शास्त्रस्यापुवत्वसभ्ररोजनत्वयोविवेचनम्‌ नयु आत्मानात्मनोस्तादात्म्या रोपसम्भवे तंयोविवेकज्ञानमुपयुज्यते, तयोस्तु तमःप्रकाश- वदत्यन्तविरुद्धत्वेन प्रतोयमानत्वात्तदसम्भवः, आत्मा हि सच्चिदानन्दरूपः प्रतीयते, अनात्मा तु मिथ्याजडदुःखरूपः, तथा चानात्मनां सर्वेषामात्मनि तादात्म्येन कल्पितत्वमित्यौपनिषदमतस्यासम्भवेन आत्मवदनात्मनां सत्यत्वमेव, एवं च अहं गौर' इत्यादिप्रत्ययो गौ रादिदेहस्वामित्वविषयकः, “अह कर्ता दुःखी' त्यादिधीस्तु प्रमेव, "असङ्खो ह्ययं पुरुष' इत्यादिभ्रूतयस्तु स्तुतिपरा इत्याशयेन शङ्धुते- नन्वित्यादिना । इद ङ्कारास्पदेभ्यः-इदमित्याकारकधीविषयेभ्यः । अह का रास्पदम्‌-अहमित्याकारकधी विषयम्‌ । अनात्मभ्य आत्मानमिति तु फलितार्थोक्तिः । सर्वो लोक इति । गौ रोश्टमित्यादिज्ञानस्य देहस्वामित्वेनात्मानं गृह्णतो देहादिभि्नत्वेनात्मनज्ञानं विनोत्पत्त्यसम्भवात्सर्वेषां तदस्तीति भावः| ननु पूवं ज्ञातस्यापि विवेकस्य शस्त्रीयज्ञानमदृष्ट्रारा मुक्तिहेतुरिति कल्प्यताम्‌, अत आह्‌- निष्प्रयोजनत्वादिति। भाष्यादौ समन्वयसूत्रादिष टूषितत्वा रसोक्तकल्पना युक्तेति भावः। चि भास्यत्वेन श्रवणादिपरिपाकसहकृतशास्त्रजन्याखण्डाकारमनोवृत्यभिन्यक्तचि दास्यत्वेन 3 । लक्षणेन- ज्ञापकेन । इदङ्कारास्पदानामात्मभिन्नतया हढतया जातानाम्‌ । प्रतिभसतोऽहुङ्कुका रास्पदत्वेनोक्तमनोवृ्तेः पूर्व प्रतीयमानात्मतादात्म्यवत्त्वेन। अविवेकातु-उक्तमनोवृत्तिरूपविवेकज्ञानसमुच्छेयसकलभ्रमनिदानानाद्- ज्ञानकल्पनात्‌ । तथा च आत्मानात्मनोरत्यन्तविरुद्धस्वभावत्वेऽपि तादात्म्यप्रतीतेरनुभूयमानत्वात्त- न्यथानुपपत्या तदुपपादकमनादयज्ञानं कल्प्यते। यदा तक्तमनोवृत्त्युत्पत्तिस्तदुत्तरं सकरदश्यानामा- भासीकृतानां प्रारग्धभोगरेषं क्षपयता जीवन्मुक्तेन मिथ्यात्वहद्यत्वादिहेतुनाऽत्त्मभिन्नत्वेन ज्ञाय- मानत्वेऽपि न शास्त्रवेयथ्यंशङ्का । तदा शास्तरस्याप्याभासीकृतत्वेन वेयथ्यंस्येष्त्वादिति भावः । ` १. तमेवविदित्वाऽतिमृत्युमतीत्यादिना आत्मान्याविषयकज्ञानस्येव मुक्तिहेतुत्वबोधनात्‌ । विशिष्टज्ञानस्य विरोषणविषयकत्वनियमात्‌ । २. तथा च समन्वयसूष्रमाष्यम्‌ । अविद्यादिदोषवतां धर्माधमंतारतम्थनिमित्तं शरीरोपादानपू कंक घुखदुःखतार- तम्यमनित्यं संसाररूपं श्रतिस्मृतिन्यायप्रसिद्धम्‌ । तथा च श्रुतिः न हवे सशरीर्य सतः प्रियाप्रिययो रपहतिर्सास्त अक्शरीरं वाव सन्तं न प्रियाप्रिये स्प्ररातः इति प्रियाप्रियस्पदंनप्रतिषेधात चोदनालक्षणोधमम॑कायंत्वं मोक्षारूपस्या- दरीरत्वस्य प्रतिषिध्यत इति गम्थते--ईइति । ३. चिद्धास्यत्वं यथाधरूतं नानात्मत्वानुमापकं मनञआदीनां चित्वेनेवानुभवात्‌ अत उक्तः श्रवणादीति । ५५ २५ २० प्रथमहलोकावतरणग्रन्थः भासतोऽदङ्कारास्पदत्वेन तदविषेकात्‌, तेन च शुद्धेऽप्यात्मनि दुःसित्वाचमिमानात्‌ श्ास्त्रीयेण च ब्रह्मात्मैक्यज्ञानेन समरस्य तस्य निवृत्ते आत्मानात्मनोस्तादात्म्याध्यासे स्थिरीभते तद्धर्माणामपि मिथः संसर्गाध्यासः प्रतीयते तस्य तन्नियतत्वादित्यारायेनाह-तेन चेति । अनात्मतादात्म्याध्यासेन^ चेत्यथंः । तृतीयार्थो ज्ञापकहेतुता दुःखित्वादयभिमानं प्रति बोध्या । युगपदेव धमितादात्म्यधमंसंसगंयोरध्यासेन कारकहेतुत्वासम्भवात्‌ । शुद्धे--अनात्मधमंदूःखादिना परमाथंतो हीने । समृलस्य-मृलीभूताज्ञानसहितस्य । तस्य-उक्ताध्यासस्य निवृत्तेः-उच्छेदात्‌ | | | उच्छेदपदा्थविचारः ननु कोभ्यमुच्छेदः ? न ध्वंसः । तस्य हि सत्यत्वे अद्ेतश्रृतिविरोधः । मिथ्यात्वे चरममनो- {त्युत्पत्युत्तरमुत्पन्नस्य तस्य॒ समुच्छेदकाभावेन उच्छेदाभावत्‌ 'विद्रान्नामरूपाद्विमुक्त' इत्यादि- श्रुतिविरोधः । अथोक्तध्वंसस्य सत्यत्वेऽपि श्रुतेन विरोधः, तया भावाद्रेतबोधनादिति चेन्न । भसङ्कुचिताद्रेतस्य श्रत्यथंतया प्रतोयमानत्वात्‌२ अत्रोच्यते । तत्त्वज्ञानाधिकरणक्षणे हर्याधिकरणक्षण- पूवंत्वानधिकरणत्वं हर्योच्छंदः । शास्त्रीयचरमतत्तवज्ञानोत्पत्िक्षणे च हर्याधिकरणपूवंत्वं नास्ति तदुत्तरतादृशक्षणस्याप्रसिद्धत्वात्‌ । तद्पूवत्वस्य क्षणान्तरे प्रसिद्धस्यापि तत्रासम्भवात्‌ । नानाजीवपक्ष तज्जौवीयचरमतत्तवज्ञानक्षणे तज्जीवीयहर्थाधिकरणकालपूवंत्वाभावो वाच्यः। जीवान्तरीय- हस्याधिकरणकालपुवत्वसत्त्वात्‌ । ननु हृश्यपुवंत्वाभाव एव निवेश्यतां कि हरयाधिकरणकालनिवेशेनेति चेन्न । हर्यपूवेत्वं दृश्यप्रागभावकालवृत्तित्वम्‌ । तथा च तदभावो न हइर्योच्छेदशब्दाथंः । चरमतत्त्वज्ञानक्षणवुत्ति हदयानामग्रिमकालाचुवृत्तिवादिनां ताकिकादीनां मतेऽपि ताटोच्छेदव्यवहारसम्भवात्‌, * अविद्याद्य- नादिदद्यानां तादशोच्छेदन्यवहा रासम्भवाच्च, तेषां प्रागभावाप्रसिद्धेः। ननु क्षणप्रवेशो व्यथं, व्यापि विदोषबलेन क्षणस्येव तादशपूवंत्वाभावस्स्वीक्रियते, तत्त्वप्रमाक्षणो यो यो भवति स तत्त्वाज्ञान- तत्प्युक्तहदयकालपुवंत्वाभाववान्‌, तत्त्वप्रमोत्पत्तिद्वितीयेक्षणः ताहशाभाववानिति वा व्याप्तेः, तत्त्व- ज्ञानस्य क्षणिकत्वस्वीकारे आद्यः, कस्यापि न क्षणिकत्वमिति पक्षे* द्वितीय इति चेत्‌ । सत्यम्‌ | ` तथापि तादराव्याप्निसूचनाय क्षणपदमिति बोध्यम्‌ । अथेवमुच्छेदस्यं निवंचनेऽपि तत्र ज्ञानस्या- जनकत्वेन ज्ञानेनेति तुतीयानुपपत्तिरिति चेन्न । तृतीयायाः प्रकृते ज्ञापकहेतुबोधकर्त्वात्‌ । एतत्समा- नार्थकश्रुतयोभ्प्येवं व्याख्येयाः । १. धर्मितादात्म्याध्यासो न धर्माध्यासे हेतुः, धमंधमिणोः युगपदेवाध्यासात्‌ तस्य कारणत्वानुपपततेः । यत्र यत्तादात्म्याध्यासः तत्र तद्धर्माध्यास इति व्याप्तेः ज्ञापकटहैतुतासम्मवः । २. उक्तश्रत्येत्यादिः । | ३. बरमतत्वज्ञानक्षणवृत्तिरश्यानां ताद्राद्द्यप्रागमावकालवृक्तित्वामावात्‌ मतान्तरसाधारण्यम्‌ । ४. तत्ममोत्पत्तद्धितीयक्षणः ताददामाववान्‌ तदुद्वितीयक्षणे कस्याप्गमावात्‌ । तत्वज्ञानस्य द्विक्षण- ` वृत्तित्वात्‌ । ९७५ १० १५ २५ ९१७६ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ षि = = न म~ ज्ञानस्य काम्यत्वोपपत्तिः अथेवमपि ज्ञाने इच्छानुपपत्तिः, मनोवृत्तिरूपस्य ज्ञानस्य १ सुख-दुःखाभावान्यत्वात्तत्साधना- न्यत्वाच्चेति चेन्न । नितरां निरुध्य मनो निदिध्यासनादिना यतमानतया मुमु्ुपुरुषे जायमानाया दुःखधारायाः निरतिरयात्मसुखाभिव्यक्तिनिदानत्वेन दुःखत्वेनागणनीयायास्चरममनोवत्तिसिमदयक्षण- मारभ्य विच्छिन्नाया ध्वंसरूपत्वस्य चरमवृत्तौ सम्भवात्‌ । यस्योत्पत्ति्षणे हि यद्विच्छिद्यते, तत्ूवं च वत्ते, स एव मनःपरिणामस्तस्य ध्वंसः । यथा एकक्षणान्तरितोत्पतसिकसमानविषयकन्ञानेच्छादि- स्थले, ताहृशोत्तरपरिणामस्य पुवंपरिणा मध्वंसरूपत्वौचित्यात्‌ । तदन्यस्य ध्वंसस्य स्वीकारे तत्स्वरूप- तद्धेतुत्वादिकल्पने गौरवात्‌ । भभिव्यज्यमानात्मसुखब्याप्यत्वाच्च चरमवृत्ताविच्छा | यो हि यदा यदिच्छति स कदाचित्तद्ग्याप्यमपीच्छतीति सर्वानुभवसिद्धम्‌ । युक्तं चैतत्‌ । यस्मिन्‌ सत्यवर्यमिष्टा- भावस्तत्र दवेषस्येव, यस्मिन्‌ सत्यवर्यमिष्टं तत्रेच्छाया अनुभवात्‌ चरमतत्त्वज्ञाने इच्छा । इष्टव्याप्यमपि हि लोकंरिष्यत इति सर्वानुभवसिद्धम्‌ । अत एव विपदोऽपि स्वकीयाः श्रीकृष्णभगवहशंनव्याप्यतया कामिताः कुन्त्या । तदुक्तं श्रीभागवते- विपदस्सन्तु नददाइवत्तत्र तत्र॒ जगद्गुरो ! | भवतो दशंनं यत्स्यादपुनभंवदशंनम्‌ ।। इति ॥ युक्तं चेतत्‌ । यस्मिन्‌ सत्यवश्यमिष्टसम्बन्धस्तस्यापीष्टत्वौचित्यात्‌ | अत एव “मोक्षः पुनरात्यन्तिकी दुःखनिवृत्तिरित्युक्त्वा काम्यङ्च दुःखाभावः दुःखस्य स्वभावतो हेयत्वात्‌ । सुखार्थं तथाभऽ्यमिति चेन्न | दुःखाभावस्य सुखाहेतुत्वात्‌ । अथ सुखव्याप्यत्वात्स तथेति चेन्न । तस्य तदव्याप्य- त्वादि ` त्युक्तमुदयनाचार्यर्बौद्धाधिकारे? । सुखनव्याप्यत्वस्य काम्यत्वाप्रयोजकत्व अथेत्यादिशङ्कानुप- पत्तेः । तस्मात्सुखत्वादिवत्सुखादिव्याप्यत्वमपीच्छाप्रयोजकम्‌ । आत्मेव सुखमिति सिद्धान्तनि रूपणम्‌ वस्तुतस्तु अस्महशंने सुखमात्मेव । चन्दनादियोगजन्यमनोवृत्तेस्तत्र व्यज्जकत्वमात्रम्‌ । तस्य च न केवलसरूपेण काम्यता, सिद्धत्वात्‌ । नापि भानविषयत्वेन, तस्य स्वप्रकाह्ात्वेन भानाविषयत्वात्‌, नाप्यावरणाभावविलिष्टतया, आवरणस्य तत्र॒ कल्पितत्वेन तदभावस्याठरणकारेऽपि सत्त्वेन सिद्धत्वात्‌ । किन्तु स्वावरणविरोधिमनोवृत्तिविरिष्टतया । यंदयप्यनवच्छिन्नानन्दसरूपेणाऽत्मा मृला- ज्ञानेन संसारकाले सदेवावृतः, तथाप्यवच्छिन्रसाक्ष्यानन्दाद्याव रणावस्थाविहोषस्य २ चन्दनादियोग- जन्यमनोवृत््या समुच्छेदात्तस्याः स्वपूर्वकाटीनसाक्ष्यानन्दाद्यावरणं प्रति विरोधित्गेन तद्वििष्टतया काम्यत्वम्‌ । एवं चरममनोवृत्तेरनवच्छिन्नात्मानन्दावारकमृलाज्ञानविरोधित्वात्तद्विशिष्टतया काम्यता। आवारकाज्ञानवि रोधित्वं तु आवारकाज्ञानतत्प्युक्तहर्ययोरुक्तोच्छेदवान्‌ यः क्षणस्तत्र॒वत्तंमानत्वम्‌ । यद्यपि साक्ष्यानन्दे कालान्तरावच्छेदेनावा रकाज्ञानस्य एतत्कालीनमनोवृत्युत्पतत्यव्यवहितपूवंमा- वारकत्वाभावात्‌ भअज्ञानानामनादित्वेऽपि कंदाचिदेव केस्यचिदज्ञानस्यावारकत्वमिति सिद्धान्ते स्वीकारात्‌ कालान्तरावच्छेदेनावारकाज्ञाने एतत्कारीनमनोवृत्तिनं विरोधिनी, तथापि या मनोवृत्तिः १. सुखदुःखेति । सुखदु-खाभावयोर्वा सुखसाघने दुःखाभावसाघने वा इच्छा मवति, . मनोवृत्तिरूपज्ञानस्य , तद्धन्नत्वात्तत्र इच्छामाव इति तात्पर्यम्‌ । क्षणिकज्ञानानामपि द्िक्षणस्थायित्वात्‌ । ` (१ आत्मतत्त्वविवेकेपुट ४२३७ (चौ प्रकादान) व ३. अज्ञानावस्थाविरोषस्य । ९५ २० ४५. ३० २५ प्रथमरलोकावतरणग्रन्थ तस्मादज्ञातज्ञापकत्वार्षप्रयोजन कत्व च्चास्मतश्वप्रतिषादनं न व्यथेम्‌ । तस्य चात्मतक्छस्य तच्वमस्यहं ब्रह्मास्मी त्यादिवेदान्तमहावक्यमेव प्रमापकम्‌ । स्वोत्पतत्यव्यवहितपुवंकाटे याहश।नन्दावारकाज्ञानस्य विरोधिनी तद्विशिष्टतया ताहशानन्दस्य काम्यतेत्युक्तो न दोषः । तथा च तत्त्वज्ञाने इच्छानुत्पादेऽपि तद्विरिष्टरूपेणानवच्छिन्नानन्द इच्छा- सम्भवात्‌ ताटशानन्दरूपेष्टप्रयोजकत्वज्ञानाच्छुवणादौ प्रवृत्तिः । वस्तुतस्तु मन्मतेऽपि ताकिकादिमत इव सुखत्वजाति मत्त्वेनेव काम्यता, न तु ताहशवृत्ति- मत्त्वेन, गौरवात्‌ । उक्तजातिस्तु ताहशवत््युपहुतात्मनि स्वीक्रियते । असतत्वापादकाज्ञानाविषयत्व- प्रयोजकविशिष्टचिति ज्ञानत्वजातिरिव, कंवल्यदश्लायामात्मनि ज्ञानत्वस्येव, सुखत्वस्यासत्त्वेऽपि . तदुपलक्षितप्रकाशसत्त्वान्न दोषः। पदवाच्यतावच्छेदकमात्रस्य तदानीमस्वीकारात्‌ सवेथापि मुमृक्षोस्तत्र परवृत्तिरुपपद्ते । तच्वज्ानोत्तरं बन्धाभावोपपादनम अथेवमपि तत्त्वधीकाल्पयंन्तमनुवत्तंमानः संसारबन्धस्तत्त्वज्ञानत्पत््युत्तरकाले क्व॒गत इति प्रदने किमुत्तरं भवद्गं न इति चेत्‌ । दशंनान्तरे यदुत्तरम्‌ । अथ दशंनान्तर आत्यन्तिको दुःख- ध्वंसस्तत्त्वज्ञानेन जायत इति चेत्‌, कि तावता, दुःखं तु क्व गतम्‌ । अथ न कुत्रापि गतम्‌, तत्तव- जञानोत्तरं तु कुतो न प्रमीयत इति चेत्‌, ध्वंसाधिकरणकालस्य प्रतियोग्यधिकरणत्वाभावनियमस्वी- कारादिति चेत्‌, सत्यम्‌ सखे न खेदं तदा याहि । तत््ज्ञानोत्पत्तिक्षणस्य दुःखाधिकरणकालपूवत्वा- भावनियमोऽपि नापलपितु शक्यते तद्वत्‌ अस्मदीयदशंनेऽपि प्रमायाः स्वसमानविषयकाज्ञानतत्प्रयुक्त- हृश्यवि रोधित्वनियमः, शुक्त्यादिप्रमायां तथा दशंनात्‌ । अथ तत्त्वज्ञानस्य संसारनाराहेतुत्वे सत्थेवेदमुपपद्ते, नाशजनकस्य प्रतियोगिविरोधित्वनियमात्‌, अन्यथा व्याप्षिग्राहकतर्कानवतारादिति चेन्न | घण्दुःखादीनां तत्तत्कालविशिष्टं कपालात्मादिकमेव ` नाह इति प्राभाकरादिमतेऽपि मुद्गरपाततत्त्वज्ञानादीनां घटदुःखादिवि रोधित्वस्वीकारात्‌ । यदि तेषां तन्न स्यात्‌, तदाभ्रेऽपि धटाद्यनुव॒ त्तिस्स्यादित्यादितर्कावताराच्च । एकाज्ञानपक्षे रुक्तयादि-' प्रमाया उक्तविरोधित्वाभावाददृष्टान्तत्वेऽपि व्यतिरेकव्याप्िग्रहसम्भवात्‌ सम्भवत्येव प्रमाया उक्त- विरोधित्वानुमानम्‌ । 'विद्वान्नामरूपाद्धिमुक्त' इत्यादिश्रुतिप्रामाण्याच्चोक्तवि रोधित्वमिति दिक्‌ । ननु जीवन्मुक्तिस्वीका रपक्षे तत्त्वज्ञानस्य नोक्तवि रोधित्वमिति चेन्न । अप्रामाण्यज्ञानायनास्कन्दि- तत्वेनेव श्रमन्याप्यभुज्यमानादृष्टा्यभावेनापि तत्त्वज्ञानस्य विरोषणीयत्वात्‌ तादृशस्य दपंणादि- सन्निधानासमानकालीनस्य तत्त्वज्ञानस्य प्रतिबिम्बभ्रमविं रोधित्ववत्‌ अज्ञानतत्परयुक्तहद्यविरोधित्व- सम्भवात्‌ दपंणादिसन्निधानस्य समकालीने तत्त्वज्ञाने प्रतिबिम्बादिभ्रमवि रोधित्वादशेनात्‌ अज्ञान- तज्जन्यश्रमयोरुच्छेदेऽपि श्रमसंस्काराधीनभयकम्पादिकायंदशंनेन तत्त्वज्ञा नाधीनंहढ संस्कारसहित- तत्त्वधीविशेषस्येवं उक्तवि रोधित्वनियमाच्च । स्वसमानविषयकाज्ञानतत्सम्बन्धतदधीनहश्यसत्यत्वधी- विरोधित्वनियमस्तु तत्त्वधीमात्रस्य न व्याहत इति दिक्‌ । उपसंहुरति-- तस्मादिति । २ ९७७ १० ५ ५५ २० १७८ न्यायरत्ावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ आत्मज्ञान अग्धोश्छवे पूवश: नन्वात्मभिन्नवस्तुमात्ररूपस्य समूलबन्धस्य तद्विरिष्टात्मज्ञानेन नोच्छेदः, ज्ञानस्य स्वविषया- निवतंकत्वात्‌ । "तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेती" त्यादिश्रुत्याऽऽत्ममात्रविषयकज्ञानस्येव बन्धनिवत्तंक- त्वोक्तंश्च । वाषशज्ञानं च नं प्रत्यक्षम्‌, आत्मनो बहिररिन्द्रियायोग्यत्वात्‌ । तस्य स्वप्रकाशत्वेन मुखादीनां स्वप्रकाशसाक्षिमात्रमास्यत्वेन, च मनसो ` बहिरिन्द्रियायसहकृतस्य ज्ञानाकरणत्वाच्च । धौपनिषदं र पुरुषं पच्छामी' त्यादिश्रुत्या 3 उपनिषद्वाक्यमात्रबोध्यत्वोक्तस्व नापि शाब्दम्‌ । परोक्ष- ज्ञानस्य प्रत्यक्नाध्यासानिवत्तकत्वात्‌ । ` अत एव नानुमितिः । तत्र ह्यनात्मरूपे पक्षे आत्मनः संसर्गो विषयः ? अथवाऽऽत्मरूपे ? नाद्यः । ताहशज्ञानस्य बन्धानिवत्तंकत्वात्‌ । नान्त्यः । अत्यन्ताभेदे संसर्गासम्भवात्‌ । तद्धटस्तद्धट इत्यादिज्ञानस्याप्रमात्वेन तद्घटादिव्यक्तिभिन्नवस्त्वनुयोगिकसंसर्गेण तद्धटादिव्याक्तिविशि्ज्ञानत्वं तुद्धटादिव्यक्तिप्रमात्वमित्यस्यावश्यवाच्यत्वात्‌ । तद्व्यक्तौ तादात्म्यसम्बन्धेन तदव्यक्तिविरिष्ट- जञानस्यानुवादरूपत्वेनाप्रमात्वाच्च । स्वकारणीभूताद्‌घट इति ज्ञानविषयादधिकं घटे द्रव्यत्वसंसृष्टाभेदं विषयीकूवंतो हि ज्ञानस्य प्रमात्वं युक्तम्‌ । तद्व्यक्तौ तद्व्यक्तिस्वरूपं तद्व्यक्तितादात्म्यं विषयीकुवंता तु ज्ञानेन स्वकारणीभूततदुव्यक्तिरिति ज्ञानविषयादधिकं कि विषयीकृतम्‌, येन धारामध्यज्ञानवद- प्रमा न स्यात्‌ | ननु विरोषणतावच्छेदकप्रकारकज्ञानादेविरिष्टवेरिषटयवुद्धौ हेतुत्वस्य मीमांसव.रस्वीकारात्‌, स्वीकारेऽपि कायंभूतज्ञानस्य विषयतायाः कारणीभूतज्ञानविषयतातो विजक्षणत्वेन च नानुवादकत्व- मिति चेन्न । विलक्षणाया अपि विषयताया; नैष्फल्येन ज्ञानेऽनुवादतुल्यत्वस्य दुर्वारत्वात्‌ । न हि "घटो घट' इति ज्ञानस्य स्वीकारे तस्य संशयादिनिवृत्तिरूपं फलमस्ति । "घटो घटो नवे'त्यादि- ज्ञानस्याहायंत्वेन तन्निवृत्तेरफठत्वात्‌ । जीवत्वे्व रत्वोपलक्षितयोः एेक्याज्ञाननिवृत्तिस्तु ताहशेक्यस्य ` निविकल्पकादेव । तच्च नानुमितिः। तस्याः किञ्चिद्धम विशिष्टपक्षसाध्यार्वगाहित्वनियमात्‌ । तस्माद- ` भेदे सत्यप्युपाधिभेदप्रयुक्तो वा, विदिष्टकेवकभावमप्रयुक्तो वा यत्र -विशेषणविशेष्यन्यक्त्योरभेदः; तन्नैवाभेदसंसगंस्य प्रमा । यथा घटो द्रव्यं विरिष्टसत्ता शुद्धसत्तेत्यादौ । अत एव घटाभावो घटाभाववानित्यादाविकत्वादिविरिष्टवटाभावत्वादिरूपेणेव घटाभावादेविलेष्यता । | . भत एव च श्ापिश्क्तिवादे अक्षरतात्पर्याभ्यां शब्दमणावुक्तम्‌-गोत्वमेव गोपदशवयं न तु गौः, ५० गोत्वेऽपि इतरव्याचत्त एव सा वाच्या । तथाच गवेतरासमवेतत्वविशिष्टस्यव तस्य शक्यत्वादावदयकत्वं १. सुखादिकं न ॒मानसप्रत्यक्षगम्य॑, अस्मन्मते साक्षिप्रत्यक्षमेव मानसुप्रत्यक्ष<थानीयं तन्व न मनोजन्यं साक्षिणो नित्यत्वात्‌ । २. ओषनिषदं-सवं वाक्यं सावधारणं अतः अग्मक्ष इतिवत्‌ उपनिषदेकवेद्यमित्यथंः । ३. सावधारणश्रुत्या । | ४. घारावाहिकन्ञानगतद्वितीयादिज्ञानानामज्ञातविषयाभावादप्रमात्वम्‌ । ५. "विलक्षणत्वेनेति" निरूप्यनिरूपकमावभेदे विषयतावेलक्ष्यम्‌ । अत एव सामानाकारकज्ञानेषु न विषयताभेद इति ताकिकाः । | (4 १५ | # ९५ र © 0 ति ` न्वयस्य न~~ ेनिाकििाािेनोयाकाागतवकातयवणययमकककककनि गोदाक्धत्वस्यापीति वाच्यम्‌ । गोत्वेदिः स्वतोव्यावृत्तत्वात्‌ । अन्यथा जात्या व्यक्तिर्व्यावत्यंते, व्यक्त्या च जातिरित्यन्योन्याश्रयात्‌, स्वतो व्यावृत्तत्वं च न स्वस्मिन्‌ जायमानेन स्वम सिगेन स्वस्य स्वे्तर- भिन्नतयाऽनुमीयमानत्वं, स्वस्य स्वासम्बन्धित्वात्‌, किन्तुः स नूशश्रये ज्ञायमानेन स्वेन लिगेन स्वविरिष्ट्य तदितरभिन्नतयाऽनमीयमानत्वं परेषामन्त्यविशेषवत्‌ | तथां च तदितरपदेनविरशिष्टप्र्तियोगिकभेदक्तो- ग्रहणात्‌ जातिभिन्नं सत्‌ व्य।क्तभिन्नं यत्‌ ततो भेदस्य साध्यतया विरिष्टपक्षे साध्यं सिद्धयत्‌ विरोषणे जातावपि सिद्धयति जातिव्यक्त्योभेदस्तु धमंर्धामिभावेन प्रत्यक्षेण सिद्धयति । न च घूमदेः धूमत्वादि- नेव गोत्वादेः गवेतरासमवेतत्वादिनेव लिङ्घता, तथा च ग्यक्तिविदोषितेनेव रूपेण व्यावृत्तस्य दाक्यतेति वाच्यम्‌ । धूमादेरननुगतस्य धूमत्वादिना व्याप्तिवटकत्वेपि अनुगतगोत्वदेः शुद्धस्यैव तत्स्वीकारात्‌ । स्वसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगिसाध्यसामानाधिकरण्यरूपव्याप्ते; गोत्वाद्यखण्डेकव्यक्ति- साध्यसाधनघटिततया सावंभौमादिव्यारयासन्भवात्‌ । न च गोत्वत्वं व्यापकतानवच्छेदकमिति धी- कालेपि उक्तव्याप्निज्ञानादनुमित्यापत्तिरिति वाच्यम्‌ । प्रतियोगिव्यधिकरणहेतुसमानाधिकरणात्यन्ता- भावप्रतियोगिता यच्रिष्ठत्वयत्सम्बन्धावच्छिन्नत्योभयाभाववती तत्सम्बन्धेन तत्सामानाधिकरण्यस्येव व्याप्ित्वेन उक्तज्ञानस्य तज्जञानाप्रतिबन्धकत्वेन उक्तापत्तेरिषटत्वात्‌। उक्तप्रतियोगितायामुक्तो भयवत्वस्येव ताहशब्याप्षिपक्षे व्यभिचारत्वात्‌ । अस्तु वा व्यक्त्या व्यावृत्तापि जातिः शुद्धेव शक्या । कृतस्तहि व्यक्तिधीः जातिशक्तादेव । गवादिपदं हि नियमतः जातिव्यक्ती बोधयति । तस्य जाति शक्तिधीरेव सहकारिणी कल्प्यते खाघवादित्यादि । अथ पूवंकल्पेपि गोत्वशक्तं गोयदमिति धीर्गोत्व- विरिष्स्य शाब्दधीहेतुः परन्तु जातिः स्वतो व्यावृत्ता | द्वितीयकल्पे तु व्यक्त्या व्यावृत्तेति भेद तदत्र कल्पद्रयेपि शुद्धगोत्वदे; तत्तादात्म्यासम्भवो व्यक्तमेव ज्ञापितः । एवं सामान्यलक्षणायां दीधिनावुक्तं-गोत्वादिनिष्ठव्याप्यतायां गवेतरासमवेतत्तवमेवावच्छेद- मिति । शुद्धगोत्वे तत्तादात्म्यस्वीकारे तु शुद्धमेवावच्छेदकमुच्येत लाघवात्‌ । आसख्यातवाद- शिरोमणावप्युक्तम्‌ केतुकृतां कतरि शक्तिनं तु कृतावेव शक्तिः कत्त॑रि लक्षणेति । तथा सलि हि गवादि- पदानामेव गोत्वादिविशिष्टे शक्तिः स्यात्‌ । विनाऽवच्छेदकं गोत्वादौ शक्यत्वस्यासम्भवात्‌ । गोत्वत्वादेरवच्छेदकत्वे च गौरवात्‌ । पद्वादिपदातनां तु लोमादावेव शक्यता स्यात्‌ रछोमवस्छाङ्ख- लवति तु लक्षणा । केवले तादशडाक्ये स्वारसिकप्रयोगाभावस्तु कतंकृतोऽपि तुल्य इति । शुद्धगोत्वे तत्तादात्म्यस्वीकारे तु शुद्धगोत्वस्यैव तच्निष्ठशक्यतएयामवचेदकत्वसम्भवात्‌ गोत्वादेरपि शक्यतासम्भवात्‌ असद्धतमिदं स्यात्‌ । तस्मात्‌ शृद्धात्मनि तस्य सम्बन्धासम्भवात्‌ ब्रन्धनिवत्तकज्ञानं नानुमितिः । नाप्युपमिति; भटमते 'स गौरनेन गवयेन" सदश" इत्याद्युपमितिस्थल इव प्रकृते सदृशवस्तुद्रयावगाहने मतान्तरे” पदवाच्यत्वावगाहने च अनात्मविषयकत्वापत्ते: । नाप्यथपित्तिः। आत्मनि तत्संसर्गं विना कस्यचिदथंस्यानुपपन्नत्वाभावात्‌ । संसगंस्यात्मरूपत्वे अनात्मरूपत्वे वा पूर्वोक्तदोषापत्तेश्च २ । नाप्यनुपरुन्धि-करणकम्‌ }! तस्याभावमात्रे प्रमात्वात्‌ | स्वार्भावाभावत्वेन भावग्राहकत्वेऽपि अनात्मविषयकत्वतादवस्थ्यात्‌ । प्रमेयस्यात्मत्वे अनात्सत्वे वा पूर्वोक्तदोषापत्तेदच । तस्माल्नोक्तज्ञानोत्त्तिसम्भव इत्यत आह- १. ताकिकमते। ` २. अनात्मत्वे नमेव विदित्वेति श्ृतिबाधः आत्मत्वे घटो घट इतिवत्‌ अषोधकल्वम्‌, अपूर्वं विषयाभावात्‌ । ९७९ १० ` १५ ५ .। २५ ९१८ ० | स्यायस्त्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ तस्य चेति । ब्रह्यात्मैक्यस्य चेत्यथं: । आत्मतत्त्वस्य साक्षिस्वरूपस्य । प्रमापकं प्रत्यक्षप्रसा- करणम्‌ । शब्दकरणकमपि आत्मज्ञानं प्रत्यक्षमेव, साक्ष्यभिन्नविषयकत्वात्‌” । धटचाक्ुषादीनामपि प्रत्यक्षत्वं नेन्द्रियकरणकत्वादिरूपम्‌, सुखादिप्रत्यक्षे आत्मसाक्षिमात्ररूपे अव्याप्तेः । किन्त्वज्ञान- विषयतासामान्यशून्यविषयकत्वम्‌ ! घटादिकं च यद्यपि जडत्वात्‌ सवंदेवाज्ञानाविषयः, तथापि तत्र चाक्षुषादिवृत्त्यभावकारे तदवच्छिन्नचितोऽज्ञानविषयत्वात्तत्तादात्म्यापन्ने घटादावप्यज्ञानविषयत्व- व्यवहारः । अत एव चाक्षुषादिवृत्त्यभावकारीने घटादिपरोक्षज्ञाने न प्रत्यक्षत्वनग्यवहारः । चाश्षुषादि- वृत्तिकालीने तु घटादेरपरोक्षज्ञाने प्रत्यक्षत्वन्यवहारो निष्प्रत्यूह: । विद्यमानसुखादौ तु साक्षी सवंदेव प्रत्यक्षः। सुखादितादात्म्यापन्नस्य साक्षिणः सवंदेवाज्ञानाविषयत्वात्‌, ब्रह्मात्मेक्याकारम नोवृत्तिकाठे च ब्रह्मात्मेक्यस्याज्ञानाविषयत्वात्तद्विषयकत्वेनोक्तवृ्तेः प्रत्यक्षतेति न कोऽपि दोषः इति भावः । व्तेरज्ञाननाह्यकत्वोपपादनम्‌ ननु वृत्तिः प्रत्यक्षरूपा सती अनज्ञाननाशिका, प्रत्यक्षत्वं च तस्या अज्ञानाविषयविषयकत्वम्‌, तथा चाज्ञाननाद्ात्‌ पूवंमज्ञानाविषयत्वस्य विषयेष्वभावात्‌ वृत्तेरज्ञाननारकत्वानुपपत्तिरिति चेन्न । न हि वृत्तिरज्ञाननारिका, किन्त्वज्ञानाधिकरणक्षणावृत्तिः वृत्तेरेवाज्ञाननारात्वात्‌ । तत्रापि इन्द्रिय जन्या वृत्तिः स्वसमानविषयकाज्ञाननाराः । आत्मविषयिका तु राब्दजन्यापि । तथा च याटशाज्ञाना- भावो यद्वृत्तरुत्पत्तिक्षणावधि प्रतीयते, सा वृत्तिः तदज्ञाननारा इति तु निष्कषंः । वृत्तिविरेषस्या- ज्ञानविशेषनाराकत्वे तु तदुत्पत्तिक्षणे तदवृत्तितदज्ञानयोः प्रत्ययस्यानुभवविरुद्धस्यापत्तेः। न हि युग- पदेकस्मिन्विषये ज्ञातत्वाज्ञातत्वे केनाप्यनुभूयेते । यदि तु घटादयवच्छिन्ना चिच्छुद्धचितो न भिन्ना । तथा च ब्रह्यसाक्षात्कारोत्तरं घटाद्याकारवृत्त्यभावकाले अज्ञानाविषयशुद्धचित्तादात्म्यस्य घटादौ सत्त्वात्‌ अपरोक्षव्यवहारापत्ति रित्युच्यते, तदा चितः अपरोक्षत्वमज्ञानाविषयचिद्रूपत्वम्‌ । विशेष्य- मात्रस्योक्तौ तत्त्वज्ञानात्‌ पूवंमपि आत्मब्रह्मणोरेक्यं साक्षात्करोमीति धीस्स्यात्‌ः। विशेषणमात्रस्योक्तौ घटादौ सवंदा भपंरोक्षन्यवहारस्स्यात्‌ । दहदयानामपरोक्षत्वं त्वज्ञानविषयतानवच्छेदकत्वविशिष्ट- हदयत्वम्‌ । तादशापरोक्षत्वयोरन्यतराश्रयविषयकत्वं ज्ञानस्यापरोक्षत्वम्‌ । महावाक्याथज्ञाने पदाथज्ञानस्यावर्यकता ननु उक्तवाक्यादपि नोक्तज्ञानस्योत्पत्तिसम्भवः, उक्तवाक्यान्तगंततत्त्वमादिपदार्थापरिचयात्‌ । . मानान्तरप्रमिते हि पदाथं गृहीतसङ्केतसम्बन्धस्य पदस्य ज्ञानेन उपस्थापिते सति वाक्याथ: प्रमीयते । तत्तवमादिपदानां चार्था न मानान्तरेण प्रमिता: । जगत्कारणत्वादिविरिष्टचिद्रूपस्य तत्यदवाच्यस्य हि नानुमानेन ज्ञानम्‌ । "आद्यकार्यं सकतुंकम्‌ कायत्वात्‌ यद्यत्कायं तत्तत्‌ सकतुंकम्‌, यथा घटः इत्याद्यनुमानस्याप्रयोजकत्वात्‌ । यदि हि कायंसामान्ये कर्ता करणं स्यात्‌ तदा कायंत्वं कतुंजन्यत्व- रूपसकतुंकत्वन्याप्यं स्यात्‌ । यदा तु घटादिकार्येऽपि न कुलालादिः कारणम्‌, कुलालादिक्रियादेरवदयं कारणत्वस्य वाच्यत्वेन कुलाकदेः तत्पितृवदन्यथासिद्धत्वात्‌, तदा आद्यकार्ये कर्तुः कारणत्वस्य का १. साक्ष्यभिन्नत्वं विषयप्रत्यक्षतवं तद्विषयकत्वं ज्ञानगतम्‌ । १५ २७ २५ ३० प्रथमदलोकावतरणग्रष्थं वाक्यं च पदाथेज्ञानद्वारेव ज्ञापकमिति तच्छम्पदाथेयोः प्रकृतवाक्यार्थानुकूलयोरन्यतोऽ सिद्धला्तावपि शस्त्रेणैव प्रमातव्यौ, य॒पाहवनीयादिपदाथवत्‌ । ततदच यतो बा इमानि ` भूतानि जायन्ते, येन॒ जातानि जीवन्तीत्या्याः सुषटथादिभरुतयस्तत्यदवाच्याथस्य समपिकाः। "सत्यं ज्ञानमनन्त, मित्यादयस्तु रक्ष्याथस्य । एवं जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्यादिश्रतयः कृथा । आरम्भवादास्वीकारेण आद्यकायंस्य क्रियासंयोगादिप्रयोज्यत्वासम्भवात्‌ । “आत्मन आकाशस्सम्भूतः" इत्यादिश्रव्यनुसारेण महत एव आकाशादेः प्रथममुत्पत्तेः । उक्तश्रृतेरस्तावकत्वेन न स्वार्थेऽप्रामाण्यम्‌ तत्प्रामाण्यवादिनो देवताधिक रणस्य अस्वीकारिणि “न कदाचिदनीदृशं जगदिति मीमांसकसिद्धान्ते सृष्टिप्रलयाभावेन आद्यकायंस्यंवालीकत्वात्‌ । उक्तान्यथासिद्धिमस्वीकृत्य कूला- लादिहेतुत्वं च स्वीकृत्य तद्टृष्टान्तमात्रेणायकार्ये कतुंजन्यत्वस्वीकारेऽपि बहुजनाश्रयप्रासादादिदृष्टन्तेन पृथिव्यादर्नानाकतु कत्वानुमानापत्तेश्च । अत एव कार्योत्पत््यन्यथानुपपत्तिरपि नेरस्य जगत्कारणत्वे मानम्‌ । तथा च तत्पदवाच्यस्याननुभूतत्वेन तत्सम्बन्धित्वेन शुद्धब्रह्मणस्तत्पदलक्ष्यस्य सुतरामननु- भतत्वान्च तत्पदेनोपस्थितिसम्भवः । त्वस्पदवाच्यस्य तु जाग्रदाद्येककावस्थाविरिष्टरूपेण साक्षिणा गृहीतत्वेऽपि अवस्थात्रध- विशिष्टस्य त्वम्पदमुख्याथंस्य त्वम्पदलक्ष्यस्य शुद्धजीदस्वरूपस्य चाननुभूतत्वेन न त्वम्पदेनोपस्थिति सम्भव इति तत्त्वम्पदलक्ष्याथयो रेक्यं कथं बोध्यमित्यत आहु-- वाक्यं चेति । ज्ञापक-पदाथंयोरेक्यादि- ज्ञापकम्‌ । तत्त्वम्पदाथंयोः- पदाभ्यां दाच्ययोलक्ष्यथोश्च । प्रकृतवाक्यार्थानुकूल्योः- त्वमसीति वाक्याथवुद्धौ प्रयोजकौभूतोपस्थितिविषययोः । वाच्योपस्थितिद्रारकलक्ष्योपस्थितेरेव लक्ष्यघटित वाक्याथंबोधे हेतुत्वात्‌ । अन्यतः--श्रूतिभिन्नप्रमाणात्‌ । शास्त्रेणेव-श्रत्येव । य॒पेत्यादि । यथा युपपदा्थोहिशेन तक्षणादिसंस्कारकमेविधायकस्य "यपं तक्षती 'त्यादिवाक्यस्य पर्यालोचनात्तक्षणादि- जन्यसंस्कारविलिष्टकाष्ठं यृपपदवाच्यमिति निर्णीय यपे पशुः बध्नाती'त्यादिवाक्याद्‌ यृपसंसर्गो बुध्यते, यथा दा "वसन्ते ब्राह्मणोऽग्नीनादधीत' "नक्तं गाहुंपत्यमादधाति दिवाऽऽहवनीय' मित्यादि- वाक्यपर्यालोचनेन दिदाधानादिसाध्यारन्यादिराहवनीयादिपदवाच्य इति निर्णीय “आहवनीये जुहोति 'गाहपत्ये पत्नीस्संयाजयन्ती'त्यादिवाक्यादाहवनीयादिसंसर्गो बुध्यत इत्यथः । भूतानीति । उत्पन्ना- नीत्यथः । तेन पञ्चभूतान्यस्य गुणक्रियादेरंग्हश्यतादात्म्येक्षणादेश्च ब्रह्महेतुकत्वलाभः । जायन्ते- उत्पद्यन्ते । जातानि--हदयतया प्रादुर्भूतानि हृश्यानीति यावत्‌ । जीवन्ति-सत्तास्फूतिमर्यादादिकं प्राप्तानि । प्रयन्तीति शतप्रत्ययान्तं खयं कभमानानीव्यथं; । तथा च यतो ब्रह्मणो हेतोः कार्यं सवं- मुत्पद्यते, हदयानि सर्वाणि यतः सत्तास्फुरणादि लभन्ते, लीयमानानि च सर्वाणि प्रख्यकाले यत्परविशन्ति तदुब्रहयोत्यथंः। पञ्चमीतृतीययोहंतुसामान्याथंकत्वेऽपि लीयमानकार्याधारत्वोक्त्योपादानत्वं लभ्यते । तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेयेति सोऽकामयत तदात्मानं स्वयमकुरूते'ति ईक्षणकामनाढृतीनां जगत्कारणनिष्ठतया निर्देशादुत्रह्मणो जगत्कतृंतााभः। येने'त्याद्येकवचननि्देशात्‌ "य एको जालवानीरत ईरनीभि'रित्यादिश्रुतेदव जगज्जन्मादिहेतोरेकत्वमिति बोध्यम्‌ । तत्पदवाच्याथं- स्थेति । तत्त्वमसीति वाक्यप्रवत्तः पर्वं सृष्टयादिवाक्यस्य प्रकृतत्वात्‌ प्रक्रान्तवाचिततत्दस्य सृष्यादि- कारणं वाच्यमिति भावः। इत्यादयस्तु लक्ष्याथेस्येति । श्रह्याविदाप्नोति पर'मित्यनेन शुद्धब्रह्म- १० १५ २५ | र १८२ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दी ॥#श न अ अ चच ज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वे उक्ते कि तदुब्रह्यव्याकाड क्षायां सत्यमिव्यादिवाक्यस्य प्रवृत्तत्वेन तत्पदलक्ष्यशुद्ध- ब्रह्मपरत्वमिति भावः| | बुद्धान्तं चेत्याद्या इत्यत्रा्यशब्देन 'तयथास्मिन्नाकाशे श्यनो वा सुपर्णो वा विपरिपत्य श्रान्तः संहत्य पक्षौ संल्लथायेव ध्रियते एवमेवायं पुरुष एतस्मा अन्ताय धाट ति यत्र सुप्तो न कञ्चन कामं कामयते न कञ्चन स्वप्नं परथती ति श्रुतिसंग्रहुः । कूरे-नयास्तीरे, अन्तौ--कमंफलपरिपाक- रूपौ, अनुसञ्चरति-अनुगन्छति, स्वप्नान्तं--स्वप्नभोगरूपमन्तम्‌, बद्धान्तं-- जाग्र धोगरूपमन्तम्‌ । सुपणंः-शीघ्रगतिः श्येनः, विपरिपत्य-विरोषेण नानादेशेषु पतित्वा, श्रान्तो भृत्वा, पक्षौ संहत्य संयुक्तीकृत्य, संल्ल्याय-नीडाय, धियते-नीडप्राप्त्यर्थं यतते । अन्ताय-उपरतावस्थारूपान्त प्राप्त्यथं धावति-यतते । अवस्थात्रयविकिष्टो जीवः सुष्टचादित्रयकर्ता ईहवर इत्येव वक्तव्यमित्युपपादनम्‌ ननु जोग्रदादयेककावस्थाविरिष्टस्यापिं त्वम्पदवाच्यतासम्भवेनादस्थात्रयविरिषटस्य सा कथमुक्ता | एवं जन्मायेकंकहेतुत्द विरिष्स्यापि तत्पदकाच्यतासम्भयधेन जन्मस्थितिसंह्‌ाररूपत्रय- हेतोरेव सा कथमुक्ता । न च स वा अयमात्मा ब्रह्य" इत्यादिवाक्यस्य (तद्यथा महामत्स्यः इत्या्य- वस्थात्रयविहिष्टजीवबोधकवाक्योत्तरं विद्यमानत्वाञ्जीवबोधकपदानां महावाक्यस्थानामवस्थात्रय- विरि्टचिदेव मुख्योऽथंः, एवं तत््वमस्यादिन्राक्यस्यं जन्मादिहेतुत्रह्मवोधक्वाक्योत्तरं सत्त्वात्‌ तादशं ब्रह्मेव ब्रहमाबोधकपदमुरुयाथं इति वाच्यम्‌ । श्रुतिष्वप्यवस्थात्रयस्य जन्मादित्रयस्य च कथं निदेश ` इति पयंनुयोगात्‌, एककघटितस्यैद वाच्यतेत्यमिप्रयेणापि उक्तधतिसद्धतेश्च । न च जन्मलय- हेतुव्दस्याविद्यायामपि सम्भवेनातिप्रसक्त्या स्थितिहेतुत्वमादशर्थकम्‌, एवं प्रिशेषविज्ञानाभावरूप- सुषप्तेरपि घटादावतिप्रसक्तत्वेन न मुख्याथंतायच्छेदकत्वम्‌, ये एव हि तत्त्वम्पदयोमृख्पार्थोपलक्षिते स्वस्पे, तयोरेवक्यं महावाक्येन बोधनीयमिति वाच्यम्‌ । स्थितिहेृत्वस्थ ब्रह्मण्येव संत्वासदन्यवेयर्थ्यात्‌ घटादौ युषुप्निव्यद्हा राभावेन उपरतमनस्कत्वस्य तद्विरिएटानन्दसामान्यानुभवितृत्यस्य वा सुषुप्षित्वात्‌ आनन्दभुक्‌ चेतोमुखः प्राज्ञ इति श्रुत्या तथा बोधात्‌, जामग्रदाद्न्यतरमात्रस्यानतिप्रसक्त्वाच्च | न च मादित्रयहेतूनीं ब्रहमविष्णुरुद्राणां जाग्रदायवस्थाततां विश्वतेजसप्राज्ञानां चैकं स्वरूपमिति लाभाय श्रुतिषु त्रयमुक्तम्‌, अन्यथा हि जन्ममात्रहेतुत्वस्य एकेवाक्येनोक्तः प्रदेशान्त रथोवक्थिाभ्यां स्थिति- संहारयोरेकंकहेतुत्वोक्तौ जन्मादित्रयहेतूनां त्रयाणमेक्यं न रभ्येत, एवं विर्वत्तेजसप्राज्ञानामप्येक- प्रदेरानुक्तो नेक्यं लभ्येत, तथा च त्रयाणां त्रिभिरेक्यस्प महाशक्वाल्छभेऽपि स्वरूपत्रयस्य सत्यत्वा- पत्त्या अद्रेतभ्रुतिविरोघ इति कल्पतरूक्त ` युक्तमिति वाच्यम्‌ । “एकंमेधाद्वितीय' मित्यादिना ब्रह्मणः, असङ्खो ह्ययं पुरुषः सलिरु एको दृष्टाड्धेतो भवती' व्थादिना च जीवस्य निरङ्कुश द्वतस्वरूप- बोधनात्‌ तदथंमुक्तप्रयासस्यामौचित्यादिति चेत्‌ । अत्रोच्यते । जन्मादिहेतुत्वानां जाग्रदा्यटःस्थानां च एकंकमात्रस्यीक्तौ महावाक्यस्थतत्त्वम्पदा- भ्यामेकंकमात्रोपलक्षितस्वरूपयो रेक्यं बोध्येत, तथा च तयोरेव भेदशभ्रमो निवत्तंत ] ने तु हेतुतात्रयोप- लक्षितेशस्वरूपादवस्थात्रयोपलक्षितजीवस्वरूपस्य भेदश्रमो निवर्त्येत । न हि "छतरी कुण्डली वासस्वी यः स श्यामः स्थृलरचेत्रो ने"ति भ्रमः छत्री इयाम इति वाक्यजन्यज्ञानेन निवत्ते । निवत्तते तु चेत्र इत्यन्तोक्तवाक्यजन्यज्ञानेन । ताटदृशन्ञान योस्तदव्यक्तिमात्रविषयत्वाविशेषेऽपि सामग्रीविशेषजन्य- ५ । १०७ १५ २५ २५ ३० प्रथमरलोकावतरणम्रन्थः तद्यथा महामत्स्य उमे रे अनुसश्चरति पूवं चापरं चैवमेवायं पुरुष एताव्रभावन्तवन्‌- सश्चरति स्वप्नान्तं च बद्धान्तं चेशत्याद्यास्त्वंपदवाच्याथेस्य समपिकाः । “योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हन्तर्ज्योतिः परूषः, न श्ष्टदरष्टारं पर्येरित्यादयस्तु रक्ष्याथेस्य । तेन प्रथम- मवान्तरवाक्येभ्योऽनुभृतयोः शुद्ध योर्जीविन्रहणोस्त्वमस्यादिवाक्ये भुरूयाथान्वयानुपपतत्या 9 2 1 क) -~---~-~----------~----------- -- ्ञानस्येवोक्तश्रमनिवतंकत्वेन सर्वानुभविकत्वात्‌ । तस्मात्‌ त्रितयोपलक्षितस्वरूपयोरेक्यविषयकस्य मूलाज्ञानस्य ताहशक्यज्ञानं विनोच्छेदासम्भवात्तं विना च ताहशाज्ञानमूलकभेदभ्रमोच्छेदासम्भवात्‌ ताहशज्ञानमावह्यकम्‌ । तच्च त्रितयविशिष्टोपस्थितिपूवंकशुद्धोपस्थितिजन्यमेवेति तादशोपस्थित्यथं- मेकस्मिन्नेव वाक्ये त्रितयोक्तिरावरियकोति बोध्यम्‌ । | | योऽयमित्यादि । बृहदारण्यके षष्ठाध्याये तुतीयब्राह्मणे "एष ब्रह्यखोक इत्यादिवाक्येन शुद्ध- जीवब्रह्मणो रेक्यस्प्र॑वंक्ष्माणत्वेन तदृपयुक्तस्वप्रकाशजीवस्वरूपमा दित्यचन्द्राग्निवाचामभावे जीवस्य व्यवहा रप्रयोजकं ज्योतिः किमिति प्रनपूवंकेणेव “आत्मेवास्य ज्योतिभवंती 'त्यन्तेन उक्त्वा कतम आत्मे" त्यनेन शुद्धात्मस्वरूपमात्रज्ञाने आकाडः क्नामुत्थाप्य योऽयमित्यादिवाक्यस्य उक्तत्वेन शुद्धात्म- परत्वम्‌ । तत्र च वाक्येऽयमथंः--विज्ञानमयो वुद्धिविकाराभिमानी प्राणेषु अभिमानसम्बन्धेन प्राण- सम्बन्धी हृदि हूदयस्थमनोऽभिमानी अन्तर्ज्योतिमंनोवृत्तिरूपवबहिर्ज्योतिरन्यस्वभावः पुरुषः पूणः । तथा च ज्योतिरात्मेत्यनेनाहमाकारधीविषयत्वे पूवंवाक्येन ज्योतिषो ज्ञानेऽपि बुद्धयादीनां स्वंषामेव तत्सम्भवाद्विज्ञानमया दिपदेबुद्धयादिविलक्षणं स्वप्रकाशरूपं प्रदशितम्‌ । तेनेति । उक्तश्रुतिभिर्वाच्य लक्ष्योभयसमपंणेनेत्यथं : । वाच्यसमपंगस्य फलमाह--मुस्यार्थान्वयानुपपत््येति । मुख्यवत्त्युपस्थापित- योविशिष्टजीवब्रह्मणोरेक्यबोधस्य प्रमाप्वानूपयत्तिज्ञानेनेत्यथंः । वाच्यलक्ष्योभयसमपंणस्य फलमाह-- अवान्तरवाक्येत्यादिना । अवान्तरदक्येभ्योभ्नुभूतयोः शुद्धथोरक्षणया स्मरणोपपत्तिरिति योजना । वाच्यसमपंणे सति वाच्ययोरन्वयानुपपत्तिज्ञानम्‌, ततद्च वाच्यज्ञानात्तत्सम्बन्धिनो रक्ष्यस्यावान्तर- वाक्याधीनपूर्वानुभवाधीनसंस्कारजन्यस्मृत्या तदक्यरूपतक्याथंप्रमेति भावः । ननु वाच्ययोरशुदधयोश्चावान्तरवाक्यानुभूतत्वं वक्तव्यम्‌, रोद्धयोरपि वा तन्न वक्तव्यम्‌, तेनेत्यनेनेव तल्लाभात्‌; किमिति शुद्धयोरेव तदुक्तमिति चेत्‌ । अत्रोच्यते । यद्यपि वाच्ययोरपि यत्तो वेत्यादिना तद्यथेत्यादिना च वाक्येनानुभवोऽस्ति तथापि तत्र तयोर्नावान्तरवाक्यत्वम्‌ । तत्रेव तात्पर्यापयंवसानात्‌, तयोब्रंहाजीवलक्षणबोधकत्वेनं लक्षणविशिष्टब्रह्मजीवबोधनद्वारा शुद्धब्रहाजीव- स्वरूपपरत्वात्‌ । लक्षणबोधकवाक्यमात्रस्य लक्षणविरिबोधनद्वारा लक्षणोपलक्षिताखण्डव्यक्तपरत्व- मित्यस्याथंस्यादेतसिद्धिदितीयपरिच्छेदे जन्मादिमूत्रकल्पतरो च व्यवस्थापितत्वातु । तथा च यतो वेत्यादिवाक्ययोरपि शुद्धबोधपयंवसित्तत्रैन शुद्धयोरेवावान्त रवाक्यानुभूतत्वोक्तियुक्तवेति भावः। तत््वंपदयोर्वाच्यनिगेय अत्रेदं बोध्यम्‌ । वाच्यसमपंकत्वं तत्पदवाच्यबोधद्वा रकशुद्धचिद्ोधपरत्वम्‌ । तेन सत्यादि- वाक्यस्यापि सत्यादिपदवाच्यबोघद्वारकशुद्धविद्रोधपरत्वेऽपि न वारसमपंकत्वम्‌ । शुद्धनोधपरत्वेऽपि यतो वेत्यादिवाक्यं न स्वरूपलक्षणपरम्‌ । ब्रह्मस्वरूपं सव्यत्वादयुषलक्षितत्यन्ताभिन्नं न वेत्यादि- संशयाद्यनिवतंकत्वात्‌, स्वरूपे भ्रमसंयर्यवत्तंकधीपरस्येव स्वरूपलक्षणपरत्वात्‌ । एवं तत्पदवाच्य- १८३ १० १५ २०७ २५ २०५ ९१८४ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ टक्षणया स्मरणोपपतिः । सुषु्रौ निविकल्पकसाशषिचेतन्यानमवाङ्गीकाराच्च । तावच्छैदकं न सुष्ट्यादित्रितयजनकत्वम्‌, प्रलये तदभावात्‌ | न हि तदा सुष्या्यन्यतमस्याप्युप- धायकत्वमस्ति। न चोपलक्षणविधया ताहरात्रयोपधायक .वं वात्प्रतावच्छेदकमिति वाच्यम्‌ । काकवन्तो देवदत्तस्य गृहा इत्यादावत्तृणत्वादेरिवोपलक्ष्यतावच्छेदकस्यावर्यमुपलक्षणबोद्धयतया तस्यव दाच्प- तावच्छेदकत्वस्य युक्तत्वात्‌ । किन्तु सृष्टयादिजननस्वरूपयोग्यतावच्छेदकीभूताविद्याबिम्बत्वरूप- मीङ्व रत्वम्‌। एवं त्वम्पदवाच्यतावच्छेदकमपि नावस्थात्रयवत्त्वम्‌। मूर्छासमाध्योस्तदभावात्‌ । किन्त्व- वस्थात्रयसम्बन्धयोग्यतावच्छेदकीभूताविद्याप्रतिबिम्बत्वरूपं जीवत्वम्‌ । न च मूर्छायां कर्मेन्द्रिय व्यापारसंत्त्वात्‌ जाग्रदरूपत्वम्‌ विरोषविज्ञानाभावात्सुषुप्तित्वं च । समाधिकाले तु न जीवस्य त्वम्पद- वाच्यतेति जाग्रदाद्यन्यतमवत्त्वस्य त्वम्पदवाच्यतावच्छेदकत्वेऽपि न दोष इति वाच्यम्‌ । १मूर्छाधां वायुक्रियामात्रेण गात्रकम्पादेस्सत्वेऽपि कर्मेन्द्रियव्यापारसत्तवे मानाभावात्‌ । उपरतमनस्कत्वे सत्या- नन्दानुभवितुत्वस्येव सुषृप्तत्वेन तत्र तदभावात्‌, तदा गात्रकम्पादिसत्तवेन जीवस्य त्वसम्पदवाच्यतान- पायात्‌ । समाधेस्तु असम्प्रज्ञातरूपस्याप्यविद्यानिवृत्तेः पूवंमपि त्वम्पदाथंसाक्षात्कारहेतुतयाञ्चुष्ठेयत्वेन तदानीं जीवत्वसत्तवेन त्वम्पदवाच्यतानपायात्‌ । नन्ववान्तरवाक्येश्ुदधेऽनुभूते सति महावावयस्थपदः शुद्धस्मृतिसम्भवः, अवान्तसवाक्यस्थपदस्तु कथं शुद्धस्य स्मृतिः? तद्पूर्गं शुद्धस्याननुभवादित्यत आह्‌- सुषुप्ताविति । निविकल्यकेति । साक्षिस्वरूपसुखस्वरूपाज्ञानस्वरूपाकाराः निविकल्पास्तिस्रोऽविद्या- वृत्तयः सुषुप्तौ जायन्त इति विवरणेऽद्धीकृतम्‌ । साक्षिणस्चाविद्योपहितचिद्रूपत्वपक्षेऽप्यविद्यायाः साक्षिस्वरूपाघटकत्वात्‌ शुद्ध चिद्रूपत्वमेव । पक्षान्तरे तु वक्षयन्त्याचार्या एव--'साक्षी तु सर्वानुगत- स्तुरीयः तथा एकः कूटस्थः साक्षी'त्यादि । तथा च सौषुप्तिकनिविकल्पकानुभवमूलिकंवावान्तर- वारकस्थपदजन्या शुद्धस्मृतिरिति भावः। ननु वातिककारमते सुषुप्तौ नोक्तनिविकल्पकवृत्तिः स्वीक्रियते । तत्कथमवान्तरवाकं ~ स्थपदेः स्मरणम्‌ । न चेवं तन्मते “सुखमहमस्वाप्सं न किञ्चिदवेदिषमित्याकारकन्ञानस्य जाग्रत्ताली- नस्य स्मृतित्वं न. स्यादिति वाच्यम्‌ | तस्य तन्मतेऽनुभवत्वस्वीकारात्‌ । उक्तं हि अव्णकरत- प्रक्रियायां वातिके- श्न सृषुप्तिगविज्ञानं नाज्ञासिषमिति स्मृतिः । कालाद्व्यवधानत्वान्न ह्यात्मस्थमतीतभाकं ॥। १. “मूर्च्छायां विरोषविज्ञानामवात्‌ करारुवदनत्वगात्रकम्पादिकर्मेन्दियव्यापारसत्वाच्च'" इति वेदान्तसूत्र- मुक्तावल्यां मुग्धेऽधेसम्पत्तिः परिरेषात्‌--इति सूत्रे स्वेनेवोक्त्य विरुढमिदं, तत्र मुच्छिते करमेनदरिय- व्यापारसत्वोक्तेः तथापि अभ्युपेत्यवादः सूत्रवृत्तिवाक्यमिति च्येयम्‌ । २. पक्षान्तरे शुद्धचेतन्यं साक्षीति पक्षे । ३, "न सुषुप्तिगेति" उत्थितस्य नावेदिषमिति परामशः स्वापकालीनाज्ञानविषयककादाचित्कामवोपनायको न । कुतः ? आत्मनो देराकारुव्यवधानाभावात्‌ तद्गताज्ञानस्यापि न तत्सम्भवः । तथा च नान्ञासिषमित्य- जञानं पूवंकालश्च साक्षिष्यध्यस्तौ तेनेव दृश्येते--इत्यादि आ-टी० । १९९ १५ २७ प्रथमरलोकावतरणम्रन्थः अद्वितीयन्रह्मविजिज्ञापयिषया प्रवृत्तानां सत्यज्ञानादिपदानाभ्रुषाधिविशिष्टचैन्ये शक्तत्वेऽपि चेतन्यमत्रे तात्पर्येण तत्रैव तदंशे एव संस्कारोद्बोधाच्च । इच्छन्ति द्यकाश्चादिषदादपि निर्विकल्पकं स्मरणम्‌ | कालाद्यव्यवधानत्वादिति। यदा स्मतिः परेण वाच्या, तदापि साक्षिरूपानुभवोऽस्तीत्यथंः । अत्र हैतु--न हीति । आत्मस्थं सुषुप्तनीवस्थं साक्षिचेतन्यम्‌, अतीतभाक्‌ अतीतताभाक्‌ । न चाज्ञानाकारवृत्ति विना नाज्ञासिषमित्याकारो नोपपद्यत इति वाच्यम्‌ । न किञ्चिदवेदिषमित्यनेना- नेकविषयकानज्ञानस्येवोल्टेखात्‌ । तन्नारादेव तदवच्छिन्लचिन्नाशरूपसंस्कारोत्पादेन स्मृतिसम्भवात्‌, नाज्ञासिषमिति स्म॒तिरिति मूलाज्ञानस्म॒तिनिषेधः । न च तथापि. वातिकमते साक्षिणः स्वप्रकाशतया सव॑दा भानस्यानपलापात्‌ तद्रलाच्छद्धस्मतिरवान्तरवाक्यस्थपदेः स्यादेवेति वाच्यम्‌ । जन्यनि- विकल्पकं विना तत्सृक्ष्मादस्थारूपसंस्कारजस्मत्यसम्भवादित्यत आह--अद्वितीयेति । रद्धत्यथंः । विजिज्ञापयिषया-प्रमाथंम्‌ । उपाधीति । सत्यत्वादीत्यथंः। शक्तत्वेऽपि-शक्ततया ज्ञातत्वेऽपि । चेतन्यमात्र-शुदढधचेतन्ये । तात्पर्येण-तात्पयंनिङ्वयेन । तदंशे-शुद्धचिद्रे, विशिष्टस्यांशे । सस्काये- द्रोधात्‌-स्मत्तिरूपकायंजनने संस्कारस्य सहकारित्वकल्पनात्‌ । सत्यज्ञानादिपदानामित्यनुषज्यते । तथा च विरिष्टस्येव पूवेमनुभूतत्वेन संस्कारसत्त्वेऽपि सत्यादिवाक्ये शुद्धब्रह्मतात्पर्यानुरोधेन तस संस्कारस्य सत्यादिपदज्ञानसहकृतस्य शुद्धस्म्‌तिहेतुत्वं कल्प्यत इति भावः । ननु पदपदाथंयोः वृत्तिज्ञानजन्या पदार्थोपस्थितिरेवान्वयबोधे हेतुः, सत्यादिपदस्य शुद्ध लक्षणारूपवृत्तिज्ञानं न ` सम्भवति, शुद्धस्य पूवंमज्ञानात्‌ अत॒ आह--इच्छन्तीति । मणिका रादय इति शेषः । शक्तिवादे हि . मणावुक्तम्‌ू--“आकारादिपदस्य शब्दाश्रयत्वादिविरशिष्टे न दाक्तिः, कदाचिदष्टद्रव्यान्यद्रव्यत्वरूपेणाप्याकाश्ादिपदाच्छाब्दबोधोत्पत्तेस्तद्िरिष्टेऽपि शक्त्यापत्तेरेक- स्यामाकाशादिव्यक्तौ केवेखायामेव राक्तिसम्भवात्‌ राक्त्यनुगमाथंमेव किञ्चिद्धमेविरिष्टे शक्ति स्वीकारात्‌ । न च शुद्धे शक्तिज्ञानात्स्मृतौ सत्यां शुद्धस्येव शाब्दबोधः स्यात्‌, न तु शब्दाश्चरयत्वादिविरिष्टस्येति वाच्यम्‌ । यद्यपि शब्दाश्रयत्वा्यंशे न राक्तिगुंह्यते, तथापि शब्दाश्चयत्वेनोपलक्षिताकाशाब्यक्तौ शक्तिग्रहस्यव शब्दाश्चयत्वादिविरिष्टविरोष्यकस्म॒तिहतुत्व- सम्भवेन विशिषटविषयकस्मृतिहेतुकराम्दबोधसम्भवात्‌ । अथवा आकाशादिपदान्निविकल्पकमेव स्मरणमास्ताम्‌ । ततः गुद्धाकाशस्येव सुबर्थोपरागेण शाब्दबोधे भानसम्भवात्‌ । निधंमितावच्छेद- ककशाब्दबोधास्वीकारेऽपि आकारामस्तीत्यादिवाक्यादेकमस्तीत्याकारके, अस्तित्वाश्रयत्वम्‌ एक- वृत्तीत्याकारके वा शाब्दबोधे बाधकाभावा"दिति । तदत्र कल्पद्वये मणिका रोक्तेऽपि आद्ये शब्दा- श्रयत्वाद्ंशे शक्त्यग्रहात्तद्िरिष्टस्य स्मृत्या शान्दबोधासम्भवः । यदंशे वृत्तिः पूवं ज्ञायते, तत्स्म्‌- तेरेव शाब्दबोधजनकत्वात्‌ । द्वितीये शुद्धस्य पूर्वाननुमृतत्वेन स्मृत्यसम्भवः। तथापि तत्कल्पनेव मन्मतेऽपि युक्तं शपूर्वोक्तिकल्पनमिति भावः । `्अत्रापिशब्दस्य स्मरणमित्यस्थोत्तरं योजनया उक्ताद्यकल्पमिच्छन्तीत्यपि कभ्यते। १. पूर्वोक्तिति । विशिष्टसंश्कारस्य शुद्धस्मृतिहेतुत्वमिति । २. अत्रापीति । मूरध्यस्य आकााटिण्टादपीत्यपिशब्द्येत्यथंः । २ ९८५ ५ १५ २१० ९५ । ३ © १८६ ्यायरत्नावलोयतसिद्धान्तबिन्दौ तात्पयोधीनत्वाच्छब्दवत्तेः। एतेन प्रमितिप्रमात्रोमेहावाक्याथंबोध भानमपास्तम्‌ असम्परज्ञातसमाधः श्रुतिस्म् तिसिद्धत्वाच्चंति । शुद्धोपस्थितिनिर्वहणम्‌ । ननु तदप्यनुपपन्नमेवेत्यत आह-तात्पर्याधीनत्वादिति । तात्पयं विषयवाक्याथंप्रमानिर्वहि कयथासम्भवकल्पनाविषयत्वात्‌ । शब्दवृ्तेः--शब्दाथंसम्बन्धरूपरक्त्यादिज्ञानस्य । तथा च तात्पयं- निर्वाहाय प्रथमकल्प लाघवेन युक्त एव । अत एवे सर्वेषां पदानां नवीनेस्तथा कल्प्यते । लक्ष्य- तावच्छेदके लक्षणाया इव शक्यतावच्छेदके शक्तेग्रंहानुपयोगात्‌ । न च लक्ष्यतावच्छेदकेऽपि लक्षणा गृह्यत एव, तीरसम्बन्धिप्रवाहुशक्तं गङ्कापदमिति ज्ञानस्येव तत्त्वात्‌, तीरसम्बन्धिशक्तत्वस्येव तीरत्वलक्षणात्वात्‌ | लक्षणासम्बन्धेन लक्ष्यप्रकारकस्येव हेतुत्वस्वीकारेऽपि उक्तज्ञानस्य समान- विषयत्तया स्वाश्रयसम्बन्धिप्रवाहरक्तत्वसम्बन्धेन गङ्धापदे तीरत्वप्रकारकत्वसम्भवाच्च | तथा च लक्ष्यतावच्छेदकं इत्यादिदृष्टान्तदिशरोमप्युक्तोऽसिद्ध इति वाच्यम्‌ । उक्तशक्तत्वसम्बन्धेन तीरत्५- विशिष्टमित्याकारकत्द स्यानुमित्यादिरूपे तीरलक्षणाज्ञानेऽसम्भवात्‌, जातिराक्ति्ञानात्‌ व्यक्तशाब्द- धीस्वीकारात्‌ यदंशे वृत्तिरित्यादयुक्तनियमस्य गोरवपराहतत्वाच्च । द्वितीयकल्पोऽपि युक्तः । विदिष्टविषयकराक्त्यनुभवजन्यसंस्कारस्य पदज्ञानसहङृतस्य तात्पर्यानुरोपेन शुद्धविषयकस्मृतिहैतुत्द- सम्भवात्‌ । अत एव प्रमेयवदनुभवजन्यसंस्कारस्य शुद्धदशरथत्वादिजातिविरिण्टंश एवोद्रोधकं प्रकल्प्य स्मृते तस्मिन्‌ दशरथादिपदशक्तिग्रहुः । अन्यथा शुद्ध दश रथत्वादिजातेदंशरथ।दिपदेनानुप- स्थित्यां तात्पयंविषयश्ाब्दबोधे तद्विशिष्टस्य भानासम्भयादिति वदन्ति । एवं मन्सतेऽपि दिशिष्ट- शक्तिविषयकस्य सत्यादिपदज्ञानसहकृतविरिष्टसंस्कारस्य तात्पर्यानुरोधेन शुद्धस्मृतिहेतुत्वं कल्प्यते । न चेवं लक्षणया शुद्धबोध इति सिद्धान्तविरोध इति वाच्यम्‌ । विदिष्टशक्तविरिष्टशान्द- बोधप्रयोजकत्वस्य ओत्सगिकस्य त्यागेन विलेष्यमात्रशाब्दबोधप्रयोजकताया लक्षणारशब्देन गौण्या वृत्या शास्त्रे व्यवहारात्‌ । प्राचीनताकिकमीमांसकमतयोरिवं मन्मते शक्यसम्बन्धरूपलक्षणाज्ञानस्य शाब्दबोधाहेतुत्ेन शक्तिज्ञानप्रयोज्यत्वेन शक्यसम्बन्ध्युपस्थितेलक्षणात्वेन तत्स्वरूपस्येव शाब्दबोध- हेतुत्वेनोक्तसिद्धान्ताविरोधाच्च । एतेन--तात्यर्यानुरोधतो महावाक्यजन्यज्ञानस्य शुद्धं ब्रहोव विषयो नान्यदिति स्वीकारेण । भान-प्राभाकरसम्मतं विषयत्वम्‌ । मणिकारोक्तप्राभाकरनव्यरमते हि सवंज्ञानेषु स्वं स्वाश्रयश्च विषय इति स्वीक्रियते । प्राचीनप्राभाकरमते तु प्रमाया विषयत्वं न प्रमितिप्रमात्रोः स्वीक्रियते। प्रमायास्तादात्म्यसमवायाभ्यामेव तयोव्यंवहारसम्भवात्‌ । ननु "तमेव विदित्वातिमृत्युमेती' त्यादिश्रुत्याद्यालोचनेन शुद्धब्रह्मान्यो महावाक्यजन्यज्ञाने विषयो नेति निर्णीयते, तथापि प्रमितिप्रमात्रोविषयत्वमेव, तदन्यस्यासाधारणस्य विषयस्यव तथा निणंयात्‌, भवत्सिद्धान्तेऽपि हि प्रमितिप्रमात्रोमंहावाक्याथंबोधकाले साक्षिणा भाने बाधकाभावः, तथा च प्राभाकरमते नित्यसाक्ष्यसम्भवात्‌ सवंज्ञानानां मितिमातुविषयकत्वं युक्तमेव, सुषुप्त्यन्य- काले हि सदा मितिमातृमेयरूपा त्रिपुटी मतद्वयेऽपि भासते, तत्राह--असम्प्र्ञतेति \ सवंवृन्ति- शुन्यनिरुढमनोरूपेत्यथंः । शरुतिस्मृतिसिद्धत्वादिति । मेत्रायणीयशाखादौ ;हि श्रूयते-- यायाोभििाककायभयाययोिकायजाा योनयो किना = न म्म + १५ २५ २० ए (री प्रथमश्छोकावतरणम्रस्थः द भ वि क वि = => पि ४ ५ = ~~ ~~ = = --~ > - ~ ----~ ~~ ~~~ ~~ कत 9 => => 1 रे स == = = = = =-= ~~ ~ ~~~. "न~ ~~~ ~ ~= ~~~ ~ -~ . - "~ ~ = -= =-= =-= ~~ ~~ 1 ल्यांवक्ष॑पररहुतं मनः कृत्वा सुनमिङ्चलम्‌ । यदा यात्यमनीभावं तदा तत्परमं पदम्‌ ॥ तावन्मनो निरोद्धव्यं हूदि यावद्गतश्षयम्‌ । एतज्ज्ञानं च मोक्षदच शेषास्तु म्रन्थविस्तराः ॥ समार्धिनिधृतमलस्य चेतसो निवेशितस्यात्मनि यत्सुखं भवेत्‌ । न शक्यते वर्णायतु गिरा तदा स्वयं तदन्तःकरणेन गृह्यते ॥ अपामापोऽग्निरनौ च व्योम्नि व्योम न लक्षयेत्‌ । एवमन्तगंतं यस्य मनस्स॒ परिमुच्यते ॥! मन एक॒ मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः | बन्धाय विषयासक्तं मोक्षे निविषयं स्मृतम्‌ । इति |° त्र भाष्यं-' लयो निद्रा, विक्षेपो विषयस्मृत्यादिः। अमनीभाव मनःप्रवेशकरृतदिसेषस्या- त्मनि त्यागः तम्‌ यदा याति तदा परमं पदं याति| न पुनरावृत्तिप्राप्तिरस्येत्यथंः । हूदि हूदय- साक्षिणि । गतः प्राप्तः क्षयो विनाशो येत तत्तथा । तथा च सूष्ष्मादस्थारूपस्य मनस आवृतत्मात्‌ अमनीभावे केवलसाक्षिभानं समाधाविति भावः । तस्य परमयुखनव्यञ्चकत्वमाह-समाधीति । अन्तःकरणेन शुद्धसत्त्वेन निरुद्धेन गृह्यते ग्पज्यते । यद्वा अन्तःकरणावस्थाविशेषवशात्‌ साक्षिणा स्वयं गृह्यते स्टप्रकाशतया तद्धातीति । अपाम्‌ अप्सु आपः क्षिप्ता इत्यध्याहारः । अग्निरग्नौ निक्षिप्त इत्यनुषद्धः । व्योम घटाद्याकाशम्‌ । एवमिति । तथा च निर्दधं सत्‌ न्यग्भूतं भवती"ति । असम्प्रज्ञातसमाधिकाले साक्षिस्वरूपं ब्रह्मवे भातीत्यथंः । एवं कठध॑ल्खीवु श्रूयते- | यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह्‌ । बुद्धिश्च न विचेष्टति तामाहुः परमां गतिम्‌ ॥ अप्रमत्तस्तदा भवति योगो हि प्रभवाप्ययौ । ज्ञानानि ज्ञानेन्द्रियाणि मनोबुद्धिरच न विचेष्टति वृत्तिरूपेण न परिणमते । अप्रमत्तः द्रेतभान- रुूपप्रमादशुन्यः । प्रभवाप्ययौ पुण्यहेतुः पापनाशकर्व । निरुद्धस्य मनसोऽपि न्यग्भावेन साक्षिभा- स्यत्वाभावात्‌। सौषुप्तल्यावस्थाया इव निरुद्धावस्थाया अप्यावृतत्वेन न्प्गभाव इति भावः । तथा च व्याख्यातम्‌- यदा विनियत्तं चित्तमातमन्येवावतिष्ठत । इत्यादि गीताइ्लोके सरस्दतीभिः । विनियतं .सवेवृत्तिशुन्यतया निरुद्धम्‌ । आत्मन्येत्रा- परतिष्ठते चितेरेव प्राधान्यात्‌ न्यग्भूतं भवतीति । स्मयते च गीतावाम्‌- ~ *~+~-----~--- ~~~ ~~ ~~~ क क => = ~. ~~ - - - ------' ---~~- १. मेत्रयुपनिपद्‌ ६।२८ । ९८७ ४ १९० १५ २५ १८८ स्यायरस्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ यत्रोपरमते चिच्च निरशद्धं योगसेवया । यत्र॒ चैवात्मनात्मानं पदयन्नात्मनि तुष्यति ॥ सुखमात्यन्तिकं यत्तद्‌ बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम्‌ । वेत्ति यत्र न चवायं स्थितह्चलति तत्त्वतः ॥ यं रुन्ध्वा चापरं काभं मन्यते नाधिकं ततः। यस्मिन स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते ॥। तं विद्याददुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम्‌ । स॒ निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिविण्णचेतसा 1 योगसेवया सम्प्रज्ञातसमाधिरूपयोगाभ्यासेन । यत्र यस्मिन्‌ मनःपरिणामे जाते सति चित्तं निरुद्धं सवंवत्तिशन्यं सदुपरमते कमपि विषयं न गृह्णति, विषयाकारपरिणामाभावे च सुषुप्षिवत्‌ सूकष्मावस्थं मन इति भावः । यत्र च मनःपरिणामे सति आत्मना शुद्धसत्तवेन मनसेव व्यञ्जकेन आत्मानं ब्रहु"मिन्नसाक्षिणमेव पश्यन्‌ पुरुषः मात्मन्येव तुष्यति, द्वेतभानप्रयुक्तानेन्दाल्पतारहितः तं परिणामं योगसंज्ञितं विद्यात्‌ । निर्द्धेन मनसा ब्रह्मेव भाति, न तदन्यत्‌ । मनसोऽपि न्यगभावेना- वृतत्वादनात्मवर्गाद्विमुखीकरणेन चेति भावः । आत्मन्येव तोषमुपपादयति-- यत्र मनः परिणामे ` सति । आत्यन्तिकं सवंसुखेभ्य उत्कृष्टं सुखं वेत्ति । विषयसुखाद्धिनत्ति-अतीन्द्रियं विषयेन्द्रिय- योगाजन्यम्‌ । सौषुप्तसुखाद्धिनत्ि- बुद्धिग्राह्यं निरुदमनोऽभिव्यक्तम्‌, सुषुप्तौ तु मनो न व्यज्ञकम्‌, लीनत्वात्‌ । तदुक्तं गौोडपादः-- लीयते तु सुषुप्तौ तल्रिरुदधं नेव लीयते । इति । ` आत्यन्तिकत्वे हेतुमाह--यस्मिन्‌ परिणामे स्थितो योगी तत्त्वतो ब्रह्यामिन्नस्वरूपात्परमार्थान्न चलति, द्रेतभानाभावात्‌ । तथा च पातञ्ललसूत्राणि--योगर्चित्तवृत्तिनिरोधः। तदा द्रष्ट स्वरूपेऽवस्थानम्‌ । वृत्तिसारूप्यमितरत्र' । इति । तदा सकलचित्तवृत्तिनिरोधकाले द्रष्टुः हग्रुपस्य पुरुषस्य स्वरूप एव अवस्थानम्‌, न तु बुद्धिवृत्तौ प्रतिबिम्बितत्वम्‌ । इतरत्र = कालान्तरे तु वृत्ति सारूप्यं बुद्धिवत्तिप्रतिबिम्बितत्वमू, द्रेतभानं विषयवासना च आत्यन्तिकसुखानभिव्यक्तौ प्रयोजकम्‌। तत्राद्यं तत्त्वतो न चलकतीत्यनेन द्वितीयम्‌ अयमित्यनेन निर्वासिमबोधकेन निरस्तम्‌ । एतस्यासम्प्रज्ञात- समाधेरावश्यकतामाहू- यं परणामं लब्ध्वा अवस्थितः अपरं श्रवणादिमिन्रं काभ महावाक्याथंधी प्रयोजकं शास्त्रेण नाधिकं मन्यते । तस्यव शूद्धत्वम्पदाथंसाक्षात्कारद्रारा सहावाक्याथंघीप्रयोजक- त्वात्‌ अधिकमित्यनेन देहादयधिष्ठानतया आत्मज्ञानस्य निरोधसमाधिकायंकारितया तत्तुल्यत्वं ज्ञापितम्‌ । उक्तं च तयोस्तुल्यत्वं वासिष्ठे गीताटीकायां च । तत्र वारिष्ठम्‌- द्रौ क्रमौ चित्तनाशस्य योगो ज्ञानं च राघवं | योगस्तदुवृत्तिरोधक््च ज्ञानं सम्यगवेक्षणम्‌ ॥ असाध्यः कस्यचिद्योगः कस्यचित्तत्तवनिश्चयः । इति । चित्तनाशस्य चित्तादशंनप्रयुक्तस्य शुद्ात्मदशंनस्य । क्रमौ साधनानुष्टानक्रमेण क्रियमाणाव- पायौ । गोताटीकायां तु- १० १५ ९० ९५ प्रथमदलोकावतरणग्र्यः सवंभूतस्थमात्मानं सवंभूतानि चात्मनि । इति पये तथोक्तम्‌ । देहाद्यधिष्ठानतयाऽऽ््मन्ञानस्य श्ुदडसाक्नात्कारहेतुत्वम्‌ ननु, देहा्यधिष्ठानतयाऽन््मन्ञानं कथं शुद्धात्मसाक्षात्कारं प्रति हेतुः, तस्याप्रमाणत्वादिति चेत्‌ । उच्यते । तादृशविवेकन्ञानोत्तर देहादीनां हेयतया केवलात्मन एव जिज्ञास्यत्वात्‌ । तेनेव प्रतिबन्धादहद्ध रा्यभाने साक्षिमात्रविषयकसौषुप्तवृत्तिरिवाविद्यावृत्तिविशेषरूपः ताहराविवेक- ज्ञानोत्तरं त्वम्पदाथंशोधकवाक्यस्मृत्या मनोवृत्तिरूपो वा शुद्धात्मसाक्ात्कारः । एवं निरोधस्थरेऽपि तत्साक्षाकारः । महावाक्याथंसाक्नात्तारोत्तरमपि तदावह्यकतामाह--यस्मिन्‌ स्थित इत्यादि । गुरुणा तत्त्वदशंनानाह्यभुज्यमानकमंजन्येन । प्रारब्धकमपिक्षयाऽपि समाधेबंलवत्त्वेन तन्नाशकतया दुःखं नोत्पद्यत एव । अव एवाणिमाण्डव्यादीनां समाधिस्थानां चोरबृद्धया बूलाग्रपातितानामपि न दुःख- मुत्पन्नम्‌ । प्रत्युत समाधिमाहात्म्येन इतरपेक्षयप्युत्कृष्टतेति महाभारतादावुक्तमिति भावः । तथा च सम्प्रज्ञातसमाधिपाटवेनासम्प्रज्ञातसमाधिलाभः । सम्प्रज्ञातसमाधिस्तु मनोदेहादिभिन्नतया साक्षिणो ज्ञानप्रवाहरूपः । ब्रहास्मी'ति शाब्दज्ञानोत्तरं तु ताटृशशधीप्रवाहरूप एव । असम्प्रज्ञ त- समाधिस्तु सकलवत्तिशून्यनिरोधरूपेण परिणतमावृत्तं मन एव । वेदान्तसारादो तु निरोधरूपेण परिणामोऽपि ( असम्प्रज्ञातः, स ) केवलात्माकारवृत्तिरूपः, मनोवृत्तिभानाभावे समानेऽपि मनोवृह्ि- सत्त्वासत्त्वाभ्यामसम्प्रज्ञातसमाधिसुषुष्त्योभंदादि त्युक्तम्‌ ! तन्न । मोक्षे निविषयं स्मृतम्‌, यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह्‌, तच्यच्छेच्छान्त आात्मनी'ति श्रुतीनामुक्तसूत्राणां च विरोधात्‌ । सवंथा प्रमात्रादिभानसून्यस्यासम्प्रज्ञातसमाधेरावद्यकत्वात्‌, सुषुप्तिभिन्नसवंकाले प्रमात्रादिभानमिति स्वीकारासम्भवात्‌, ?भिन्नविषयकानुमित्यादिसामग्रीरूपप्रतिबन्धककारीनघटादिमात्रप्रत्यक्षेच्छाजन्ये तत्प्रतयक्षे व्यभिचारेण सुषतप्तिसमाधिभिन्रसवंकाटे प्रमात्रादिभानमित्यस्याप्यसम्भवात्‌, प्रमात्राद्यविषयके महावाक्याथंबोधे बाधकाभाव इति भावः । अथवा अवान्तरवाक्यार्थानूभवकारणपदाथंस्मुतौ सौषुप्तानुभवः कारणमिति सृषुप्रावित्यादिनोक्तम्‌ । वातिककारमते सौषुप्तजन्यानुभवास्वीकारात्‌, तन्मतेऽद्वितीयब्रह्मविजिज्ञापयिषयेत्यादिना शुद्धतात्पयंज्ञानसहकृतस्य विरिष्टविषयकसंस्कारस्येव शुद्धविषयकस्मृतिहेतुत्वमुक्तम्‌ । इदानीम्‌ असम्प्ज्ञातसमाधेरपि ताहशस्मृतिहेतुत्वं सम्भवती- त्याशयेनाह--असंग्रज्ञातेति । न च नियामकाभावेन न तस्य शुद्धचिद्िषयकत्वसम्भव इति वाच्यम्‌ । सम्प्रज्ञातसमाधिपाटवस्यव अनात्माकारसवंवृत्तिनिरोधेच्छासहितस्म केवलात्माकारवृत्तिहेतुत्वात्‌ १. भिन्ते विषये अनुमितिस्मग्री प्रबला, ततो न्यूना. शान्दसामग्री ततो न्यूना प्रत्यक्षसामग्री । समाने विषये तु प्रत्यक्षसामग्री सवतः प्रबला, ततो न्यूना शाब्दसामग्री ततो न्यूना अनुमितिसामभ्री--इति प्राबल्यदौबंल्यविचारः अनुभवानुरोघेन निर्णीतः । स्पष्टमिदं पक्षताग्रन्थे । तत्तदिच्छाया उत्तेजकत्वमपि स्वीक्रियत एव । तथा च प्रत्यकषेच्छाविर्ह्विरिष्टा भिन्नविषयकानुमितिसामग्रचं व प्रत्यक्षापेक्षया प्रबला । प्रकृते च घटमात्रप्रत्यकेच्छासत्वात्‌ घटमात्रप्रतयक्षं जायते तच्र न प्रमाणादिभानं, सामान्यतो जायमाने घटप्रत्यकषे प्रमाता भासेत तद्रधावतंयितुं घटमाच्रावगाहिप्त्यक्षं साधयितु प्रतिबन्धकसरवमुत्ते- जंकसत्वं चावलम्बितम्‌ । १० १५ २० ९ २० १९० न्यायरल्नावलीयतसिद्ान्तबिन्दौ पारो्षयसदितीयत्वाभ्यां च न त्छभ्पदाथेमत्रानुभावादव कृतढ़ृत्यता । वाच्यार्थामेदावभासान्न पौनरुक्त्यम्‌ । समाधिनिधंतमलस्य चेतस" इत्यादिश्रत्या “आत्मसंस्थं मनः कृत्वे 'त्यादिस्मृत्या च तथा प्रत्ययात्‌, निरोधविवेकज्ञानयोः पडचात्केवलात्मसाक्नात्कारस्य पूर्वोक्तस्य कल्पनपिक्षया तयोरेव तत्सात्का- रत्वकल्पनस्य युक्तत्वात्‌, केवलात्मजिज्ञासासहितस्य विवेकज्ञानहेतोरेव विवेकोपलक्षितजुद्धात्म- साक्षात्कारहेतुत्वसम्भवात्‌ । मोक्षे निविषयं स्मृतम्‌" इत्यादिश्रुतिस्तु असंप्रजञातसमाधंः आत्मान्या- विषयकत्वबोधिका । एवं योगसूत्राण्यपि बोध्यानि । अत एवोक्तं संक्षेपशारीरके- आत्मानात्माकारं स्वभावतोऽवस्थितं तदा चित्तम्‌ | आत्मेकाकारतग्रा तिरस्कृतानात्पहष्टि विदधीत ।॥ इति । न चैवं निरोधस्य संप्रज्ञातसमाधितो विरोषानुपपत्तिरिति वाच्यम्‌ | निरोधरूपपरिणाम- विशेषत्वप्रमाणाजन्यत्वाभ्यां ततो विशेषात्‌ । अस्मिन्‌ पक्षे निरोधस्येव वाक्यगतपदाथंस्म्‌ तिहेत्वनु- भवत्वेन निरोधस्य वाक्याजन्यत्वेन प्रमाणाजन्यता । तस्मादात्मविषयकनिरोधपरिणामस्य सृष्ष्मा- वस्थारूपसंस्कारद्रारा शुद्धस्मृतिहेतुत्वं निर्दोषम्‌ । गीताटीकायान्तु निरोधसमाधिरूपस्य योगस्य पृण्यविरोषद्रारा यथाथंप्रत्यक्षहेतुत्वात्‌ परमाथंभूतात्ममात्रप्रतयक्षहेतुता । उक्तं हि पतज्ञलिना- निविचारवेशारदेऽध्यात्मप्रसादः । ऋतम्भरा तत्र प्रज्ञा । श्रुतानुमानाभ्यामन्यविषया विशेषाथंत्वा- दिति । निविचारः सूषष्मवस्तुविषयकनिविकल्पकसमाधिः, तस्य वेशारदे पाटवे सति अध्यात्मप्रसाद अत्यन्तसत्तवोद्रेको भवति । ततः ऋतम्भरा सत्यमेव गृह्लती प्रज्ञा जायते । सा च शब्दानुमान- विषयाभ्यामन्यविषया । शब्दानुमानग्रहुणायोगम्यविदोषविषयत्वात्‌ । अत्र शाब्दस्य विषयः तच्छक्त्या ग्राह्यः । तेन ब्रह्मणः शब्दलक्ष्यत्वेऽपि न क्षतिरिति तदथं: । तथा च योगजधघमंजन्यप्रत्यन्नमेवावान्तर- वाक्यस्य पदजन्यस्मृतिमूलमित्युक्तम्‌ । एक्यसान्नात्कारस्यावश्यकता ननु महावाक्याथंबोधे शुद्धं ब्रह्मेव विषय इत्युक्तम्‌, तदयुक्तम्‌, अवान्त रवाक्याथंस्यापि शुदधचिद्रपत्वेन महावाक्यस्यानुवदकत्वापत्तेः तत्राहु-पारोक्ष्य्षदितीयत्वाभ्यामिति । ब्रह्मणि प्रोक्षताश्रमस्य जीवस्वरूपे दुःखित्वादिभ्रमस्य च सत्त्वादित्यथंः तत्वम्पदार्थानुभवात्‌- अवान्तरवाक्यजन्यतत्त्वम्पदार्थानुभवात्‌ । कृतकृत्यता-महावाक्यजानुभवकायक्तिश्रमनिवृत्तिकाभः । तथा चावान्तरवाक्यजानुभवादुक्तश्रमनिवृतत्यभावेन उक्तश्रममूलीभतम्‌लाज्ञानस्यापि न निवृत्ति रिति । अवान्तरवाक्यजभ्यबोघोत्तरमज्ञातमेक्यं बोधयन्महावाक्यमननुवादकम्‌ । तज्जन्यवोधेच मूखाज्ञाननिवत्त्या सवंभ्रमोच्छेदेन कृतकृत्यतेति भावः । अथ शुद्धब्रहप्रमायाः श्रमनिवतंकत्वेना- वान्तरवाक्यात्‌ शुदधप्रमोत्पत्तौ न कुतो भ्रमनिवृत्तिरिति चेन्न । उक्तरूपापरोक्षादुःखोपलक्षितस्वरूपस्या- परोक्ष्याभावात्‌ । ननु तथापि सत्यज्ञानादिपदानां सर्वेषां लक्षणया शुद्धब्रह्यबोधकत्वात्‌ पौनसखक्त्यम्‌, तत्राह- वाच्या्थाभेदावभासादिति। वाच्यार्थानां तादात्म्यज्ञानजननरूपप्रयोजनसतत्वादित्यथंः । सत्य- १५ २५ प्रथमहलोकावतरणम्रन्थः मित्यादिनानापदानामिति शेषः । सत्यत्वज्ञानत्वादिविशिष्टानां सव्यादिपदवाच्यानां तादात्म्यबोधन- द्वारां शुद्धयो रक्यं वाक्येन बोध्यते । सत्यादिवाक्यस्य भेदथरमनिवतंकत्वप्रकारः ननु-वाच्ययोस्तादात्म्यघीहशक्त्येव वक्तव्या न तु लक्षणया, वक्ष्यमाणरीत्या वाच्याथं- बोधोत्तरं विरोधप्रतिसन्धाने सत्येव लक्षणावतारात्‌ । शक्तिज्ञानजन्योक्तधीस्तु एकवाच्यतावच्छेदक- विरिष्टे वाच्यतावच्छेदकान्तरविरिषटस्य तादात्म्यविषयिका, अन्यथा विशिष्टे विशिष्टान्वयबोधस्य लाक्षणिकादूपहितान्वयादुपलक्षितान्वयाच्च मुख्यत्वस्य लोहितोष्णीषा ऋत्विजः प्रचरन्ती"त्यादौ महाभाष्यादयुक्तस्यासाद्धत्यापत्तेः विरिष्टे विदिष्टस्य तादात्म्यधीस्तु विशेषणीभूतयोर्वाच्यताव- च्छेदकयोस्तादात्म्यमेकवाच्यतावच्छेदकोपहितेऽपरवाच्यतावच्छेदकोपहिततादात्म्यं चावगाहते, तथा च ताहराबुद्धयनुपपत्तिः बाधबुद्धेविरोधित्वादिति चेन्न । बाधबृद्धेस्तत्राविरोधित्वात्‌ तदुक्तं खण्डने- अत्यन्तासत्यपि ज्ञानं ह्यर्थे राब्दः करोति हि । इति । . अत्यन्तासति बाधिते सति । हिशब्देन ताहरज्ञानस्य कलहादिस्थले प्रसिद्धिकाभः । तथा चोक्ततादात्म्यज्ञानस्य सम्भवात्तद्धिना विरोधाप्रतिसन्धानेन लक्षणानवतारात्‌ । तदवतारार्थं सत्यादि- पदानां विशिष्टतादात्म्यबोधकत्वेनावर्यकत्वम्‌ । न चैवमपि पदद्रयादेव लक्षणावतारसिद्धेस्तुतीयादि- पदवेयथ्यंमिति वाच्यम्‌ । वाच्यार्थानां मिथो भेदज्ञानस्यान्योन्यमभेदज्ञानं विना निवत्तंयितुमशक्य- त्वात्‌ । ननु सत्यत्वाद्युपलक्षितस्य भेदघीब्रह्यणि निवत्तंनीया, तच्निवृत्तेरेव वक्ष्यमाणरीत्या ्रकृतोपयोगात्‌ । तन्निवृत्तिस्तु ब्रह्मणि तत्तादात्स्यवुद्धयेव, न तु सत्यादिपदवाच्यतादात्म्यवुद्धेति वाच्यार्थभिदावभासादिति मलमयुक्तमिति चेन्न । ब्रह्मणि सत्यत्वाद्युपलक्षितभेदबुद्धौ सत्यत्वाद्युप- हिततादात्म्युद्धेरपि विरोधित्वात्‌ । तदुपदिततादात्म्यावगाहितया तद्विशिष्टवाच्यामेदबरुद्धेरपि तद्विरोधित्वात्‌ । यथाहि “भूतलं न द्रव्य'मिति ज्ञाने भूतलं द्रव्यमित्यस्य भूतलं नीलद्रव्यमित्यस्य च ज्ञानस्य विरोधित्वम्‌, तादात्म्येन द्रव्यप्रकारत्वनिरूपितभूतलविरोष्यताकत्वस्य वि रोधिताप्रयोज- कस्योभयत्र सत्वात्‌; तथा ब्रह्यत्वोपलश्षिते सत्यत्वाद्ुपलक्षितस्य भेदबुद्धौ ताभ्यामुपरक्षितयोरूप- दहितयोश्च तादात्म्यवुद्धेवि रोधित्वम्‌ । उपहितप्रकारबुद्धौ शुद्धयोरूपलक्षितयोस्तादात्म्यस्य विषय- त्वात्‌ । तस्यां तस्याविषयत्वेऽपि तयोः प्रकारत्वात्‌ । तस्यां तयोरप्रकारत्वेऽपि तयोर्भेदनुद्धौ उपहितयोरेव तादात्म्यवृद्धेवि रोधित्वात्‌ । अन्यथा इयं सत्ता नेति शुद्धसत्ताभेर्दबद्धौ इयं विशिष्ट सत्तेति तादात्म्यनुदधेश्गुद्धघटभेदवुद्धौ च॒ नीरत्वाद्युपहितघटतादालम्यनुद्धेविरोधित्वस्य सर्वानू भाविकस्यापकापापत्तेः । न चोपलक्षितयोश्शुद्धयोभंदज्ञानस्य घटो न घट इति ज्ञानवदाहायंत्वेन ` न तत्र किमपि ज्ञानं विरोधीति वाच्यम्‌| भिन्नघर्मोपिहितयोरिव भिन्नधर्मोपलक्षितयोरपि मेद- ज्ञानस्याहायंत्वाभावात्‌ । न हि यत्र तत्ता, यत्र चेदन्ता, तयोरेकत्रापरस्य भेद इति ज्ञानमाहायंत्वेन १. लोहितोष्णीषा इति--अत्र माष्यं “मवति बहुव्रीहौ तद्गुणसंविज्ञानमपि-तद्यथा शुक्छवाससमानय लोहितोष्णीषा ऋत्विजः प्रचरन्तीति । तद्गुण आनीयते तद्गुणाश्च प्रचरन्तिः"--इति । श्येनयागप्रकरणे अधीतं लोहितोष्णीषा रोहितवसना ऋत्विजः प्रचरन्ति इति--लोहितोष्णीषत्वमच्र विशेषणं न तृप- लक्षणम्‌ । ९१९९ १० १५ २५ २० १९२ न्यायरत्नावलीयुतसिद्वान्तबिन्दौ व्यवद्ियते, तदिदं न द्रव्यं न घट इत्ति ज्ञानवत्‌ 1 एवं च यत्र ब्रह्मत्वं यत्र च सत्यत्वं तयोरेकत्रापरस्य भेद इत्याका रकज्ञाने तयोरेकत्रापरस्य न भेद इत्याकारज्ञानस्य विरोधित्वं युक्तमेव । किञ्च वाच्ययोः तादात्म्यज्ञानं एकवाच्यतावच्छेदकविरिष्टे अपरवाच्यतावच्छेकविरिष्टस्य तादात्म्यमवगाहूते । नथा च एकवाच्यतावच्छेदकरूपविरोषणे अपरवाच्यतावच्छेदकरूपस्य विशेषणस्यापि तादात्म्यमवगाहत एवेति तद्देव एकवाच्यतावच्छेदकोपलक्षितेऽपि विशेष्ये अपर- वाच्यतावच्छेदकोपलल्लिततस्य विरोष्यस्यापि तादात्म्यमवगाहते । एवं च ब्रह्मत्वोपलक्षिते सत्यत्वाद्यप- लभिततादात्म्यावगाहनात्‌ वाच्यतादात्म्यज्ञानस्य सुतरामुपक्षितयोर्भेदबुद्रौ विरोधित्वम्‌। शुद्धयो उपलक्षितयोः अत्यन्ताभेदात्‌। यद्यपि न तादात्म्यं सम्बन्धः, तथापि निरूढलक्षगया विशेषणविभक्तयु- पस्थापितस्य भेदाभावस्येव विशेष्यतया भानं सम्भवति । तयोरेकत्रापरभेदो नेत्याकारकस्य सम्भवात्‌ । भेदाभावत्वस्येव धमितावच्छेदकत्वसम्भवात्‌ न निर्धमितावच्छेकत्वं शाब्दबोधे दोषः । नीलो घट इत्यादौ तु तादात्म्यस्य सम्बन्धतासम्भवात्‌ विरोषणविभक्तिः पदसाधुत्वार्था । अत्त एव मणिकारादिभिरुक्तम्‌--'विशेषणविभक्तिस्साधृत्वार्था अभेदाथिका वे'ति । न हि ताकिकादीनाम्म- तेऽपि अत्यन्ताभेदे तादात्म्यस्य क्वापि सम्बन्धत्वमुक्तम्‌, प्रत्युत जातिशक्तिवादादौ शन्दमण्यादिषु तस्यासम्बन्घत्वमेव प्रकटितम्‌ । तच्च पूवमेव उक्तम्‌ । न च धटो घट इत्यादौ अत्यन्ताभेदे सम्बन्धा- भावादेव शाब्दधीवारणसम्भवेन निराकांडक्षत्वोक्त्येव १ तद्वारणमसङ्खतमिति वाच्यम्‌ । योग्यताभ्नमेण शाब्दबोधे आपादिते निराकाड क्षत्वेन तद्वारणस्य युक्तत्वात्‌ । न च विरोषणविभक्त्यथे तत्परकृत्यथंस्य विशेषणतयाऽन्वयसम्भवेऽपि विदोष्यपदाथंस्य तत्र विशेषणत्वेनान्वयोऽव्युत्पन्न इति वाच्यम्‌ । प्रकृतवाक्यस्थले विशेषणविशेष्यपदाथंयोरभेदबुद्धिविरोधि- रान्दबोधो हि सर्वानुभवसिद्धः। तत्र शुद्धयोः तादात्म्याभावात्‌ तादात्म्यसंसगंकतदात्मप्रकारकबोधा- सम्भवे भेदाभावत्वावच्छिन्नविषयताकबोधस्यावरयकत्वे विरोष्यपदाथंस्य शुद्धत्वेन विरोष्यत्वासम्भवे चागत्या व्युत्पत्तिवेचित्र्यकल्पनेनोक्तबोधस्वीकारात्‌ | प्रथमाया विरोष्यपदोत्तराया आधेयत्वाथंकतया विशेष्यवृत्तित्वस्य विरोषणभेदाभावे बोधो वा। निपातसाधारणनामाथंयोरमेदेनेवान्वय इति पक्षे घटो न पट इत्यादौ घटवृत्तिपटप्रतियोगिकभेदबोधस्य तस्या आधेयत्वाथंकत्वेनेव निर्वाहात्‌ । गगनं द्रव्यं भवतीत्यादौ भवत्यथ तादात्म्यादौ द्रव्यवृत्तित्वबोधाच्च | विभक्त्यथंस्य विभक्त्यथऽन्वयन्युत्पादनम्‌ व्युत्पन्नङ्च विभक्त्यथं विभक्त्यथंस्यान्वयः ! क्रयाच्चेत्रस्य धनमित्यादौ स्वत्व क्रयजन्य- त्वस्यान्वयात्‌ । न च शुद्धरूपेणोपस्थिति पदजन्यां विना शुद्धयोर्भदाभावः शाब्दबोधे न भातुमह्‌- तीति वाच्यम्‌ । इतराविशेषणत्वेनोपस्थिति विनाऽपि प्रकृते विशेषणयोः तादात्म्यभानवत्‌, घटः प्रमेयवानित्यादौ सवंमतेऽपि विशेषणयोः तादात्म्यभानवच्चेतराविरोषितेन सूपेणोपस्थिति पदजन्यां व्रिनाऽपि शुद्धयोः भेदाभावभानसम्भवात्‌ विरिष्टविषयकराक्तिज्ञानाद्विशेषणाद्यन्वययोग्य तातात्पयं- ज्ञानादिरूपकारणान्तरसहितात्‌ तादशविषयतादालिशाब्दधीसम्भवात्‌ । यतरः तु तात्पर्याभावनिणंया- १. न ॒चेति-निराकाङ्क्षत्वोक्त्येवेति। तद्र्मावच्छिन्नाभेदसम्बन्धावच्च्छिन्नप्रकारतानिरूपितविशेष्यताव- छेदकतासम्बन्धेन शान्दबोघे तद्धमंभेदः कारणं इति व्युत्पत्तिवादे तादृशकारणविरहात्‌ निराकादक्षत्वेन धटो घट इति वाक्यान्न शान्दबोध इत्युक्त गदाधरः । तदयुक्तमित्यथः । १० ९१५ २० २५ २० प्रथमंद्लोकावतस्णभ्रन्थः स= --" नन्द ~~ ~ क दिना विरिष्टयोर्नान्वयवोधः, तत्र विशेषणयोः तादात्म्यस्य शुद्धयोः भेदाभावस्य काभानात्‌ ` ताहृशशाब्दबोधस्य नोक्तशक्तिज्ञानजन्यत्वम्‌ । किन्तु लक्षणयोपहितयोः तादात्म्यस्य शुद्धयोर्भकस- भावस्याखण्डेक्यस्य वा भानम्‌ । ननु सत्यत्वाद्यपहितस्य संत्यादिपदवाच्यसत्यादिसम्बन्धाऽसम्भवात्‌ सत्यादिपदलक्ष्यत्वासम्भव इति चेन्न! विशिष्टस्य सत्यादिपदवाच्यत्वेन सत्यत्वाद्यपहितस्य तत्र तादात्म्यसत्त्वात्‌ । विरि हि विरोष्यं विशेषणं चेति दयम्‌ । तत्र च उपहितान्यत्वसत्त्वेनोपहित- तादात्म्यमस्त्येव । तथा च उपहिततादात्म्यवद्यद्विशेष्यविहेषणोभयं तत्पर्याप्शक्यताकं सत्यादिपद- मित्याकारकलक्षणाज्ञानं सम्भवत्येव । उपहितान्वयबोधे लक्षणाज्ञानस्य न कारणत्वम्‌ वस्तुतस्तु नोपहितान्वयबोधे लक्षणायाः धीः कारणम्‌, किन्तु शक्तेः । विशिष्टनिरूपितशक्तेरूप- हितेनापि निरूप्यत्वात्‌ । उपदहितनिरूपितत्वेनेव तत्स्थले शक्तिग्रहो हेतुः, लक्षणास्थल इव तादृशत्वेन शक्तेः स्मृतेः कल्पनात्‌। तात्पर्याद्धि वृत्तिरि'ति मण्युक्तेः। अत एव एकदेशशक्तेरपि लक्षणावदमुख्य- वृत्तित्वम्‌ । शक्यतापर्याप्त्यधिकरणे गृह्यमाणशक्तेरेव मुख्यवृत्तित्वात्‌, न तु विरिष्टनिरूपितत्वेन, विरेषणनिरूपितत्वाप्रतीतेः । तथा चोपहितान्वयस्थले विशिष्टान्वयाभावात्‌ लक्षणेत्युपचारः शुद्ध- विरोष्यकनिविकल्पकशाब्दस्थल्वत्‌ । यदि त्ूपाघौ राक्तेरग्रहे तस्योपहितान्वयबोधे भानासंम्भवः, वृत्तिज्ञानविषयस्येव शाब्दधीविषयत्थात्‌, अन्यथा उपाधौ शक्तिस्वीकारवेयर््यादित्यालोच्यते; तदा उपहितान्वयबोधेऽपि विशिष्टे शक्तिज्ञानं हेतुः । परन्तु वििष्टान्वयबोधे तेन जननीये यत्‌ कारणं विशेष्यान्वयिनि विशेषणस्य योग्यताज्ञानं तात्पयंज्ञानं वा, तस्योपहितान्वयबोधे तेन जननीये प्रतिबन्धकत्वम्‌, तदभावस्सहकारी । शुद्धविशेष्यान्वयबोधे तु शुद्धविशेष्ये राक्तिज्ञानं हेतुः । एवं च उपहितमात्रान्वयबोधाद्विरिष्टान्वयबोधस्य मुख्यत्वमुपपद्यते । विरिष्टान्वयधीसामग्रोसच्वे तदनुत्पत्तेः । शुद्धविरोष्यकशाब्दबोधपेक्षया तु उपहितमात्रान्वयधीः विरिष्टान्वयधीङ्व मुख्या । ताहरधीद्रयं लक्षणयेति पक्षस्तु युक्तः । उक्ताभावस्य हेतुत्वाकल्पनेन लाधवात्‌ ।* एवं च बुद्धयोभेदस्य महा- वाक्याथंधीपुवं बाध्यत्वेन प्रातीतिकत्वात्‌ तज्जनकाज्ञानस्योक्तभेदाभावधीवाध्यत्वसम्भवात्‌ तादशा- भेदधीस्साक्षदेवोक्तधीवि रोधिनी, न तु स्वजन्यसंस्कारविशिष्टनिविकल्पकप्रमाद्वारा । यदि चे शुद्ध- योर्भेदो व्यावहारिकं एव महावाक्याथंधीप्रयोजकादवान्तरवाक्याथंज्ञानात्‌ पूर्वं वाध्यत्वस्यैव प्रातीतिकरूपत्वात्‌ । व्यावहारिकभेदस्य च न व्यावहारिकाभेदधीबाध्यत्वम्‌ । बाध्यंसत्ताधिकसत्ताक- विषयज्ञानस्येव बाधकत्वात्‌ । न चं उक्ताभेदधीजन्यसंस्कारविरिष्टोक्तनिविकल्पकज्ञानस्य उक्तमेद- बाधकत्वं सवंसम्मतम्‌, ताकिकंस्तस्याकल्पनात्‌ । अभेदन्याप्यतासंस्कारविशिष्टज्ञानस्यंव तेः तत्कल्प- नादिव्यालोच्यते, तदाऽपि विकशेषणविभक्तया विरोषणभेदाभावस्य यया बोधः, तथा तया विशेष्य- विभक्तया वा विरोष्यन्यापकत्वस्य विशेष्यनिष्ठभेदाप्रतियोगित्वरूपस्य विक्षेषणनिष्ठतया सान्दभी- १. एवं च शुद्धयोरभेदस्तदा सत्यत्वादय पाधिविशिष्टे शक्तिज्ञानस्य कायताबच्छेदकमुपरितमात्राम्बयधी- शुद्धविदोऽ्यमात्रेशान्दधी-विशिष्टान्वयधी-त्रितथसाधा रणवि्ोषणीभरतसल्यत्वादन्यंधर्मानवच्छिम्ना सती सत्यत्वाद्यन्यधर्मानुपहितब्रह्यनिष्ठा या विषयता तच्छलिशाब्दत्वम्‌ । न चेवं विशिष्टान्वयरान्द- बोषस्थलेप्युपहितमात्रान्वयधिया शुद्धविरोष्यमात्ररान्दबोधापत्तिरिति वाच्यम्‌ विशिष्टान्वय॑मानिसमग्ीत्वे तदमावस्यापादयितुमदाक्यत्वेन ताटराबोधापत्तेरसम्मवात्‌ ।---पा० । १९२ २७ २९५ ३७ १९४ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ सम्भवात्‌ । बत्यन्ताभिन्नविरेष्यविरोेषणस्थले विशेष्यव्यापकत्वविरिषटतादात्म्यस्य सम्बन्धविधया भानसम्भवात्‌ विेष्यव्यापकेत्वबोधस्यानुभाविकत्वाच्च । पूवंवद्व्यापकत्वस्य नामाथंद्यविशेषित- रूपेण भानसम्भवाच्च । शुद्धब्रह्मनिष्ठभेदाप्रतियोगित्वस्य सत्यत्वादुपलक्षितनिष्ठतया बोधसम्भवेन तादृशन्यापकत्वधीजन्यसंस्कारविरिष्टनिविकल्पकप्रमायास्सत्यत्वाद्यपलक्षितस्य भेदः रुदधब्रह्मनिष्ठ इत्याकारकभेदघीविरोधित्वं सवंसम्मत्तं सम्भवत्येव । व्याप्यत्वव्यापकत्वाभ्यां त्ादात्म्यसम्बन्धाव- च्छिन्नाभ्यां गृहीतयोरनाहायंभेदनुद्धेः केनाप्यस्वीकारात्‌ ¦ द्रव्यव्याप्या पृथिवीति ज्ञानजन्यसंस्कारे उद्बुद्धे सति पृथिवी द्रव्यं नेति ज्ञानस्यानाहायंस्यानृत्पत्तेः , विह्ेषणविज्ञेष्यविभक्त्योः व्यापकत्वाथकत्वम्‌ ननु व्यापकत्वं विरोषणविभक्तविराष्यविभक्तेर्वाऽथं इति केरपि तान्तरिकं्नेक्तमिति स्वकपोल- कल्पितमिति चेन्न । यथा ह्यत्यन्ताभेदे तादात्म्यस्यासम्भवात्‌ भेदाभाटप्यापि सम्बन्धत्वासम्भवात्‌ भसम्बन्धतया? मेदाभावस्य भानाय विशेषणविभक्त्यथंत्वं शब्बमणावुक्तम्‌, तथा विरोषणे विशेष्य- व्यापकत्वस्य बाधकाभावे सति सम्बन्धतया भानस्य तान्त्रिकं रुक्तत्वात्‌। विशेष्यविरेषणयो अत्यन्ता- भेदे तादृशभानस्य असम्भवात्‌ असम्बन्धतया भानाय विशष्यविभक्त्यथंत्वस्य तत्र॒ तान्त्रिकाभि- ्रेतत्वमुन्नीयते । तथा च विोषणविभक्तिरभेदाथिकेत्यत्र मण्यादिवाक्ये अभेदेत्युपलक्षणम्‌ । व्यापक- त्वाद्यथिकेत्यपि बोध्यम्‌ । अत एव विशेषणभिन्नभिन्नत्वरूपं विशेषणव्याप्यत्वमपि विशेषणविभक्तथथंः सम्भवतीति तत्र विरोष्यवृत्तित्वभानमपि प्रकृते वक्तु शक्यम्‌ । न चेवमपि व्यापकत्वादिसंस्कारस्येव उक्तभेदधीवि रोधित्वेन तद्विहिष्टाया निविकल्पकप्रमायास्तद्विरोधित्वोक्तिरयुक्तंति वाच्यम्‌ । उद्बुद्ध संस्कारस्येव विरोधित्वेनोक्तप्रमाया एव प्रकृते उद्बोधकत्वेन विनिगमकाभावात्‌, उक्तसंस्कार- विशिष्टोक्तप्रमाया उक्तसंस्कारोक्तप्रमयोर्वा विरोधित्वेन तदुक्तेयुक्तत्वात्‌ । अन्यथा व्यावहारिक- व्यापकत्वादिविषयकत्वेन संस्कारमात्रस्य बाधकत्वासम्भवात्‌ । न च भेदभावज्ञानस्य भेदश्रमविरोधित्वपक्षे निविकल्पकप्रमा व्य्थेति वाच्यम्‌ । पदाथंज्ञाने तात्त्विकप्रमात्वज्ञानं विना महावाक्याथज्ञाने तदसम्भवात्‌, शुद्धपदाथंज्ञानं विना तद्घटितेक्य- निविकल्पकस्यासम्भवात्‌, ब्रह्मविदाप्नोति परमिति शरूतेः तमेव विदित्वे'त्यादिश्नुत्यनुसारेण शुद्धब्रह्मणो ज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वे सिद्धे केविशेषणेरुपलक्षितं तत्‌ ब्रह्मेति जिज्ञासायास्सत्यादिवाक्य- जन्यनिविकल्पकं .विना निवृत्त्ययोगात्‌ भेदाभावज्ञाने शुद्धस्य भानेऽपि सत्यत्वाद्युपलक्षितत्वस्य तत्प्रकारकधीट्वारकनिविकल्पकविषयत्वरूपस्याभावात्‌ । न च सिद्धान्ते पेक्यज्ञानेनेव तदज्ञानस्य भेदशभ्रमसदहितस्य निवुत्तिसम्भवात्‌ द्रारीभूतसप्रकारकधीः व्यथति वाच्यम्‌ । व्यावत्तंकाकारकत्वस्य तत्प्रयोजकत्वेन विरोषणतया तस्याप्रमात्वप्रयोजकत्वेन ° चोपलक्षणतया तस्यावरयकत्वे सप्रकारधी- दवारकत्वस्यावश्ष्यकत्वात्‌ । उक्तं चाद्रेतसिद्धयादौ तथा । १. प्रकारतयेत्यथः । २. अप्रमात्वप्रयोजकत्वेन = विशिष्टयोर्भदात्‌ तयोरमेदज्ञानस्याप्रमात्वमित्यथः । १० १५ २० ४५. २० भ्रथमदलोकावतरणम्रस्थः ९९५ नर्य त ज मम अदङोदर) ङ्ग्य म 2 क मीम तुदधयोभेदज्ञानस्य तदभावन्ञानप्रतिबध्यत्वविचारः ननु शुद्धयोभेदज्ञाने भेदाभावधीः वि रोधिनीत्युक्तम्‌ । शुद्धयोर्भेदज्ञानमेव न सम्भवति । अभाव- बुद्धौ प्रतियोग्यनुयोगिविशेषणभाननियमात्‌ । तदृक्तं शिरोमण्यादौ श्रतियोगिविशेषिततद्धानं विरिष्ट- वेरिष्ट्यबोधमर्यादां नातिरोते" इति? । यथा प्रतियोगिनः वेशिष्टयमवद्यमभावेऽवगाहते तथाभनु- योगितावच्छेदकविरिष्टे अवश्यमभावस्य वेरिष्टयम्‌ । तुल्यन्यायत्वादिति तदर्थादिति चेन्न । उक्तवाक्ये भानमित्यस्य लौकिकप्रत्यक्षाथंकत्वेन प्रतियोमिविशेषिताभावलौकिकपरत्यक्षस्यंव तथा नियमात्‌ । भ्ससम्बन्धिविषयकलौकिकप्रत्यक्षे सम्बन्वितावच्छेदकविशिष्टसम्बन्धिविषयकत्वनियसस्य संयोगादिलोकिकप्रत्यक्षे इष्टत्वात्‌ । न ह्यभावत्वमव्ररूपेण गोत्वादौ शुद्धप्रतियोगिकाभावत्वमात्र- श्पेण वा शाब्दधीनं जायते । न चोक्तनियमोऽपि न, अयं गौरिति ज्ञानोत्तरं शगुद्धगोत्वप्रकारकज्ञानवानहमिति ससम्बन्धिक- ज्ञानस्य प्रत्यक्षे तत्सम्बन्धिनो गोत्वस्य स्वरूपेणेव भानेन सम्बन्धितावच्छेदकाभानादिति वाच्यम्‌ । तत्र॒शुद्धगोत्वस्यैव सम्बन्धित्वेन सम्बन्धितावच्छेदकविरिष्टसम्बन्धिविरेषितविषयकलौकिक- प्रत्यक्षस्योक्तनियमानपायात्‌ । यद्धर्मावच्छिन्नसम्बन्धिताकं यत्‌ तद्विषयकलोकिकप्रत्यक्षस्य तद्धर्मा- वच्छिन्नविषयतानिरूपिततन्रिष्ठखौकिकविषयतताकत्वनियमात्‌। अयं गौरिति ज्ञानस्य गोत्वनिष्ठविषयता- रूपसम्बन्धितायाः केनाप्यनवच्छिन्नत्वात्‌ । शुद्धगोत्वस्य तत्प्रत्यक्षे भानेऽपि याही सम्बन्धिता भवच्छिन्ना अनवच्छिन्ला वा, ताटशस्पेण त्िरूपकेज्ञानादिकोकिकप्रव्यक्षे तस्याः भाननियमस्य पयंवसितत्वात्‌ । अत्त एव जातिमानिति ज्ञानस्य जातित्त्वावच्छिन्नविषयतारूपा सम्बन्धिता तद्रूपेणेव तत्प्रत्यक्षे भाति । तथा च शुद्धप्रतियोगिविरोषितभेदत्वेन भेदस्य परोक्षज्ञाने बाधकाभावः । ताहश- भेदस्य ताटशरूपेण खौकिकप्रत्यक्षस्यापि शुद्धगोत्वप्रकारकन्ञानप्रत्यक्षस्येव स्वीकारात्‌ । नच प्रतियोगितावच्छेदकविशिष्टविरोषिताभावनुद्धेरेव प्रतियोगिमत्ताधोप्रतिबध्यत्वात्‌ तादशबुद्धेरेव प्रतियोगिमत्ताधीवि रोधित्वमिति यदा स्वीक्रियते, तदा ताहृशवुद्धेरेव भेदाभावधी- विरोधित्वात्‌ ताहशभेदबुद्धि प्रत्येव तादशमभेदाभावबुद्धेवि रोधित्वमिति वाच्यम्‌ । रुद्धप्रतियोगि- विशेषिताभावनुद्धेरपि शुद्धप्रतियोगिमत्ताधी वि रोधित्वस्यावरयकत्वात्‌ । अन्थथाभ्यं घट इत्यादि- बुद्धेर्बाधप्रतिबद्धयत्वानुपपत्तेः। न. च नायं घट इति भेदधीरेव तत्र प्रतिबन्धिका, तस्या घटतादात्म्य- विषयकत्वादित्ति वाच्यम्‌ । विरोधिन्या अनुमित्यादिसामग्रयाः सत्वे, अत्र रुद्धघटत्वमात्रप्रकारक- प्रत्यन्तं भवत्वितीच्छया जातस्योक्तप्रत्यक्षस्य घटतादाल्म्याविषयरकेत्वाच्च । न च शुद्धघटत्वप्रकारकेदंविशेष्यकज्ञानेऽपि घटभेदनुद्धेवि रोधित्वमिति वाच्यम्‌ । तत्कत्पना- १. प्रतियोगिविरोषितामावज्ञानं प्रतियोभितावच्छेदकंतया ज्ञ(यमानघरमेण विशिष्टश्य प्रतियोगिनः वेशिष्टम- ¦ वगाहुते इत्यथंः । २. उक्तशिरोमणिवाक्ये इत्यथः । ३. नित्यसपे्ेत्यथंः । १०५ १५ २० ९५ २० १९६ ` न्यार्यरत्नावलीयुतसिद्धान्तविन्दौ क-म न पक्षया लाघवेन शुद्धघटत्वविशेषितात्यन्ताभावनुद्धेरेव तत्कल्पनात्‌ । एवं च शुद्धप्रतियोगिकभेदनुद्धौ तदभावबद्धेविरोधित्वं युक्तमेव । न च याहशयोः भावाभावयोः सहानवस्थाननियमः, तादृशयोरेव तयोर्ञानि मिथो विरोधिनी, शुद्धषटत्वतदभावयोस्तु न सः, शुद्धवटत्ववति शुदधघटत्वपरत्वोभया- भावादिसत््वादिति वाच्यम्‌ । यथा जातिमानिति ज्ञाने जातित्वमात्रावच्छिल्तप्रतियोगिताकाभावत्वा- वच्छिन्नप्रका रताकन्ञानस्य विरोधित्वकल्पनात्‌ घटवृत्तिजातिरत्र नास्तीति धीनं विरोधिनी, तथा शुद्धघटत्वप्रकारकज्ञाने घटत्वनिष्ठानवच्छिन्प्रतियोगिताकात्यन्ताभावज्ञानत्वेन विरोधित्वकल्पना- दक्तोभयाभावादिमत्तवज्ञानस्याविरोधित्वात्‌ । तथा च तादृशयोर्भावाभावयोः सहानवस्थानस्यापि सत्त्वान्नोक्तदोषः। प्रागभावस्यानवच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वेऽपि तद्रत्ताधीनं विरोधिनी, अत्यन्ता- भावत्वस्य निवेशात्‌ । किञ्चोभयत्वविरिष्टं शुद्धघटत्वादतिरिक्तमिति तदभावात्तदभावस्याप्यतिरिक्त- त्वाच्छद्धघटत्व-उक्तोभयाभावयोस्सहानवस्थाननियमाभावेऽपि न क्षतिः । तस्माच्छुद्धवटत्व- तदभावधियोरिव शुद्धब्रह्मभेदतदत्यन्ताभावधियोवि रोधित्वे न किञ्चित्‌ बाधकम्‌ । भेदाभावविशेष्यकनानस्य दरारता सिद्धान्तसिद्धेति निरूपणम्‌ न च सत्यादिवाक्यात्‌ प्रथमत एव निविकल्पकधीर्जायत इति सिद्धान्तेऽपि स्वीकारात्‌ भेदा- भावादिविशेष्यकनज्ञानस्य द्वारा न युक्तेति वाच्यम्‌ । तस्यापि सिद्धान्ते स्वीकारात्‌ । तदुक्तं सक्षेथलारीरक- समानाधिकरण्यमत्रे भवति प्राधम्यभागन्वयः पडचादेव विरोषणेतरतया पश्चाद्विरोधोद्धवः । उत्पन्ने च विरोध एकरसके वस्तुन्यखण्डाथंधीः स्वे रेव ततः पदं रयमिह्‌ ज्ञेयः क्रमः सूरिभिः ॥इति॥ सामानाधिकरण्यं पदयोस्समभिनव्याहारज्ञानम्‌ । अन्वयः वाक्यतात्पयंविषयवाक्याथंधी- प्रयोजकः | विशेषणेतरतया व्रिषणविरेष्यभावेन । वाच्या्थभिदज्लानमन्वय इत्यनुषज्यते । विरोधः विरोधज्ञानम्‌, वाच्याथमिदज्ञाने प्रमात्वासम्भवेन तात्पर्याविषयत्वज्ञाना्निविकल्पकलाब्दयोषे तात्पयं- ज्ञानमिति यावत्‌ । अन्वय इति इत्यनुषज्यते । यदि तु सत्यादिवाक्यजन्य्निविकल्पकम्रमोत्तरमर्था- पत्या सत्यत्वादयुपलक्षितानामभेदनिरचयः 'सत्यत्वाद्युपलक्षितानामभेदः परस्परवृत्तिरित्याकारको जायते, समानविभक्तिकसत्यज्ञानादिपदजन्यनिविकल्पकविषयत्वस्य ताहशाभेदं विनाऽनुप्रपत्तेः, तदुक्तं कल्पतरो--इतरव्यावुत्त्यादिकमर्थात्‌, न तु शब्दादिती'ति पक्षोऽ्धेतसिद्धयादावाधितः आश्रीयते, तदा नोक्तक्लेशः । वाच्याथंभेदावभासादिति पाठे तु वाच्यानां मिथो सेदज्ञानस्य सत्त्वा- तन्निवतंकनिविकल्पकनज्ञानस्य वाच्याभेदज्ञानद्रारकवाक्या्थंज्ञानस्योत्प्तये सत्यादिनानापदानामा- वर्यकत्वात्‌ न पौनरुक्त्यमित्यथंः । ननु तादशभ्रमनिवृत्ति विनापि शुदधपदाथंद्रयप्रमापूवंकमहा- वाक्याथ प्रमासम्भवात्‌ तादशभ्रमनिवतकन्ञानाथंकतया कथं पदसाथंक्यमिति चेन्न । उक्तज्ञानं विना १५ २५ प्रथमरलोकावतरणग्रन्थः १९७ रक्ष्यस्य ॒चार्थस्यैकत्वादखण्डाथेता पदजन्यस्मरणस्व निविंकल्पकवाक्यार्थानुकूलस्य निर्विकल्पकत्वमनुमववदेवाषिरुदधम्‌ । | हि ब्रह्मणोऽसत्यत्वशङ्कुया वाक्याथंज्ञानेऽप्यसत्यविषयकत्वरूपाप्रामाण्यज्ञङ्का स्यात्‌ । एवं ब्रह्मणः स्वप्रकाराकज्ञानानन्दानन्तादिभिन्नत्वशञङ्कयाऽप्यपुरुषायंवि नारित्वादिकङ्कासम्भवात्‌, . मोक्षे परम- पुरुषार्थान्यत्वश द्या स्वर्गादित्यागपूवंकमोक्षेच्छादिना श्रवणादौ प्रवृत्तिनं स्यात्‌ । निष्प्रयोजनत्व- ५ रङ्कुया ब्रह्मणः श्रुतितात्पर्याभावश्शद्कापि स्थात्‌ । तस्मात्‌ तत्तच्छङ्भानिवत्तकञ्ञानाथं सत्यज्ञाना- नन्दानन्तादिपदानामावश्यकतया । पुनः सत्यादिनानापदानामावहयकत्वयनिरू्पणम्‌ किञ्च सत्यत्वादुपलक्षितब्रह्मेक्यापन्नजीवस्वरूपाज्ञानस्य ताददोक्यज्ञानं विना निवुत्त्यसम्भवात्‌ ताहशज्ञानस्य च ताटहशब्रह्मविषयकावान्तरवाक्याथेज्ञानमन्तरेणासम्भवात्‌ तदथंकतया सत्यादि- १० पदान्यावद्यकानि । अत एव “अस्थूलमनण्वह्स्वमदीघं'मित्यादिवाक्यगतानि अस्थूलादिपदान्यपि आवश्यकानि, अस्थुल्त्वादुपलक्षितब्रहमक्यज्ञानार्थकत्वात्‌ । अज्ञानस्य ताहशजीवस्वरूपविषयकत्वन्तु सत्यत्वादिवि शिष्टब्रह्मधीपुवंकसत्यत्वादुपरक्षितं ब्रह्म न जानामीति ग्यवहारविषयत्वम्‌ । एतेन ज्ञानस्य सत्यत्वादिविशिष्टप्रकारकधीद्रारा सत्थादिवाक्यजन्यत्वमेव सत्यत्वादयुपलक्षितब्रहमविषय- कत्वम्‌, अज्ञानस्य त्वजन्यत्वात्‌ कथं ताहशब्रह्यविषयकत्वमित्यपास्तम्‌ । १५ ननु वाच्याभेदज्ञापकत्वे सत्यादिवाक्यस्य शुद्धब्रह्ममात्रबोधकत्वरूपमखण्डार्थत्वं न॒ स्यात्‌ ` तत्राह--लक्ष्यस्य चेति । एकत्वाच्छुद्धत्वात्‌ । ननु किञ्चिद्धमंविरिष्टस्यैव स्मृतिः षदज्ञानाधीना वाक्यार्थज्ञानहेतुः, लोके तथा दृष्टत्वात्‌, तथा च कथं निविकल्पकस्म॒तिः तथा, तत्राह-पदजन्य- स्मरणस्येति । वाक्यार्थानुकूलस्य वाक्यार्थबोधहेतोः । अनुभबवदिति । वाक्यार्थानुभवस्येवेत्यर्थः । यथा चन्द्रस्वरूपमात्रजिज्ञासोत्तरं प्रवृत्तस्य प्रकृष्टप्रकाराश्चन्द्र इत्यादिवाक्यस्याज्ञाचन्द्रस्वरूपमात्र- २० परत्वम्‌, विशेषणसंसगंपरत्वे मानाभावात्‌ । तथा ब्रह्मस्वरूपमात्रजिज्ञासायां प्रवृत्तस्य सत्यादि- वाक्यस्य तन्मात्रपरत्वम्‌ । यथा तत्र॒ जिज्ञासाप्रयोजकस्थ प्रकृष्टप्रकाराकत्वचन्द्रत्वाद्ुपलक्षितयोः भेदसंशयस्य निवृत्तिः तथा तादृशस्य सत्यत्वज्ञानत्वादयपलक्षितयोः भेदसंशयस्य निवृत्तिः । यथा च तत्तेदन्तोपलक्षितथोः भेदसंशयश्चमनिवृत्यर्थं प्रयुक्तस्य सोऽयमिति वाक्यस्य तयोरेक्यमात्रपरत्वेन व्यक्तिमात्रनिविकल्पकजनकत्वम्‌, तद्व्यक्तौ तद्व्यक्तेः संसर्गाभावात्‌ । तथा जीवत्वेदवरत्वोप- २५ लक्षितयोः मेदसंशयश्रममिवृत््यर्थ॒प्रयुक्तस्य महावाक्यस्य तयोरेक्यमात्रपरत्वेन व्यक्तिमात्र- निविकल्पकहेतुत्वम्‌, तद्वयक्तौ तदृव्यक्ते: संसर्गाभावात्‌ । न चोपलक्षितव्यक्त्योर्भेदधीरेव न सम्भवति, अभावगप्रत्ययस्य प्रतियोग्बनुयोग्यंरे किञ्चित्संसगं विषयकत्वनियमादिति वाच्यम्‌ । अभावलछैकिक- प्रत्यक्षस्येव तथा नियमात्‌ । प्रकृते च जीवस्वरूपस्य प्रत्यक्षत्वेन भेदप्रत्यक्षसम्भवेऽपि ईश्वरस्वरूपस्य | परोक्षतया तव्र भेदप्रत्यक्तस्यासस्मवेन तत्र भेदज्ञाने शुद्धयोः प्रतियोग्यनुयोगितासम्भवात्‌ । .न च॒ ३० तथापि ताहशमेदज्ञास्वेक्यप्रमानि वत्यैत्वानुपपत्तिः, प्रतियोग्यनुयोग्यंरो निविशेषणकस्य विरोधिधी- ` निवत्यंत्वानभ्युपगमादिति वाच्यम्‌ । प्रतिबद्धचयत्व रूपनिवत्यंत्वस्यानभ्युपगमेऽपि एेक्याज्ञाननिवृत्ति- द्वारा नाइयत्वरूपस्य निवत्य॑त्वस्य तत्रानुभूयमानत्वेन तत्र नियुंक्तिकानभ्युषगमोक्त्या निरासा- १९८ त्यायरत्नावरीयुतसिद्धान्तबिन्दौ सविकल्पकवाक्याथेबोधे च सविकल्यकपदार्थोपस्थितिरङ्गम्‌ । निर्विकल्पक वाक्याथबोधे च निर्विकल्पपदार्थोपस्थितिरज्गम्‌ । शकते च निविकल्पको वाक्या्थबोधः। तस्यैव प्रमात्वेनाज्ञाननिवतेनसामर्थ्यात्‌। सम्भवात्‌ । न च उक्तज्ञानं प्रति अप्रतिबन्धकस्य निविकल्पकस्य जनकत्वे सोऽयमित्यादिकं वाक्यमेव न स्यात्‌ । विपरीतज्ञानप्रतिबन्धकधीजनकत्वस्येव वाक्यत्वादिति वाच्यम्‌ । विपरीतज्ञानाभाव- प्रयोजकधीजनकस्येव वाक्यत्वं त्वयाप्युच्येत ? ताहरप्रयोजकत्वं निदिकल्पकस्य त्वन्मते न सम्भवति, प्रतिबन्धकत्वाभावात्‌ । मन्मते त्वज्ञाननिवृत्तिद्वारा सम्भवत्येव । यदि चोक्तवाक्यस्य द्वारीभतं तत्त्वोपलक्षितस्य मेदाभाव इदंत्वोपलक्नितवृत्तिरित्याकारकन्ञानं तद्द्वारा तेन निविकल्पकजननात्‌, तदा ताहशज्ञानस्य तज्जन्यसंस्कारस्य वा निविकल्पकोत्पत्तिकाले सत्त्वात्‌, ताहशनिविकल्पकस्य ताहशसंस्कारोद्बोधकत्वात्‌, ताह शसंस्कारोद्बोधकयोभेदधीप्रतिबन्धकत्वं ताकिकरीत्येव सम्भवति । परे तु ओपनिषदानां कमंमीमांसकवत्‌ स्वश।स्त्रे व्यवहारात्‌ तद्देव विपरीतज्ञानवि रोधित्वम्‌, तेस्व विपरीतज्ञानानुकूलदाक्तिनाशद्वारा विपरीतज्ञानाभावप्रयोजकत्वमेव प्रतिबन्धकत्वं विपरीतज्ञानं प्रति विशेषदशंने स्वीक्रियते । ओौपनिषदानां तदनुकूलशक्तिरज्ञानमेव । तन्न।शद्वारा तदभावप्रयोजकत्वं निविकल्पस्येति तेषामारायः । तथा च व।क्यार्थानुभवस्य निविकल्पकत्वे सिद्धे तन्निर्वाहाय स्मरणमपि तथा कल्प्यमेवेति भावः । एवमपि घटमानयेति वाक्याथंबोधस्य सविकल्पकत्वात्‌ तत्र सविकल्पकस्मरणमावश्यकमिति नाव्यवस्थेत्याहु-सविकल्पकेत्यादि । निविकहपक इति । कुत्रचिद्विशेष्यतया विशेषणतयेव वा यत्रात्मा भाति तदन्येत्यथंः । “अह्‌ ब्रह्य, घटादिकं मिथ्या मिथ्यात्वं घटादिवृत्ति'* इति ज्ञाने घटादेरेव विरोष्यत्व विहेषणत्वाभ्यां मानम्‌, न त्वात्मन इति तत्संग्रहुः । "अह्‌ ब्रह्य, घटादिकमात्मनि कल्पित- मि'ति ज्ञाने आत्मा विशेषणतयेव न भाति, किन्त्वसंसृष्टरूपेण विशेषणतयापि भातीति तत्संग्रहुः । प्रमात्वेन--अबाधितविषयकत्वेन । विशेष्यतया हि भासमान आत्मा संसर्गानुयोगी, विश्ञेषणतया च भासमानः संसगंप्रतियोगी, तयोश्च मिथ्यात्वात्तदन्यतरविषयकं ज्ञानं न प्रमेति नाविद्यातत्परयुक्त- हदयोच्छेदकम्‌, अधिष्ठानाविषयकत्वादिति भावः । दृक्ष्यविषयकश्रह्मसाक्षात्कारस्य अविद्यानिवतंकत्वविचारः ननु अह ब्रह्म, घटो विनारी 'त्यादिसमूहालम्बनस्य देववशसम्पन्नकारणबलत्‌ घटादिविषयकस्य अविद्योच्छेदकत्वमास्ताम्‌ । इष्टापत्तौ च प्रमात्रादेः महावाक्याथंबोधे भाननिराकरणस्य पूव॑कृतस्यानुप- पत्तिरिति चेन्न । शुद्धस्वरूपान्यस्य तात्पर्याविषयत्वेन वाक्यायंबोधे नियमतो न भानम्‌ । देववश- सम्पन्नकारणवबलत्‌ प्रमात्रादेर्भानिं तु स्यदेवेत्याशयबलेन नियमतः प्रमात्रादिभानस्येव पूर्वं निराकृत- त्वात्‌ । न च "तमेव विदित्वे'त्यादिश्रुत्या आत्मान्याविषयकनज्ञानस्याविद्यानिवतंकत्वोक्तया प्रमात्रादि- विषयकं शुद्धात्मज्ञानं नाविच्यानिवत्तंकमिति वाच्यम्‌ । "अन्नमेव भुक्त्वा तुप्तिविञेषमाप्नाति' इत्यादेरन्नेतरभोजनत्ववििष्टाजन्यतृप्तिविशेषाद्यथंकत्ववत्‌, `व्यप्त्यादिकमेव विदित्वाऽनुमिनोति, ब्राह्मणानेव हष्ट्व। अयमतितुष्यतित्यादौ व्याप्त्यायविषयकज्ञानाजन्यानुमित्या्ययकत्ववच्च "तमेव १० १५ २०. २५ प्रथमरलोकावतरणग्रन्थः ९९९ विदित्वे'त्यादावात्मान्यविषयकत्वविशिष्टज्ञानाजन्यमुक्त्यथंत्वाद्‌. आत्माविषयकज्ञानाजन्यमुक्त्यथं- त्वाद्रा । तं विदित्वेवेति योजना तु न युक्ता, श्रुतौ श्रुतसमभिव्याहारभङ्खस्यायुक्तत्वातु उक्तं च विद्यारण्यश्ीचरणेः- न बुद्धि मदयन्‌ दृष्टो घटतत्त्वस्य वेदिता । उपमृद्नाति चेत्‌ बुद्ध व्याताभ्सौ न तु तत्त्ववित्‌ ॥ इति । | ५ तत्त्वज्ञानस्य इतरविषयकत्वराहित्याय बुद्धिमदंसं नापेक्ष्यते, इतरविषयस्यापि तत्त्वविषयकत्व- सम्भवात्‌ । ध्याने तु विजातीयधीरहितसजातीयघीप्रवाहरूपे तदपेक्ष्यत इति ध्यानदीपिकास्थोक्त- वाक्यार्थः । यत्तु “जीवन्मुक्तस्य कदाचिदद्रेतात्मदशंनं कदाचित्‌ द्रेतदशंनं न युगपत्सन्तमसबहुलारोका- विवेति विवरणे उक्तम्‌ । तदद्रेतात्मजिज्ञासाकारे तदन्याविषयकज्ञानपरम्‌ । अन्यथा प्रारन्धभोग- सामग्रीबलाज्जायमानस्य द्रे्तविषयकस्य शुद्धात्मज्ञानस्य वारणसम्भवात्‌ । १० द्रतविषयकब्रह्मज्ञानस्याहायत्वम्‌ मथवा यथा घटो न घटः इति ज्ञानमाहायंमेव, तथा शुद्धात्मस्वरूपाधिष्ठानतदारोपित- देतरूपविरुदधद्रयविषयिका “अहं ब्रह्य, घटो विनाशी 'त्यादिवृत्तिराहार्येव वाच्या । सा च न ज्ञानम्‌ । अस्मन्मते हि आहायंवृत्तिरिन्छादिवत्‌ वृत्त्यन्तरमेव, न तु धीः । अतस्सा नात्मदशंनमित्यद्रेतात्म- दहानद्रेतदशनयोनं योगपद्यम्‌। ` १५ न च ताकिकादिमते घटो न घट' इति ज्ञानस्य एकधमिणि विरुद्धयोरेकविरिष्टे अपरसंसगं- विषयकत्वेनाहायंत्वेऽप्यतथाभेतमुक्तन्ञानं कथमाहायंमिति वाच्यम्‌ । नह्‌ नानास्ति किञ्चने'त्यादि- वाक्ये प्रपञ्चस्य ब्रह्मणि निषेधात्तदभावस्य शुदधब्रह्यव्यापकत्वेन ग्रहात्‌, शुदधब्रह्यस्वरूपस्थ तादत्म्येन घटाद्यभावन्याप्यतया गृहीतत्वात्‌, तादशसद्रूपतादात्म्यस्य च हदयाकारवृत्तौ हदयांदो भाननियमस्य सिद्धान्ते स्वीकारात्‌, अहं ब्रह्म सत्‌ घटादिकं विनाशी'त्याका रवृत्तेः घटाद्यभावव्याप्यतया गृहीतत्वेन २० घटादिविरुद्धे सद्रूपे घटादितादात्म्यविषयकत्वेनाहायंत्वानपायात्‌, गन्धाभावग्याप्यतया गृहीते जलादौ गन्धसंसगंविषयकवृत्तिवत्‌ । अस्मिन्‌ पक्षे च उक्तवृत्तिर्नाविद्यानारिका, ज्ञानत्वाभावात्‌ । वस्तुतस्तूक्त- वत्ते: द्वेताद्रेतविषयकत्वेऽपि द्रेतांहे प्रमात्वानिकश्चयेन प्रमात्वेन निश्चीयमानयोरेव द्वेतादेतधियोनं यौगपद्यमित्यथंकत्वेनोक्तविवरणवाक्यमविरुदधम्‌ । परमाथंतस्तु विरोषदहंनस्य श्रमविरोधित्वं सर्वानुभवसिद्धम्‌ । तच्च ॒ताकिकादिमते भ्रम- २५ प्रतिबन्धकत्वम्‌ । वेदान्तदशंने तु विरोषदरंनस्याधिष्ठानज्ञानरूपस्य श्रमं प्रति नाररूपत्वं नाश- जनकत्वं वा । तथा च तत्त्वज्ञाने तदुपत्ति (क्षणोत्तर) क्षणवृत्तिहश्येतरद्यप्रतियोगिकनादात्वस्वीकारात्‌ तत्त्वज्ञानं न भ्रमात्मकम्‌ । स्वस्य स्वनाशत्वासम्भवात्‌ । तादशक्षणवृत्तिरश्यन्तु तत्त्वज्ञानमज्ञान- संस्कारः तत्कायंप्रारन्धकमंभोगोपयुक्तं अज्ञानोपादानककार्यं चेति तेषां तादशश्षणवृत्तित्वादेव तन्ना- दात्वं न तत्त्वज्ञानस्य सम्भवति । न हि नाशः प्रतियोगिक्षणपुवेक्षणवृत्तिः । ताटशदृश्येतरदश्यं ३० त्वज्ञानत्प्रयुक्तानादिदहश्यं प्रारन्धभोगानुपयुक्तं अनज्ञानोपादानककायं श्रमतद्िषयरूपं यत्‌ तस्य ` २०० न्यायरसत्नावलीयुतसिद्धाम्तविन्दो अतो न र्ष्यतावच्छेदकमन्तरेण रक्षणानुपपत्तिः प्रकृतवाक्यार्थानुकूरुपदार्थोपस्थितेरेव शक्तिरश्षणासाध्यत्वात्‌ । | स्वस्य नाशः तत्त्वज्ञानम्‌ । तत्मूवेनष्टस्यापि सूक्ष्मावस्थारूपनादां प्रति नाशत्वस्य तत्त्वज्ञाने सत्वेन ताहशनष्टप्रतियोगिकनादात्वस्यापि सत्त्वात्‌, प्रागभावादिनाशात्मकवटादिनशे प्रागभावनाद्यत्ववत्‌ । न ॒चाज्ञानसंस्कारस्य सविषयकश्रमविरोषोपोदानत्वेनावक्यकल्प्यतया तस्येवाज्ञानादिताहशदहश्य- २ नारात्वमास्ताम्‌, तथा च तत्त्वज्ञानस्य घटादियिषयकेत्वे बाधकाभाव इति वाच्यम्‌ । पूर्वोक्त्रुति- सिद्धेन दश्याविषयकत्वेन तत्त्वञ्चानस्यापि ताह शदश्यनारात्वसम्भवात्‌, ता शदश्यनाररूपसंस्कारो- त्पत्तिक्षणोत्पन्नत्वेनेव तत्त्वज्ञानस्य भ्रमरूपत्वासम्भवाच्व । न हि नाशोत्पत्तिक्षणे प्रतियोगी विदयते । किञ्च तत्त्वज्ञानस्योत्पत्तिक्षणमारभ्य क्षणत्रयं भ्रमात्यन्ताभावनियमस्ताकिकादिमते, सिद्धः । मन्मते तु तादशहर्यात्यन्ताभावनियमः। तथा च तादृशदर्यवत्क्षणोत्तरक्षणेषु तादशदश्यनाशं विना ताहशददयात्यन्ताभावासम्भवात्‌ तत्रा्यक्षणे तादशनाशस्योत्पत्तिर्वाच्या । स च तत्तवज्ञानरूपः । ज्ञान- सामग्र्याः तद्धेतुत्वस्य क्लृप्त्वेन क्लृपतहेतुनेव तदुत्पत्तिनिवहि तद्धिन्ने तस्या हेतुत्वस्प केल्प्यत्वे गौरवात्‌ । ज्ञानतन्नाशयोरेव अज्ञानसंस्काररब्देन शास्त्र व्यवहारसम्भवात्‌ । तदन्याज्ञानसंस्कारे मानाभावात्‌ तत्त्वज्ञानमेव ताटृशदश्यनाश्ञः । एवं तत्त्वज्ञानस्य भ्रमनाशकत्व पक्षेऽपि न श्रमत्वम्‌, स्वस्य स्वनाशकत्वासम्भवात्‌ । स्वोत्तरवृत्तिज्ञानादीनामेव ज्ञानादिनाशकत्वाङद्खीकारात्‌ । अन्यथां क्षणिकत्वापत्तेः । अथवा सन्तमससामान्यात्यन्ताभावः यथा बहुलाखोकः तथा ताटृशदल्यसामान्यात्यन्ताभावः ` तत्त्वघीतन्ना्चयोरन्यतरत्‌ । अत एव 'सन्तमसबहुलालोकाविव न युगपत्‌ हताद्रेतदशंने' इति विवरण- दृष्टान्तस्वारस्यम्‌ । एतेन नाशजनकत्वेनाभिमता सामग्री -अत्यन्ताभावस्य व्याप्या । स च प्रति- योगिमतक्षणोत्तरक्षणे नाशोत्पत्ति विनापि सम्भवतीत्युक्तावपि २ न क्षतिः । अतो न लक्ष्यावच्छेदक- मिति । निविकल्पकस्मरणस्य प्रकृतोपयुक्त्वात्‌ तद्धेतुतया ` शुद्धे लक्षणाज्ञानस्य कल्पनाया अन्यत्र दृष्टत्वेन प्रकृतेऽनुपपत्तिर्नैत्यथंः । उक्तकल्पनोपपत्तौ हेतुमाह-- प्रकृतेति । वाक्यार्थानुक्‌ङेति । वाक्यार्थानुभवजनकेत्यथंः । साध्यत्वादिति । ज्ञानसाध्यत्वादित्यथंः रक्तिज्ञानप्रयोज्यसम्बन्ध्युपस्थितेः लक्षणात्वमते वाक्यार्थानुभवस्य लक्षणासाध्यत्वात्‌ तज्जनकोपस्थितेरपि तदृक्तिसम्भवः। १. किच्चेति--क्षणत्रयै; प्रथम-द्वितीयक्षणयोः न भ्रमसम्मवः तप्वज्ञानसमकाले भ्रमासम्भवात्‌ । तृतीये च रक्षणे तत्वज्ञानसद्धावान्न भ्रमसम्भवः । | २. स्वोत्तरकारुत्वसस्बन्धेन अत्यन्ताभावस्य व्याप्या इति । ३. सम्भवतीति ताद्ृानाश स्वीकृतेपि ताटशात्यन्तामावोपि स्वीकायं एव, तस्य तद्वयापकत्वात्‌ । शक्यते च नाशकत्वार्मिमतसामग्रघा एवात्यन्तामावं प्रति क्षेमसाधारणकारणत्वं प्रयोजकरूपोऽखण्डधर्मो वा वक्तुं । एवं शद्धे खक्षणया ज्ञानस्य शुद्धस्मृतिहेतुत्वं कल्प्यते अन्यथा शुद्धस्मृतेः प्रकृतोपयुक्ताया अनुपपत्तेरित्याह-- अतो न लक्ष्यतावच्छेदकमिति । इति पाठः । | १० ९५ २० ८ २० प्रथमरदलोकावतरणग्रन्थः ९.५. प्राभाकरमतेन श्ान्दबोधविवरणम ननु तत्त्वमसीत्यादिवाक्यानां शाब्दधीजनकत्वं नोपपद्यते, तदादिपदानां कायंत्वान्विताथ- शाब्दानुभवं प्रत्येव हेतुत्वस्य क्लृप्तत्वात्‌ । . तथाहि-तमानयेःत्यादिवाक्यात्‌ पित्राद्युच्चरितात्‌ तदानयनं कायमित्यादिकमर्थं बुद्ध्वा तदानयने प्रवृत्तस्य बालकस्य ` तदानयनरूपाञचष्टामुपलभ्य तत्स्वरूपेण कार्येण तदनुकूखग्रवृत्तिमुक्तवाले अनुमाय ताहशप्रवृत्तिरूपकार्येण तत्कारणभूतां 'तदा- नयनं कायं 'मित्यादिबुद्धिमुक्तबाेऽनुमिनोति, ततस्तस्या बुद्धे रुपस्थितोक्तवाक्यजन्यतामनुमाय तदाद्य- कंकपदस्यानयेत्यादिपदान्त रार्थाघटितकायंत्वधटिताथंशाब्दानुभवहेतुत्वं कल्प्यते । "तमपसारये'त्या- दावानयनादिकमविषयीकृत्य कायंत्वं विषयीकृत्यव तदादिपदाथंबृद्ध्युदयात्‌ । लिडादिपदस्यापि करायंरूपोऽ्थंः 'स्वगंकामो यजेत इत्यादौ वेदे शक्त्या प्रतीयमानः कायंत्वघटित एव । 'भदनकाम पचेत' इत्यादिलौकिवाक्यस्थलिडादिना लक्षणया बोद्धयमानं कायंत्वं कायंत्वघटितमेव, तद्विषयक- घीविषयस्य तद्घटितपदाथंत्वात्‌ । कायंत्वविषयको यस्तदादिपदा्थ॑स्य शाब्दबोधस्तत्त्वेनेव- तदादिपदज्ञानकायंता । यदि च फलिनो वक्नास्तानानये'त्यादिवाक्यजन्यश्ाब्दबोधे स्वातन्त्येण फलवृक्षादेः न विषयतेत्यानुभविकम्‌, तदा ताहशकायंकारणभावो न स्वीक्रियते परन्तु घटकमंत्वादि- निष्ठं यत्‌ कायंत्वविधेयतानिरूपितोदेर्यतावच्छेदकत्वं तेन सम्बन्धेन शाब्दबोधं प्रति "घटः कमंत्व ~ मित्यादिनिराकाइक्षपदाजन्यघटकमंत्वाद्यपस्थितिः कायंत्वाद्यपस्थितिविशिष्टा हेतुः । "आनये'त्यादिषदे श्रूयमाणे घटं मित्थादिपदज्ञानं विनापि ताहशोपस्थितिमात्रेणोक्तसम्बन्धेन शाब्दबोधोतपत्तेः घट मित्यादिपदज्ञानस्य नोक्तधीहेतुत्वम्‌ । कायंत्वविषेयतानिरूपितोदेश्यतासम्बन्धेनानयनादिनिष्ठेन शाब्दबोधे (आनयनं कर्त्वं मित्यादिनिराकाडक्षपदाजन्यकायंत्वोपस्थितिविशिष्टा आनयोपस्थिति- हतुः । एवं नीलघटकमंत्वाद्युपस्थितेरपि हेतुत्वम्‌ । पदजन्या तदन्या वा या या उपस्थितिः याहश्च- याहशशाब्दबोधोपधायिका, तत्तदृपस्थितिपर्याप्तानां शक्तिविरेषाणामेव ताहरताहशशाम्दहेतुतावच्छेद- केत्वम्‌, न तु ताहशतादशोपस्थितित्वाम्‌, अतो नाननुगमगौरवे । तच्च हेतुत्वं व्यापारविधया । करणत्वं तु तादृशोपस्थितिजनकानां "घट 'मित्यादिषदानां तत्समानविषयकानामध्याहू तमानान्तराणां च विभिच्नशक्तिविशेषवत्त्वेनव, पदज्ञानेऽध्याहूतमानान्तरे च एकस्यादरक्तेस्स्वीकारे क्रियापदकारक- पदयोरेकस्याप्यज्ञाने शाब्दबोधापत्ते । कारकपदज्ञानका रकाध्याहारयोरन्यतरस्य क्रियापदज्ञानक्रिया- ध्याहारयोरन्यतरस्य च फटोपधघायकत्वात्‌ । विभिन्नपदे शक्तिस्वीकारे च कारकपदक्रियापदयोः कारकपदक्रियाध्याहारयोः क्रियापदकारकाध्याहारयोर्वा मिकितयोरेव दण्डचक्रवत्‌ फलोपधाय- कत्वान्नोक्तापत्तिः। ` वस्तुतस्तु कारकपदक्रियापदकारकाध्याहारक्रियाध्याहारेषु न शक्तिचतुष्टयं वाच्यम्‌ । तथा चेकंवं लछाघवाच्छक्तिरस्तु । तस्या एकस्येव घटत्वादेस्तत्तदघटव्यक्तिष्विव क्रियाकारकंपदयोः क्रियापद- कारकाध्याहारयोः कारकपदक्रियाध्याहारयो्च पर्याप्षिस्वीकारात्‌ तदुभयसत््वे ताहशदाब्दधीरिति । अथवा पर्याप्निनं प्रकृते निवेश्यते, तृणफ़त्कारसंयोगादाविव क्रियाकारकपदभेखनादिष्‌ त्रिषु एकस्या एव शक्तेः स्वीकारसम्भवात्‌, क्रियाकारकाध्याहारमेलनादिष॒ तदस्वीकारसम्भवाच्व । एवं च फलिनो वृक्षा" इत्युक्तवाक्ये वृक्षादेर्नान्वियधीः, प्रथमान्तपदस्य विधेयीमृतकृतिसाध्यत्वेकदेशकृतौ 6 | | १५ ९५ २० व २० २०२ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तविन्दौ विरोषणतया सम्बोध्यतया वा. स्वाथंबोधकत्वात्‌, ^स्वमंकामो ` यजेते"त्यादौ स्वगंकामस्य कृत्या साध्यो याग इत्यादिशाब्दबोधात्‌ । सम्बोध्यत्वं च प्रकृतवाक्यजन्यशान्दघीमत्त्वेन तद्वाक्यवक्तुरिच्छा- विषयत्वम्‌ प्रथमाविभक्त्यथः चेत्रादिनासाथं तस्यान्वयः। प्रकृते तंथाऽन्वये निराकाडक्षत्वबाधौ । एवं चार्थान्तरशाब्दबोघस्य कायंत्वोपस्थिति विनानुपपत्तेः तदुपस्थापकपदासमभिव्याहूतवाक्ये पंदाजन्य- यापि तदुपस्थित्येव वाक्यायंबुद्धचुत्पादकत्वं न तां विनापि इति, शाब्दघीमात्रस्य कायंत्वविषयत्व- नियमात्‌ तत्त्वमसीत्यादेः न ब्रह्ममात्रप्रमापकत्वसम्भव इति प्रभाकरानुयायिनो वदन्ति । प्रभाकरमतनिराकरणम्‌ तदसारम्‌। तदादिपदस्य हि कायंत्वघटिताथंशाब्दबोध एव हेतुत्वं कल्प्यते, स आगतः, स जीवत्ती- त्यादौ कायंत्वाविषयकराब्दबोधस्याप्यानुभविकत्वेन कायंत्वं विषयीकृत्येव तदादिपदाथंबुद्धवुदयादि- तयक्तहेतोरसिद्धः, किन्तु इतरान्विताथंशाब्दबोधं प्रत्येव । तथा च शाब्दधीजननसामथ्यंरूपा शक्तिः पदानामिततरान्वितघटत्वादावेव, न तु कायंत्वघरितघटत्वादौ ! | ननु स आगतं इत्यादिवाक्यजन्यबोधात्‌ न प्रवृत्तिः । कायंताज्ञानस्येव प्रव तकत्वात्‌ । तथा चोक्तरीत्या शाब्दानुभवहेतुत्वस्यान्विताथे ग्रहीतुमदाक्यतया कथमुक्तहेतुतारूपराक्तिग्रह इति चेत्‌, शृणु । उक्तवाक्ये तदादिपदस्य श्रोतुपुत्रादिप्रियपरत्वस्यापि सम्भवात्‌, तदागमनज्ञानस्य सुखहेतुतया उक्तवाक्याथंबोधादुत्पन्नसुखपुरुषस्य मुखस्मेरत्वेन कार्येण तत्कारणं सुखमनुमीयते, तेन तद्धेतुमुक्त- वाक्याथंज्ञानमनुमिनोति हेत्वन्तराभावस्य निस्चयात्‌ । उक्तवाक्यस्य प्रियागमनघीपरत्वनिर्चवयाच्च । ततोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यां तदादिपदस्य बुद्धिस्थपुत्रादिरूपेतरान्वितं प्रति तादशशक्तिनिर्णीयते । एवं "नायं सपं' इत्यादिवाक्यस्थलेऽपि भयनिवृत्तिकायंनिष्कम्पगात्रत्वादिलिद्धकनिमंयत्वायनुमित्यादि- प्रकारेण सर्पादिपदस्यान्वितसप॑त्वादौ शक्तिनिणंयः । तत्त्वमसीत्यादेः अन्वितानुभावकत्वम्‌ ननु, तथापि 'तत्त्वमसी'त्यादावनुपपत्तिः, अन्वितानुभावकत्वेन क्लृप्तस्य तदादिपदस्यानन्वित- ब्रह्यानुभावकत्वासम्भवादिति चेन्न । अन्वितेत्यस्य स्वघरितवाक्यतात्पयंविषयाथंकत्वात्‌ । तथा च यस्य पदस्य स्वघटितवाक्यतात्पयंविषयो योर्थोऽन्वितोऽनन्वितो वा तत्रैव तस्यानुभावकत्वम्‌ । लाक्षणिक नानुभावकम्‌ ` ननु 'तत्त्वमसी"त्यादौ सवंपदानां लाक्षणिकत्वेनानुभावकत्वमनुपयन्नम्‌ । अनुभावकत्वमेव हि अभिहितान्वयवादे अन्विताभिधानवादे च पदानां र्तिः तस्यारच लाक्षणिकपदेऽपि स्वीकारे मुख्या- मुख्यपदविभागानुपपत्तिः । अथाभिहितान्वयवादे ताहृशदोषाभावः, पदाभिहितपदाथंज्ञानस्येवानुभाव- कत्वेन पदस्याननुभावकत्वात्‌ । न चोक्तवादे पदानां संसगंरूपवाक्याथं लक्षकत्वस्वीकारात्‌ लक्षणाज्ञानविघया ` षदज्ञानाना- मेवानुभावकंत्वमिति वाच्यम्‌ । वाक्याथ हि स्वरूपसती पदवाच्यसम्बन्धरूपा लक्षणोपयुज्यते, घट- मित्यादिपदशाक्यस्य धटत्वीयकमंत्वादेः तत्परतियोगिकत्वरूपो यस्सम्बन्धः तदाश्चयस्येव दरोनादि- १७ १५ २०५ ९५ प्रथमश्टीकावतरणग्रस्थः क्रियानिष्ठस्य निरूपकत्वादिसंसगंस्थोक्तकमंत्वादिज्ञानानुभाव्यत्वात्‌ । उक्तकमंत्वाद्प्रतियोगिकस्य निरूपकत्वस्य क्रियायामुक्तकमंत्वादेस्संसगंतया भाने गौत्सगिकस्य स्वतः प्रमात्वस्य बायापत्तेः । ओौत्सशिकस्वतःप्रमात्वं च दोषासहिताया ज्ञानसामान्यजनकसामग्रयाः व्यापिका प्रमोत्पत्तिरित्येवं- रूपम्‌ । एवं च नोक्तलक्षणाघीः संसगंशाब्दबोधे उपयुज्यते, नतरां तद्रूपेण पदज्ञानं हेतुरिति चेन्न । अभिहितान्वय इत्यस्य हि भयमथंः--विभक्त्यन्तपदाभ्पां स्वार्थानुभवौ जन्येते, ताहशानुभवविषधत्व- मेव पदाथंस्याभिहितत्वम्‌, तदुत्तर तु तादशानुभवाभ्यामेव विभक्त्यन्तपदाथंयोः संसर्गानुभवः, न तु पदेन, तथा च पदाभिहितयोरथंयोरन्वयधीः न तु विभक्त्थन्तपदाथंयोमंध्ये एकपदार्थान्वितस्यापर- पदाथंस्य पदजन्यानुभव इति । अन्विताभिधानमित्यस्याप्ययमथं---एकपदस्य विभक्त्यन्तस्यार्थेनान्वितोऽन्यपदाथः पदेनानु- भाव्यते, न तु विभक्त्यन्तपदाथंमात्रमिति । तथा चाभिहितान्वयपक्षे विभक्त्यन्तप्रत्येकपदजन्यानु- भवस्य वाक्याथंधीहेतुत्वेन "घटमानयेत्यादौ स्वीकारेण तत्त्वतमसीत्यादावपि निविकल्पकस्य ताह- स्य ॒प्रकृतिप्रत्ययोभयतात्पयंविषयार्थानुभवस्यावर्यकत्वेनोक्तदोषानपायात्‌ । घटमित्यादौ हि घटत्वकमंत्वादिरूपोऽथंः प्रकृतिप्रत्ययाभ्यामभिधीयते। तादशाभिधायकत्वरूपराक्तिसम्बन्धमादाय- घटादिपदस्य स्वाथंस्मारकत्वम्‌ । भन्वितघटत्वानुभावकत्वमेव घटत्वेन घटपदस्पर सम्बन्धः । अन्वितकमंत्वानुभावकत्वमेव कमंत्वस्य द्वितीयाविभक्तौ सम्बन्धः| कमंत्वादन्वयानुभावकत्वस्याभि- हितकमंत्वादावेव स्वीकारेण पदेष्वस्वीकारात्‌ । यदि त्वनुभावकत्वं न स्मारकसम्बन्धस्स्वीक्रियते, तदा घटादिपदस्य धटलत्वादिस्मारकत्वं नोपपद्यते । न दहि स्मरणानुकंलशविततिरेव स्मायंस्मारक- योस्सबन्धः स्मृतिप्रयोजकः, तथा स्वीकारेऽनुभवविरोधात्‌ । ताहशरक्त्यन्तस्य संयोगादेः सम्बन्धस्य हस्तिहस्तिपकादिनिष्ठस्य स्मतिप्रयोजकस्य इष्टत्वाच्च । उक्तानुभावकत्वान्यस्य उक्तशक्त्यन्यस्य सम्बन्धस्य च कल्पने गौरवम्‌ । अभिंहितान्वयपक्षसमथनम्‌ ननु घटादिपदेषु घटत्वादिस्मारकन्वस्थाभिहितान्वयपक्षे स्वीकारे- अभिदहितघटना यदा तदानीं स्मृतिसमवृुद्धियुगं "पदे विधत्तः । परहशि पुनरन्विताभिधाने पदयुगलात्‌ स्मृतियुग्ममेव पूवम्‌ ॥ इति संक्षेपारीरकोक्तिविरोघः । घटना अन्व्रः, परहशि शुद्धचितीत्यादिहि तदथः, इति चेन्न । पदपदस्य प्रत्ययान्तप्रकृतिपरत्वात्‌ । तथा च प्रकृतिप्रत्ययाभ्यां जायमाना बीनं स्मृतिः । धटत्वीयकमंतामनुभवामीति श्यणोमीति चानुभूधमानत्वात्‌ । स्मतिराक्तत्वान्यस्य स्म॒तिप्रयोजक- सम्बन्धस्यानुभावकत्वरूपस्येव पदे वाच्यत्वाच्च । नापि प्रमाऽनुभवः, ज्ञा्तविषयकत्वात्‌ । अतः स्मृतिसमः। ननु केवलेनापि प्रकृतिपदेन प्रत्ययपदेन च घटत्वादेः कमंत्वादेरनुभव एवाभिहितान्वयपक्ष उत्पद्यते, न स्मृतिः । तथा च पदपदस्य कथं प्रत्ययान्तपरत्वमिति चेन्न । २०३ १० १५ | २५ ३५ २००४ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ प्रत्ययप्रकृतिशब्दतो बहिविद्यतेऽभिहितसङ्कतिशूच नः । ्रत्ययप्रकृतिशब्दयोः पुननित्यमन्वितधियो निमित्तता ॥ इति संक्षयश्ञारीरकोक्त्या प्रकृतिप्रत्ययोः घटत्वाद्यन्वित्तानुभावकत्वस्येवोक्तत्वात्‌ । प्रत्यय- प्रकृतिशब्दतो बहिरिति । प्रकृतिप्रत्ययशब्दाथंयोः केवलयोः यस्संसगं: तदन्यस्य पदाथंयोः संसग॑स्ये- त्यथः । विभक्त्यन्तपदाथंप्रतियोगिकसंसगंस्येत्ति यावत्‌ । अभिहितसङ्गतिरिति । पदामिहितार्थानु- ५ भाव्यतेत्यथंः । अन्वितधियः प्रकृत्यर्थान्वितप्रत्ययार्थानुभवस्य तद्भृतार्थाधिकरणीयवातिकोक्तपक्षाणां चरमत्वात्‌ अयमेव पक्षः प्रामाणिकः । तथाहि- भावनेव हि वाक्याथ: सवत्राख्यातवत्तया । अनेकगुणजात्यादिकारकार्थानुरञ्जिता ॥ अन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रत्ययाथंस्तु सेष्यते । | १० करिचदन्यंस्तु धात्वथंः सामीप्येनोपकारतः ॥ अपरेस्समुदायायंः तत॒ एव हि गम्यते । पाकादौ यन्न हृष्टा सा (अस्ति) भवत्यादौ तथेव च ॥ इति वातिके । वाक्याथंः वाक्यजन्यशाब्दधीमुरुपविरोष्यः । आख्यातवत्तया आख्यातसामान्य- बोध्यत्वात्‌ । प्रत्याथंः प्रत्ययमात्रवाच्यः । एवं धात्वर्थादिकं बोध्यम्‌ । ततः अन्वयव्यत्िरेकाभ्यां १५ पचतीत्यादिस्थले आसूयातान्त्रये भावनान्वयः । पाक इत्यादिस्थले तद्व्यतिरेकेण भावनाव्यतिरेकः। अस्तिभवत्यादौ = सिद्धकतुक्रियावाचकधातौ । तदुक्तं वातिके- सिद्धकतुंक्रियाथोगादाख्यातप्रत्यये सति । सामानाधिकरण्येन करोत्यर्थोऽवगम्यते ॥ अस्मिन्मते पक्षत्रयविकेचनम्‌ २० इति अत्र भावनामात्रं प्रत्यथवाच्यमिति प्रथमपक्ष उक्तः, तत्र भावनेति कमंत्वादेरुपलक्षणम्‌ । तथा च प्रत्ययमात्रं कमत्वादिमात्रस्य वाचकम्‌ । वाचकत्वं च अनुभावकत्वम्‌ । शक्तिविषयक- संस्कारेणोद्बुद्धेन सहितादमादिपदात्‌ कमंत्वादेः प्रथमत एव शाब्दोऽनुभवः, न तु तत्स्मरणोत्तरम्‌ । एवं घटादिपदादपि धघटत्वादेस्तथा । तदस्मिन्‌ पक्षे केवलघटत्वादेश्ाब्दानुभवस्याननुभवपराहतत्वात्‌ द्वितीयतृतीयपक्षावुक्तौ । तत्र द्वितीयपक्षे प्रकृतेः प्रायन्येन मुख्यत्वात्‌ कमंत्वा्यन्वितघटत्वादयनुभाव- २५ कत्वम्‌, धातुपदस्य प्रकृतिमात्रपरत्वात्‌ । सोऽयं सोऽयं पञ्चकं प्रातिपदिकाथंवादः । स्वाथंद्रव्यकलिद्ध- सद्भधाकमंत्वादिरूपस्य पञ्चकस्य प्रातिपदिकाथंस्य तन्मते स्वीकारात्‌ । उक्तं च वेयाकरणेः-- वाचिका द्योतिका वा स्युर्ित्वादीनां विभक्तयः| स्याद्वा सद्खयावतोऽथंस्य समुदायोऽभिधायकः ।॥ इति । न तु तस्या घटत्वाद्यन्वितकमंत्वा्यनुभावकलत्वम्‌, तस्यास्तद्वाचकत्वाग्यवहारात्‌ । यन्मुरुपविशेष्यक- ३० दाब्दबोधानुक्‌लशक्तिमत्त्वं यत्पदे तिष्ठति, तत्रेव तद्राचकत्वव्यवहारात्‌ । कमंत्वादिप्रकारकघटत्व- प्रथमदलोकावतरणग्रस्थः २९०५ विशेष्यक एव शाब्दबोधे घटपदस्य शक्तत्वात्तद्वाचकत्वग्यवहारः । ताकिकादीनामपि सम्मतमेवेतत्‌ । धटत्वादिवाचकत्वस्य घटादिपदे तेरस्वीकारात्‌ । शक्तिज्ञानस्य तु कारणत्वं धटत्वानुभवानुकूल- शक्ति्तवेनेवेत्यन्यत्‌ । अस्मिन्‌ पक्षे करणत्वविरिष्टं दधि विधीयते, 'दध्नेन्द्रियकामस्य जुहुयादि- यत्रेति शास्व्रदीपिकादयुक्तिः । तदव्रापि पक्षे कम॑त्वादेविशेष्यत्वेन बोधस्य सर्वानुभाविकस्य बाधा- त्तृतीयः पक्ष उक्तः । तत्र घटत्वादिविशिष्टकमंत्वादिविषयकराब्दानुभवे प्रकृतिपदोत्तरत्वविरिष्ट- प्रत्ययपदस्य कारणताग्राहकमानेन विशेषणीभूतप्रकृतेरपि कारणत्वग्रहात्‌ घटत्वा्न्वितविषयक- शाग्दत्वेन घटादिपदकायेता । अमादिपदस्य तु प्रकृद्यत्तरत्वविरिष्टत्वेन रूपेण धटत्वादिविरिष्टकमं- तादिलाब्दबोध इवाम्त्वादिकेवलरूपेणान्वितकमेत्वादिशान्दत्वावच्छिक्ने कारणत्वम्‌ । दितीयपक्षे प्रत्ययः पूवंवृत्तितारूपेण सामीप्यसम्बन्धेन प्रकृतिनिष्ठकारणतावच्छेदकत्वात्‌ प्रकृतेरूपकारकः । न तु कारणम्‌ । तस्य कारणतायामुपाधित्वेन दण्डत्वादेरिव विेषणत्वस्यास्वीकारात्‌ । तृतीयपक्षे प्रकृति- रुत्तरवृत्तितारूपेण सामीप्यसम्बन्धेन प्रत्ययनिष्ठकारणतावच्छेदकत्वात्‌ प्रत्ययस्योपकारिका । विके षणत्वस्वीकारात्‌ ज्ञायमानलिङ्खमिवे कारणमपीति भावः। तस्मात्‌ केवलस्य घटत्वादेः स्मृतिरेव नानुभवः । धटत्वाद्यन्वितकमंत्वादेस्तु न स्मृतिः नापि प्रमानुभवः, तस्य धटः पद्येत्यादिवाक्याथंधी- पूवंमिति ज्ञातत्वेनाज्ञातविषयकत्वघरितप्रमात्वस्याभावात्‌ । द्ंनादेघंटत्वादिकमंत्वेनाज्ञातत्वेऽपि ` घटत्वादेः कमंत्वादिमात्रमुक्तवाक्यं विनापि ज्ञायत एव । अतो घटं पद्ये'ति प्रत्ययान्तपदाभ्यां ज्ञातविषयकत्वेन स्मृतिसममनुभवद्वयं जन्यते । अन्विताभिधानपक्षे तु तयोधंटत्वीयकमंत्वा्न्वयानु- भावकत्वस्वीकारात्तदेव सम्बन्धं पुरस्कृत्य धटत्वकमंत्वादेदंशंनादयन्वितप्रत्ययाथस्य च स्मृतिद्रयमेव ताभ्यां जन्यते । प्रकृतिप्रत्ययाभ्यां हि तादशस्मृतिशक्तत्वं केवलघटत्वादिस्मृतिशक्तत्वमुक्तान्वयानु- भावकत्वं वा सम्बन्धं पुरस्कृत्य घटत्वकमंतात्वयोः स्मृतिद्रयम्‌ । तेन च घटत्वीयकमंतास्मृतिः | कमंत्वस्थाखण्डरक्तिरूपत्वे तु तस्यव स्मृतिः । अतः प्रत्ययान्तपदघटकाभ्यां प्रत्येकपदाभ्यां प्रयुक्तत्वादन्वि्तकमंतास्मृतिः प्रत्ययान्तपदजन्येति व्यवहियते । नचाभिहितान्वयपक्षं अन्विताभिधानपक्षे च प्रथमत एव घटरत्वायन्वितकमंत्वादिस्मृति- सम्भवात्‌, तया च यथामतं चाब्दधीसम्भवात्‌ तत्पूवंस्मृतिस्वीकारो व्यथं इति वाच्यम्‌ । भन्वित- कम॑तानुभावकतात्वादिरूपेण उक्तानुभावकत्वरूपराक्तिज्ञानं नोक्तकमंत्वादिशाब्दधीहेतुः, गौरवात्‌; किन्तु घटत्वानुभावकतात्वकमंत्वानुभावकतात्वादिरूपेण । तथा चानुमावकत्वरूपरशक्तः यदीयतया ग्रहणं यत्र पदे भवति, ततस्तस्येव स्मरणादाद्यपक्षे स्मृतिद्वयव्यवधानेन द्वितीयपक्षे स्मृतित्रय- व्यवधानेन उक्तशाब्दधीः । अत एव “घटमानयेत्यादौ घटादेलक्षणया शाब्दधीः शक्यस्मृतिजन्या- दाक्यस्मृतेरेव लक्षणात्वात्‌ । घटेन जलमाहरे"त्यादौ तु धघटरत्वादेरेव जलाहरणादौ भूत- करणत्वेन शाब्दधीः । अत एव व्रीहिभियंजते'त्यादिश्रुतौ ब्रीहित्वादेरेव करणत्वेन शान्दघीः, करणी- व्यव्तिपरिच्छेदद्रारा जातिगुणादेरपि करणतासम्भवात्‌ । गोमये: पचत्ति, काष्ठः पचतीत्यादौ परम्परयापि केरणत्वव्यवहारात्‌ । एवं च “घट 'मित्यादिपदस्य ज्ञानं धटत्वान्वितकसंतादेरादि- पक्षे शाब्दधीजनकम्‌, तदन्वयस्य द्वितीयपक्षे, तथापि घट 'मिति पदं न धटलत्वादिशक्तमुच्यते, "घटे'- त्यस्येव कमंत्वकरणत्वादिरूपधटत्वान्वितमात्रं प्रत्यनुभावकत्वात्‌ । उद्बोधकविधया स्वजन्यां स्मृति द्वारीकृत्य हि पदज्ञानस्य शाब्दबोधे कारणत्वम्‌ । तच्च यद्रूपविरिष्टपदविरोष्यकजातिरूपाथंशक्ति- ज्ञानत्वेन हेतुता, तद्रूपविरिष्टपदज्ञानत्वेनेव । तच्च रूपं घट इतिपदेत्वं, धट इति पदविशोष्यकस्येव १० १५ ९० २५. ३० २५ २०६ स्यायरष्नावंलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ घटत्वराक्तिज्ञानस्य खाघवेन घटत्वान्वितविषयकंशाब्दधीत्वावच्छन्नं प्रति प्रथमयक्षे ", घटत्वान्वित- प्रतियोगिकान्वयज्ञान्दघीत्वावच्छिन्तं प्रति द्वितोयपश्ने हेतुत्वात्‌ । दितीयाविभक्त्यादिविशेष्यकस्येव कमत्वादिराक्िज्ञानस्यान्वितकमंत्वादिशाब्दधीत्वावच्छिन्नं प्रति दितीयपक्षे हेतुत्वात्‌ । अत एवं "घटत्वराक्तं धटपद'मित्यादि मीमांसकानां व्यवहारः । यत्पदस्य यच्छक्तत्वज्ञानत्वेन हेतुता, तच्छक्तत्वेनेव तत्पदस्य व्यवहारात्‌ । वस्तुतस्तु (अभिहितघटनेत्युक्तवाक्यस्थ तत्त्वमस्यादिवाक्यमधिकृत्योक्तत्वात्‌ तत्रैव ॒तत्त्व- म्पदयोः स्मृतिसमधीद्रयजनकत्वम्‌ । ताहशघीद्रयस्य निविकल्पकत्वात्‌, पदाथंमात्रविषयकत्वेन पदाथंस्य च सत्यादिवाक्येन पूर्वं ज्ञातत्वात्‌ स्मृतिसमन्वम्‌ । न चोक्तपदाभ्यां प्रत्येकं लाब्दनोध- जनने मानाभाव इतिं वाच्यम्‌ । प्रातिपदिकान्यनतिरिक्तविषयाणि प्राह भगवान्‌ प्रथमर्शाब्दतविभक्त्या । पाणिनिरतस्सकलतकंसमयनज्ञो - वष्टि वचसोरनतिरिक्तविषयत्वम्‌ ॥ इति संक्षेपश्ारीरकोक्त्या तथा लाभात्‌ । अत एव 'संसर्गाविषयकप्रमाऽजनकतवे ° सत्यपर्याय- दाब्दत्व'मिति अखण्डायथंकत्वलक्षणे घटः कला इत्यादि वारणायापर्यायराब्दत्वमित्युक्तमित्यद्रेत- सिद्धावुक्तम्‌ । अभिहितान्वयपक्षे प्रत्ययान्तपवजन्यानुभवः आवहयकः किञ्च अमिहितान्वयरक्षाथंमेव प्रत्ययान्तपदमात्रजन्यानुभवोऽवर्यं वाच्यः । अमिहितान्वये हि प्रत्ययान्तप्रकृतिपदमात्रधीजनितेन शाब्दानुभवेन जनितः प्रत्ययान्तपदद्रयाथंशाब्दानुभवः । प्रत्ययान्तपदाभ्यां स्वजन्यस्मृतिद्रारा एकस्येव जाब्दानुभवस्य . स्वीकारे जन्यजनकभावापन्नयोरनु- भवयोरसम्भवः। ततथा च तत्त्वमसीति वाक्यस्थपदयोरेव स्मृतिसमधीदयहेतुत्वात्‌ घटलत्वान्वित कमंत्वादिबोधस्याज्ञातविषयकत्वेऽपि न क्षतिः । तस्मात्‌ जादयपक्षे घटत्वाद्यन्वित्तकमंत्वादिराब्दज्ञानस्य ताहरकमंत्वायन्वितराब्दधीत्वावच्छिन्ं प्रति हेतुत्वेऽपि घटादिपदस्यापि घटत्वाद्यन्वितानुभावकत्वात्‌ तत्त्वमस्यादिवाक्यस्थपदानां राक्षणिकानामपि प्रत्ययान्तपदतात्पयंविषयार्थानुभावकत्वात्‌, ताटश- विषयराक्तत्वापत्त्या मख्यामुखुयपदविभागानुपपत्तिदोषि इति चेन्न | लक्ष्याथंराब्दधीस्थे लक्षणाया एव तादशधीहेतुत्वात्‌, रक्षकपदज्ञानस्य तद्धेतुत्वे मानाभावः । तस्यार्शान्दत्वं तु शब्दाजन्यत्वेऽपि शब्द- प्रयोज्यत्वादेव । अन्यथा भटर मतेऽपि महावाक्याथंज्ञानस्य शाब्दत्वानूपपत्तेः। यन्मते हि लक्षणज्ञानं कारणम्‌, तन्मते गङ्धादिपदविरोष्यकेस्य ती रादिसम्बन्धिप्रवाहशक्तत्वज्ञानस्य तीरस्मृतिहेतुत्वात्तस्य तद्द्वारा तीरशाब्दधीहेतुत्वसम्भवः । प्रवाहशक्तत्वप्रकारकगङ्कादिपदज्ञानजन्यप्रवाहस्मुतिजन्यतीर- स्मतिरूपलक्षणाया एव तीरशान्दधीहेतुत्वमिति प्राचीनताकिकमीमांसकादिमृते तु ताहशस्मृतौ पदज्ञानस्य हेतुत्वे न मानमस्ति । गङ्धापदज्ञानस्य तादृशज्ञानत्वेनोदूबोघकविघया कारणत्वस्य गङ्खापद- दकतिज्ञानजन्यसंस्कारजन्यस्मति प्रत्येव क्लृप्तत्वेन तीरादिशान्दधीजनकस्मृति प्रत्यक्लृप्तत्वात्‌ । १. प्रथमपक्ष अभिहितान्वयपक्षः, दितीयः अन्तिताभिधानपक्नः । २. वृक्तिस्मारितातिरिक्तेत्यादिः । १० १५ २९५ २ © २०७ शाब्दबुद्धाविति वाच्यम्‌ । शक्तिग्रहुकाले प्रव्त्यनुमितसाब्दबोधं प्रति पदज्ञानस्य हेतुतां कल्पयित्वा तस्यास्साक्षादसम्भवेन तदुपपादकतया शक्यस्मृतिद्रारकत्वस्य क्लृप्ततयोक्तस्मृतेः कारणत्वमादाय पदज्ञानकारणत्वस्येदानीं त्यागे उपजीव्यविरोधापत्तेः। शक्याथंशाब्दधीहेतुधीविषयत्वस्यैव पदे शक्य- सम्बन्धरूपत्वेन तत्र॒ तस्याक्लृप्तत्वे सम्बन्धिज्ञानविधया पदज्ञानजन्यायाः शक्यस्मतेरसम्भवाच्च | क्ष्यशाब्दधीस्थले तु प्रवृत्त्यनुमितया तया स्वकारणतया न पदं कल्प्यते, किन्तु तादशलक्षणेव । अतश्च पदं न लक्ष्यस्यानुभावकमिति न तच्छक्तम्‌, ततदच लक्ष्याथ परत्यमुख्यमेवेति न मुख्यामुख्यपद- विभागानूपपत्तिः । एवं च तत्त्वमस्यादिवाक्ये सवंपदलाक्षणिकत्वेऽपि "लाक्षणिकं नानुभावक'मिति सिद्धान्तस्य न भङ्खुः, तत्त्वमादिपदानामनुभावकत्वास्वीकारात्‌ । उक्तपदज्ञानजन्यशक्योपस्थिति- मूलकलक्ष्योपस्थितेरेवानुभावकत्वस्वीकारात्‌ । | भाटुमते पदाध्याहारावत्यकता; सवंपदश्‌न्यस्थकेऽपि शाब्दोपपत्तिश्च न चेवं भदुमते पदाध्याहारनियमो न स्यात्‌, सवंपदलाक्षणिकस्थले शाब्दबोधस्य पदाजन्यत्व- वत्‌ शान्दबोघहेतुस्मृतेः पदाजन्यत्वसम्भवादिति वाच्यस्‌ । पदप्रयोज्यस्मृतेस्तदन्यस्मृत्तिसहकारेण शान्दवुद्धधनुपधायकत्वेन हारमित्येव श्रुते पिधेहीति पदस्यावर्यकल्प्यत्वात्‌। शाब्दीतिन्यायेन १ श्रूत-- शब्दस्य जब्देनेवाकाडः क्षापूरणात्‌ । अत एव यत्र पदं किमपि न श्रूयते, तत्र न पदाध्याहारः यथा- पर्यतः इवेतिमारूपं हषाशब्दं च श्युण्वतः । खु रविक्षेपरब्दं च श्वेतोऽद्वो धावतीति धीः ॥ हृष्टा वाक्यविनिमक्ता न पदार्थेविना क्वचित्‌ । ` इति वाक्याधिकरणे भद्रैरुक्तम्‌ । तच्च न्यायरत्नाकरे व्याख्यातम्‌ । अश्वत्वायनुपहितं रवेतत्वं परयनु तस्मिन्‌ प्रदेशे हैषाराब्देनाश्वं खुरशब्देन गमनश्चानुमिमानोऽनुपकब्धिप्रमाणेन तत्प्रदेशे ्वेतत्वादयन्वययोग्यवस्त्वन्तरस्याभावं जानन्‌ पुरुषः कल्पयति “इवेतत्वादीनामन्यान्वयसाकाङ्क्षाणां मिथोऽन्वयं विनानुपपन्नत्वधीसहकृतं साकाडक्षत्वयोग्यत्वसन्निधिसहकृतं च श्वेततत्वादीनां ज्ञानं तेषां मिथोऽन्वयघीकरण'मित्ति। न च घटमानयेत्यादौ पदानामेकवाक्यताज्ञानस्याथंज्ञानसहकारिततया क्लृप्ततया तदभावेऽथज्ञानस्य शन्दवुध्युपधायकत्वासम्भवात्‌ “इवेतोऽवो धावती'ति वाक्यमेव . तत्र कल्प्यते, न तु तादृशस्याथंज्ञानस्य शाब्दधीकारणत्वमिति वाच्यम्‌ । नानावणंघटितपदानां कल्पना- पक्षया एकस्यानुपपत्तिज्ञानस्येव कल्पनाया कधुत्वात्‌ । मीमांसकमते हि वणंनां नित्यत्वात्‌ घकारो- तरटकारत्वं न घटपदत्वम्‌, किन्तु घज्ञानोत्तरज्ञेयटत्वम्‌ । तथा च वणं समसङ्कुयाकज्ञानानां पदघट- कत्वात्‌ पदसमसङ्खयाकनज्ञानानां च वाक्यघटकत्वात अनुपपत्तिज्ञानस्य चेकत्वात्‌ तदपेक्षया तस्य लघुत्वं स्पष्टम्‌ । सम्भवति च उवेत॑त्वं तदेशे हर्यमानमश्वान्यासंसगित्वेन प्रतीयमानमदवसं स्गित्वं विनानुपपन्नमिति धीः । एवं धावनेऽप्यनुपपत्तिधीर्बोध्या । तस्माद्यत्र गवाश्वादिमत्वेन संशयिते देशे दवेतत्वं हर्यते, तत्रैव पदानि कल्पयित्वा तदेकवाक्यताज्ञानात्‌ शाब्दधीः स्वीक्रियते । तदभावे तु तत्र न भवत्येव सा । भवन्त्यपि वा 'गौरदवो वा श्वेतो धावती "ति संशयात्मिका, विप्रतिपह्तिवाक्य- जन्यधीवत्‌ । १. शाब्दीह्याकाङ्क्षा शब्देन पूयत इति न्यायेन । १५ १५ २७ २५ २३० ३५ २०८ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ _ __________-~ ~~~ | इवेतोऽदवो धावतीति धीः नार्थापित्तिः | | न जैवं खवेतोऽवो धावती'ति धीरथपित्तिरेव, न शाब्दधीरिति वाच्यम्‌ । पदज्ञानस्य पदाथं- प्रमायामेवोपक्षीणत्वेन साकाडक्षयोग्यासन्नाथंज्ञानस्येव श्रूयमाणपदस्थले वाक्याथंशाब्दधौकरणत्वेन क्लुप्ततया शाब्दधीत्वस्यापि तस्यां सिद्धत्वात्‌ । मीमांसकमते गुणे आत्यस्वीकारेण शाब्दत्वार्था- 'पत्तित्वादीनामखण्डोपाधित्वाद्विषयताविरोषरूपत्वाद्रा साङ्कुयंस्यादोषत्वात्‌ । अथवा अर्वान्यद्रव्य- ५ वृत्तित्वबाधधीसहकृता द्रव्यवुत्तित्वशान्दधीसामम्री अ्वद्रन्यवुत्तित्वदाब्दधियं जनयति। इतरबाधधघी- सहकृतसामान्यसामग्रया विशेषरूपेण ज्ञानजनकत्वात्‌ । तथा च तादशन्ञानं शाब्दधीरेव, ना्थपित्तिः । प्राचीनमते तु सामान्यसामग्री सामान्यसूपेणेव ज्ञानजनिका, न त्वितरबाधसदहङृतापि विशेषरूपेण । विशेषरूपं विनाऽनुपपत्तिधीस्तु विरोषरूपेणेव । सवंमते विशेषरूपेणेव धीजनिकेत्याशयेन न्याय- रत्नाकरेऽनुपपत्तिज्ञानानूुसरणम्‌ । तस्मादृक्ताथंजञानं शान्दसामान्ये करणम्‌ । विरोषकरणं तु पदेक- १० वाक्यत्वज्ञानादिरूपमेकम्‌, तत्र॒ कायंतावच्छेदकं तदृत्तरदाब्दधीत्वम्‌; अपरमनुपपत्तिज्ञानादिकम्‌, तत्कायंतावच्छेदक तदत्तरशान्दधीत्वम्‌ । अत एव प्राभाकरमतेऽपि चटमित्यादिपदं विना घटकमं- त्वाद्यर्थाध्याहारादपि शाब्दधीः स्वीक्रयते, परन्तु आनयेत्यादिपदधीसहकृतात्‌ । एवं तदर्थाध्याहारा- दपि तदथंशाब्दधीः घटमित्यादिपदधीसहकृतादिति बोध्यम्‌ । उक्ताधिकरणे भाष्येऽ्प्युक्तम्‌--'अन्तरे- शापि पदं शुक्लत्वादेरन्वयघीरि'ति । १५ लाक्षणिकस्थाननुभावकंत्वनियमस्य न परित्यागः यदि तु “लाक्षणिकमननुभावकमि'ति वुद्धोक्तेः लाक्षणिकपदं स्वजन्यया स्मृत्या नानुभावक- मित्यथकत्वात्‌ स्वजन्यश्क्यस्मृतिजन्यया लक्षयस्मृत्या लाक्षणिकस्यानुभावकत्वं स्वीक्रियते एव, तथापि न तस्य लक्ष्या्थंशक्तत्वम्‌ । स्वजन्यशक्यस्मृतिमात्रद्रा रकानुभावकत्वस्यैव शक्तित्वात्‌ । अत एव मुख्यामुख्यविभागोऽपि नानुपपन्न इति चिन्त्यते, तदापि न क्षतिः । २० वस्तुतस्तु सत्यत्वादिविशिष्टशक्तपदस्य सत्यत्वादयुपलक्षितविरशेष्यमात्रेऽपि शक्तिसत्तवात्तस्य तदनुभावकत्वेऽपि न लाक्षणिकस्यानुभावकत्वापत्तिः । शक्त्येवानुभावकत्वेन तत्र तस्य लाक्षणिकत्वा- भावात्‌ । प्रत्याख्यात्तं च पूवमस्मामिस्तस्य क्षणिकत्वम्‌ । ननु गङ्कखादिपदज्ञानस्य गङ्खात्वान्वित- शाब्दत्वावच्छिक्नं प्रति हेतुत्वं न युक्तम्‌ । ताददाशाब्दत्वं हि गङ्खात्वप्रकारतानिरूपितसांसगिक- विषयताशाचिशाब्दत्वम्‌ । तथा च उक्तप्रकारताशालिशाब्दत्वेनेव तत्कायंत्वमुचितम्‌ । एवमन्विता- २५ भिघानपक्षे गङ्गात्वान्वितप्रतियोगिकान्वयशाब्दत्वेन गङ्धात्वप्रकारतानिरूपितप्रकारतानिरूपित्त- सांसगिकविषयताशालिशाब्दत्वेः पयंवसितेन न तत्कायंत्वं युक्तम्‌, किन्तु गङ्खात्वान्वि्तप्रकारता- शालिाब्दत्वेन, काघवादिति चेन्न । गङ्गात्वाद्यन्वयनिष्ठसांसगिकविषयताया गङ्खादिपदज्ञानकायं- तावच्छेदककृक्षावप्रवेशे आकस्मिकतापत्तेः । न च शगङ्खा'मित्यादिपदज्ञानेस्य गङ्कात्वान्वितकंमंत्वादिशाब्दधीकरणत्वमवश्यं वाच्यम्‌, ३० अन्यथा जम्‌ गङ्ग'त्यादिज्ञानदपि तदापत्तेः, तथा च ताहराविषयतायास्ताहशकारणनियम्यत्वेना- कस्मिकत्वाभावात्‌ गङ्खादिपदज्ञानस्योक्तहेतुत्वे मानाभाव इति वाच्यम्‌ । तथा सति गङ्खात्व- श्रकारताशाकिशाब्दत्वस्यापि तत्कायं तावच्छेदकत्वस्य लोपापत्तेः । परामरत्वादेरनुमित्यादिकारण- प्रथमरलोकावतरणग्रल्थः तावच्छेदकस्य घटकतया व्यापिज्ञानत्वादेरिव . 'गङ्खामि'तिपदज्ञानत्वरूपलान्दधीकारणतावच्छेदकस्य घटकतया गङ्ध'तिपदज्ञानत्वस्यान्यथासिद्धत्वात्‌ । अथ स्वतन्तरान्वयग्यतिरेकाभ्यां प्राचीनमते वहि व्याप्षिज्ञानत्वादिना वह्नयनुमितापिव गङ्खादिपदज्ञानत्वेन ` गङ्खात्वप्रकारकशाब्दबोधे हेतुत्वम्‌, तहि गङ्कात्वप्रकारतानिरूपितसांसगिकविषयताकशान्दत्वे नेव तत्कायंत्वं युक्तम्‌ । तद्रूपेणेवान्वयव्यतिरेक- ज्ञानात्‌ । गङ्खां गङ्गया गङ्धायै' इत्यादौ हि ताहशबोधस्यान्वये गङ्खापदस्यावहयमन्वयः, तत्पदा- भावेऽवश्यं तादशबोधाभावः। यत्तु गङ्गापदज्ञानत्वेन गङ्खात्वप्रकारकशाब्दत्वावच्छिन्नेऽपि न कारणत्व- मिति । तन्न । गङ्खादिपदमात्रज्ञानादपि गङ्गात्वादिस्मृततिदशंनेन स्मायंस्मारकसम्बन्धस्य स्मार्यानु भावकत्वरूपस्यावश्यकत्वात्‌ | न च गङ्खामिःत्यस्य स्वजन्यां गङ्धात्वकमंत्वोपस्थिति द्वारीकृत्य गङ्खात्वान्वित्तकमंत्व- शाब्दघीहेतुत्वस्यास्वीकारे गङ्का कमत्वमि'त्यादिपदजन्योपस्थतिसहितात्‌ "गङ्धे'तिपदज्ञानादपि शाब्दबोधापत्त्या तादृशहेतुत्वमावश्यकम्‌, तथा च "गङ्खामि'त्यादेरेव शाब्दधीहेतुस्मृतिदहेतुत्वसम्भवात्‌ गङ्ख त्यादेस्तन्नादश्यकम्‌, शाब्दबोधानुपधायकगङ्गात्वादिस्मृतिहेतुत्वं तु तादशलान्दधीहेतुगङ्खा- मित्यादिपदषटकत्वरूपं गद्धात्वादेस्सम्बन्धमादायाप्युपपद्यत इति गङ्गादिपदं नानुभावकमिति वाच्यम्‌ । उक्तघटकत्वसम्बन्धप्रकारकग ज्गादिपदविशेष्यकसंस्कारोद्‌बोधकविघया गङ्भादिपदज्ञानस्य गद्धात्वादिस्मृतिहेतुत्वे गौ रवात्‌, गङ्खात्वानुभावकल्वस्यैव उक्तघटकत्वस्थले निवेरानेन व्याप्तिज्ञान- दृष्ठान्तस्योक्तत्वेन च उक्तहे तुत्वौचित्येन गङ्खादिपदस्यानुभावकत्वे सिद्धेऽनुभावकषटकत्वपिक्षया रधोरनुभावकत्वस्यैव प्रयोजकतया युक्तत्वात्‌ । गङ्कापदस्यानुभावकत्वकल्पनपेक्षयाऽनुभावकघट- केत्वघटकानां विशेषणविशेष्यभावस्याविनिगम्यत्वेन स्मृति प्रति नानाहेतुत्वानां गुरुतररूपेः कल्पने महागौ रवात्‌ । अत एव गङ्खात्वानुभावकत्वविषयकसंस्कारत्वेन शाब्दधीहेतुस्मतिहेतुत्वम्‌, न तु गङ्खानुभावकत्वसंस्कारत्वेन, गौरवात्‌ । अतश्च शाब्दबोधोऽपि गङ्खात्वान्वितस्येव कमम॑त्वादे शक्त्या, न तु गङ्खान्वितकमंत्वादेरिल्याङत्यधिकरणे स्थितम्‌ किच्च त्वदक्तरीत्यापि विनिगमनाभावात्‌ गङ्खापदोत्तराम्पदल्वेनेवाम्पदपूवंगङ्खापदत्वेनापि ज्ञानं ग ङ्कात्वकमंतााब्दधीहेतुरिति वाच्यम्‌ । तथा च राक्तिज्ञानतज्जन्यसंस्कारयोगंद्गात्वाचुभावकत्व- प्रकारकगङ्धादिपदविशेष्यकत्वेनेव हेतुतास्तु, भन्वितकमंत्वादेरिव अम्पदपूर्वत्वादेरपि उक्तहतुत- वच्छेदककरीरे निवेद गौ रवात्‌। अम्पदपूवंग द्धापदज्ञानत्वावच्छिन्नाया गङ्कात्वान्वितकर्म॑त्वादिशान्द- बोधत्वावच्छिन्नजन्यतानिरूपितजनकताया एव गङ्खापदज्ञानें गङ्कात्वानुभावकतात्वेन भानसम्भवात्‌, एवं च गङ्खापदत्वेन रूपेण गद्धात्वं प्रत्यनुभावकत्वरूपसम्बन्धग्रहात्‌ तेन रूपेण तज्ज्ञानस्य तत्स्मृति- हेतुत्वात्‌ तेनेव रूपेण तज्ज्ञानस्य गङ्खात्वान्वितविषयकलाब्दधीहतुत्वम्‌, व्यापारजनकतावच्छेदकं- त्वेन उपस्थितस्यैवं फलजनकतावच्छेदकत्वौचित्यात्‌ । तादृशहेतुत्वनिरूपितजन्यतापि गङ्कात्वान्वित- शब्दत्वेन, न तु तदन्दितकमंतादिशाब्दत्वेन, गङ्कात्वान्वितकरणत्वादिशाब्दासंग्रहात्‌ | नापि गङ्गात्वशाब्दत्वेन, "गज्कामि'त्यादेः गङ्खात्वकमंताशाब्दधीहेतुताया आवश्यकत्वेनौक्तत्वात्‌ । यद्वि- रशेषयोः कायंकारणत्वं क्लृप्तं तत्सामान्ययोरपी'ति न्यायेन सामान्यतो हेतुत्वे वाये विरोषरूप- कमंतादित्यागेऽपि तदन्वयांास्य त्यागायोगात्‌ । अन्यथा गङ्गात्वान्वयान्वत्वावच्छिनाभावस्य ६ २०९ १० १५ २० २५ २३० २९० न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ गङ्गामिति पदज्ञानत्वगङ्खयेत्यादिपदज्ञानत्वादिरूपविशेषकारणतावच्छेदकावच्छिन्नाभावकूटग्रयक्तत्वे गौरवात्‌ । गङ्खात्वादिविषयतायाः श ङ्कादिषदन्ञानकायंतावच्छेदकत्वाभावनिरूपणम्‌ अत एव वह्वयनुमितित्वावच्छिन्नाभावस्य परामर्शाभावकूटगप्रयुक्तत्वे गौरवात्‌ वह्लिव्यापि- ज्ञानत्वेनैव वह्लयनुमितिहेतुता । अपि च गङ्खात्वविषयता नोक्तकायंतावच्छेदिका, अज्ञाताथविषय- ताया एव मीमांसकमते प्रमाणप्रयुक्तत्वस्वीकारात्‌ । प्रमाणकायंतावच्छेदकत्वस्येव प्रकृते प्रमाण- प्रयुक्तत्वरूपत्वात्‌ । पदाथंमात्रस्य शाब्दबोधात्‌ पूवंमुपस्थितत्वादज्ञातत्वाभावेन पदाथंयोरन्वयस्येवा- ज्ञातत्वेन तद्विषयताया एव ताहशजन्यतावच्छेदकत्वस्यौचित्यात्‌ । अत एव वह्मयादिव्यापषिज्ञानादि- जन्यतापि वह्वयादिसम्बन्धविषयकानुमितित्वादिनेव । ननु कमंत्वादिकारकं गद्धात्वाद्यन्वितमिति ज्ञानस्य गङ्खामित्यादिशब्दजन्यराम्दधीपुवं सत्त्वे गङ्खात्वा्यन्वयोऽपि नाज्ञात इति चेन्न | ताहश- ज्ञानस्योक्तधीपुचं सत्त्वानियमेन ताहशसत्त्वाभावकाले गङ्खादिपदज्ञानस्याज्ञातान्वयविषयताप्रयोज कत्वानपायात्‌ कस्याञ्चित्‌ क्रियायां कमता गङ्खात्वीया' इति ज्ञानस्योक्तशाब्दधीपूवं सत्तवनियमस्त्व- सम्भवी । अत एव ^स्मृतिसमबुद्धियुगं पदे विधत्त' इत्यपि तेत्त्वमस्यादिवाक्यस्थलाभिप्रायेण पूवं व्याख्यातम्‌ । गङ्खात्वादिपदाथंमात्रं त्ववद्यं शाम्दधीमद्धिः स्वं: पुरूषः पूवं ज्ञातमिति विशेषात्‌ । अन्वयविषयकत्वमेव शाब्दतावच्छदकं तदेव च पदज्ञानप्रयुक्तं न तु गङ्खादिविषयकत्वम्‌ किञ्च मीमांसकमते जतेस्संस्थानव्यद्धयतास्वीकारेण गुणकमंणोरवयवसंयोगविशेषरूपसंस्थाना- भावेन तयोर्जत्यस्वीकारेण शाब्दत्वानुमितित्वादेर्ञानगतस्याखण्डस्य धमंस्येकस्मिन्‌ ज्ञाने साङ्कयं बाधकाभावः । तथा च स्मत्यनुमितिरान्दबोधादिसामग्रीणां देववदोन मेलने सम्पन्ने स्म॒तित्वानु मितित्वशाब्दत्वविशिष्टमेकमेव ज्ञानं स्वीक्रियते । एवञ्च "गङ्गे 'त्यादिवाक्यजन्यशा न्दबोधे, पर्वं अनुभित्यादिधीसामग्रीबलात्‌ पवंतव्भिसंयोगादिभानेऽपि 'ताहशसंयोगं शाब्दयामी'ति प्रत्यया- भावात्‌! तादशप्रत्यये ताहरसंयोगविषयकत्वावच्छिन्नशाब्दत्वं विषयो वाच्यः । तादशशाब्दत्वे च प्रयोजकं पदज्ञानादिकमेवेति ताहृशसंयोगादिबोघकपदज्ञानाभावकाकले न ताहशचान्दत्वविशिष्टोत्पत्तिः। तथा च “पवतवह्वयोस्संयोगमनुमिनोमि न तु पवंतं रवानि वा अनुमिनोमि, किन्तु साक्षात्करोमि स्मरामि वे'तिं प्रत्ययस्येव, शङ्खात्वकरणत्वयोः सम्बन्धं श्यणोमि, न तु गङ्खात्वं करणत्वं वा शृणोमि; किन्तु स्मरामी'ति प्रत्ययस्य सावंलौकिकल्वात्‌ गङ्कात्वादिविषयतामात्रस्य शाब्दत्वान- वच्छेदकत्वात्‌ । शाब्दत्वानवच्छेदकविषयतायाइच पदज्ञानादिप्रयुक्तत्वे मानाभावः अत एव अनुवाद- वाक्ये वाक्याथंभूतान्वये स्मरामीति प्रत्ययस्यैव स्वीकारेण तद्विषयतायाश्शाब्दत्वानवच्छेदकत्वेन पदज्ञानाप्रयुक्तत्वात्‌ स्मृतिसामग्रीप्रयुक्तत्वमेव । न च अनुवादवाक्यस्थलेऽपि पदज्ञानादिकांरण- बलादन्वयविषयतावच्छिन्नशान्दत्वावच्छिन्नोत्पत्तिः स्थादिति वाच्यम्‌ । उक्तशाब्दत्वावच्छिन्ं प्रति अन्वयाज्ञानस्य हेतुत्वात्‌ । तस्मादन्वयघरितमेव पदरक्यम्‌ । १. भिन्ने विषये अनुमितिसामग्रधाः प्राबल्यात्‌ न तत्र शाब्दत्वं, कुत इत्यत आह-ताददोति ! तथा च ताद्शसंयोगविषयकत्वावच्छिन्नशाब्दत्वामावात्‌ न तादृशप्रत्ययः । १ १५ ९७५ २५ २०७ प्रथमहलोकावतरणग्रन्धंः अत॒ एवोक्तं ज्ञाबरभाष्ये--्रातिपदिकादुच्चरन्ती* द्वितीयाविभवितः प्रातिपदिकार्थो विशेषक इत्याहे""ति । विशेषको व्यावत्तंकः । उपलक्षणविधया व्यावतंकत्वलाभाथंमितिशब्दः । तथा च प्रातिपदिकार्थोपलक्षितो योऽन्वयः तद्िहिष्टवाचिका सेत्यथंः । अत एव च निरुक्तकारेरक्तम्‌- प्रकृतिप्रत्ययौ प्रत्ययं सह्‌ ब्रूत". इति । घटत्वकमंत्वाद्यंे प्रकृतिप्रत्यययोरनुवादकत्वादन्वयमात्रांशे पयंवसितं सहवाचकंत्वमिति भावः । न्यायरत्नमालादो तु र्वटत्वादिकमेव घटादिपदस्य शक्यम्‌, त्वन्वयांशस्य तत्र निवे: । तथा च घटत्वादिमात्रविषयकानुभवो धटादिपदधीजन्यः । न चैव -- स्मृतिरपि ताशी वाच्या, पदज्ञानस्य साक्षादनुभवहितुत्वात्‌, तथा चानुभवविरोधः, न हि पद- ज्ञानोत्तरं ताहशधीद्रयं क्रमिकमनुभूयत इति वाच्यम्‌ । ताहरस्मृतौ मानाभावात्‌, साक्लादेव तस्य तद्धेतुत्वात्‌-इति । तदिदं पूर्वोपदशितकातिकोक्तपक्षत्रयस्याद्यपक्षावलम्बनम्‌ † तस युक्तम्‌, उक्त- भाष्यादिविरोधात्‌ । पदतदथंयोः सम्बन्धाग्रहऽपि षदज्ञानादर्थानुभनापत्तेः। अथ यथा बश्षाद्यामुक्तम्‌- व्याप्तिसंस्कारसहिता पक्षसम्बद्धधूमादिधीरनुमितिहेतुः, न त्वन्तरा व्याप्तिस्मृतिः कल्प्यते, गौरवादिति, तथा शक्तिसंस्कारसहिता षदधीः षदार्थानुभवहेतुः, न त्वन्त राञ्थंस्मृतिः कल्प्यते, तथा च नोक्तदोष इति चेन्न । तथाप्युक्तयुक्तिभिरन्वयघटिताथंस्येव पदराक्यत्वात्‌ | अभिहितात्वयपक्षस्य प्रामाणिकत्वसमर्थनम्‌ इदं तु बोध्यम्‌ । अभिहितान्वयमतंमेव युक्तम्‌, घटकमंतां ्पृणोमीति" अनुभवस्यानपापात्‌। यत्तु समानाथंकपदत्रयस्थले अन्विताभिधानमते पदेषु प्रत्रकमथे तदन्वये च शक्तिकल्पनात्‌ षट्‌ शक्तयः कल्प्याः, अभिहितान्वयमते तु पदेषु प्रत्येकमेकंका शक्तिरथे च एकंव वाक्यार्थानुभावक- शक्तिरिति शक्तिचतुष्टयं ममेति `न्यायरत्नमलोक्तम्‌, तन्न । मतद्रयेऽप्युक्तस्थले शक्तिद्रयस्येव कल्पनात्त्‌ तृणारणिमणिष्विव वह्िशक्तेः। अभिहितान्वयमते पदत्रयेऽप्यर्थानूभावकराक्तेरेकस्या एव युक्तत्वात्‌ । अन्विताभिधानमतेऽप्यन्वितार्थानुभवरूपकायंस्येक्येनार्थेऽन्वये च पृथक्छक्तेरयुक्तत्वात्‌ । अर्थानुभवे अभिहितान्वयमत इवाथंस्मृतौ अन्वितार्थानुभवशक्तेरन्विताभिधानमतेऽप्यावद्यकत्वात्‌ । न हि फलाशक्तो व्यापारः केनापि स्वीक्रियते । न चैवमुक्तरीत्या साक्षादेवान्वितानुभवहेतुत्वस्य पदज्ञाने सम्भवात्‌ स्मृत्यस्वीकारेणेकेव शक्तिरन्विताभिधानमत इति लाघवंमुक्तस्थल इति वाच्यम्‌ । पदधीवाक्यार्थानुभवयोमंध्ये अथं- ज्ञानस्यानुभविकस्यापलापासम्भवात्‌ । अयंस्मृतिशक्तिस्तु. पदज्ञानेऽभिहितान्वयमतेऽपि, क्लृष्तेव परन्तु अर्थानुभवे तादशस्मतेर्नोपयोग इति पश्चपादिकाटृष्टन्तेनोक्तम्‌ । तस्मादन्वयघटिता्थ॑स्येव पदं दाक्यत्वमिति सिद्धम्‌ । जथ पदाथंदरयान्वयविषयतावच्छिन्नशान्दत्वं "गङ्का'मित्यादिविभक्त्यन्तपदज्ञानस्यैव जन्थ- य) त्यादिपदज्ञानजन्यता तावच्छेदकम्‌, "गङ्खै'त्थादिपदज्ञानजन्यता तु अन्वयविषयतामात्रावच्छिन्नशान्दत्वेनेवास्ताम्‌, न तु ग ्गात्वान्वयविषयतावच्छिन्नशाब्दत्वेन, गौरवात्‌, अन्रयविषयतात्वं च सांसगिकविषयतात्वमिति चेन्न । पदसामान्यज्ञानरूपसामान्यकारणस्योक्तरान्दत्वावच्छिन्नहेतुत्वेऽपि . ग _्गापदज्ञानरूपविशेष- १. शा० मा० १-१-२५। ` २. अ्थंतोऽनुवादो्यम्‌ । २९९ १० १५ २५ २९१२ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ कारणस्य गङ्गात्वविषयतावच्छिन्नसंसगंतावच्छिन्नसाब्दत्वावच्छिन्नं ताहशसंसगंतानिरूपितमुख्यविषय- तावच्छिन्नशाब्दत्वावच्छिन्नं वा प्रत्येव टेतुत्वौचित्यात्‌। घर्त्वाद्यन्वयविषयतावच्छिन्नगाब्दत्वस्य गङ्खा- पदज्ञानाप्रयुक्तत्वेनान्वयविषयतामात्रस्य तत्कायं तावच्छेदके प्रवेशनस्यायुक्तत्वात्‌। अत एव गङ्गात्वाः न्वयविषयतामात्रस्य प्रत्यक्षादिसाघारणस्य न तत्कायंतावच्छेदकत्वम्‌, किन्तु तदवच््छिन्षशाब्दत्वस्य कम॑तायां गङ्धात्वं शाब्दथामी 'ति प्रत्ययात्‌ गङ्खात्वविषयतानिरूपितसंसगंतानिरूपितकमंताविषय- त्वादिकमेव शाब्दत्वावच्छेदकम्‌, अतस्ताहशेत्यादुक्तम्‌ । पदज्ञानतज्जन्पस्मृत्योनरिऽपि गङ्खात्व- कमंताविरिष्टं दशंनमिति महावाक्यार्थबोधस्य उत्पत्तस्तत्र व्यभिचारात्‌ मुख्येत्युक्तम्‌। ताहशबोधीय- ग द्धात्वकमंताविषया शाब्दत्वावच्छेदिका । ` अवीन्तरवाक्यार्थनोधे जातेऽपि भ्रमत्वशष दधया तादश- बोधस्य ताहृदाकमंतायामन्ञानानादकत्वेन तदज्ञानसत्त्वेन ताहराविषयताप्रयोजकसामग्रीसत्त्वात्‌ । एतेन मङ्खात्वीयकमंताविषयतावच्छिन्लश्चाब्दत्ववति बोधे तत्समानविषयकाज्ञानस्य हेतुत्वात्‌ अवान्तरबोधे जाते जायमाने महावाक्यार्थबोध ताहशषशाब्दत्वाभावेनेव तद्वारणात्‌ मुख्येति व्यर्थ- मित्यपास्तम्‌ । तादृशविशिषटविषयत्वाघश्कविषयतानिरूपकंत्वशून्येति मुख्यपदार्थः । गङ्गात्वविषय- तायामपि ताहशविशेषणं देयम्‌ । अन्यथा गङ्खामि'ति वाक्यजबोधोत्तरं शोभनगङ्धामि'ति वाक्यजे रोभनगङ्कात्वकमंताबोधेऽनुपपत्तेः । न च ताटशहेतुत्वकल्पनं व्यर्थम्‌, ताहरविषयताशालिशाब्दत्वा- वच्छिन्नाभावस्तु गङ्खा'मित्यादिपदज्ञानाभावकूटादेव, न तु गङ्ख'तिपदज्ञानाभावात्‌, अम्गङ्गेति पद- ज्ञानकाले तथा वक्तुमशक्यत्वादिति वाच्यम्‌ । तथापि गद्धापदज्ञानसामान्याभावकारीनस्योक्त- शाब्दत्वावच्छिन्नाभावाधिकरणत्वस्य गङ्गापदज्ञानस्य सामान्याभावेनेव प्रयुक्तस्य वाच्यत्वात्‌ अधिकरणताविशेषाणामेव कारणाभाकप्रयुक्तत्वात्‌ । भत एव काष्ठस्य दाहाभाववत्त्वं मणिप्रयुक्तम्‌, न तु जस्येति धीः। अस्तु वा विभक्त्यन्तगङ्गापदज्ञानत्वेनैव ताहरशाब्दबोधहेतुत्वभ+ भध गङ्गात्वप्रकारतेव ताहशषकायंतावच्छेदके निवेश्यताम्‌, न तु तद्विषयता; व्यापकरूपत्वेनान्यथा- सिद्धत्वादिति चेन्न । “गङ्गास्ती'तिवाक्याद्गङ्गात्वविरोष्यकशाब्दोत्पत्तेः तदसंग्रहापत्तेः। यद्यपि गङ्खात्वत्वादेरूपस्थापकयदाभावात्‌. धमितावच्छेदकत्वेनाभानात्‌ निर्धेमितावच्छेकशान्दास्वीका राच्च गद्खात्वं शुद्धं न विशेष्यम्‌, तथाप्येकत्वस्य सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन गङ्गात्वे विशेषणत्वेनास्तित्वांशे धर्मितावच्छेदकत्वसम्भवः । विरिष्टवेशिष्टयबुद्धौ विशेष्यतावच्छेदकप्रका रकधियो हेतुत्वास्वीकारेण प्रथमत एव एकमस्तीति शाब्दधीसम्भवात्‌ । | न चाभिहितान्वयमते नामार्थक्रियान्वयबोषे नामाथंविभक्तयर्थयोरवान्तरबोधस्य हैतुत्वात्तं विना तदुत्पत्तिनं सम्भवतीति वाच्यम्‌ । श्वेतोऽवो धावतीत्याकारकवाक्यजन्यक्रियाबोधानुरोधेन क्रियान्वयबोघमात्रे क्रियान्वय्यथंज्ञानमात्रस्यव हेतुत्वेनावान्तरलाब्दबोधस्याहेतुत्वात्‌ । अथंज्ञानमात्र तु स्मृतिरनुभवो वा शब्दादन्यतो वा जायत इत्युक्तम्‌ । न च 'गङ्गा"मित्यादौ कमंत्वादेः जातिवद- खण्डत्वेन विशेष्यत्वासम्भव दति वाच्यम्‌। दाक्तिविहोषरूपकमंत्वादीनामखेण्डत्वेऽपि सामानाधिकरण्य सम्बन्धेन सङ्खधाविशिष्टरूपेण विरेष्यत्वसम्भवात्‌ ।. परमायतस्तु दाब्दबोषे एकपदार्थ मपरपदाथं- विशेष्यताया किञ्चिद्धर्मावच्छिन्नत्वनियमेऽपि शाब्दबोधीयविरशेष्यतामातरस्य नोक्तनियमः। आढयादि- पदजन्ये धनवदादिबोधे धनत्वाद्यंदे विशेष्यतायां भ्यभिचारात्‌ । तथा चानन्वितयोस्तयोगं ङ्गात्व- १० १५ २९० ९५ प्रथमहलोकावतरणग्रन्थः निष्ठानवच्छिन्नविषयतेकत्वनिष्ठेकत्वत्वावच्छिन्नविषयताशालिसमहालम्बनशाब्दधीसम्भवेन क्रियान्वये तज्जल्यत्वमपि सम्भवत्येव । यत्तु एकत्वत्वजातेरेवे शक्यतया ताटशशाब्दबोधे भानसम्भवेन सद्भुयाया न विशेष्यता, किन्तु तन्निष्ठजातौ निविकल्पकविषयतेति; तत्तुच्छम्‌ । भावनायां सह्कयाविरशिष्टकरणत्वादिबोधे विशेषणी- भूतसद्भयाया एव द्रव्यपरिच्छेदद्वारा करणत्वेनान्वयस्य आनुभविकत्वात्‌ । सद्भुधाया एव शक्यत्वे- नोक्तजातिमात्रस्याबोधात्‌ । अथ नीलादिवदेकत्वादिकमेकमखण्डमेव दाक्यमित्युच्येत, तथापि प्रकृते न कोऽपि दोषः । परे तु सद्भयादिविरिष्टं कारकं नामाथ विशेष्यम्‌, कारकविभक्तेरभावे सङ्कुयेव विशेष्येत्याहुः। तदसत्‌ । प्रधानवाचकनाम्नो मन्त्रघटकतया प्रकृतक्रियान्विततयोपयोगाथं गुणीभूतसङ्कयावाचकस्य बहुवं चनस्येकत्वलक्षणादिकल्पनाया (अदितिः पाशान प्रमुमोक्त्वेता'निति मन्त्रादौ पाज्ञाधिकरणो क्ताया विरोधापत्तेः१ । न च प्रथमबोधे सद्भुयाया विशेष्यत्वेऽपि पाष्ठिकबोधे सद्भयाया गुणत्वेन भानान्नोक्तविरोध इति वाच्यम्‌ । नामाथसङ्खययोरन्वयबोधस्य जातत्वेनानाकाङक्षितोक्तबोधस्य व्यथत्वात्‌ । अरुणेकहायन्योस्तु परिच्छेदकाकाडक्षासत्त्वादेवोक्तबोधस्वीकारात्‌ । अन्थे तु गङ्खादिव्यक्तिरुक्तस्थले सह्कुयाविरोष्यत्तया भाति, अस्तित्वाश्रयत्वं तु व्यक्तौ विद्षणं न तु विरोष्यमू, भावनाया .एव कारकेषु विशेष्यत्वात्‌ । अत एवोक्तम्‌- जातिरस्तितवनास्तित्वे न हि करिचद्विवक्षति । नित्यत्वात्‌ लक्षणीयाया व्यक्तेस्ते हि विशेषणे ॥ इति । अत एव घटमानयेत्यादौ कमंत्वादौ व्यक्तेरेवान्वेयः । तथा च गङ्गापदं नोक्तबोधे कारणम्‌ लक्ञणिकत्वात्‌२ । उक्तबोधीयव्यक्तिविषयताया गङ्खात्वान्वयविषयतानिरूपितत्वेऽपि शलाब्दत्वान- वच्छेदकत्वेन गङ्कापदधीकायंतानवच्छेदकत्वात्‌, व्यक्तिग ज्खात्वयो न्वयस्य पदाथंघटकत्वेन उक्त- विषयतायश्शाब्दत्वानवच्छेदकत्वात्‌, पदाथ॑योरन्वयविषयताया एव शानब्दत्वावच्छेदकत्वादित्याहूः । तदप्यसत्‌ । तावतापि नाम्नो मुरूयाथंबोधकत्वानुपपादनात्‌, जातेरेव शक्यताया आकृत्यघि करणे स्थितत्वात्‌, व्यक्तिपरिच्छदद्रारा जातेरेव करणत्वाद्यन्वयधीसम्भवाच्च । प्रकृते जातेरेवान्वथ- सम्भवे तत्त्यागस्याय॒क्तत्वात्‌, विद्यमाननव्यक्तयवच्छेदेनास्तित्वस्य कालसम्बन्धरूपस्य नष्व्यक्त्- वच्छेदेन नास्तित्वस्य च जातौ विवक्नासम्भवाच्च । एवमन्विताभिधानपक्षेऽपि गद्धात्वान्वित्तविषयता- निरूपितान्वयविषयतानिरूपितविषयतावच्छिन्नशाब्दत्वेनेव गङ्कादिपदधीजन्यता । एतेन उक्तपक्षे साकाडक्षयोग्यासन्नपदान्त रार्थान्वितघटत्वादिकं घटादिपदङक्यम्‌ । तथा च घटेन जलमानये'त्यादौ आनयनकरणीभूतं धटत्वं धटपदेनानुभाव्यते, धटत्वकरणकमानयनसमान- यतिना इति वाक्याथ भेदात्‌ वाक्यभेदः स्यात्‌ । न च घटपदेनापि धटत्वकरणकमानयनमनुभाव्यत . गुणे त्वन्याय्यकल्पनेति न्यायमाचित्य तत्र संख्यावाचके लक्षणोक्ता। तच्च नोपपद्य त संख्याया विदशोष्यत्वे। तथाचोक्तमन्त्रस्य नोत्कषंः अपि तु प्रकरण एवं विकल्पेन विनियोगः प° मी० ९-३-४। २. खाक्षणिकशष्य चाननुमावकत्वात्‌ । २९१३ ४. १० २० २५ २५ २९४ न्यायरतनावलोयुतसिद्धान्तविन्दौ इति वाच्यम्‌ । तदा घटपदस्य नानाथत्वापत्तिः, आनयनस्येव घटत्वस्यापि तदनुभाव्यत्वेन शक्य- मेदादित्यादिज्ास्त्रदीपिकाद्यक्तिर "पास्ता । घटत्वान्विते घटपदस्य, करणत्वान्विते तुतीयाविभक्त अन्वितानयने आनयतेः, कायंत्वान्विते खौकिकलिडादिपदस्य, अन्वितकायें वेदिकलोडादि- पदस्यानुभावकतया तेषामेकवाक्यतया घटत्वकरणकानयनं कायेमि'त्यनुभवोत्पत्तः । मतद्वयेपि एकवाक्याथबोधे आक्षेपः समाधिहच अथैवमप्यभिहितान्वयपक्षे धटत्वान्वितस्यान्वितकरणत्वस्य च पृथग्भानेन घटत्वान्वितं क रणत्वमित्येव ज्ञानस्याकारो न स्यात्‌ । अन्विताभिधानपक्षे च घटत्वान्वितस्य करणत्वान्वितस्य पुथगभानेन. घटत्वान्वितकरणत्वान्वितमानयनमित्येवाकारो न स्यादिति चेन्न । भ्रकृतिप्रत्ययौ सहार्थं बरूत इति निरुक्तकारानुशासनेनोक्तपृथग्भानाभवेनोक्ताकारनियमस्थितेः । उक्तपुथग्भाने हि सति परकृतिप्रत्यययोरेकवाचकत्वरूपस्य सहवाचकत्वस्य भद्धापत्तिः । “घटत्वान्वित्तं करणत्वमि'ति बोधे पदाभ्यां जनिते तु पदयोस्सहवाचकत्वमुपपद्यते। एकस्येवान्वयस्य भानादुभयकायंतातव्रच्छेदक- विशिष्टस्योत्पत्तिः । एवं द्रितीयपक्षेऽपि धट त्वान्वित्तविषयतानिरूपितान्वयविषयताया एव करणत्वादि विषयतानिरूपितान्वयविषयतात्वेन पदद्रयकायंतावच्छेदकविरिष्टस्योत्पत्तिनिर्वाहिः । यद्यप्या्यपक्षे प्रकृति प्रत्यययोः घटत्वकमंत्वाद्ंशे न सहवाचर्कत्वं तथापि न क्षतिः, तदंशविषयतायाः स्मृतित्वावच्छेद कत्वेन शाब्दत्वानवच्छेदकत्वात्‌, तदंशो वाचकत्वस्येवाभावेनान्वितांश एव सहुवाचकत्वसत्त्वात्‌ । एवं द्वितीयपक्षेऽप्यन्वयांश एव सहवाचकत्वम्‌ । पद्रयेऽपि तदन्यांशो वाच्योपाधिः, न तु वाच्यः । दण्डत्वादिरिव कारणोपाधिः, न तु कारणम्‌ । अत एव घटत्वान्वितयोः शक्ययोभेदात्‌ राक्तिभेदा- पत्तिरित्यपास्तम्‌ । ज्ञाने पदानां शक्तिः शक्यत्वादिति न्यायेन लाब्दज्ञानस्येव पदशक्यत्वाच्च । अत एव गोत्वोपहिता धानकमंविशेषा एव धेनुपदलक्याः न तु गोत्वमिति प्राभाकराः । ननु अन्विताभिधानपकषे गङ्धात्वकमंतां श्ृणोमी 'ति प्रत्ययानुपपत्तिः, गङ्गात्वान्वितान्वितविषयः ` ताया एव शाब्दत्वावच्छेदकत्वादिति चेन्न । तत्पक्षे 'गद्धात्वकमंतां स्मरामीति प्रत्ययस्येव स्वीकारेण ग द्खात्वकमंताविषयतायाः चान्दत्वानवच्छेदकत्वेन स्मृतित्वावच्छेदकल्वस्येव स्वीकारात्‌ । तत्पक्ष क्रियाकारकान्वयरूपवाक्याथंस्येव शाब्दत्वात्‌। अन्यथा घटत्वीया कमंते'ति शान्दधीस्वीकारे शाब्दधीमात्रस्य कायत्वविषयत्वनियमस्य तत्पक्षे स्वीकृतस्य भद्धापत्तेः । एवं च तस्याः ज्ञातनिष्ठ- विषयतात्वादपि प्रमाणाप्रयुक्तत्वेन गद्धादिपदज्ञानकायंतावच्छेदकत्वमिति दिक । वेदान्तिमतनिष्कषः वेदान्तदशाने तु गङ्खादिपदघटितवाक्यतात्पयंविषयविषयकरान्दत्वेनेवोक्तकायेत्वस्वीकारेणेयं गङ्खेति वाक्यात्‌ अखण्डाथंकशान्दवुद्धयुपपत्तिः । अत एव तत्त्वमस्यादिवाक्येऽपि नानुपपत्तिः । तदयं निष्कषं --अभिहितान्वयपक्षे अन्विताभिधानपक्षे च लाक्षणिक्रसवंपदयुक्तवाक्यस्थरे पदानामनु भावकत्वाभावेऽपि पदजन्यशक्योपस्थितिजन्यलक्ष्योपस्थितेरेव वाक्यार्थानुभावकत्वम्‌ । न चेवम्‌-- प्रत्ययप्रकृतिराब्दयोः पुननित्यमन्वितधियो निमित्तता । १. वाक्याधिकरणे अन्विता्भिधानवादखण्डने द्रष्टव्यम्‌ । १० १५ २५ २३० ४ ` प्रथमरलोकावततरणग्रन्थः इति संक्षपश्षारीरकीक्तिविरोध इति वाच्यम्‌ । तया हि प्रकृतिप्रत्यययोरन्वितविषयकशाब्दधी- प्रयोजकलत्वमेवोक्तम्‌ । प्रकृतिप्रत्यययोरेकेकमात्रं न स्वाथंमनुभावयति । अत्त एवेकेकमात्रामिहि- ` ` तार्थानुभवो न प्रकृत्यर्थान्वितप्रत्ययार्था(न्वय)नुभवहेतुः, किन्त्वलाक्षणिकप्रकृतिप्रत्ययाभ्यां मिलिताभ्यां स्वार्थ॑स्मतिद्रारा स्वाथंयोरन्वयानुभवो जन्यते । लाक्षणिकसवंपदस्थरेऽपि वाक्याथंबोध;. परम्परया धरकृतिप्रत्ययाभ्या प्रयुक्त इत्यत्रैव तस्यास्तात्पर्यात्‌ । अत एव-- प्रत्ययप्रकृतिश्ञब्दतो बाहुयुज्यतेऽभिहितस ज्गतिद्च नः । इति पूर्वां तथोक्तम्‌ । अथ वा लाक्षणिकस्थले - मुख्यार्थान्वये तात्पयभिवज्ञानद्रारा लाक्षणिकार्थे तात्पयंज्ञानाय मुख्यार्थान्वयानुभवस्य तात्पर्याविषयस्यापि. स्वीकारात्‌ उक्तसंक्षेयशारीर- कोक्तिः तमादायेव सङ्खमनीया । उक्तं च तत्त्वमस्यादिवाक्यस्थले संक्षेपज्ञारीरक एव-- सामानाधिकरण्यमच्र भवति प्राथम्यभागन्वयः परचादेव विशेषणेतरतया परचाद्विरोधोद्धवः। उत्पन्ने च विरोध एकरसके वस्तुन्यखण्डाथंधीः सरवरेव ततः पदेरयमिह्‌ ज्ञेयः क्रमस्सूरिभिः ॥ इति । सामानाधिकरण्यं पदयोस्समभिनव्याहारघीः । अन्वयः-तात्पयंविषयवाक्याथंधीप्रयोजकः । विरेषणेतरतया--विशेषणविशेष्यताशालिनी वाक्याथंघीः अन्वय इत्यनुषज्यते । विरोधोद्धवः उक्त ज्ञाने तात्पर्याभावधीद्रारा लक्ष्यांथघटितवाक्याथंज्ञाने तात्पयंधीरन्वय इत्यनुषज्यते । एवं च अभिहितार्थानुभवस्यापि सवंपदलाक्षणिकतास्थले वाक्यार्थानुभवहेतुता वक्तुं शक्यते । अत एवादेत- सिद्धौ तत्त्वमस्यादिवाक्यस्थले पदाभिदहितपदार्थानां वाक्यार्थानुभावकत्वमित्यक्तम्‌ । लाक्षणिकस्थले मुख्यार्थान्वयानुभवस्यानावद्यकत्वे तुं तदसङ्गतम्‌, पदाथंस्य पदाभिहितत्वाभावात्‌ । पदजन्यानुभव- विषयत्वं हि पदाभिहितत्वम्‌, न तु पदजन्यधीविषयत्वम्‌ 1 प्रकृत्यथंमात्रस्यापि पदाभि्हितत्वापत्त्या परत्ययप्रकृतिशब्दतो बहि'रित्यादिसंक्षेषश्षारोीरकविरोघात्‌ । भटूमतन्यायमतयोभदनिरूपणम्‌ ननु ताकिकादिमतेऽपि प्रकृत्यर्थान्वितप्रत्ययाथंशान्दानुमवस्य क्रियाका रकान्वयबोधे हितुत्वस, गङ्गादिपदज्ञानस्य गङ्गादिपदार्थान्वयविषयताकशाब्दसामान्यहैतुत्वं च स्वीक्रियते; तथा च अभिहिता- न्वयवादात्तन्मतस्यावित्ेष इति चेन्न । ताकिकादिमते गङ्कादिषदज्ञानस्य स्वप्रयोज्यगङ्खादिपदा्थंधी- दवारा तदथंविषयक्चाब्दानुभवहेतुत्वस्वीकारेण स्मृतिरूपोक्तधीद्रारा प्रकृत्यथं विशेषितप्रत्ययार्थंशाब्दधी रूपोक्तानुभवस्य ताहदानुभवद्वारा क्रियाकारकान्वयधीरूपोक्तानुभवस्य च ग द्खादिपदज्ञानात्‌ उत्पत्ति- स्वीकारात्‌ । मभिहितान्वयवादे च स्मृतिरूपोक्ताथधीद्वारा उक्तप्रत्ययाथंशान्दानुभव एव हितुत्वस्योक्त- पदज्ञाने स्वीकारेण क्रियाकारकान्वयानुभवस्योक्तपदज्ञानादत्पत्त्यस्वीकारात्‌, गङ्कापदार्थान्वयविषयता- यांद॑चोक्तपदज्ञानजन्यतावच्छेदकत्वस्वीकाराच्व द्वयो मंतयोविरेषात्‌ । न ह्यभिहितान्वयवादे क्रिया- कारकन्वयानुभवस्य पदज्ञानकरणकत्वं पदज्ञानकरणकानुभवस्येव तत्करणतास्वीकारात्‌ । षपद- ज्ञानस्य हि स्वप्रयोज्यधीद्रारा स्वाथंराब्दधीनं कार्या, प्रयोज्यत्वस्य स्मृताववान्तरवाक्याथंधीबोधे २९५ १७. ९५. ५. २३० ¢ २९६ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ ननु तरिं बेदान्तवाक्येम्य एव पदार्थोपस्थितो बाक्याथंबोधे च सति तस्य स्वत एव प्रामाण्यात्तनाज्ञानतत्कायेनिबृच्युपपत्तौ किं विचारेणेति चेत्सत्यम्‌; वेदान्ता यद्यपि स्वतः प्रामाण्यान्िषिंकन्पकमात्मसाक्षात्कारं जनयन्ति, तथापि तस्य मन्दबुद्धीनां वादिविगप्रतिपततिजसंशयप्रतिबन्धेन अज्ञाननाक्चकतवासामर्थ्यात्‌, विचारेण तु संशयनिबृततौ निरपवादमज्ञाननिवृत्तिरिति संश्यबीजभतवादिविग्रतिपत्तिनिरासाथं विचार आरभ्यते । तत्र त्वम्पदार्थे प्रथमं विप्रतिपत्तयः प्रद्दय॑न्ते । तत्पदाथंस्य शाश्रतात्पयविषयतया चानुगतस्यकस्याभावात्‌ । स्मृतौ हि काय॑त्वं स्मृतित्वेन, शान्दबोघे च तत्वेन । तथा च स्वजन्य- स्मृतिद्वाराऽ्वान्तरवाक्याथंबोधे पदज्ञानस्य हेतुत्वम्‌, तद्द्वारा महावाक्याथंबोधे तु हेतुत्वान्तरम्‌ । तथा च द्वितीये मानाभावात्‌ महावाक्याथंधीरवान्तरवाक्याथंज्ञानेनेव जन्यते, न तु पदज्ञानेनेति भटूमते स्वीक्रियते । न वा ताकिकादिमते अन्वयविषयताघरटितरूपेण पदज्ञानस्य काय॑तायां सान- मस्ति, ज्ञाताथंविषयताया अपि प्रमाणप्रयुक्तत्वस्वीकारेणोपद्शितमानासम्भवात्‌ । न हि तन्मते ` प्रमाणानामज्ञातज्ञपिरकत्वनियमः। किञ्च ताकिकादिमते प्रकृत्यथ विरिष्टप्रत्ययाथं शाब्दबोधोत्तरमेव क्रियाकारकान्वयानुभव इति नियमो न स्वीक्रियते, खरे कपोत'न्यायेन युगपदेव ताटशानुभवस्यापि स्वीकारात्‌ । वाक्याथंक्मके कुलकादौ चावान्तरवाक्यार्थानुभवपूवंकमहावाक्याथंधीनियमस्वीकारेऽपि महावाक्यार्थानुभव- सामान्यस्य ताहशनियमास्वीकारात्‌, अभिहितान्वयमते च तादशनियमस्वीकारात्‌, स्फुट एवोक्तमत- योविशेषः। अन्विताभिधानवादात्तु ताकिकादिमते स्फुटतरो विरेषः। ताकिकंः प्रकृत्यथं विशिष्ट प्रत्ययाथं मात्रस्य शाब्दानभवस्वीकारात्‌ अन्वितामिधानमते तदस्वीकारादित्यास्तां विस्तरः। ननु प्रमात्वेन भासमानज्ञानादेवाज्ञाननिवृत्तिरिति वाक्यजज्ञानीयप्रमात्वभानार्थं शास्तरमपेक्ष्य- ताम्‌ तत्राह- तस्येति । स्वत एव-साक्षिमात्रभास्यादेव । प्रामाण्यात्‌-प्रमात्वात्‌ । तेनाज्ञाननिवच्युप- पत्तावित्यत्र हेतुरयम्‌ । विचारेण-विचारास्त्रेण । श्वीकृष्णकरृपाकटाक्षैः नितरां शुद्धचित्तस्य न विचारशास्त्रापक्षेत्याशयेनाह-सत्यमिति । तथाप्यतथाभूतान्मन्दाधिकारिणः प्रति विचारशास्त्र- मावरयकमित्याशयेनाह्- वेदान्ता यद्यपीति । स्वतः प्रामाण्यात्‌-साक्षिमात्रभास्यं प्रमात्वमुत्सगंत प्रापय्य । जनयन्ति--उत्पादयन्ति | संशयप्रतिवन्धेन-तात्पयंसंशयरूपदोषनियतप्रमात्वावरणप्रयुक्ते- नापवादकेन प्रमात्वसंशयरूपेणाज्ञाननिवत्तिविरोधिना । निरपवादम्‌-उत्सगंसिद्धस्वतः प्रमात्वस्या- पवादकोक्तसंशयदान्यम्‌ । इदं च निवृत्तिक्रियाविशेषणम्‌ । तथा चौत्सागिकस्वत प्रमात्वस्य दोषसमव- घाननियतेन प्रमात्वावरणेनापवादात्‌ प्रमात्वसंशयोदयेनानिदिचतप्रमात्वकस्य साक्षात्कारस्य नाविद्या- निवत्तंकत्वम्‌, विचारे सति तु निर्चितप्रमात्वकसाक्नात्कारस्याविद्यानिवत्तंकतेति भावः । त्वम्पदा्थे- मोक्षवादिभिः मोक्षभागित्वेनाभिमते । शास्त्रतात्पयं ति । जीवस्वरूपस्य शुद्धस्यापि सृषुप्त्यादिसिद्धत्वेन ज्ञातत्वात्‌, ब्रह्मस्वरूपस्याज्ञातस्येव .सत्यादिवाक्येन शुद्धरूपेण ज्ञापयित्वा महावाक्येन जीवस्वरूपानु- वादेन ब्रहास्वरूपस्य तदभेदेन विधानात्‌, सत्यादिवाक्यविशिष्टमहावाक्यस्य विधायकत्वान्महा वाक्यस्यैव द्वारीभूतशुद्धजीवोपस्थितिहेतुत्वम्पदवत्ततेन शुद्धजीवानुवादकत्वात्‌, शुद्धब्रह्मण्येव शास्त्र १० १५ ७ २५ २०५ प्रथमदलोकावत्तरणम्रन्थः अम्यदहितत्वेऽपि त्वम्पदाथेस्य शासत्रफलमोक्षमागितया ततोऽप्यभ्यहिततवात्‌। तत्र देहाकारेण परिणतानि चत्वारि भृतान्येव त्वम्पदाथं इति चार्वाकाः । चक्ष रादीनि प्रत्येकमित्यपरे । मिकितानीत्यन्ये । मन इत्येके । प्राण इत्यपरे । क्षणिकं विज्ञानमिति ण इत्यपरे । क्षणिकं विज्ञानमिति सगताः। ______ तात्पयंमिति ज्ञायते} महावाकप्राथंनिश्चयाद्पर्वं तत्त्वम्पदलक्षयस्वरूपयोरभेदनिर्चयात्‌ (भेदनिर्चय- सत्त्वात्‌ । मथवा जीवब्रहयस्वरूपयोरेकत्वेन शास्त्रतात्पयंविषयत्वनिश्चयस्य श्रवेणफरस्य कारे उक्त- विषयत्वरूपाभ्यहितत्वनिरचयेऽपि तदपूर्वं ) तत्त्वम्पदाथंयो्जी वस्व रूपस्येव ब्रह्यस्वरूपामिन्नतया ज्ञाय- मानस्य मोक्षभागित्वेन स्वीकारात्‌ जीवोऽभ्यहितः । शास्त्रतात्पयंविषयपेक्षया हि शास्वाधीनप्रति- पत्तिफलं मुख्यम्‌, तदर्थं तस्य ज्ञेयत्वात्‌ । फरपिक्षयापि फलकामो मुख्यः, तस्य॒ तद्गत- साक्ात्काररूपभोगजनकत्वादिति भावः । अम्यहितत्वादिति । प्रथमदलोके १ आचार्ये: पजितत्वादि त्यथः । तेन आचार्यः मोक्षभागित्वेन प्रथमतः जीवस्वरूपस्य विवेचितत्वात्‌ तत्रास्मामिरपि प्रथमं विप्रतिपत्तिरुच्यते । '्उच्यत इत्यथंलाभात्‌ आद्यइलोकंस्य प्राथम्येऽपि हेतुलाभः । | चार्वाकबोद्धमतोपपादनम्‌ देहेत्यादि । यद्यपि भूतानि जडस्वभावानि, तथाऽपि मदिराकारपरिणतस्यान्नस्य मादकत्ववत्‌ देहाकारपरिणतस्य भूतचतुष्टयस्य ज्ञातृत्वम्‌, 'स्थुलोऽदहं जानामि" इति प्रत्ययादिति भावः । चार्वाकंक- देशिनां मतान्याहु--चक्षुरादीनीति । तत्र मृते देहे ज्ञातृत्वाभावात्‌ पफरयामीत्यादिप्रतीतेश्चेन्द्रिय- मात्मा। तत्रापि चक्षुषः सवपिक्षया अधिकसुखहेतुत्वेन श्रं्ठत्वात्‌ तदेव ज्ञातु। तदभावे श्रोत्रमेव, अन्या- पक्षयाऽधिकसुखहेतुत्वात्‌। तयो रभव त्वगिन्द्रियम्‌, तद्धि यद्यपि रात्रिन्दिवं बहुधा विषयग्राहि चक्षुदश्रोत्रा पक्षया निकृष्टम्‌, तथापि रसनापेक्षया बहुधा विषयग्राहित्वेन श्रेष्ठम्‌] तदभावे रसनम्‌, प्रतिदिनमावर्यक- कायंत्वेन घ्राणपक्षया श्रेष्ठत्वात्‌ । त्तदभावे प्राणम्‌ । भिलितानीति । यावन्ति इन्द्रिधाणि एकशरीरे मरणपयंन्तं तिष्ठन्ति, तावन्तीत्यथंः । 'पर्यामी 'त्यादिप्रत्ययेभ्यः कस्यविच्चक्षुषः अधिकसुखम्‌ अधिक- विषयग्राहित्वमिन कस्यचिच्छोत्रादिनेव तदुभयमिति विनिगमकाभावात्‌ कस्य केनेन्द्रियेण तदुभयमिति परेण ज्ञातुमराक्यत्वाच्च । अन्यानीन्द्रियाणि आलोचनात्मकनिविकंल्पकसाघनत्वात्‌ नात्मा । मनस्तु सविकल्पकसाधनत्वादन्येन्द्रियप्रवृत्तिमूलस _्ुल्पादिमत्त्वात्‌ सवेतद्वीपवासिनामन्येन्द्रियाभावेऽपि सत्त्वाच्च आत्मेति केचित्‌ । सवंदा प्राणस्येकरूपत्वादमनस्कानामपि योग्यादीनां प्राणसत्तवात्‌ प्राण एवात्मेत्यन्ये । क्षणिकमिति । यद्यपि सत्यं सवं क्षणिकम्‌, तथापि ज्ञानमेवात्मा, ज्ञानभिन्ने ज्ञातरि मानाभावात्‌ । तत्राहमिति आलयविज्ञानं पूवंपूर्वेणेव उत्तरोत्तरं जायते । इन्द्रियादिजन्यं प्रवृत्ति- विज्ञानं षड्विधम्‌ । न च क्षणिकस्यात्मनः काठान्तरभाविभोगाथं प्रवृत्यनुपपत्तिरिति वान्यम्‌ । क्षणिकत्वभावनापरिपाकं विना स्थिरत्वगोचरानादिहढवासनान॒च्छेदात्‌ । उक्तपरिपाके तु रमोक्ष- प्राप्त्या प्रवृत्त्यभाव इष्ट एवेति वादिनः चत्वारः सौगताः । तत्र सर्वाधमः सौत्रान्तिकः स हि मन्यते घटपटादयो बहिविषयाः सर्वे नित्यानुमेयाः, घटाद्या- कारे हि ज्ञाने घटादीनां प्रतिबिम्बमुपलभ्य, 'तत्प्रतिनिम्बं बिम्बयुवंकं प्रतिबिम्बत्वात्‌ मुखादिप्रति १. न भ्रमिनं तोयं ˆ“ “““शिवः केवरोऽ्हमिति शोके । २. विप्रतिपत्तिरुच्यते इत्य्थलाभादिति । २. शुद्धविज्ञानधारारूपेदवःरप्रवेशरूपमोक्षप्राप्त्या । | = १ 9 .१५ + २० २१८ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तविन्दौ शून्यमिति माध्यमिकाः । देह न्द्रियातिरिक्तो देहपरिमाण इति दिगम्बराः बिम्बवदि'त्यन॒मीयते । ततः श्रेष्ठो वेभाषिकः । स हि घटादीनां प्रत्यक्षं नापलपति । तयोमंते भ्रम- स्थले शुक्त्यादौ रजताद्यभावेऽपि ज्ञानरूपमेव रजतादिकं जायते, तत्रेव चेदन्त्वादेः संसर्गाध्यासः । ततोऽपि श्रेष्ठो योगाचारः। स हि मन्यते घटादिकं सवं ज्ञानमेव, बहिरथंस्य परमाणुसमूहरूपत्वे स्थौल्यादिबुद्धयनुपपत्तिः, अवयवित्वे च *आवृत्तत्वानावृतत्वसकम्पत्वाकम्पत्वनीरत्वानीरत्वादि- विरुदढधधर्माध्परासस्य भेदकस्य बाधकत्वम्‌, अतस्तस्य दवं चत्वात्‌ तादात्म्यजातीयसम्बन्धस्य घटो द्रव्यमित्यादौ तु क्लृघ्त्वात्‌ तादात्म्यान्यस्य ज्ञानविषययोः सम्बन्धस्य कल्पने गौरवाच्च घटादिकं ज्ञानात्मकमित्याकारविरोषः ज्ञानस्य निरंशत्वात्‌ विरुढनानाकारत्वानां संशयादिस्थलेऽनुपपत्तेनं वास्तवः । एवं सवंबौद्धमते प्रमाणप्रमितिप्रमातारोऽपि ज्ञानस्य कल्पिताकाराः । प्रमेयप्रकारान- ५ रूपा प्रमितिः-ग्रमितिन्यवहारानुकूला शक्तिः प्रमाणम्‌, तदाश्रयः प्रमाता, पुवंपूवज्ञानादे रज्ञानमुत्पद्यते, ज्ञानं च सवं स्वविषयकम्‌, न तु ज्ञानान्तरविषयः अनवस्थाद्यापत्तेः । विज्ञानवादिमते घटादेः ज्ञानाकारस्येव विषयत्वेन ज्ञानानां क्षणिकानां भिन्न- कालीनत्वेन विषयविषयिभावसम्बन्याभावात्‌, त्रयाणामेषां तु विशुद्धक्षणिकविज्ञानभावनया तद्धारा- रूपे श्टाप्रवेशो मोक्षः । उक्तभावनारूपविज्ञाचस्य जीवसन्तानस्थस्य यस्मिन्‌ विशुद्धविज्ञाने हैतुत्वम्‌, तस्येर्वरसन्तानस्थेन तत्कालीनेन क्षणिकेन विज्ञानेन काघवादेक्यस्वीकारेण मुक्तजीवेश्वरसन्तान- योरेक्यसम्पत्त्या *जीवस्येश्वरसन्तानप्रवेश उच्यते । संसारिनानाजीवस्थानां तु विज्ञानानां नैकसन्तान- प्रविष्टतापत्तिः, मिथो विलक्षणत्वात्‌ । तत्सन्तानानां भिन्नकालगतसुषुप्तिपूर्व्परावधिकत्धेन तद्गत- जञानानां कायंकारणमावानापन्नत्वाच्च । सुषुप्तिहि विज्ञानसन्तानानां पूर्वापरावधिः । उक्तं हि पच्चपाद्यां बौद्धमतविवेचने--'सुषुपौ विज्ञानलेदस्याप्यभावात्‌ अकस्मादेव जागरेऽ्टमिति धीदशंना- दिति । बौद्धाधिकारादौ तु सुषुप्तावप्यालयविज्ञानं प्रवृत्तिविज्ञानरहितं पक्नान्तरमालम्भ्य स्वीकृतम्‌ । ततोऽपि श्रेष्ठो माध्यमिकः । स हि मन्यते विज्ञानरूपमपि सवं मिथ्येव । क्षणिकभावनया शून्य भावनया च आत्महानरूपो मोक्ष इति। तदेतत्‌ विज्ञानरूपात्ममिथ्यात्वमतमेव शून्यमात्मेत्यनेनोक्तम्‌। न हि शून्यं नाम किञ्चित्तत्त्वं तेनोच्यते । . मत एव तत्त्वस्य कस्यचित्त्वयानङ्खीकारात्‌ तत्त्वज्ञानं विना सवंबाधासम्भवेन सवंमिथ्यात्वासिद्धिरिति तन्मतं दूषितं भामत्याम्‌ । सवं मिथ्येति माध्यमिक- मतमिति खण्डकार रप्युक्तम्‌ । दिगम्बरमतम्‌ दिगम्बरा आहताः, अहूंत्नाम नित्यसिद्धः पुरूषः, तत्कतशास्त्रानुयायित्वात्‌ । ते च मन्यन्ते देहसमानपरिमाणः मात्मा, महान्तं देहं त्यक्त्वा न्यूनदेहग्रहणे आत्मनो ह्ासेऽपि न नारः । परिमाणः १. मवयवी उत्पततः पवंमावरृतः पदात्‌ स्पष्टः एवं पूवं निष्कम्पः पश्चात्‌ सकम्पः । २.--मिथ्याभरूताकारविदोषः ज्ञानस्य निरंशत्वात्‌ । १--तद्धारेति । शुद्धविज्ञानधारेत्यर्थः । ४. जीवस्येदवरसन्तानप्रवेरा उच्यते । नहि जीवसन्ताने जायमानस्य विशयुदधविज्ञानस्य विदूद्धविज्ञानस्वरूप- मोक्षस्ये्वरसन्ताने जायमानज्ञानाद्धदे मानमस्ति-पाठटः । १० १५ ९७ २५ २० भ्रथमदलोकावलरभप्रन्थः कतां भोक्ता जडो विभुरिति वैशेषिकतार्किकग्रभाकराः । जडो बोधत्मक इति माषाः । मोक्तेव केवलबोधात्मक इति साङ्खयाः पतञ्जटिश्च । २९९ भेदेऽपि द्रव्यस्यानशात्‌ । आत्मा सन्ततोध्वंगतिस्व भावोपि कमंपाहेनाऽपि बद्धत्वात्‌न संसारकाठे ऊध्वं गच्छति । कमंणामत्यन्तोच्छेदे तु सततोध्वंगति लभते, सेव मोक्षः; अखोकिकाकारगमनं वेति। आस्तिकदशनानि नास्तिकानां षडदक्षेनीमुक्त्वा आस्तिकानां तामाह--कंतेत्यादि । वेशेषिकादयस्तु आत्मनः सुखदूःखयोगात्‌ तद्धेतुभूतं विहितनिषिद्धक्रियाकतुत्वमाव्यकम्‌ । स च ज्ञानस्वरूपभिन्नत्वाज्जडः । जानामोति, ज्ञानाश्रयत्वेन स भाति, न ज्ञानरूपत्वेन । सवंमूतंसंयोगित्वरूपविभुत्वमपि तस्यावदय- कम्‌ । अणुपरिमाणत्वे हि देहव्याप्त्यभावेन युगपन्नानावयवावच्छिन्नसुखादिसमवायित्वं न स्थात्‌, प्रत्यक्षविषयता च न स्यात्‌, महत्त्वस्य तस्यां प्रयोजकत्वात्‌ । मध्यमपरिमाणत्वे च सावयवत्वेन जन्यत्वापत्तेजन्यभावत्वेन विनारित्वापत्त्या परममहुत्परिमाणवत्त्वस्वीकारेण विभत्वोपपत्तिः। देहादि- भिन्नत्वेन अल्मज्ञानपरिपाकात्‌ आत्यन्तिककमेच्छिदेनात्यन्तिकदुःखोच्छेदरूपमोक्ष इत्याहुः । तादृज्ञ- मेव भाटरमतम्‌ । अलत्यन्तदुःखोच्छेदः नित्यसुखसाक्षात्कारो वा मोक्षः, मोक्षकाले हि चक्षुरादि- विच्छेदेऽपि मनसो विच्छेदास्वीकारात्‌ कमंरूपस्य प्रतिबन्धस्योच्छेदेन नित्यसुखविरिष्टतयाऽऽ्मानं मनसंव साक्षात्करोति । आत्मनस्तु अंशद्वयमस्ति । चिदंशेन द्रष्टृत्वम्‌, "सोऽहमि'तिप्रत्यभिनज्ञा- विषयत्वादिकं च, अचिदंशेन ज्ञानसुखादिरूपपरिणामित्वं च, “मामहं जानामीति ज्ञेयत्वं च ज्ञान- रूपातोन्द्रियव्यापारेण ` विषयनिष्ठल्ञाततारूपसंवित्कतुत्वं चेति विरोषः। भोक्तवेति । न तु कर्ता, बुद्धिरेव कर्त्री, तदविवेकादात्मनः .कतुत्वव्यवहारः, सवंत्रैव हि भ्रमस्थले विषययोः असंसर्गाग्रहात्‌ संसगंव्यवहारः, ध्मिधमंज्ञानयोर्भदाज्ञानाच्च ज्ञानेकत्वव्यवहारः, न तु विरिष्टं ज्ञानमस्ति, अन्यथा- स्यात्यनभ्युपगमात्‌ असंसर्गाग्रहश्च दोषात्‌ । एवं चासंसगंग्रहेण न कस्यापि बाध इति राघवम्‌ । अतं एव शभ्रमस्थले प्राभाकरोऽप्येवमाहेति भावः । केवलबोधात्मक इति । असङ्खस्वप्रकाशकूटस्थ- चिदात्मकः । अत एव भोक्ता । सुखदुःखाभ्यां विद्यमानाभ्यां बुद्धिधर्माभ्यामविवेकोपलक्षितान्‌भव- स्वरूपं हि भोक्त॒त्वम्‌, तच्च सत्यमेवेति भोक्तवात्मा । तस्य बृद्धिविवेकन्ञानेन संप्रज्ञातासंप्रज्ञातः समाधिपरिपाकपयंन्तेनाविवेकनिवृत्त्या दुःखात्यन्तोच्छेदो मोक्ष इति विशेषः । सर्वास्तिकमतसारमत- माह्-अविद्ययेत्यादि । वेशेषिको हि आस्तिकानामधमः, शब्दप्रामाण्यानभ्युपगमेन वेदप्रामाण्या- नङ्खीकारात्‌ । वेदप्रामाण्यस्वीकतु णां मध्येऽपि ताकफिको न्यूनः, असङ्गो ह्ययं पुरुष" इत्यादिशुद्ध- जीवप्रतिपादकश्रुतीनां तत्त्वमसीत्यादिश्रुतीनां च अभेदभावनापरत्वाभ्युपगमात्‌, इदं सर्वं यदयमात्मा सवं खल्विदं ब्रह, ब्रहोवेदं सवंमि 'त्यादिश्रुतीनां च ब्रह्मकतुंकं विश्वमित्यथंकत्वाभ्युपगमात्‌ । प्रभाकर- भटुयोस्तु वेदान्तदशंने विद्रेषाभावः- इत्याह्‌ नास्तिक्यनिराकरिष्णु रात्मास्तितां भाष्यकृदत्र युक्त्या । हढत्वमेतद्विषयस्तु बोधः प्रयाति वेदान्तनिषेवणेन ॥ ` इति तकचरणीयभटुकारिकया वेदान्तदशंनपुरस्का रात्‌ । “आत्मा निष्प्रपञ्चं ब्रहोव, तथापि कमंप्रसङ्किने न तथा वाच्यम्‌ । उक्तं हि श्रीकृष्णेन भगवता- न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कमंसद्कधिनाम्‌ । १५ २० ९५ २२० न्यायरत्नावरीयुतसिद्धान्तविन्दौ अविचया कत्‌ त्वादिभाक्‌ परमाथतो निषेमेकः परमानन्दबोधरूप एवेत्यौपनिषदाः एवं सामान्यतोऽ्दम्प्रत्ययसिद्धे चिदात्मनि बादिविभ्रतिपत्तिमिः सन्दिग्धे अरहम्परत्ययस्या- लम्बनविषशेषनिणयायाह भगवानाचायेः न भूमिनं तोयं न तेजो न बायुने खं नेन्द्रियं वा न तेषां समू | अनेकान्तिकत्वात्‌ सुषुप्त्येकसिद्धस्तदेकोऽवरशिष्टः शिवः केबलोऽहम्‌ ॥ १ ॥ अस्याथेः-अहम्‌-अहम्प्रत्ययारम्बनम्‌। एकः-अद्वितीयः। अवशिष्ट सवे- दरेतबाधेऽप्यबाधितः। शिवः-परमानन्दबोधरूषः । तस्येव मङ्गररूपत्वात्‌। केवलो निधंमेकः ~ -------------=---=---=--- षव =-= > रस न्न्नम-----==-=------- वन्ा इनि प्रभाकरग्रन्थगतोक्तः। तथापि भटः जडबोधात्मक आत्मेति स्वग्रन्थस्थवाक्येन अविद्योपहितचिद्रूप आत्मेति सूचनात्‌, प्रभाकरेण स्वप्रकाशजन्यबोधाश्चयोऽचिद्रूप आत्मेति स्वग्रन्थे कथनात्‌, प्रपञ्चज्ञानेऽन्यथाख्यातित्वमात्रस्याप्यकथनाच्च प्राभाकरो भट पिक्षया न्युनः। भाटरा अपि साङ्भयपातज्ञखापक्षेया न्यूनाः, साङ्कयादिवत्स्वग्रन्थे आत्मन असद्धत्वायनुक्तः । साद्खचास्तु पातञ्जखपक्षया न्यूनाः, क्लेरकमंविपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविरोष ईरवर' इति सूत्रेण हि पतज्ञछिः ईश्वरं स्वीकृतवान्‌ न तथा साद्या इत्याशयेन वेशेषिकादिनिरदेरोत्तरं ताकिकादीन्‌ निरदष्ट- वानाचायंः । निध॑मेकत्वे हैतुमाह-अविद्यया कत्रुं त्वादिभागिति । अविद्यात्मककंतुंत्वादिमानित्यथंः । सन्दिर्धे--'शरीरादिस्वभावो न वे'ति विरेषतः सन्दिग्धे । अहमित्यादि । अहुम्प्रत्ययस्य यदालम्बन- विशेषो देहाद्यात्मकतया भासमानं स्वरूपं तस्य भूम्यादिभिन्नतया निणंयायेत्यथः । अहुम्प्रत्यया- लम्बनं-देहादितादात्म्येन भासमानं स्वरूपम्‌ । अद्वितीय इति । "एके मुख्यान्यकेवला' इति कोशादावेकराब्दस्य नानाथेकत्वोक्तावपि प्रकृते पदान्तरेणेवात्मनः प्रपञ्चापेक्षया मुख्यत्वान्यत्वयोर्लभिाद्‌ केवलाथत्वमेव । केवलत्वं च इतरसम्बन्धशून्यत्वम्‌ । तत्रैकेन घटेन जलमाह्रेत्यादौ घटत्वादिसंसृष्टस्य करणत्वादौ तात्पर्यावधारणातु एकपदाथंसङ्ोचकल्पनया घटान्तररूपेतरसम्बन्धशुन्यत्वबीधः । प्रकृते तु शुद्धस्वरूप एव तात्पर्यावधारणेन सङ्कोचकाभावात्‌ आत्मभिन्नरूपद्रितीयमात्रशुन्यत्वं बुध्यत इति भावः । अविष्टपदमुपयुक्तसंसृष्टमनुपयुक्तं बोधयति । प्रकृते च आत्मा ज्ञानेनोच्छेयतया नोपयुक्तः उच्छेद्यप्रपञ्चसंसुषटरचेति स एव तत्पदाथं इत्याशयेनाह-अवश्शिष्ट इति । ननु शिवपद- मिष्टाथकम्‌, कथं परमानन्दाथंकमुक्तं उच्छेदयप्रपञ्चसंसृषटचेति श्न एव तत्पदाथं इत्याशयेनाह्‌-अवशशिष्ट इति । ननु शिवपदमिष्टाथंकम्‌, कथं परमानन्दाथंकमुक्तं तत्राह- तस्येति । भद्रि । इष्टेत्यथंः । ननु एकपदं द्वितीयाभावसंसृष्टपरं न वा ? आद्ये द्वितीयसामान्याभावसंसगंग्याघातः, संसगंस्यव दवितीयत्वात्‌, सत्यकामादिश्रुतीनामपि सत्यकामत्वादिसंसृष्टपरत्वापत्तेस्च । द्वितीये एकपदवेयथ्यंम्‌ सद्धितीयत्वश्रमानिवत्तकत्वात्‌ तत्राहु-केवलो निधंमंक इति । धर्माभावोपरक्षित इत्यथंः । तथा च पूर्वोक्तरीत्या उपलक्षणतया दवेताभावसम्बन्धज्ञानस्यापि सद्वितीयत्वश्रमनिवतंकत्वसम्भवात्‌ एकपदं न संसृष्टपरम्‌^ । अत एव 'एकमेवाद्वितीयमि'ति श्रुतौ एकपदेन सजातीयस्य अद्वितीयपदेन .विजाती- यस्य एवकारेण धमस्य ब्रह्मणि निषेधः, एवं च एकपदेन सजातीयविजातीययौः केवलपदेन धर्माणां ` १. न द्वितीयामावसंमृष्टपरम्‌ । १० 6 २० २९५ प्रथमरहलोकः तेनाद्धितीयः सवप्रमाणाबाध्यः परभानन्दबोध एवाहम्पत्ययालम्बनमित्यौपनिषद- पश्च एव भ्रेयानित्यथेः । एतदपपादनायेतरवादिमतानि निराकरिष्यन्‌ प्रथमं दहात्मवाद्‌ निराकरोति- न भमिनं तोयं न तेजो न वायुने खमिति। अत्राहमिति सवत्र प्रत्येकं नना सम्बध्यते । या भ॒मिः सोऽहं न भवामि योश्दं सा भमिने भवतीति च परस्परतादात्म्या- भावो द्रष्टव्यः । यद्यपि वादिना प्रत्येकं भम्यादिरात्मत्वेन नाभ्युपेयते संघातस्येव तदभ्युपगमात्‌, तथापि तन्मते अवयव्यनङ्गीकारात्यश्चमतक्वाभ्युपगमप्रसङ्गन च संयोगादि. सम्बन्धानस्युपगमात्‌ संहन्तुरभावाच संघातो नोपपद्यत इत्यमिप्रत्य प्रत्येकमृतनिराकरणेन भोतिकदेहास्मदादो निर॑ङृतः। यथपि भतचतुष्टयतवादिनो मते आवरणाभव्रत्वेनाभि- २२९ मतस्य स्थिरस्यासत अक्रिाक्चस्य दहानुपदानत्वम्‌, तथाति सिद्धान्ते तस्य भावत्-- ~ ~ ~ ~~ ~~~ स 1 ~> निषेध इति न तयोः पौनसकत्यमिति भावः । ओौपनिषदपक्षः--श्रीमच्छङ्कुराचायमतम्‌ । श्रेयान्‌-- सवंमतेभ्य उत्कृष्टम्‌ । आत्मनि देहादेः देहादौ चात्मनः तादात्म्याध्यासेन दंह्‌ एवात्मेति ्रमोदयात्‌ तन्निवृत्यर्थं परस्परत।दात्याभावः प्रकृते विवक्षित इत्याहु--या भ्रुभिरित्यादि । संघातस्य-मिलित- भृतचतुष्टयस्य । तथापौत्यादि । तथापि तन्मते सङ्धातो नोपपद्यत इत्यभिप्रेत्य प्रत्येकभूतनिराकरणेन भौतिकदेहात्मवादो निराकृत इति योजना । सद्भातोऽवयवी वा ? संयुक्तचतुविधपरमाणवो वा क्षणिकचतुदिधपरमाणुज्ञस्वरूपो वा ? । तत्रायस्यानुपपत्तौ हैतुमाह--अवयनव्यनङ्खीकारादिति । कपालद्वयमेव घटः, कपाल्िकाद्रयमेव कपालम्‌, एवं वरुटिपयंन्तं विचारेण वुटेरन्यत्‌ किमपि न॒ प्रामाणिकम्‌, प्रामाणिकत्वे वा अवयवानामवयविनर्च द्विगणगर्त्वाद्यपकन्धिः स्यादित्यादियुक्तिभ्य अवयव्यस्वीकारादित्य थः । द्ितीयस्थानुपपत्तौ हेतुमाह्-पशचचमेत्यादि । चघ्वार्येव भूतात्मकानि तत्त्वानि । ,न च संयुक्तासंयुक्तस्वरूप वलक्षण्याय संयोगादिकमवश्यं वक्तव्यमिति कथं चत्वार्येव तत्त्वानीति वाच्यम्‌ । चतुविधपरमाणृनां क्षणिकत्वात्‌ संयुक्तत्वेन पराभ्युपगतस्वरूपस्यासंयुक्तत्वेन पराभ्युपगतस्वरूपद्धिदन वेलक्षण्योपपतत्या संयोगादिस्वीकारस्य ग्ययत्वात्‌ । घट इति उपकभ्य- मानास्त्रुटय एव हि चटस्वरूपाः । तदवंवादिनश्चार्वाकंस्य मते पञ्चमतत्त्वाभ्युपगमप्रसङद्खेन संयोगा- ` दिकं न स्वीक्रियत इति भावः। नन्देवं अहमित्याकारकधोविषयत्रुटिसङ्घखात एवात्मास्तु इत्या- शङ्कयोक्तत्रिविधसङ्कातानामनुपपत्तौ हेतुमाहू--सहन्तुरभावादिति । शरी रोत्पत्तेः पूवंमात्मनोऽभावात्‌ न चेतनस्य व्यापाराच्छरीरोत्पत्तिः। = च प्रर्थास्वीकारेणानादिमतापितृपरम्पराव्यापारेण शरीर- ` रूपसङ्कातोत्पत्तिरिति वाच्यम्‌ । शरीरवेचिव्ये हि नियामकमदृष्टं हृष्टं षा वाच्यम्‌ ? । नाद्यः । प्रव्यक्ष- मात्रप्रमाणस्वीकारात्‌ परलोकस्वीकारप्रसद्धाच्च । नान्त्यः। एकजातीयेन मातापितव्यापारेण उत्पन्नयोः यमल्योः वैलक्षण्यस्य अट्टं विनानुपपत्तेः, कारणान्तरस्यापि प्रव्यक्षप्रमाणेनासिद्धत्वाच्च । तथा च क्षणिकनुटिसमुदायस्य दृष्टादृष्टद्ा रा सद्खातयितृरूपो यस्संहन्ता तदभावात्‌ सङ्कातस्योत्पत्य- सम्भव इति भावः। निराकरणेन--आत्मत्वनिराकरणेन । भौतिकेति-मूतसमुदायसरूपेत्यर्थः । ` निराकृत, इति । समदायस्यं प्रत्येकानतिरेकादिति लेषः | यद्यपीत्यादि ! चार्वदिःदिनास्तिकानां मते भूतचतुष्टयमेव तत्त्वे तदपि क्षणिकम्‌, 'यतसत्‌ तत्‌ क्षणिकमि'ति नियमात्‌ । कथमुक्तनिग्रम इति चेदुच्यते । यत्र यस्य समर्थ्य तस्य तत्साधने विलम्बो _ १० १५ २५ २३०५ २२२ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तविन्दौ देहोपादानल्वाचङ्गीकारात्‌ तत्राप्यात्मत्वप्रसक्त्या तक्निराकृतम्‌ । अथवा न ॒बायु- रित्यन्तमेव देहात्मवादस्य निराकरणम्‌, न खमिति तु शन्यवादस्य, खशषब्दस्य शुन्य- वाचकत्वात्‌ । नेन्द्रियमिति प्रत्येकमिन्द्रियाणामात्मत्वनिरासः। न तेषां समूह इति मिलितानां भतानां देहावयन्याकारेण परिणतानामिन्दियाणां च मिकितानां निरासः पूलं संघातमनभ्युपगम्य प्रत्येकं भतानि निराकृतानि, अधूना तु संघातमभ्युपगम्यापि निराकृतानीति मेदः । भृतनिराकरणेन भो तिकयोः प्राणमनसो्निरासः। मनोनिराकरणेनं मनोवृत्तेः ` क्षणिकविज्ञानस्य देहातिरिक्तस्य कत्‌ त्वभोक्तृत्वादिविशिष्टस्य च निरासः । सिद्धान्ते ज्ञानेच्छासुखादीनामन्तःकरणाश्रयत्वाभ्युपगमात्‌। कामसङ्कल्पादीन्प्रकृत्य नास्ति, विलम्बोऽस्ति चेत्‌ सामथ्यंमेव न स्यात्‌, तथा च॑ यावत्य॒ कार्येष॒ सामथ्यं यस्य, तावतां द्रितीयक्षणवृत्तीनां प्रथमक्षणस्थितन तेन सिद्धिरिति द्ितीयक्षणवत्तीनां तेन न कस्यचित्‌ त॒तीथादिक्षण- वृत्तिनस्सिद्विः, अतो द्वितीयादिक्षणे सत्त्वं वस्तुनो नास्ति, कायंकारित्वमेव हि वस्तुनः सत्त्वम्‌, तस्मात्‌ सत्यं क्षणिकम्‌ । यत्त॒ अलीकं तस्य कायंकारित्वाभावेन सत्वाभावात्‌ नोक्तरीत्या क्षणिकत्वमिति स्थिरत्वमिति प्रमाणागोचरत्वेऽपि विकल्पधीविषयत्वेन व्यवहारः तस्य, तथा च आवरणाभावरूपा- कारास्याभावत्वेनाखीकत्वादसत्त्वस्थि रत्वावहयकत्वात्‌ देह प्रत्युपादानत्वाभाव इति भावः । सिद्धान्ते-ओौपनिषदमते। आत्मत्वभ्रसक्त्येति । अवयविखण्डनयक्तिभिराकाशादिस्वरूप- एव देहो वाच्यः, तथा च आकाशा्िप्रत्येकस्यापि आत्मत्वप्रसक्तिरिति भावः। तच्निराकृतम्‌- भआकारास्यात्म.वं निराकृतम्‌ । प्रसिद्धमतनिराकरणप्रस्तावे आधुनिकपक्चनिराकरणस्यास द्धतत्वा- दाह-अथ वेति । शून्यवादस्य-श्षणिकज्ञानरूपात्मा मिथ्येति वादस्य । खशब्दस्य शून्य- वाचकत्वात्‌--शून्यपदसमानार्थकत्वात्‌ । तथा च खं नात्मेत्यस्य मिथ्याभूतविज्ञानं नात्मेत्यथैः, खपदस्य सत्यत्वून्यात्मकमिथ्याविज्ञ।नबोधकत्वात्‌ । प्रत्येकमिति । इन्द्रियपदस्येन्द्रियत्वरूपेण सवे न्द्रियबोधकत्वात्‌ सर्वेन्द्रियेष प्रत्येकमात्मत्वनिर।करणमिति भावः। मिलितानां भूतानां- संहतानां पाथिवादिप रमाणनामात्मत्वेन चार्वाकिस्वीकृतानाम्‌ । परिणतानामिति । यद्यपि चावकिणावयवी न स्वीक्रियते तथाप्यन्यैस्तत्स्वीकारात्तत्रापि प्रसक्तमात्मत्वं निरस्तम्‌, अवयवावय- विनोस्तादात्म्यमते अवयविनः अवयवसमृहात्मकत्वात्‌ समूहपदेन निर्देश इति भावः। अनभ्युपगम्य- उपपद्यते इत्यस्वीकृत्य । उपगम्य--उपपद्यत इति स्वीकृत्य । भूतनिराकरणेनेति । न तेषां समूह्‌ इति वाक्येनेत्यर्थः । प्राणमनसोरिति । अपिशब्ददरेषः । मनोनिराकरणेनेत्यादि ! मनोनिराकरणेन क्षणिकविनज्ञानस्य कतुंत्वभोक्तृत्वादिविरिष्टस्य च निरासं इत्यन्वयः । ननु मनोनिरासेन कुतस्तयो- निरासः, "विज्ञानमेव सव॑मि'ति योगाचारमते मनस एवास्वीकारात्ताकिकादिमते कतुंत्वादिविशिष्टस्य मनोभिन्नत्वादित्याश द्गुथ तयो्हुतुगभं विशेषणमाह मनोवृत्तेरिति । मनःपरिणामत्वेनास्मत्सम्म- तस्येत्यर्थः । देहातिरिक्तस्य-देहमन आदिभिन्नत्वेन ताकिकादिस्वीकृतस्यापि । तथा च तेषां समूह्‌ इत्यस्य भोौतिकत्वेनास्मत्सम्मत इत्यथंकत्वात्‌ योगाचारादिस्वीकृतक्षणिकविज्ञानस्य ताकिकादि- स्वीकृतकतुंत्वादिवििष्टस्य च मन्मते मनःपरिणामत्वात्‌ भौतिकत्वेनास्मत्सम्मतत्वात्‌ त्तयो रात्मत्व- निरास इति भावः । कतुंत्वादिविरि्स्य भौतिकत्वमस्मत्सम्मतं श्रुतिसिद्धत्वादित्याह-ज्ञानेत्यादि । १० १५ ९० ५. २०५ प्रथमदलोकः "एतत्सर्व मन एवेति श्रुतेः । तेन देहमारम्य केवलमोक्तृपयेन्तानां ततद्ाचभ्युपगता- नामनात्मत्वं प्रतिज्ञातं भवति । तत्र हेतमाह-अनेकान्तिकत्वादिति । व्यभिचारितात्‌ विनाश्चित्वादिति यावत्‌ । आत्मनो देशकालापरिच्छिन्नत्वात्तत्परिच्छिननानां षटादि- बदनात्मतात्‌ ध्वंसम्रागमावयोश्च अरहीतुमशक्यत्वात्‌ अनात्मनां जइत्वात्‌ स्वमिन्गस्य मन एवेति। धमंधर्मिणोस्तादात्म्यमेव सम्बन्ध इति कामादिमनोधर्माणाम्मनस्तादात्म्योक्तिः | तेनेति। भूतनिराकरणेनेत्याययुक्तव्याख्यानेनेत्थंः । केवलभोक्तुपयन्तानामिति । मोक्तंव आत्मा न तु कर्ता इति साह्कुथमते भोक्तृत्वमात्मनः नानुभवस्वरूपत्वमाव्रम्‌, मोक्षेऽपि भोक्तृत्वापत्तेः; किन्तु सुखदुःखसंसृषटानु- भवरूपत्वम्‌ । तथा च भौतिकमनः परिणामसुखादिसंसृष्टरूपेण भौतिकस्यात्मनोऽप्यनात्मत्वं प्रतिज्ञातं “न तेषां समूह" इत्यनेन सम्भवतीति भावः । तत्रेति । देहादिष्वनात्मत्वप्रतिज्ञायामित्यथंः । व्यभि- चारित्वादिति। सर्वेषु देशकालवस्तुषु सम्बध्य वत्तंते एवेति नियमरहितत्वादित्यथंः । क्वचिहेदो काले वस्तुनि वत्तंमानो यः अभावः तत्प्रतियोगित्वरूपे पयंवसितहेतौ वत्तंमानपयंन्तवेयर््यादाहु- विनाशित्वादिति । विविधो देशकाल्वस्तुगतः नाशः अदशनं यतः स दिनाः, संसर्गाभावतादात्म्या- भावयोरन्यतरः तद्विरिष्त्वात्‌ ततप्रतियोगित्वात्‌, अभावप्रतियोगित्वादिति यावत्‌ । अभावप्रति- योमित्वादिति हैतुकरणे अभावपदवेयर्थ्यात्‌ अभावस्यैव प्रतियोगितासम्बन्धेन हेतुतेति बोध्यम्‌ । यथाश्रुतं तु विनाशित्वादित्यसङ्कतम्‌, आत्मनः इत्यादुत्तरग्रन्थेनाभावप्रतियोगित्वस्यात्म- भिन्नत्वं प्रत्यव्यभिचारित्वप्रतिपादनवेयर्थ्यात्‌ । अथवा अभावप्रतियोगितात्वरूपसामान्यधमं- विरिष्टस्याव्यभिचारत्वप्रतिपादने ध्वंसप्रतियोगित्तात्वरूपधमेविरिष्टस्य सुतरां तददधवतीत्यादये- नात्मन इत्यादेरुक्तत्वात्‌ यथाश्रुतमेव विनाशित्वादिति रम्यम्‌ । ननु विनारित्वस्यात्यान्यत्वं प्रति व्याप्यताग्रहो न सम्भवति तकभिवादित्याशङ्कयानात्मत्वस्य विनाशित्वहेतुकत्वे हेतुकथन- दारा ताहशव्याप्यताग्राहुकं तकं सूचयत्ि--आत्मन इत । तथा च विनारित्वात्‌ अनात्मेत्यने- नोक्तं अनात्मत्वनिष्ठे विनारित्वहेतुकत्वे हेतुः-देदकालपरिच्छिन्नानां घटादिवदनात्मत्वादिति, तत्र हितुः--आत्मनो देशकालेत्यादि । आत्मन इति आंत्मत्वावच्छेदेनेति शेषः । देशकाला- परिच्छित्नत्वात्‌-देशकालवृत्यभावप्रतियोगिभिन्नत्वग्रहात्‌, तत्परिच्छिन्नानां-देशकालवृत्यभावगप्रति- योगिनां ताहशत्वावच्छेदेनेति शेषः । अनात्मत्वात्‌-अनात्मत्वग्रहात्‌ । तथा च आत्मत्वन्यापकम- परिच्छन्नत्वमिति ग्रहात्‌ परिच्छिन्नत्वरूपविनारित्वमनात्मत्वव्याप्यतया गृह्यते, परिच्छिन्नत्वं यद्य- नात्मत्वव्याप्यं न स्यात्‌ तदाऽऽत्मत्वव्यापकस्यापरिल्छिन्चत्वस्याभावो न स्यात्‌, भवति तु ताहशा- भावरूपम्‌, तस्मात्‌ अनात्मत्वव्याप्यमिति तकपयंवसानसम्भवादिति भावः । नन्वपरिच्छिन्नत्वस्या- भावाप्रतियोगित्वरूपस्यात्मत्वव्यापकतानिश्चये सति उक्ततकपयंवसानं वाच्यम्‌, स एव न सम्भवति तकभिावादित्याशङ्कय तन्निरचायकं तकं ज्ञापयितुमात्मनि ध्वंसप्रागभावाप्रतियोगित्वं तद्धेतुपन्यास- पूवंकमाह--न तस्य ध्वंसप्रागभावादित्यन्तेन ग्रन्थेन ध्व॑सभ्रागभादयोरित्यादिना । चकारेणात्मन ` इत्यनुषज्यते । आत्मनो ध्वंसप्रागभावयोः ग्रहीतुमदक्यत्वात्‌ = त॑स्य ध्वसप्रागभावावित्यग्रे अन्वयः | अशक्यत्वे हेतुमाह--अनात्मनां जडत्वादिति । अत्मभिन्नानां ज्ञानरूपत्याभावात्‌ आत्मभिन्नेनात्म- ध्वंसप्रागभावौ विषगीकतु न शक्येते इत्यध: । नन्वेकस्या आत्मव्यक्तेः ध्वंसप्रागभावौ अन्यात्म- २९३ १० १५ २९७ ५ ३० २२४ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ चात्मत्वाभावात्‌ आत्मन एकत्वेऽपि सुखदुःखःचाश्रयाणामन्तःकरणानां मेदामभ्युषगमाद्रच- ` वस्थोपपत्तेः । स्वेनैव स्वाभावग्रहणे विरोधात्‌ प्राह्यकाठे ग्राहकास्चात्‌ ग्राहकसक्े ग्राह्या- भावात्‌ कृतहान्यकृताभ्यागमग्रसङ्खाच न॒ तस्य ध्व॑सप्रागमावौ । सद्रपस्यात्मनः सवत्रानुगमाच नात्यन्ताभावस्म्भवः । व्यक्त्या गृह्येयाताम्‌, तत्राह-स्वभिन्नस्य चात्मत्वाभावादिति। यदात्मव्यक्तेः ध्वंसप्रागभावौ ग्राह्यौ, तद्धिन्नस्यात्मत्वाभावादित्यथः । नन्वात्मनो नानात्वमवर्यं वाच्यम्‌, अन्यथा यदा चत्रस्दुखी तदा मेत्रोऽपि अवश्यं सुखी स्यात्‌ । न च यदा चेँत्रशरीरे चन्दनादियोगः, तदा मंत्रशरीरे तस्यानियमात्‌ सुखानियम इति वाच्यम्‌ । व्यञ्चकचन्दनादियोगं प्रति त्वेकात्मनिष्ठादृष्टस्येव नियामकत्वात्‌ सवंशरीरेषु युगपच्चन्दनादियोगोत्प्यापत्तेः । न च शरीरविशेषे चन्दनादियोगं प्रति अदृष्टविशेषस्य हेतुत्वान्नोक्ता- पत्तिरिति वाच्यम्‌ । तदापि एकस्य तत्त्वदखंने सति कृत्रापि संसारो नोपलभ्येतेति आत्मनानात्वा- वद्यकत्वात्‌ तत्राहु-आत्मन एकत्वेऽपौति । व्यवस्थोपपत्तेरिति । यस्मिन्‌ मनसि चन्दनादियोग- हैत्वदृष्टमस्ति तत्रैवोक्तयोगोत्पत्तिः, मनस एव जीवविभाजकोपाधित्वे यस्य मनसो ज्ञानेनोच्छेद तदुपलक्षितजीवस्येव मुक्तिः, अविद्याया जीवविभाजकोपाधित्वेपि यत्र मनसि तत्य दशनं तदृपादान- भूताया एव तेनोच्छेद इति व्यवस्थोपपत्तेः। न च मनसि प्रमाणाभाव इति वाच्यम्‌, मम मन इदानीं प्रसन्नम्‌, इदानीं विक्षिप्तमि'ति साक्ष्यनुभवात्‌, अन्पत्रमना अभूवं नादशंम्‌' "एतत्सर्वं सन एवे '- त्यादिश्चं तेश्च तत्र मानत्वादिति भावः । नन्वात्मनेव स्वध्वंसप्रागभावौ गृद्येयाताम्‌ तव्राह- स्वेनेति । ग्रहणे-- विषयीकरणे । ननु भिन्नकालीनयोरपि विषयविषयिभावसमस्भवात्‌ आत्मनः स्वध्वंसादिविषयकत्वं न विरुद्धं तत्राह- ग्राह्य ति । ग्राह्ययोः--विषययोः आत्मध्वंसप्रागभावयोः काले ग्राहुकस्य--विषयिणः आत्मनोऽभावात्‌ ग्राहकस्य विषयिणः आत्मनः सत्वे प्राह्ययोस्तयोर- सत्त्वादित्यथः । आत्मनो विषयग्राहकत्वं नाम तादात्म्येन विषयसम्बद्धत्वम्‌ । तथा च भिच्नकालीन- विषये तादात्म्यासम्भवेनात्मनो ग्राहकत्वासम्भव इति भावः । आत्मनो ध्वंसप्रागभावाप्रतियोमित्वे, ग्रदीतुमशक्यत्वादिति हेतु सोपप्तिकमुक््ा हैत्वन्तर- मप्याहू-कृतेत्यादि । आत्मनो नाशस्वीकारे कृतस्य यागादिजन्याृष्टस्य फलाजनकत्वरूपा हानिः स्यात्‌, उपादानीभूतस्यात्मनो नाशे तदुपादेयस्पादृष्टस्य नाश्चावर्यकत्वात्‌, तथा च कतुः फल- प्राप्त्यभावेन प्रवृत्त्यनुपपत्तिः। आत्मनः प्रागभावस्वीकारे उत्पद्यमानस्यात्मनः पूवं सच्चिताहृष्टाभावेन तदकृतेनादृष्टेन भोगाभ्यागमो वाच्यः, स न सम्भवति, पित्रादिकरतेनादृष्टेन पृत्रादैर्भोगजनने मानाभावात्‌, तत्कल्पनापेक्षया लाघवात्‌ आत्मनोऽनादित्वफत्पनाया एवोचितत्वादिति भावः नन्वेतावतापि नात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वसावकतकलाभः तत्राहुू-सद्रूपस्थात । संवत्रानु गमादिति । घटस्सन्‌ पटस्सन्नित्यादिप्रत्ययेन दृर्यमात्रे सद्ूपसम्बन्यविषयीकरणादित्यधै; । ननु सद्रपस्य तादात्म्यमेव हृद्ये भाति, तस्थ च न सद्रपात्यन्ताभावविरोधित्वम्‌, अतः कथमुक्त ` प्रत्ययेनात्यन्ताभावनिरास इति चेदुच्यते, यथा इदं रजतमि'त्यादिश्रमस्थट रजताद।विदन्त्वादि- संसर्गोऽपि भासते न त्विदमादितादाल्यमात्रम्‌, अधिष्ठानस्य हि तादात्म्यमिव तद्नृ ्तिघमं- | संसर्गोऽप्यारोपेऽव्यस्यते, तथा च सद्रूपस्याधिष्ठानस्य तादात्स्यमिव तदवृत्तिधमंसंसर्गाऽपि १० ९५ २५ प्रथमरलोकः रेतस्य मिथ्यात्वेनाधिष्टानसत्तादात्म्यापन्नतयेव सिद्धात्‌ । === न =-= घटादावुक्तप्रत्ययेन श्रमरूपेण विषयीक्रियते । तद्वृत्तिधमंश्च सद्रूपात्मकसच्वनित्यत्वादिकमेव स्वस्यव स्वस्मिन्‌ कल्पितघमंत्वस्वीकारात्‌ । तथा च सद्रूपसत्त्वाद्याधारत्वस्य सद्रूपेऽपि सत्त्वादृक्त- प्रत्ययविषयतया दृहथमात्रेऽपि सत्त्वाच्च सद्रेपस्य सवंधमंत्वेन न कृत्राप्यत्यन्ताभाव इति भावः| नन्वेतावतापि नान्योन्याभावाप्रतियोगित्वसाधकतकंलाभः तव्राह-देतेस्येत्यादि । टेतस्य तत्तादात्म्या- भावानुपपत्तिरिति योजना 1 तादात्म्येनाभावस्तादात्म्याभावः भेद इति यावत्‌ । ननु तादात्म्यस्य मिथ्यात्वेन तद्त्यपि दृश्ये तदभावः सिद्धान्तेऽपि स्वीक्रियत एवेति कथं तदनुपपत्तिरिति चेन्न | तादात्म्याभावपदस्य भेदाथंकत्वात्‌ । ननु तादात्म्यबलादेव दृग्ह्ययोभभेदोऽपि वाच्य एवं अत्यन्ता- भिन्नयोस्सिद्धान्ते तादात्म्यास्वीकारात्‌ । तत्राहु-सत्तादात्म्यापन्नतयेव सिद्धत्वादिति । घट- स्सन्नित्यादिव्यावहारिकप्रमया व्यावहारिकिसत्तादात्म्यविरिष्टतयेव द्रेतस्य प्रमितत्वादित्यथंः । एव- कारेण व्यावहारिकप्रमया रग्टश्ययोव्यविहारकिभे ग्रहणं नास्तीत्युक्तम्‌, तथा च व्यावहारिकि- तादात्म्यान्यथानुपपत्त्या कल्प्योऽपि भेदः प्रातीतिक एव, कायंकारणभावादिज्ञानकाल एव तदन्यथानु- पपत्त्या भेदप्रत्ययात्‌ । न च प्रातीतिकेन भेदेनोपपाद्यं कायेकारणभावादिकमपि प्रातीतिकं स्यात्‌, कल्पितधूमान्यथानुपपत््या कल्प्यमानवह्लः प्रातीतिकत्व दशंनादिति वाच्यम्‌ । पव॑ते धूमादशेनेऽपि धृलीपटलादिकल्पितधूमान्यथानुपपत्त्या कल्पितवह्लैः व्यावहारिकत्वदशेनेन तथा निधमाभावात्‌ । भेदोपपा्यतादात्म्यादेः प्रातीतिकत्वरे सति समसत्तयोः तयोविरोधेन व्यावहारिकत्वावेश्यकत्वात्‌, कपालघटायोः कायंकारणभावस्य प्रातीतिकत्वे क्षतिविरहाच्च । अत एवारम्भणाधिकरणे भाष्रम्‌- न हि कायंकारणभावादिक वेदान्तिभिः स्वीक्रियते" इति । तादात्म्यगतमेदस्य प्रातोतिकत्वम्‌ यद्यपि तादात्म्यप्रत्ययमात्रे मेदसमानाधिकरणतादात्म्यत्वेन तादात्म्यस्य संसगंतया भानमिति सयुक्तिकमुक्तं चन्द्रिकायां मेदाभेदवादगप्रस्तावे प्रथममिथ्यात्वलक्षणविचारे, तथापि कायंकारणभावाद्य- ज्ञानदायां तादात्म्याप्रत्ययेनात्यन्ताभेदज्ञानात्‌ न भेदज्ञानम्‌, तदाहि-क्पालद्वयं घट ईइत्यादिप्रत्यये विषयः न घटत्वादिकं जातिः, किन्तु कपालद्वयत्वादिकमिति ज्ञायते । तथा चा्यन्तामेदे सत्ति संसर्गाभावादत्यन्ताभेदोऽपि न संसगं: किन्तु प्रकारः। न चैवं घटो घटः' 'तद्धटस्तद्धटदानि "त्यादाविव घटो नील' इत्यादावपि भ्रमत्वव्यवहारः स्यादिति वाच्यम्‌, साम्याभावात्‌ । "घटो तील' इत्यादौ घटे ओपाधिको भेदो भाति घटत्वे नीलत्वस्य यो भेदस्तस्येव घटानुयोगिकत्वनीलप्रतियोगिकत्वाभ्यां प्रातीतिकाभ्यां ज्ञानात्‌ । व्यादहारिकोऽपि भेदः ताभ्यां विशिष्टेन रूपेण प्रातीतिकं इति विवेकात्‌ उक्तभेदविषयके वटो नील ' इत्यादौ भ्रमत्वव्यवहारः । उक्तविवेकाभावे तुक्तभेदस्य व्यावहारिकत्व- ग्रहान्नोक्तज्ञाने भ्रमत्वव्यवहारः । 'तद्धटस्तद्ट' इत्यादौ तु भेदस्य प्रातीतिकत्वग्रहे नोक्तविवेकावेक्षा ओौपाधिकत्वाभावादिति तत्र तत्काले सदेव भ्रमत्वग्रह :, तथा च "घटो नील' इत्यादौ श्रमत्वव्यर्वेहार १. अविद्यात्मकनामरूपबीजग्याकरणापेक्षत्वात्‌ इत्यादिना का्यकारणमावो मिथ्यवयक्तम्‌ । अर्थतः अनुवादोःतयं न शब्दतः । २२५ १० १५. २५ २० २२६ न्यायरत्नावलीयुतसिंद्धान्तबिन्दौ शुक्तरजतादिवदध्यस्तस्य अधिष्ठानतादात्म्याभावानुपपत्तेः इष्ट एव । स च तद्धटस्तद्रानि'त्यादिस्थलीयश्रमत्वव्यवहारेण न तुल्यः, विरिष्टसत्ता सत्ते'त्यादावपि विशिष्टसत्तात्वस्य यो भेदः, तस्मिन्‌ शुद्धसत्त्वानुयोगिकत्वेन व्यावहारिकेण विरिष्टसत्ताप्रतियोगिकत्वं प्रातीतिकं कल्पितम्‌ । धमधर्मिणोटि व्यावहारिकतादात्म्यसत्वात्‌ न ग्यावहारिको भेदः । विरिष्ट- सत्तात्वं तु न शुद्धसत्तायां धमः, किन्तु विरिष्टायां अतः शुद्धायां तद्धेदः व्यावहारिकं एव । घटाकारामठटाकाशयोस्तु ओौपाधिकोऽपि भेदो व्यावहारिकः । घटमख्योस्तादात्म्याभावेन व्याव- हारिकयोस्तादात्म्यभेदयोः विरोधस्य दूषणस्याभावात्‌ । न च तादात्म्यं भेदो वा व्यावहारिक इति विनिगमकशन्यमिति वाच्यम्‌ । तादात्म्यान्यथानुपपत्या भेदस्य कल्पनीयतया तादात्म्यादेरूपजीव्य- त्वैन प्राबल्यस्येव व्यावहारिकत्वे प्रयोजकत्वात्‌ । एवं च॒ धघटस्स्नि 'त्यादिप्रतीतेस्तादात्म्यांशे प्रभात्वेऽपि भेदांरो भ्रमत्वं तद्व्यवहारदच । वस्तुतो विशेषणाभिन्नतया ज्ञायमाने विशेष्ये तादात्म्येन ` विदोषणप्रका रकन्ञानत्वं विरोषणांगे तादात्म्येन प्रमात्वम्‌, न तु विशेषणभेदसमानाधिकरणतादात्म्य- संसगंकत्वघटितम्‌ । तथा च विदोषणविरोष्ययोभंदाग्रहकाले न तादात्म्यप्रमा, तस्या भेदविषयकत्व- नियमेन श्रमत्वानियमङश्च, ज्ञानान्तरेण भेदग्रहेऽपि तादात्म्यप्रमासम्भवादिति ध्येयम्‌ । प्रातीतिक- भेदप्रतियोगित्वं च न परिच्छिन्नत्वम्‌, प्रातीतिकध्वंसप्रतियोगित्वस्यापि तत्त्वापत्तेरिति भावः । ननु 'घटस्सन्नि 'त्यादिप्रत्यये सत्ताजातेः समवायो भाति, न तु सद्रूपतादात्म्यम्‌, अतो हदयमातरे सद्रूपभेदस्य व्यावहारिकत्वमेवेत्यत्तोऽधिष्ठानेत्यन्तमुक्तम्‌ । द्वेतस्य--हदयस्य, मिथ्यात्वेन--सदरूपन्नान- निवत्यंत्वेन । रजतादिवत्‌--रजतादेरिव । अध्यस्तस्य--सद्रूपाज्ञानमूककश्रमविषयस्य । अधिष्ठानेति। कारणीभूताज्ञानाश्रयेत्यथंः । यथा शुक्तिरजतादेः शुक्तिज्ञाननिवत्यंत्वरूपमिथ्यात्वेन शुक्त्यवच्छिन्- सद्रूपाज्ञानकल्पितत्वेन उक्ताज्ञानाश्रयस्येदमवच्छिन्नसद्रपस्य तादात्म्येन भानम्‌, “रजतमिदं सदि'ति प्रतीतेः, तथा हर्यमात्रस्य सद्रषब्रह्यज्ञाननिवत्यंत्वरूपमिथ्यात्वेन सद्रूपाज्ञानकल्पितत्वात्‌ सद्रूप- तादात्म्येन भानम्‌, घटस्सन्नित्यादिप्रतीतेः । अज्ञानस्य स्वाश्रयतादात्म्यवेरिष्टयेनैव हर्यरूपेण परिणामकल्पनात्‌, अन्यथा सत्ताजात्या द्रव्यगुणकमंमात्रवत््या ध्वंसस्सन्नि'त्यादिप्रत्ययानिर्वाहात्‌, अनादिहक्यानामपि अनादिसत्तादात्म्यवििष्टतयेव प्रत्ययात्‌ । तथा च सवत्र सत्तादात्म्यविशिष्टतया भासमानटृश्ये सद्धेदस्य व्यावहारिकस्यासम्भवः । सद्रपेऽपि सद्रूपात्मकसत्ताधारत्वोपपादनाय कल्प्योऽपि सद्रूपभेदो न व्यावहारिकः, विचारदज्लायामेव प्रतीतेरिति भावः। ननु अनुमित्यादिरूपे गुरुत्वादिप्रत्यये सत्तादात्म्यभानानियमात्सत्तादात्म्याविषयकानुमित्यादि- सिद्धगुरुत्वादौ व्यावहारिकसद्दसत्तवे बाधकाभाव इति चेन्न । दतस्येत्यादिना सिद्धत्वादित्यन्तेन स्वंग्यावहारिकद्वेतज्ञानं स्वविषयीभूतद्रेतमात्रे सत्तादात्म्यविषयम्‌, भ्रमत्वात्‌, प्रातीतिकश्रमवदि त्यस्य सूचितत्वात्‌ । न चेदमनुपपन्नम्‌ । ज्ञानजनकसामग्रीमात्रं सत्तादात्म्यविशेषित्तमेव ज्ञापयतीति न्यिमस्यानुभवबलेन कल्पनात्‌) अत एव सर्वोऽपि विषयः कालसम्बन्धित्वरूपसततवेन भातीति भाटूाः^ | ज्ञानसम्बन्धित्वरूपसत्तवेनेति प्राभाकराः२ । अत एव सद्रूपाधारत्वस्यापि पूर्वोक्तरीत्या सवं दयेषु प्रतीतिसिद्धत्वात्सद्रूपात्यन्ताभावो न कुत्राप्यस्ति । न चोक्ताधारत्वस्य कल्पितत्वात्‌ तद्रति तदत्यन्ता- १. स्पष्टमिदं शास्त्रदीपिकायां ओत्पत्तिकसूत्रे । २. मितिमातृमेयप्रत्यक्नवादित्वात्‌ । १० १५ २० २५ २० 7 ० 4 प्रथमर्लोकः तेन आत्मा नाभवप्रतियोगो । अभावप्रतियोगिनश्च. देदेन्दियादयः तेनाऽमी नात्मानः। छिन्त स्वप्रकाशबोधरूपाख्ये आत्मनि अद्रतेऽप्यनादय भाव इव सद्रपात्यन्ताभावोऽप्यास्तामिति वाच्यम्‌ । बुद्धस्य सद्रूपस्यात्यन्ताभावो हि न प्रत्यक्षेण गृह्यते किञ्चिद्धमं विरिषप्रतियोगिकाभावस्येव तेन ग्रहणात्‌ । नाप्यनुमानादिना, व्याप्तिग्राहुकतर्काद्य भावात्‌; प्रत्यत "सत्यस्य सत्यमि 'त्यादिश्रुतिपीडनात्‌ सद्रपसम्बन्धिनि तदत्यन्ताभावस्वोकारे सद्रूपं मिथ्या स्यात्‌ । येन हि सम्बन्धेन यत्‌ यदरिष्टं तत्सम्बन्धावच्छिन्नं तस्य तवरिष्ठात्यन्ताभावप्रति- योगित्वं मिथ्यात्वम्‌ । तथा च सद्रपस्याधारे आधारत्वसम्बन्धेनाभावस्वीकारेण मिथ्यात्वापत्या उक्तश्रृतिः पीड्येत, आधारत्वादेस्तु हृश्यत्वादिना मिथ्यात्वानुमानमुक्तश्रत्या अनुग ह्यते इति ध्येयम्‌ । ध्वंसप्रागभावयोरित्यादिना आत्मन अभावाप्रतियोगित्वं स्थिरीकृत्य आत्मन इत्यादिना तत्पूवं- वाक्येन उक्तमथंमुपसंहरति--तेनेत्यादिना । तेन आत्मनः अभावाप्रतियोगित्वग्राहकमानसत्तवेन । आत्मा नाभावग्रतियोगी -आत्मत्वावच्छेदेन आत्माभावप्रतियोगित्वेन न गृह्यते । तेनेति । आत्मत्व- व्यापकतया गृहीतं यदभावाप्रतियोगित्वं तदभादत्वेन हैतुनाऽभावप्रतियोगित्वेऽनात्मत्वव्याप्यता- ग्रहात्‌ अनात्मरूपपक्षे वृत्तित्वग्रहाच्चानुमितिसम्भवेनेत्यथंः१ । नात्मानः--आत्मस्वरूपत्वाभाववन्तः यथाश्रुते आत्पभेदस्य साध्यत्वे तस्य प्रातीतिकंस्येव वाच्यत्वेन देहादयात्मवादिनं प्रति उपन्यासा- नौचित्येन ` असद्धतेः । आत्मस्वरूपत्वं चात्ममात्रविषयकधी विषयत्वम्‌ । ननु द्वैतस्य पूर्वोक्तमिथ्यात्वें दह्यत्वादिकमेव हेतुः, हश्यत्वादिकं च टृक्तादात्म्यादिरूपमु, तस्य कथं मिथ्यात्वग्धाप्यता अगप्रयोज- कृत्वादिसंभवात्‌ । अथ रग्हश्ययोस्तादारम्यमनुपपन्नम्‌, तस्थ ॒हृग्ह इयाभ्यां सम्बन्धान्तरस्वीकारे तस्यापि सम्बन्धान्तरम्‌ एवं तस्यापीति अनवस्थानात्‌ । तस्य ताभ्यां सम्बन्यान्तरास्वीकारे ताभ्याम- सम्बद्धस्य तस्य कथं तदुभयं प्रति सम्बन्धता, तथा च तत्तादासम्यमनुपपद्यमानं सत्‌ स्वमिव स्वप्रति योगित्वानुयोगित्वोपदहितत्वरूपेण ह्हश्यावपि मिथ्यात्वेन ज्ञापयतीति चेत्‌, एवमपि तत्तादात्म्योप- हितरूपेणेव हश इव दृश्यस्य मिथ्यात्वं स्यात्‌, न तदनुपहितरूपेणापि हश्यस्य । अथानुपपद्यमान- हक्सम्बन्धाघीनसिद्धकत्वात्‌ हश्यमात्रस्य मिथ्यात्वम्‌, र्ताहि वेदान्तवाक्यजज्ञानीयानुपपद्यमान- सम्बन्धाधीनसिदधिकत्वात्‌ आत्मापि मिथ्या स्थात्‌ अत आहु--किन्तु स्वग्रकाञेत्यादि । स्वप्रकार- बोधरूपे कल्पिता अनिवंचनीया एवेति योजना । स्वप्रकारातादाटम्यवज्जडस्यानुपपन्नत्वेन कल्पितत्व- मेवेत्यथः । अनुपपद्यमानस्सम्बन्ः स्वोपहितमेव मिथ्यात्वेन ज्ञापयतीति वेदान्तव क्यजवत्तिज्ञान- विषयत्वोपहितस्य मिथ्यात्वेऽपि न शुद्धब्रह्मणो मिथ्यात्वम्‌ । न हि यत्र यत्रानुपपद्यमानमस्ति तत्तन्मिथ्येति नियमे मानमस्ति । मिथ्योपहितं तु मिथ्येव, मिथ्याघटितत्वात्‌ । दक्तदात्म्यानुपहित- मपि सवं हश्यरूपं मिथ्या उक्तरीत्याऽनुपपद्यमानेन घटलत्वादिसम्बन्धेनोपहितत्वात्‌ । न हि हश इव हर्यस्य अनुपहिततं रूपमस्ति, हश्यग्राहकप्रमाणमात्रस्य सम्बन्धोपहितहश्यग्राहकत्वात्‌ निविकल्पक- १. शरीरादयो नात्मानः अभावयप्रतियोगित्वादित्यनुमितिः । २. देहात्मवादे तत्रात्मभेदः प्रतीतिकः । ३. सिद्धसाधनापत्तेः । २२७ ५ १० १५ २. ९५ >% २२८ न्यायरतनावलीयुतसिद्धान्तविन्दौ निवेचनीयाविद्याकन्पिता अनिर्वचनीया एषेति सिद्धान्तरहस्यम्‌ । नन्‌ बोधरूप आत्मेति तवाभ्युपगमात्सुषुप्तौ च बोधाभावात्‌ गादं मृढोऽहमासं न किञ्चिदवेदिषमिति सुप्रोत्थितस्य परामशात्‌ कथमव्यभिचारिता तस्येत्याश्ङ्कयाह-सुषुप्त्येकसिद्ध इति । अयमथः । आत्मनः सुषुनि्ाक्ित्वान्न तत्र तदभावः । अन्यथा मृढोऽहमास्षमिति परामशानुपपततेः प्रत्यक्षस्याप्रामाणिकेत्वात्‌ । प्रामाणिकत्वेऽपि सम्बन्धमगृह्णृतोऽपि तस्य सम्बन्धोपहित दश्यस्वरूप- ग्राहकत्वेन चरिताथंत्वात्‌ । अनुपरहितरूपग्राहुकप्वकल्पने गौरवात्‌ । वेदान्तजन्यधीतरिषयस्तु अनुप- हितमेव, तात्पर्यान रोधात्‌ । तच्च स्वप्रकाशचिदानन्दस्वरूपम्‌, अन्यथा स्वतःपुरुषाथंरूपमोक्षरूप- त्वानुपपत्तेः । तथ। च अनात्मानः केनापि स्वल्पेण निवंक्तुमशक्यत्वात्‌ अनिवंचनीयाः, उपहितः स्वीयसवंरूपेः अनुपपन्नत्वात्‌ विचाराऽसहत्वात्‌ मिथ्याभूता इति भावः । | ननु ताहि स्वप्रकाशे शुद्धतत्मनि न हश्यारोपस्सम्भवति, अप्रकाशमान एव शुक्त्यादौ रूप्याद्या- रोपदशंनात्‌; अथ अज्ञानसम्बन्धात्‌ तत्सम्बन्य इति चेन्न, तस्यापि तत्रासम्भवात्‌ अत आह- अनाद्यनिवेचनीया इत्यादि । इदमाद्याकारमनोवृत्तिनिगंमनात्‌ शुक्त्यादौ साक्षिरूपप्रकाशसम्ढन्धे सत्यपि अज्ञानसम्बन्धेन रूप्याद्यारोपात्‌ प्रकाशमानेऽप्यात्मनि अज्ञानात्‌ टृश्यारोपसम्भवः। न च हृष्टन्तेऽप्यसम्भवः, अनज्ञानस्यानादित्वात्‌ अनिवंचयीयत्वाच्च । प्रमाणजन्यज्ञानरूपेणेव प्रकाशेना- ज्ञानस्य विरोधः, न तु चित्प्रकाशेन । मन्ददीपान्थतमसयोरिव तयोः स्वीयसवंकाठेषु मिथः संसृष्ट तयंवोपलम्भात्‌ । अथापि तयोविं रोधः स्थात्‌ यद्ज्ञानम॒त्पद्येत | न ह्यन्धतमसमपि कृतमन्ददीपे गृहे उत्पद्यते । अथापि महालोकतमसोरिव समसत्ताकत्वे विरोधः स्थात्‌, अज्ञानं तु विचारासहत्येन मिथ्याभृत्तं न परमाथेचित्परकाशसमसत्ताकमिति भावः । सुप्तोत्थितस्य सुषुप्त्युत्तरं जाग्रतः पुरुषस्य अवेदिषमिति परामर्शादिति योजना । परामर्शात्‌--स्मरणात्‌ । अनव्यभिचारिता-अभावाप्रति- योगिता । सुषुप्तीति । मनोऽवच्छिन्नस्य जीवस्य ब्रह्मणो वा स्वप्नाध्यासोपादानत्वे मनोलयसहितं तद्विषयकमवस्थाज्ञानं सुषुप्तिः, रुद्धब्रह्मण एव तदुपादानत्दे तद्धिषयरःयूखाज्लारमेव मनोखयसहितं सा । तत्र पक्षद्रयेऽपि गाढं मृढोऽहमिति म्‌ लज्ञानस्योल्लखः । आद्यपक्ष न किञ्चिदवे{दपमिद्यनेन स्वप्नी पादानाज्ञानस्य, मनोऽवच्छिन्नचिदज्ञानस्येव ग्यावहारिकद्रपञ्चवषयकः्वस्वीकारादिति | अन्यथा ` किञ्चिदवेदिषमिति सवंन्ययवहारिकविषयकाज्ञानस्मुतेरनुपपनत्तेः । वस्तुतो घटादिव्यावहारिक- पदार्थानां सुषुप्तौ जगरकालीनेन अज्ञानान्तरावृतत्वेन प्रकाशाप्रसक्तेः स्वप्नहैतवज्ञानविषयत्वा- स्वीकारेऽपि जीवेशभेदचिदज्ञानसम्बन्धादो जागरे सदा भानेन प्रकाशप्रसक्तेः स्प्रप्नहेत्वज्ञानविषय- त्वावरयकत्वात्‌ । वर्वरकंमते जीवस्यानावृतसाक्लिताद।त्म्नेशस्य साक्षित्वेन च तयोभेदस्थ च अना- वृ तत्वेन सोक्षिभास्यत्वप्रसक्तेः न 'किञ्चिदवेदिष'मित्थनेनोक्तभेदादिविषयकेतया मनीभ्वच्छिक्नचिद- ज्ञानस्योल्टेखः, न तु घटादिविषयकतयापि । द्वितीयपक्षे तु रटोऽहम।समिव्याकारं मूटाज्ञानविषयके- स्मरणम्‌ ! न किञ्चिदवेदिषमित्याकारकं तु उक्तमेदादिविषयकस्य सुषुप्तःवनुभूयमानस्य स्वप्नानु- पादानस्यापि अज्ञानावस्थाविरेषस्य स्मरणमिति ध्येयम्‌ । अन्यंथ।त । सुषुस्िरूपाज्ञानविषयकसाक्षिणः सुषुप्िकालेऽन द्धीकार इत्यथः । ननु सुपुप्त्याकाराया अविदयावृत्तेरेव ताहशस्मृ तिहेतृत्वसम्भवेन कि १०५ १५ । 1 प्रथमहलोकः मादमानमितिमेयानां व्यभिचारित्वेऽपि तद्धावाभावसाधिणः कारत्रयेप्यव्यमिचारात्‌ । २९९ सुषुप्तिकालीनसाक्िस्वीकारेण तत्राहू-मातुमानमितिमेयानामिति । ज्ञातज्ञानकरणज्ञानज्ञेयव्यक्तीनां- व्यभिचारित्वेऽपि-साक्षिसम्बद्धे क्वचित्काले अभावेऽपि। कालत्रये-ज्ञात्रदेः पूवंकालस्थितिकालनाश- कालेषु । कालत्रयावग्परभिचारित्वे हेतुमाह-तद्धाबाभावसाक्षिण इति । ज्ञात्रादिस्वरूपतदभाव- भासकस्येत्यथः । यथा प्रतिकमंव्यवस्थायां वक्ष्यमाणरीत्या देहुस्थविषयस्थतदन्येषां मनोवृत्तिभागावच्छिन्न- चेतन्यानां प्रमातुप्रमितिप्रमाणरूपत्वम्‌, तथा सुषुप्तौ मनोवृ्यभावेन प्रमाणाद्यभावेऽपि अविद्याविरिष्टा चित्‌ ज्ञात्री, अविदयावृत्त्यवच्छिन्ना ज्ञानं तत्करणावच्छिन्ना ज्ञानकरणं विषयोपहिता ज्ञेयेति ज्ञात्रादि- साधकोऽनुभवोऽवद्यं वाच्यः । न ह्यविद्यावृत्तिरनुभवः येन तयेव स्मृतिर्वाच्या, अस्वप्रकाशरूपत्वेन स्वयं सन्दिग्धत्वेन सुषुप्त्याद्यर्थासावकत्वात्‌ । तदृक्तम्‌- अप्रत्यक्षप्रकाशस्य नाथंटृष्टिः प्रसिध्यति । इत्ति । अस्वप्रकाराज्ञानवादिनोऽथप्रकाशो नोपपद्यत इत्यथः । ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वं च ज्ञानविषयत्वं विनेव संशथादिविषयत्वायोग्यविद्यमानस्वरूपकत्वम्‌ । अत्त एवोक्तं ताकिकादिभिरपि "न हि जानन्नेव जानामि नै वेत्याद्यनुभवति' । इयांस्तु विशेषः--पत्ताकिकादिमते ज्ञानस्य स्वाभाववत्त्वज्ञाने प्रतिबन्ध- कत्वात्‌ संशयाद्यविषयत्वं मन्मते त्वनावतत्वादति । अत एव तन्मतं ताहशप्रतिबन्धककल्पना- गौरवाद्धेयम्‌ । संशयादिकं प्रति मन्मते आवरणस्य हेतुत्वं तु तन्मते विशेषादशेनहेतुत्वस्य स्थाने इति न गौरवक्ररम्‌ । प्रत्युत विशेषादशंनं व्याप्यतया ज्ञातस्य निश्चयाभावः । तत्त्वं चाज्ञानत्वजाति- रूपादावरणत्वाद्‌ गुरुतरम्‌ । गृहीताप्रामाण्यकस्याहायंस्याव्याप्यवृत्तिविषयकत्वेन गृहीतस्य च निश्चयस्याप्रतिबन्धकत्वात्तदन्यत्वेन निस्चयो विरोषणीयः । ज्ञानस्य स्वरूपसतः प्रतिबन्धकत्नेऽपि ताहशनिर्चयस्य प्रतिबन्धकत्वमावश्यकम्‌ । घटादौ तादशनिङ्चयसत्त्वे घटो ज्ञानवान्न वे'ति संशयानु- दयात्‌। आवरणं तु ताहृशनिस्चयविषयेऽप्यस्तीति तत्र संशयादिकं स्यादेवेति केवङावरणमेव हेतुरिति मे लाघवम्‌ । ज्ञानस्य ज्ञानान्तरेण स्वेन वा प्रकाइयत्वे तु अनवस्थाऽऽत्माश्रयगौरवादिकिम्‌ । सक्षात्करोमि जानामि अनुभवामी'त्यनुगताकारबद्धौ १एकस्येवानुभवस्य भानात्‌ वृत्त्यविषये सुखादौ सुखं जानामी- त्यादिप्रतीतेरच न वृत्तीनामनुभवत्वम्‌ । तस्मादेकस्य भानस्य तादात्म्यात्‌ तदन्येषु सवेषु भातीति व्यवहारः । तस्य चानुभवस्य अनुभवाविषयत्गेऽपि नारीकत्वापत्तिः, वेदान्तवाक्यजन्यप्रमावृत्तिविषय- त्वात्‌ कालादिसम्बन्धाच्च । तस्मिन्ुक्तव्यवहारस्तु तत्स्वरूपेणेव, न त्वनुभवान्तरपेक्षः । घटाद्य- भागे तद्व्यवहार इव तदन्याभावानपेक्षः । तथा च विषयतासम्बन्धेन उक्तव्यवहारं प्रति अनुभव- व्यक्तेः तादात्म्येन हितुत्वमुक्तव्यवहारपुर्गकालीनत्वविरिष्टायां तद्व्यक्तौ तद्व्यक्तेस्तादात्म्यसत्त्वात्‌ कायंवति स्वस्मिन्नपि कारणस्य सत्त्वम्‌ । सर्नस्येव हि कारणस्य कायंप्राक्काटीन एव कार्योपलक्षिते सत्त्वमपेक्ष्यते । कायं प्राक्कालीनत्वावच्छेदेन हि यत्र यद्रतंते, तत्कायंप्राक्काखीन एव तत्र वर्तते इति नियमादिति भावः | १. वृत्तैः ताद्यानुभवविषयत्वै उक्तसथलष्‌ वृत्तीनां भेदात्‌ एकानुभवभानं न संगच्छत । १० ९५ ९० २५ २०५ २३० न्यायरत्नावरीयुतसिद्धान्तबिन्दौ ननु प्रमाश्रयः प्रमाता स॒ एव कतां भोक्ता प्रदीपवत्स्रपरसाधारणसवेभासकर्चेति न ` षटादिवत्साक्षिसापेक्च इति चेन । विकारित्वेन स्वविकारसक्षित्वानुपपत्तेः हृदयस्य द्षटत्वामावात्‌ । प्रमातुश्च परिणामित्वेन ददयत्वात्‌ एकस्य कृूटस्थस्येव सवंसा्षत्वात्‌ । प्राभाकरमतं तन्निराकरणं च प्राभाकरमतमाशद्धुते- नन्वित्यादि । प्रमाश्रयः--ज्ञानाश्रयः । प्रमाता--ज्ञाता | प्रदीपवदिति। यथा दीपः स्दस्य स्वप्रभासंयुक्तस्य च चाक्षुषजननरूपावभासने नालोकान्त- रसपेक्षः, तथा ज्ञाता स्वनिष्ठज्ञानस्य तद्विषयस्य च व्प्वहारजननरूपावभासने नान्यपेक्षो विषयता- सम्बन्धेन घटादाविव समवायेन ज्ञातरि तादात्म्येन स्वस्मिदच स्वघटकनज्ञानस्य सम्बद्धतया तेषु व्यवहा रस्थ ततत ॒एवोत्पत्तिसम्भवात्‌ । तथा च सूषुप्तौ अविद्यावृत्तिरूपनज्ञानस्वीकारेऽपि तत्साक्षि स्वीकारो नियुक्तिकः । जानामी'त्यनूगताकारधीस्तु विप्रतिपन्ना । न ह्यनुगताकारवुद्धिवयंमेक वस्तु स्वीक्रियते, अतिप्रसङ्खादिति भादः । विकारित्वेन--परिणामित्ेन । स्वविकारसाक्षित्वानुपपत्ते-- स्वपरिणामविषयकनज्ञानवत्वामुपपत्तेः। सुखादिरूपेण परिणतस्य प्रमातुः सुखादिरूपापत्त्या पूवरूपो- च्छेदेन पूर्गरूपस्य न सुखादिप्रमातुत्वसम्भव इति भावः । अथवा चिकारित्वेनेत्यादि-भिन्नकाीन- सुखादिरूपनानापरिणामित्वरूपापन्नत्मेन तादृशपरिणामान्‌ भ्रति द्रष्टृत्वानूपपत्तेः एकस्य भिन्न- कालीननानापरिणामद्रष्ट॒त्वं प्रत्यभिज्ञायते "योऽहं पूवं युखमन्वभूर्वं सोऽहमिदानीं दुःखमनुभवामि इत्यादिप्रत्ययात्‌। तच्च पूर्वापरकालीनमेकं द्रष्टारं विनानुपपन्नम्‌ -त्वन्मते च न द्रष्टु रेकत्वं सम्भवति, विकारित्वेन नानारूपापन्नत्वादिति भावः| ननु प्रमातुरेकदेश एव सुखादिरूपमापद्यते, तथा च तदीयपूर्गरूपस्यापि विद्यमानत्गेन द्रष्ट्त्वोपपत्तिः, अत एवोक्तप्रत्यभिन्ञाप्युपपद्यते तत्राहु--दश्यस्य ्रष्टत्वानुपपत्तेरिति । हदयस्यानुभवविषयत्वेन भासमनस्यनुभवाश्रपत्वमात्रानुपपत्तेः। ननु अहं सुखमनुभवामी'ति धिया प्रमाश्चयत्वेनैवाहमर्थो भाति न प्रमेयतया तत्राहु- प्रमातुश्च परिणामित्वेन दुर्यत्वादिति । प्रमातुरपि बीजादिवत्‌ नानाविधभिन्नकार,नपरिणामाश्रय- तयाऽनुभवविषयत्वस्वीकारादित्यथः । “अहं सुखी'त्या्यनुभवस्य सुखादिविशिष्टप्रमातृविषथत्वात्‌ प्रमाश्रयत्वमात्रमहमथंस्येति वक्तुमशक्यम्‌ । किं च प्रमाविषयत्वमेव तत्र॒ वाच्यम्‌, न त्वाश्रयत्वम्‌, उक्तप्रत्यभिन्ञाया विकारिण्यनुपपत्तेः । पूर्वरूपस्य उत्तररूपतादात्म्यात्तदुत्पत्तिविनासाभ्यां तदृत्पत्ति- विनाशप्राप्तेरिति भावः । नन्‌ प्रमाता न परिणामी आरम्भवादस्येव स्वीकारेण नििकारस्यापि प्रमासुखादिसमवायित्वस्वीका रादित्याशङ्क्य धमंधमिणोस्तादात्म्यानुभवात्‌ धमंस्योत्पत्तिविनाशाभ्यां घर्मिणस्ताववदयं वाच्यौ, तदुक्तम्‌- उपयन्नपयन्‌ धर्मो विकरोति हि धमिणम्‌ । इति । उपयन्‌ जायमानः अपयन्‌ विनहयन्‌ विकरोति उत्पत्तिविनाशभाजं करोतीत्यादायेन उप- संहरति--एकस्येत्यादि \ एकस्य-सर्गहदयानुस्युतस्य ! तत्र हेतुः-कूटस्थस्येति । स्वसमसत्ताकः १० 4, ५ २५ २०५ प्रथमहलोकः नन्‌ एकः कूटस्थो निधेमंकः साक्षी नाद्रियते अप्रामाणिक्त्वादिति चेन्न । तमेव मान्त मनभाति सवं तस्य भासा सवेमिदं विभाति, न द्ष्टेदरष्टारं पदयेः अद्शो द्रण रूपान्तरमापद्यते यः तदन्यस्येत्यथं:। एवकारात्‌ प्रमाता सुखादिरूपं स्वसमसत्ताकपरिणाममापद्यमानो ` न साक्षीत्यथंः | समवायनिराकरणम्‌ ननु गुणादिधमंस्य धर्मिणि तादात्म्यमेव सम्बन्धः न तु समवायाख्यः तदन्यः इत्यत्र का युक्ति- रिति चेदत्रोच्यते । यत्र यत्र समवायः प्राभाकरादयेरूच्यते तत्र तत्र तादात्म्यमेव युक्तम्‌ । तथा हि- संयोगविशेषयुक्तं कपालदयं घटः, शाखादिसमुदाय एव सन्तिगेशविरोषयुक्तो वृक्ष इत्यनुभवात्‌ तादात्म्यान्यसम्बन्धो न लौकिकानुभवविषथः। इह कपारे घट इत्यादिधीस्तु न लोकानां स्वाभाविकी किन्तु तान्त्रिककल्पनामात्रम्‌, न ततोऽयं सिद्धिः अतिप्रसङ्कात्‌। किञ्च नीलादिगुणस्य घटादौ तादात्म्यास्वीकारे “टो नील' इत्यादिसवंज्ञानेषु घटादौ नीखादिगुणस्य तादात्म्यसम्बन्धेन विरोषणता, न तु समवायेन; तस्यैवासिद्धत्वात्‌ । तथा च "घटो न नील' इत्यादिज्ञाने नीलादिगुणभेदस्येव विषयत्वम्‌, न तु नीलादिसमवायिप्रतियोगिकमेदस्येति नीलादिगुणतादात्म्यधीतदद्धोदधियोः “घटो नीरुगुणात्मकः, घटो न नीलगुणात्मक' इत्याकारकयोरेव विरोधित्वं कल्प्यते, सवे रेव स्वीकारात्‌; न तु नीलसमवायितादात्म्यधीनीलसमवायिभेदधियोः, तयोः अलीकत्वातु । तथा च लाघवम्‌ । अपि च नीलादेस्तादात्म्यसम्बन्धेन घटादौ विशिष्टबुद्धि प्रति घटादौ नीकादिगुणभेदविरिष्टबद्धेवि रोधित्वं त्वया मया च कल्प्यम्‌, त्वया तु समवायेन तत्र तद्विशिष्टबद्धौ समवायेन यो नीलादिगुणात्यन्ताभाव तद्विविरिष्टबुद्धेवि रोधित्वं वाच्यमिति समवायतदवच्छिन्नात्यन्ताभावत{दानतद्विरोधित्वादिकल्पने तु तव महागौरवम्‌, तस्मात्‌ कपारुघटादिसम्बन्धेषु तादात्म्यत्वरूपोऽखण्डधमं एव कल्प्यते । रव्यं घट" इत्यादिधीस्थले सम्ब॑न्धनिष्ठतया क्लृप्तत्वात्‌ । न तु समवायत्वरूपः, क्वाप्यक्लृप्तत्वात्‌ । “अहं सुखी'त्यादावपि तादात्म्यादिसम्बन्धः सुखदेवृंत्तिनियामकः क्वचित्‌ संयोग इव । तथा घटे रूपमि"- त्यादिधीस्तु लोकानां वत्तंत एव, तत्रापि तादात्म्यं रूपादेः वृत्तिनियामकमिति दिक्‌ । साक्षिणि प्रमाणकथनम्‌ ननु प्रमाश्चयस्येव लोके साक्षित्वेन व्यवहारात्‌ एकरूपकूटस्थस्य साल्षित्वं न युक्तम्‌ । न च प्रमाश्रयस्य प्रमेयत्वे वि रोधः, गमने गन्तुरिव प्रमायां प्रमातुः कमंत्वासम्भवादिति वाच्यम । प्रमोप- हितप्रमाविरिष्रूपभेदेन एकस्यापि प्रमातुत्वप्रमेयत्वोभयोपपत्तेः । अत एव प्रमाया अपि प्रमेयत्वम्‌, अत्यन्ताभेदे सम्बन्धास्वीकारेऽपि प्रमात्वोपहितप्रमात्वविरिष्टरूपभेदेन विषयित्व विषयत्वोपपत्तेः । न च विकारिणि प्रमातरि नानारूपे उक्तप्रत्यभिनज्ञानुपपत्तिरिति वाच्यम्‌ । सुखादिपरिणामात्मकतया नानात्वेऽपि स्वरूपेण प्रमातुरेकत्वात्‌ । एवं च स्वविष्रयकजन्यप्रमया सवंग्यवहा रोपपत्तौ तदन्यनित्य- ज्ञानरूपे साक्षिणि मानाभाव इति शद्धुते-एक इत्यादि । निधेमंकः-प्रमादिधमंशन्यः । एकादिपदं दिलष्टम्‌ । एको न साक्षी किन्तु द्रौ त्रयो वा| कृटे कपटे साक्षित्वे यस्तिष्ठति, यो वा धमंश॒न्यः, स न साक्षी, धमंशास्त्रे तथोक्तत्वात्‌ इति रटेषः । भान्तम्‌-अपरोक्षव्यवहारविषयम्‌, अनु--आभ्रित्य । कि हृग्हदययोस्सहापरोक्षताव्यवहारमतरं विवक्षितं तत्राह-तस्य भासेति । तदभिन्नमानेनेत्यथः । ` २३१ १० १५ २५ ३० २३२ न्यायरलनावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ नान्योऽतोऽस्ति द्रषटेत्यादि वदता वेदान्त-प्रमाणराजेन तस्यैव सवेसाधित्वेनाभिषिक्तत्वात्‌। ननु महदेतदिन्द्रजालम्‌, प्रमाश्रयानकूटस्थान्विहाय कूटस्थमप्रमाश्रयमेव प्रमाणराजः सरवैसाक्षिणं करोतीति । बाढम्‌ । इन्द्रजारमेवेतत्स्प्नवदविद्याविरपितत्वात्‌ । तथापि ` दद्यस्य षटादिवज्जडत्वेन कथं प्रमाभ्रयत्वमिति चनन । दपेणादिषत्स्वच्छत्वेन चिद्यरति न ्यरगीरशिषागषिणमीकविणमगीषोधषौगणरगरीीगषििषगीषिरिििषोपयं विभाति--अपरोक्षव्यवहारविषयः । टष्टे-चाक्षुषादिवृत्तिज्ञानस्य, द्रष्टारम्‌-अनुभवरूपम्‌, पत्येः- चाक्षुषादिवृत्तिविषयीकुर्याः । अहृष्टः-वृत्तिभिन्नानु भवस्यापि अविषः । तहि नित्यचिद्रुपसाक्षिण एव वास्तवं नानात्वमस्तु तत्राहु-नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टेति । यो दरष्टा सोऽन्तर्यामिस्वरूपादन्यः सन्‌ कुत्रापि नास्ति मिथ्येव्यथंः । शुद्धेनान्तर्यामिरूपेण द्रष्टा सन्‌ न तु तदन्यरूपेणेति द्रष्टुर्नानात्वं मिथ्येति भावः। तस्य कूटस्थचिद्रूपस्य सवंसाक्षित्वेन-स्वभिन्नं सर्वं प्रत्यनुभवरूपतया अभिषिक्तत्वात्‌-- लकाघवतकंगङ्धाजलेन संशोध्य सर्वान्‌ प्रति ज्ञापितत्वात्‌ । तथा च लाघवतकसहकृतयोक्तश्रुत्या स्वमिन्नसवंविषयकम्‌ अन्याविषयीभूतमेकं नित्यचिद्रपं ज्ञानं कल्प्यते । चक्षुरादिजन्यप्रमा तु ज्ञान- व्यञ्जिका, न तु ज्ञानम्‌; सुखादौ चित एव ज्ञानत्वस्य क्लृप्तत्वात्‌ । तत्र जन्यज्ञानतत्सामग्रयादिकल्पने तु महागौरम्‌ । यद्यपि यथा प्रमितवक्तरि प्रमातर्येव साधषिशब्दस्य लोके रूढिः क्लृप्ता, तथापि साक्षी चेता “सवस्य साक्षी 'त्यादिश्रुत्या गौण्या वृत्त्या चतन्येऽपि तत्प्रयोगः । प्रमाता रागद्रेषादिविकारवता- मनेकेषाम्‌ अन्येषु दुष्टादुष्टत्वव्यवहारं जनयति, चेतन्यमपि स्वेषां विकारवत्तां व्यवहारं प्रमातुषु जनयतीति साहश्यादिति भावः । कूटस्थमप्रमाश्रयमिति । अप्रमाश्चरयस्य साक्षिता लोकविरुद्धा युक्तिविरुद्धा च । सा हि सवंविका रितादात्म्यरूपा वाच्या । न कूटस्थस्य विकारितादात्म्यं सम्भव- तीति इन्द्रजाख्वत्‌ सेति भावः । एतत्‌-कूटस्थस्य साक्षित्वम्‌, विलसितत्वात्‌-प्रयुक्तत्वात्‌ । तथापि- अविदयाप्रयुक्तत्वेन मिथ्यात्वात्‌ कूटस्थाकूटस्थतादात्म्यस्यासम्भवपरिहारेऽपि ददयस्य-साक्षिभास्य- मनसः । जडत्वेन-साक्षिचिदलत्यत्वेन साक्षिचिदाश्रयत्वाभावेन च । कथं प्रमाश्रयत्वमिति । प्रमा हि अज्ञातविषयकस्वप्रकाराकन्ञानम्‌, स्मतः प्रमात्वाभावात्‌ स्वप्रकारात्वाभावे स्वयं सन्दिग्धत्वेन विषय- भासकत्वाभावात्‌ । तथा चाज्ञातं घटादिकं ज्ञात्वा तत्प्रमाजननाय च्ुर्व्यापारादौ यदा मनः प्रवते, तदा तस्याज्ञातघटादिज्ञातुत्वमनुपपन्नम्‌, साक्षिण एव तत्सम्भवात्‌ । तदुक्त विव रणे-अज्ञातत्तया ज्ञाततया च सवं साक्षिभास्यमि'ति । एवं मनसो घटादिविषयकस्वप्रकाराज्ञानाश्रयत्वमनुपपन्नम्‌ । तथा चाज्ञातघटादिज्ञानाश्चरयत्वेनापि मनसः प्रवृत्त्युपपत्तिः न सम्भवति । प्रमिणोमी'ति धीविषयस्य ज्ञानाश्रयत्वस्य चानुपपत्तिः। न च विद्रपे ब्रह्मणि घटादेरिव मनसोऽपि तादास्म्येनाध्यासात्‌ घराय्या- कारनिगंतमनसो वृत्त्या घटादिचेतन्यस्य मनोऽवच्छिन्नत्वसम्पत्त्या घटादिविषयकस्वप्रकाशचिदा- श्रयत्वं मनसः सम्भवतीति वाच्यम्‌ । मनसो ज्ञानतादात्म्येऽपि ज्ञानाश्रयत्वासम्भवात्‌ । न द्यधिष्ठाना- श्रयत्वमा रोप्ये क्वापि ष्टम्‌ इति भावः । ईड्यस्य जीवस्य वा जगदुपादानत्वेऽप्येवमिति भावः । स्वच्छत्वेन-प्रतिबिम्बसम्बन्धयोग्यत्वेन, चित्प्रतिबिम्बग्राहुकत्वात्‌-साक्षिप्रतिविम्बवत््वात्‌। तथा च साक्षिरूपज्ञानाधारत्वं मनस उपपन्नम्‌ । प्रतिबिम्बत्वं हि मुखदेद॑पंणादौ अन्तराध्रितत्वम्‌, दपंणस्यान्त मुंखमस्तीत्यनुभवात्‌ । तद्दृष्टान्तेन साक्षिणो मनस्यन्तराध्रितत्वविरिष्टरूपेणाध्यास- १० ५ २० २५ | परयनरोकः विम्बग्राहकत्वाचित्तादातम्याध्यासाद्वा। ननु नीरूपस्य निरवयवस्य कथं प्रतिबिम्ब इति चेत्‌, काञ्चरानुषपत्तिः ? विभ्रमहेतुनां विचित्रत्वात्‌ । जपाङुसुमरूपस्य नीरूपस्यापि स्फिकादी ` प्रतिबिम्बदद्यनाच्छब्दस्यापि प्रतिक्ब्दाख्यश्रतिनिम्बमोपलम्भात्तयोः सम्प्रतिपन्नप्रतिनिम्ब- वैरक्षण्यानिरूपणात्‌ । तथाषीन्दरियग्राह्यस्येव प्रतिमिम्ब इति चेन्न । व्यभिचारात्‌ । कल्पनात्‌ । नन्वन्तराश्रितत्वसम्बन्धमात्रेण साक्षी मनोभासको न स्यात्‌, तादात्म्यस्यैव घटादौ साक्षिभास्यतानियामकत्वेन क्लृप्तत्वात्‌ । अपि च साक्ितादात्म्यं विना अज्ञातघटादिप्रमा्थं मनसः प्रवृत्यनुपपत्तेरित्युक्तम्‌ । अहमि'ति प्रत्यये साक्षिमनसोस्तादात्म्यस्य भानं सर्वानुभाविकं च; तत्राहु-- चित्तादत्म्याध्यासादिति । साक्षितादात्म्याध्यासादित्यथंः । "अविद्योपहिते्ह द्धा रोऽध्यस्यते, तदुपहिते कामादयः तद्विशिष्टे स्थूलरारीरमिःत्यादेः वक्ष्यमाणत्वातु भविद्योपहितस्य साक्षिणः विशेष्यत्वरूपेणाधारत्वेन मनसस्तादात्म्यवत्तवेन भ्रमे स्फुरणम्‌, "अज्ञोऽ्हमि! ति प्रत्ययात्‌ । शुद्धचित्तु सवंहश्याधिष्ठानमेव नाधार इति न विरोधः । “इदं रजतमि'त्यादिभ्रमे हि इदमादेराधारत्वेन रजत- तादात्म्येन स्फुरणेऽपि .शुक्तित्वादिविरिष्टस्याधिष्ठानस्य यथा अस्फुरणं तथा प्रकृतेऽपि । जीवेशथोमंनोऽविदयाप्रतिबिम्बत्वपक्षे विम्बचिदेव साक्षी, ईशस्य बिम्बत्वं जीवस्या प्रतिबिम्बत्वमिति पक्षे तु शुद्धचित्‌, वातिकमते तु अविद्याचिदाभासरूप ईशस्साक्षीति पक्षत्रयं मूले वक्ष्यते । ` तथाप्यविद्यायां तद्वृत्तौ वा प्रतिबिम्बितः जीवः साक्षीति पक्षान्तरमद्रेतसिद्धावुक्तम्‌ । सवंथापि साक्षिण एव ज्ञानत्वात्तस्येव मनसि प्रतिबिम्बितत्वेन मनसो ज्ञानाश्रयत्वम्‌, तत्र मन- स्तादात्म्याध्यासेन मनोभासकत्वं च बोध्यम्‌ । उक्तानां त्रयाणां पक्षाणां मध्ये आद्ये असाक्षिणो ° जगदुपादानत्वे साक्षिणस्तदद्वारा मनस्तादात्म्यम्‌ । द्वितीये साक्षिण एव जगदूपादानत्वेन साक्षादेव तत्‌, अन्यथा तूपादानद्रारा। तृतीये तु साक्षिण एव जगदुपादानत्वात्‌ साक्षादेव तत्‌ | वस्तुतस्तु यत्पक्षे यस्साक्षी तदेवोपादानम्‌, अधिष्ठानस्येवाध्यासिकतादात्म्येन भासकत्वात्‌ अतस्साक्षा- देव॒ तादात्म्यम्‌ । निरवयवस्थेति । साक्षिण इति शेषः । विचित्रत्वातु-एकविधत्वामावात्‌ । संरूपस्येव नीरूपस्यापि प्रतिबिम्बभ्रमरूपकार्यो पलम्भात्‌ सरूपस्थलीयकारणाद्विलक्षणं कारणं नीरूपस्थले कल्प्यत इति भावः । ननु प्रतिबिम्बस्य सरूपसावयवत्त्वेनेवप्रतीतिः, रूपावयव- विशिष्टस्येव हि मुखादेदंपंणाद्युपाध्यन्तगंतत्वमारोपित्तं प्रतिबिम्बशब्देन व्यवहियते, तथा च कथं नीरूपादेः प्रतिबिम्बोक्तिस्तत्राह-जषाकुसुमेत्यादि । प्रतिशब्दाख्यप्रतिबिम्बेति । मठमध्यस्थपुरुष- कर्णावच्छिन्नत्वेन उपलमभ्यमानशब्दस्य मठान्तरुपरिभागावच्छिन्नाकाशरूपोपाध्यन्तगंतत्वेन प्रतीय- मानत्वात्‌ प्रतिबिम्बत्वमस्तीति प्रतिबिम्बीभूतशब्दबोधिका प्रतिशब्द इत्याख्या यस्येत्यथः । तथा च प्रतिबिम्बस्य सरूपसावयवत्त्वेनेव धीरिति न नियमः, किन्तूपाध्यन्तगंतत्वरूपप्रतिविम्बत्वेनैवेतति ` भावः । सम्प्रतिपन्नप्रतिबिम्बेति । प्रतिबिम्बत्वेन सवंसम्मतमुखादिगप्रतिनिम्बेत्यथं; । दपंणाद्न्तगंत- त्वेन भ्रमो यावहुपेणस्निधानं तदनुवृत्तिश्च मुखादिप्र्िनिम्बेऽस्ति, जपारूपांदावपि स्फटिकाद्- पाध्यन्तगतत्त्वश्रमो यावत्‌ स्फटिकाद्युपाधिसन्निधानं त दनुवृत्तिश्चेति स्फटिकादौ प्रतीयमानजपा- १. शुद्धस्य । ० २१३३ १० १५ ॥ २५ २३४ न्यायरत्नावलीयतसिद्धान्तविन्दौ अनिन्द्रियग्राच्स्य साधिप्रतयक्षस्याकाक्षस्यापि जलादौ प्रतिनिम्बोपलम्भात्‌ । अन्यथा जानुमत्रेऽपयुदके अतिगम्भीरप्रतीतिनं स्यात्‌ । आङक्षग्रतिनिम्बस्य साक्षिभास्यत्वेऽपिं अयिष्ठानग्रहणाथ च्षुषोऽेक्षणात्‌ कुसुमरूपादेः मुखादिना साम्यमेव, न तु तस्य तत्तो वेलक्षण्यं निरूपयितु शक्यमिति भावः । शङ्धुते- तथापीति । नीरूपादेः प्रतिविम्बस्वीकारेऽपीत्यथं; । साल्लिप्रत्ययक्स्येति-साक्षिभास्यस्येत्य्ंः | ननु नभसः सुखादिवत्‌ साक्षिभास्यत्वे अन्धस्यापि नभस्साक्षा्तरोमीति व्यवहारः स्यादिति चेत्‌, स्यादेव । जाग्रत्स्वप्नरयोरहि भासमानमूर्ताविच्छिन्नतया नभो भासत एव । नेनुध्वं व्यापृतचक्षुषो यावति नभोभागे संयोगो जायते तावानेव स भासते तस्मात्‌ नभर्चाक्षुषमिति प्राभाकरथतं म बुक्तम्‌ । किञ्च घटादौ भासमाने तदवच्छिन्नमेव नभो भातीति कुतस्सम्पूण॑मेव नभो भायात्‌ नभ- सशचाक्षुषत्वे तु घटादाविव नभस्यपि यावति भागे चक्षुषस्संयोगः तावानेव स भासत इति युक्तमिति. चेन्न । यथा हि कालस्य साक्षिवेदयत्वेऽपि भासमानघटाद्यधिकरणक्षणरूपकार एव तथा, घटाद्याकार- वत्तेघंटाद्यधिकरणक्षणावरणवि रोधित्वस्वीकारेण तस्यंवानावृत्तसाक्षिसम्बन्धात्‌, तदानेनेव इदानीं चटः, इदानीं पट” इत्यादिप्रत्ययोपपत्तेश्च । परोक्नन्ञानेऽपि अतीतानागतक्षणानां वृत्तिविषयत्वस्वीकारा- देव सवंप्रतपयेष्‌ ?स्वविषयाधिकरणक्षणविषयत्वनियमोपपत्तेश्च, तथा नभसस्साक्षिवेदयत्वेऽपि भासमान- घृटाद्यवच्छिन्नस्यैव तस्य तत्‌, घटाद्याकारवृत्तेरेव घटाद्यवच्छिन्नाकारावरणविरोधित्वेन तस्येवाना- वृतंसाक्षिसम्बन्धात्तावत्तेव घटाकाशः पटाकाश इत्यादिप्रत्ययोपपत्तेश्च ! ऊध्वं व्यापुतेन तु चक्षुषा यावानेवालोकभागो गह्यते तावदवच्छिन्नाकाशं साल्िणा गृह्यते । अन्धेनापि त्वचा गृह्यमाण- घटादौ तदवच्छिन्नं नमः साक्षिणंव गृह्यते । यदि च तेन तमो गृह्यते, तदा तदवच्छिन्नं नभोऽपि | एवं मनसि गृह्यमाणे तदच्छिन्नं नभोऽपि, शरोरस्यान्तवंहिराकाशस्य प्रतीतेः । यदि च तम आद्यवच्छिन्नं नभो न प्रतीयत. इत्यनुभवः तदा घटाद्याकारेन्द्रियजन्यमनोवृत्यभिव्यक्तसाक्षिभास्यं तदास्ताम्‌ । नन्वाच्छादितमुखे घटादौ गृह्यमाणे तदन्तराकाशं साक्षिणा गृह्यतामिति चेन्न । अन्त- ` भगिस्येन्द्रियाद्यसंयुक्तत्येन तत्र साक्षिणोऽनभिव्यक्ततया तदवच्छिन्नाकारस्याभिन्यक्तसाक्षिसम्बन्धा- भावात्‌ । तस्मादाकाशाकारमनोवृत्ति विनापि यहेशावच्छेदेन साक्ष्यभिव्यक्तस्तटहेशावच्छिन्ननभ- सस्तद्ग्राह्यतेति भावः । जानुमात्रेऽप्युदकेऽतिगम्भीरग्रतीतिरिति । जानुमात्रपरिमाणापिक्षयाऽधिक- परिमाणविशिष्टस्याकारभागस्थ जानुमात्रोदकान्तगंतत्वेन प्रतीतिरित्यथं; । जानुद्रयादिपरिमिते जले अन्तगंतततया यावत आकारभागस्य धीस्तावतो जानुमात्रजरेऽपीति तदन्यथानुपपत्त्या तत्रोपरिस्थि- | तस्य ताचत आकाशस्य प्रतिविम्बत्वमवर्यं वाच्यमिति भावः । ननुक्तव्यभिचारोक्तिनं युक्ता, नभसोऽपि चाक्षुषत्वात्‌। चक्षुषा हि जलामिहतेन नभो गृहीत्व तत्र जलान्तगंतत्वमारोप्यते, अन्यथा जानुद्रयादिपरिमितमाकाशमस्मिन्नुदकेऽन्तगंतमि'ति भ्रमे चक्षुसंयोगा- पक्षा न स्यात्‌, उक्तश्रमे आकारस्य अपिष्ठानत्वेन अधिष्ठानज्ञानार्थ चक्षुरपेक्षेत्यस्य च वक्तुमशक्यत्दात्‌। तथा च निमीलितचक्षुषोऽपि पु सः स स्यात्‌ तत्राह--प्रतिबिम्बस्येत्यादि ! अधिष्ठानग्रहणाथेसिति। १. स्वक्षणाधिकरणविषयकलत्व । १५ ९५ २५ प्रथमदलोकः एतेन नीलं नभ इत्यादिविभ्रमेऽपि च्रन्वयव्यतिरेको व्याख्यातौ । तत्र सारोकस्याकाश्षस्याधिष्ठानत्वात्‌ । तस्माचाश्ुषविम्बमेव रूपसापेक्षं नान्यदित्यवधेयम्‌ । ` तेथाप्यात्मनः ग्रतिविम्ब फ प्रमाणमिति चत्‌, शृणु । ----- ----------- ~या न्ट नय .---- -- --------------~ रर अधिष्ठानसामान्यां शस्य चाक्षुषाथंमित्यथं जलस्य आकाशभागविरोषशन्यस्योक्त्रममलीभता- ज्ञानविषयत्वरूपमधिष्ठानत्वम्‌, अतस्तत्सामान्यांशरूपजलन्ञानस्योक्तभ्रमहेतुत्वात्ताटशज्ञाना्थं चक्षुर- पक्षणेऽपि नभसर्च्षुत्व(सिद्धयोक्तव्यभिचारोक्ति्युक्तेवेति भावः। नन्वेवमपि "नीक नभ' इत्यादिभ्रमे नभस एवाधिष्ठानत्वात्तच्चाक्षुषाथंतया चक्षुरपेक्षणं वाच्यम्‌, तथा च नभसस्साक्षिमात्रवे्यत्वहानिः; उक्तभ्रमे चक्षुरनपेक्षणे तु निमील्ितचक्ुषोऽपि स स्यात्तत्राह--एतेनेति । अधिष्ठानसामान्यांश- भिन्नस्य साल्षिमात्रवे्यत्वेऽप्युक्तांशज्ञानरूपस्य भ्रमकारणस्य निष्पत्तये चक्षुरपेक्षणमि ति वचनेनेत्यथंः। व्याख्यातौ--चक्षुषो भ्रमोपथगिताग्राहुकत्वेन सूचितौ । "नीलं नभ' इति जरमदचश्षुस्संयोगे सति भवति, असति च नं भवतीत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां ताहशभ्रमकारणेऽधिष्ठानसामान्यज्ञाने चक्षुरपक्षेति निर्णीयत इति भावे: । ननु तथापि नभसश्चाक्षुषत्वमेवागत्तं तत्राहू-तत्रेति । "नीकं नभ' इति वाक्येन केथ्यमाने जरम इत्ययं: । साटोकस्य-सालोकस्येव । अधिष्ठानत्वात्‌-अधिष्टानसामान्यांश- रूपत्वात्‌ । तथा च नभररब्देन सालोकं नभ एव कथ्यत इति भावः । नन्वेवं स\लोकाकादास्येव जले प्रतिबिम्ब इति वक्तु शक्यत्वादिन्द्रियग्राह्यस्येव प्रतिबिम्ब इति नियमे कथं व्यभिचार उक्तः ? इतिं चेन्न । चक्षुरपेक्षगान्यथानुपपतत्या नभोनैल्यभ्रमे सालोकाकाशस्यैव भानम्‌, जले आकाश- प्रतिविम्बश्रमे तु सालोकनमसो नियमेन भाने मानाभावः तत्र चक्षुरपेक्षणस्य जलरूपाचिष्टठान-` प्रहणायंत्वेनेयोपपन्तत्वादिति भावः| ननु यत्र यत्र प्रतिबिम्बभ्रमस्तत्र तत्रोपाधिना संयुक्तास्तेनाभिहताश्चक्षूरमयो बिम्बेन सह परचत्संयुज्य विभ्वे चक्षुवसुत्पादयन्ति, पडचाद्‌ बिम्बे उपाध्यन्तगंतत्वमा रोप्यत इति क्रमनियम तथा च रूपं विना बिम्बभूतद्रव्यचाक्षुषाभावात्कथं नभसः प्रतिबिम्बत्वमुक्तं॑तत्राहु-तस्मादिति । इन्द्रियग्राह्यस्येव प्रतिबिभ्ब इति नियमाभावादित्यथंः । चाक्षुषप्रतितिम्बं-चाक्षुषद्रव्यस्य प्रतिबिम्बम्‌। रूपसपेक्षम्‌-उक्तरीत्या्पेल्लितबिम्बचाक्षषजनकरूपसपिक्षम्‌ । तथा च सवत्र प्रतिबिम्बभ्रमे नोक्तक्रम- ` 'तयम इति नभःप्रतिबिम्बे बाधकाभाव इति भावः । आत्मनः प्रतिबिम्बे प्रमाणम्‌ कि प्रमाणमिति । ननूक्तरीत्या प्रमाश्रयत्वान्यथानुपपत्तिमंनस आल्मप्रतिविम्बवत्त्वे मान- मित्यस्योक्तत्वाथं पूनर्मानिप्ररन इति चेत्‌, उच्यते । प्रमिणोमीत्यादिप्रत्यये प्रमातादात्म्यमेव भाति, न तु श्रमाश्रयत्वस्‌। भातु वा तदेव, तथापि प्रमाया अज्ञातविषयकन्ञानरूपत्वात्‌ ज्ञानस्य चासत्त्वापादका- ज्ञानविषयत्वाभावप्रयोजकविरशिष्टचिद्रपत्वात्ताहशचिद्रपस्येव ब्रह्मणीव मनस्यप्याश्रयत्वं कल्पितं स्वीक्रियते । अतत एव "आनन्दो विषयानुभवः नित्यत्वं चेति सन्ति धर्मा अपृथक्त्वेऽपि चेतन्यात्पुथ- गिवावभासन्त' इत्यादिपन्चयाद्यक्त्या निधंमंकब्रह्मणो धर्मो देहादौ कथमध्यस्यत इति पूवपक्षस्सम।- हितः । तथा च तत एव ब्रह्मणि ज्ञानमि'तिवत्‌ "मयि ज्ञनम्‌, अह ज्ञानवानिति व्यवहारः । न च अहं जानामीतिवद्धंटो जानाती'ति व्यवहारः स्यादिति वाच्यम्‌ । उक्ताज्ञानविरोधिविशिष्टचिद्रष- ज्ञानस्य ब्रह्मधम॑स्य देहमनसोरेदे संसर्गाध्यासात्‌ पूवंपुवंतदध्याससंस्काररूपकारणस्य तयोरेव सम्भवेन २२३५ १५ २९७ ९५ २३६ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ हृं रूपं प्रतिरूपो बभव, तदस्य सूपं प्रतिचश्षणायः, माया आमासेन जीवेक्षो करोती स्यादिश्रुतिः एकधा बहुधा चैव इदयते जलचन्द्र बदिःतिस्म्रतिः। स एष इह प्रविष्ट आनखाग्रेभ्यः' स एतमेव सीमानं विदार्यैतया द्वारा प्रापद्यत, तत्या तदेबानप्राविश्च दिःत्यादिप्रवेकषश्रुत्य्थापत्तिः तयोरेव तदध्यासस्वीका रादृक्तज्ञानसमानाधिकरणतदनुक्‌ रुव्यापा रविशेषस्येवोक्तव्यवहा रविषयत्वेन तस्य घटादावसत्त्वात्‌ । तथा चासत्त्वापादकाज्ञानविरोधिविरिष्टरूपेण चितो मनञध्रितत्वस्वोकारेऽपि साक्षिणो मनस्यन्तगंतत्वरूपप्रतिबिम्बितत्वे न मानम्‌ । अत एव बाचस्पतिमते तन्न स्वीक्रियत इति श्रुतेरेव तत्र मानतां वक्तु कि प्रमाणमिति प्रश्नोपन्यासः । रूपमिति । रूप्यते अहमिति धिया व्यवरह्भियते आत्मा येन मनसा तत्‌ रूपम्‌, रूपं रूपं प्रति प्रतिरूपः प्रतिबिम्बरूपः | प्रतिबिम्बराग्दस्येव विम्बस्वरूपाथंकरूपपदान्तस्य प्रतिरूपजब्दस्यापि प्रतिबिम्बाथंकत्वात्‌ । "स पक्षी भूत्वा पुरः पुरूष भाविश्शदि'ति पूवंवक्येन मनोरूपासु पृषं तदन्तगंतत्वरूपस्य प्रवेशस्योक्तत्वात्तदुत्तरेण ^तदेतहषि पदथन्नवोचद्‌ रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूवे'तिवाक्येनोक्तप्रवेशस्येवोक्तेयुक्तत्वात्‌ । तदिति । प्रति- बिम्बात्मकमित्यथंः । प्रतिचक्षणाय--अहमित्यादिव्यवहाराय माया-अविद्या, आभासेन-स्वगत- प्रतिबिम्बेन जीवेशौ प्रतिबिम्बबिम्बरूपौ, करोति-सर्वान्प्रति व्यवहा रयति। जीवविषयकन्यवहारस्या- भासप्रयुक्तत्वं स्फुटमेव । ईशविषयकस्यापि व्यवहारस्य तदस्त्येव । विम्बत्वोपहितचिद्रपस्येशस्य भाभासप्रयुक्तत्वेन ईराप्रयुक्तस्येशविषयकन्यवहा रस्येशद्रारा आभासप्रयुक्तत्वसम्भवात्‌ । इत्यादिश्रुति रित्यादिपदेन-- यथा द्येक ज्योतिरात्मा विवस्वानपो भिन्ना बहुधेकोऽनुगच्छन्‌ । . उपाधिना क्रियते भेदरूपो देवः क्षत्रेष्वेवमजोऽयमात्मा ॥ इत्यादिश्रुतयो ग्राह्याः । एकषेत्यादि । परमाथत एकरूप एवात्मा, तथाप्युपाधिप्रतिबिम्बित- बहुप्रकारेहंश्यते प्रतीयते, जलप्रतिबिम्बितनानाप्रका रेश्चन्द्रः इवेत्यथं : । एक एव तु भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः । इति पूरवधिंम्‌ । तदित्यादि । तत्‌ जगत्‌ सृष्ट्वा ब्रह्म तदेव जगत्‌ अनुप्राविशदित्यथंः । यद्यप्य- विद्यायां मनसि च प्रतिबिम्बरूपः प्रवेशः, न तु शरीरघटादौ; तथाप्यविद्यामनस्तदवृत्तिद्रारा सवत्र दृश्ये प्रवेशः । अतीन्द्रियाथंष्वपीरव रीयमावावृत्तिविरिष्टरूपेषु प्रतिबिम्बरूपप्रवेश इति बोध्यम्‌ । न चेवमीहवरीयमायावृत्तिद्रारेव स्वंत्र प्रवेशसम्भवात्‌ मनस्तदवृत्तिष प्रवेशस्य प्रकृतश्नुतिबोध्यत्वे मानाभाव इति वाच्यम्‌ । कूपं रूपं मि त्यादिश्रुत्या- पुरर्चक्र द्विपदः पुरश्चक्रे चतुष्पदः । पुरः स पक्षी भूत्वा पुरः पुरुष आविशत्‌ ॥ इत्यादिपूविकया मनःप्रवेशस्येव प्रतीतेः । "स एष इह प्रविष्ट आनखाग्रेभ्य' इत्यादिपूविकया श्राणन्नेव प्राणो नाम भवति वदन्वागि'त्यादिश्चत्या च तथेव प्रतीतेः । भुत्यर्थापत्तिः-्रुतेरल्यथानुप- ९ 9 १५ २५ २० प्रथमहलोकः आभास एव च, अत एव चोपमा घयेकादिवदिःत्यादिघू्राणि च तत्र तत्र मानानि । तस्य . च प्रतिनिम्बस्यं सत्यत्वमेवेति प्र तिम्बिवादिनः। मिथ्यात्वमेवेत्याभासवादिनः। स्वरूपे तु न विवाद एवेत्यन्यदेतत्‌ । अचेतनविरक्षणत्वन्तु श्रुतिपिद्धं अनुभवसिद्धं च । तस्मात्सिद्धमन्तःकरणस्य प्रतिबिम्बाध्यासद्वारा प्रमातृत्वम्‌ । पन्नत्वधीः । प्रवेशबोधनमात्रेण न मनसि प्रतिबिम्बलाभः, अधिष्टानतयापि प्रवेशसम्भवात्‌; परन्तु घटादावप्यधिष्ठानतया प्रवेशसम्भवान्नखाग्रपयंन्त प्रवेशस्य मनस्येवोक्तेः प्रतिबिम्बत्वरूपमनोन्तगंतत्व- रूपप्रवेशविशेषतात्पयंकत्वं विनाऽनुपपन्नत्वग्रहाल्लक्षणया तादृशप्रवेशबोधनमिति भावः । आभास एव चे'त्यस्य द्वितीयाध्यायतुतीयपादस्थसूत्रस्यायमर्थो भाष्योक्तः-'भाभास एव च एष जीवः परस्यात्मनो जलसूयंकादिवत्प्रतिपत्तव्यः न स एव साक्षात्‌ । नापि वस्त्वन्तरम्‌ । ततश्च यथा नकस्मिन्‌ जलसूरयंके कम्पमाने जलसूयंकान्तरं कम्पते एवमेकंकस्मिन्‌ जीवं कमफलसम्बन्धिनि जीवान्तरस्य न तत्फलसम्बन्ध' इति । "अत एव चोपमा सू्यंकादिवदि'"ति तृतीयाध्यायद्वितीयपादस्थसूत्रस्यायं भाष्योक्ताथं--यत एकोऽयमात्मा निविशेषचिद्रपो नेति नेती'त्यादिभरुतिप्रमितः, अत एवापारमाथिकीं विदेषवत्तामभिप्रेत्य जलप्रतिविम्बितसूयंवदि- त्युपमोपादीयते "यथा द्येको ज्योतिरात्मा विवस्वानित्यादिवाक्येष्विति ¦! इत्यादीत्यादिपदेन अम्बुवदग्रहणात्तु न तथात्वम्‌, वृद्धिहठासभाक्त्वमन्तर्भावादुभयसामञ्चस्यादेम्‌, दशंनाच्चे'ति सूत्राणि गृह्यन्ते । [यथा] मूतंसूयेदेशापेक्षया दू रदेशस्थत्वं सूयंप्रतिविम्बोपाधेरम्बुनो गृहीतम्‌, तथा अमूर्तात्म देशपेक्षया दुरदेशस्थत्वं च मनसो न दृष्टम्‌ । अतो नात्मनो मनसि प्रतिबिम्बोदयः । उपमावाक्यं तु वुद्धिह्ठासभाक्त्वं यथा जलगतसू्यंके प्रतीयते, तथा मनोगतमात्मनीति बोधयति, न तु यथा जख सूयस्यान्तभविरूपसूयं प्रतिबिम्बितत्वम्‌, तथा मनस्यात्मन इत्यादूत्राथः अह सुखी दुःखी"त्यादि- परत्ययेष्वात्मनोऽन्तर्भावरूपं प्रतीबिम्बत्वमादायेव वृद्धिहासभाक्त्वमेव पूव क्तोपमावाक्येन बोध्यते न त्वन्तर्भावं त्यक्त्वा, उभयोविप्रकृष्टमूतं प्रतिबिम्बस्य स्निक्ृष्टामूतं प्रतिबिम्बस्य च सामङ्चस्यादुप- पन्नत्वात्‌, . सच्िक्रष्टामर्ताकाशदेजंकादाविव तादृशात्मनोऽपरि अह ङ्ारप्रत्ययेन मनस्यन्तर्भावसिद्धि श्रमहेतूनां नानाविघानामनुभवबलेन कल्पनादिति द्वितीयसूत्राथः। 'स पक्षी भूत्वा पुरः पुरुष आविशदि 'त्यादिश्रत्या आत्मनो मनोन्तर्मावोक्तिदशं नाच्चोक्ताथः प्रामाणिक इति तुतीयसूत्राथंः। ननु श्रतिबिम्बरूपं सत्यमिति. विबरणकारादिमते मनःप्रतिबिम्बस्वरूपस्य चिद्रपत्वादहमित्या- कारधीविषयत्वं युक्तम्‌, तद्धियश्चेतनविषयकत्वात । प्रतिबिम्बस्वरूपमुपाध्यन्तगंतमारोपिततं मिथ्ये'ति वातिककारादिमते तु तस्य॒ कथमहुमित्याकारधी विषयत्वं तत्राहु- तस्येत्यादि । भुतिसिद्धमिति । तदस्य रूपं प्रतिचक्षणाय इत्यादिश्रुतिसिद्धमित्यथं; । मिश्यात्वपक्ेऽपि तस्याधिष्ठानीभूतचित्ता- दात्म्याध्यासाच्चेतनत्वमिति भावः। अनुभवसिद्धम्‌--अहं चेतन इत्याद्यनुभवसिद्धम्‌ । एवं च मनसि चित्प्रतिविम्बे श्रुत्यादिसिद्धे तत एव प्रमाश्चयत्वं तत्रोपपादनीयम्‌ । प्रेमास्पदत्वनित्यत्वादेब्रंह्यधमंस्य हृदयमात्रे संसर्गाध्यासस्वीकारेऽपि देहमनसोरेव ज्ञानरूपब्रह्मधमं संसर्गाध्यास इति कल्पने मानाभावात्‌ बाचस्पतिमते त्वमूतंस्य प्रतिबिम्बास्वीकारेऽपि स प्रामाणिक इत्यादयेनाह--तस्भादिति । चित्प्रति निम्बस्य प्रामाणिकत्वादित्यथंः । प्रतिबिम्बति । अविद्योपहितचितप्रतिविम्बेत्यथंः । प्रमातृत्वं व्रमध्यत्वमं | १० १५ २० ९५ २० २३८ न्यायरत्नावलोयुतसिद्धान्तबिन्दौ ननु अध्यासोऽपि नोपपद्यते । तथा -हि- आत्मनि बाऽनात्मा अध्यस्यते अनात्मनि बा आत्मा ! नाद्यः । तस्य निस्सामान्यविश्चेषत्वेन सवेदा भासमानत्वेन सादृश्यादिरिदितत्वेन चाधिष्ठानत्वासम्भवात्‌। नापि द्वितीयः । तस्य मिथ्यातभ्युपगमात्‌। मिभ्यावस्तुनोऽधिष्ठानत्वे श॒न्यवादग्रसङ्घात्‌ । तस्य च सत्यत्वं तदनिवृत्तेरनिमक्षप्रसङ्गाच । न हि सत्यं क्वचिज्मिवतेते निवत्यमानं बा ज्ञानेन । श्रुतयथ- भिवते हदयग्रन्थिरिख्यन्ते सवेसंश्ञयाः | क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्‌ श्ष्टे परावरे ॥ "तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेतिः, “नान्यः पन्था विद्यते अयनायः तरति शोक- नन्वध्यासोऽपीत्यादि । मनसः प्रमातुत्वानुपपत्तेरिचतप्रतिबिम्बाध्यासेन निरासो न युक्तः, अध्यासस्याप्यनुपपत्ते रित्यं; । निस्सामान्येत्थादि । आत्मनः स्वप्रकाशत्वेन सदां भानात्साहर्यादि- दोषहीनत्वाच्च नाधिष्ठानता । अज्ञातं हि दोषसंसृुष्टमधिष्ठानं भवति । ननु चिद्रूपेणात्मा स्वप्रकाशः न तु पूर्णानन्दरूपेण, तथा वचेदन्त्वेन ज्ञातापि रुक्तित्वेनाज्ञाता शुक्तिरिव सोऽधिष्ठानं स्यात्‌ अत उक्तं-निस्सामान्यविशेषत्वेनेति । चिद्रूपः सामान्यांशः भ्रमे भासमानत्वात्‌ । पूर्णानन्दस्तु विशेषांशः तदभावात्‌ इति विभागस्याप्यध्यासत्वेन अध्याससामान्यम्प्रति न तस्योपपादकतेति भावः । तस्य- अनात्मनः । मिथ्यात्वाभ्युपगमात्‌-सिद्धान्तिना स्वरूपतो मिथ्यात्वस्वीकारात्‌ । मिथ्यावस्तुनः- मिथ्यास्वरूपस्य । शुन्यवादप्रसङ्खातु-शन्यवादिनं प्रत्यापादितदोषप्रसङ्गात्‌ । सर्व॑स्य मिथ्यात्वे हि जञानानां बाध्यबाधकत्वन्यवस्था न स्यात्‌ प्रमयेव भ्रमो बाध्यते । शुन्यवादे च सवस्य मिथ्यात्वात्‌ न प्रमास्तीति बाध्यबाधकभावो न क्वापीति दोष आपादितः । तस्य-अनात्मनः। अनिमक्निति । निश्शेषसंसारोच्छेदाभावेत्यथंः । निवत्तते-उच्छिन्नं मवति । ननु प्रपञ्चसत्यतामते घटादिकं दण्डादि- प्रहारेणोच्छिदयत एव तत्राहु-निवत्यंमानमिति । उच्छिदयमानमित्यथंः । सत्यमित्यनुषज्यते । तथा च सत्यं यत्‌ तत्‌ ज्ञानोच्छे्यं न भवतीत्यथं: । ननु सेतुदशंनादिना पापादिकं सत्यमुच्छिद्यत एव परमत इति चेन्न । ज्ञानशब्दस्य स्वप्रयोजकाज्ञानसमानविष्यकनज्ञानाथंकत्वात्‌ । तथा च यद्‌ सत्यं तत्‌ स्वप्रयोजकाज्ञानसमानविषयकन्ञानेन नोच्छिद्यत इत्यथंः । स्वपदं ज्ञाननाश्यपरम्‌ । तादृशश्च ब्रहय- ज्ञानमेव । भिद्यत इत्यादि । हृदयस्याहङ्कारचित्तादात्म्याध्यासस्य ग्रन्थिरिव मृलीभूतमज्ञानं भिद्यते विदायंते आवर्णशाक्तिमुच्छिद्य भोगसमाप्तिपयंन्तं विक्षेपशक्तिमात्रविरिष्टं स्थाप्यते । राक्तिद्रया- नङ्खीकारे अज्ञानस्वरूपमुच्छिद्य तत्कायंसंस्कारदेहादिमात्रं स्थाप्यत्त इत्यथः । सवंसंशधाः-आत्मा कर्तान वा ? अकर्तापि भोक्तान वा? अभोक्तापि ब्रह्म न वेत्यादिसंशयाः। छिदयन्ते-भिदयन्ते मावरणशक्तिरूपमृरोच्छेदादुत्पत््ययोग्याः क्रियन्त इव यावत्‌ । कर्माणि-अभुञ्यमानानि पूवं सञ्चित- पापपुण्यानि । क्षीयन्ते उपादानीभूतविक्षेपदाक्तिविरिष्टाज्ञानसत्त्वपयंन्तं विद्यमनान्यपि स्वराश्रये मनसि सुखादिकं न जनयन्ति । 'तस्य पत्रा दायमुपयन्ति सुहृदः साधुकृत्यां द्विषन्तः पापकृत्याम्‌ इति श्रुत्या ज्ञानिनः पृण्यादिना तदीयसुहूदादौ फलजननोक्तेः । उक्त प्राप्त्यस्वीकारे तु नद्यन्ती त्यथः । अस्य-दृष्टतत्तवस्य । हूदयग्रन्थ्यादिषु त्रिषत दन्वयः । तस्मिन्‌-गप्रत्यगात्मनि, दृष्टे-साक्षात्कृते १५ १५ ० २५ ` ३० | प्रथमदलोकः मात्मविदिष्त्याचाः ज्ञानास्सवेसंसारनिवृत्ति दशेयन्त्यः तस्य च मिथ्यात्वं शचयन्ति | ( 9 4 ¢ १ 4 ~ [+ १ आदेशो | (एकमेवाद्धितीयम्‌' “अतोऽन्यदातेम्‌' नेह नानास्ति किंञ्चचनः अथात आदो नेति नेतीत्याद्याः श्रुतयः साक्षादेव मिथ्यात्वं प्रतिपादयन्ति । दृश्यत्वेन शुक्तिरजतादि- बन्मिथ्यात्वानुमानाच । २३९ परावरे-परः ईशोऽपि अवरः अध्यस्तत्वेनापक्रष्टः यस्माच्छुद्ध्रह्मणः तदभिन्ने । तमेव -आत्मानमेव, अतिमु्युमेति-अज्ञानमतिक्रामति, नाशयतीति यावत्‌, अन्यः-तन्मात्रज्ञानादन्यः, पन्थाः-उपायः, अयनाय-स्वरूपप्राप्तये । तरति-नाशयति, योकप्रू-अज्ञानम्‌ । सवेसंसारेति । सवं प्रपञ्चम्‌लाज्ञानेत्यथंः । तस्य-सवंप्रपञ्चस्य । सुचयन्तीति । अज्ञानादेर्ञाननिवत्यंत्वरूपमिथ्यात्वोक्त्या तन्मृूकसवं प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वं सूचितम्‌, अज्ञानोच्छेदकस्याज्ञानमूलकृर्योच्छेदकत्वनियमादित्यथः । एक-सजातीयद्ितीय- रहितम्‌ । एव स्वगतधमंरूपद्वितीयरहितम्‌ । अद्वितीयं-विजातीयद्ितीयरान्यम्‌ । “सदेव सोम्येदमग्र आसीदिति पूवंवाक्यम्‌ । सदेवेत्यादीना प्रपन्मिथ्यात्वबोघकत्वोपपत्तिः ननु नानेन वाक्येन सवंहश्यमिथ्यात्वं बोध्यते, सृष्टिपूवंकालावच्छेदेन ब्रह्मणो हद्याभाव- बींधनादिति चेन्न । हद्याभावे अग्रकालावच्छिन्नत्वानन्वयात्‌ । इदं हि वाक्यं सद्रूपं जगत्कारण- मनभ्युपगच्छतां सौगतानामद्वितीयजगत्कारणमनभ्युपच्छतां ताकिकादीनां च मतनिखाकरणाय । तथा च यदग्रे सृष्टेः पूवंमासीत्‌ तत्‌ सत्‌ अद्रितोयञ्चेति बोध्यते । तत्र निषेधस्य प्रापिपूर्वकत्वात्‌ येन सम्बन्धेन यहेशकालावच्छेदेन यस्य ह्यस्य स॒द्रुधवेशिष्टवं प्राप्तम्‌, तेन सम्बन्धेन तदवच्छेदेन तदभाव- सम्बन्धस्य तत्र बोधनात्‌ सवंहश्यस्य मिथ्यात्वं सिध्यत्येव । "सदेवं सोम्येदमि'त्यत्र॒इदंराब्देन प्रपञ्चात्मकब्रह्मणि द्वितीयसामान्याभावबोधनात्‌, इदन्तादात्म्यस्य उदश्यतावच्छेदकत्वेन उदेश्य- तावच्छेदकप्रपञ्चतादात्म्यकालावच्छेदेन देताभाववत्त्वकाभेन मिथ्यात्वलाभात्‌? । यद्यपि प्रतियोगि- सत्त्वकालावच्छेदेनाभावस्य बोधः, तथापि स नाहायंः । प्रतियोगिन इदन्त्वरूपटश्यत्वेन भानात्‌ आत्मभिन्नत्वरूपद्वितीयत्वावच्छिन्नाभावत्वेनाभावस्य भानात्‌ । नेह नानास्ती'त्यादौ तु इहपदेन प्रपञ्चवततो बोधनादुहश्यतावच्छेदकप्रपश्चसत्त्वकालावच्छेदेन द्ेताभाववच्वधीः, अतो नानेत्यादि- वाक्यान्यपि व्याख्यातानि । अतोऽन्यदा्तंभिति । अतः आत्मनः, अन्यत्‌ आर्त-पीडितम्‌ । येन सम्बन्धेन यदवच्छेदेन यत्‌ यत्र तिष्ठति, तत्तदवच्छेदेन तत्र॒ वत्तंमानाभावस्य तत्सम्बन्धावच्छिन्न- प्रतियोगिताविशिष्टमित्यथंः । एतस्यापि निषेधवाक्यत्वेन प्राप्त्यनुसारेण निषेधबोधकत्वात्‌ । कृष्यत्वे- नैत्यादि । श्रह्मान्यत्‌ मिथ्या दृश्यत्वात्‌ शुक्तिरूप्यवदित्यनुमानादित्यथंः । पक्षतावच्छेदकावच्छेदेन साध्यसिद्धेरुटेश्यत्वात्‌ शुक्तिरूप्यादौ न सिद्धसाधनम्‌ । ब्रह्मणि बाधवारणाय ब्रह्यान्यदित्येव पक्षः२ । हश्यत्वञ्च-ह ग्विषयत्वम्‌ । मिथ्यात्वञ्च-सत्स्वरूपान्यत्वम्‌ । १. असति बाधके उदु श्यतावचेदककालावच्छिन्त्वं विधेये भासत इति नियमात्‌ अन्यथा गन्घप्रागमावाव- च्छिन्नो घटो गन्धवानिति प्रयोगापत्तेः--विरठक्मिश्चः । २, तुच्छवारणाय सत्तादात्म्यं देयमेव । १७ १५ २० २५ २० २४० न्यायरत्नावलोयुततसिद्धान्तबिन्दौ | ०2 = र भी सतज मिथ्यात्वनिवंचनम्‌ ननु सत्स्वरूपस्य ब्रह्मणो भेदे साध्ये सिद्धसाधनम्‌, सत्त्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदे साध्ये, किमिदं सत्त्वं ? ज्ञाननिवत्यंत्वादिरूपमिथ्यात्वरुन्यत्वं चेत्‌ ? तहि तादृदामिथ्यात्वमेव साध्यमस्तु | किञ्च ताटृशमिथ्यात्वशुन्यं सिद्धान्ते ब्रह्मीव, तथा च ब्रह्मत्वापेक्षयोक्तशुन्यत्वस्य गुरुत्वेन प्रति- योगितानवच्छेदकत्वात्‌ साध्याप्रसिद्धिरिति चेन्न । परमते उक्तशुन्यत्वस्य ब्रह्मभिन्नेऽपि स्वीकारेण ५ पररीत्या परन्प्रत्युक्तसाध्योपन्याससम्भवात्‌, गुरुरूपस्यापि नव्यः प्रतियोगितावच्छेदकत्वस्वीकारात्‌, ज्ञानानिवत्यं सवं ज्ञेयमित्याकारकयत्किञ्चिद्धीविषयत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदस्य साध्यत्वसम्भ- वात्‌, १ प्रपञ्वसत्यत्ववादिना उक्तधीविषयत्वस्य ब्रह्मणीव प्रपञ्चेऽपि स्वीकारात्‌ न सिद्धसाधनम्‌ । उक्तधीविषयताव्यक्तेः शुद्धाया एवावच्छेदकतया निवेशान्नावच्छेदकगौ रवनिबन्धनसाध्याप्रसिद्धः। अलीकवादितं प्रत्यनुमानोपन्यासे अलीकभेदोऽपि पक्षे विदोषणं वाच्यम्‌, अन्यथा अलीके भागा- १० सिद्धयापत्तेः । | अनुकूलतकंस्तु "हश्यं यदि मिथ्या न स्यात्‌ अनुपपद्यमानसम्बन्धकं न स्यात्‌" इत्यादि पूवमेव दशितम्‌ । ज्ञाननिवत्यंत्वं वा साध्यम्‌, तच्च स्वप्रयोजकाज्ञानाधिकरणकालपूवंत्व शुन्यवृत्ति- जञानकालिकत्वरूपं ज्ञानोच्छेयत्वम्‌। तत्त्वज्ञानरूपस्य वृत्तिज्ञानस्य कालोपदहितत्वात्‌ प्रयोजकाज्ञानाधि- | करणकालपुवंत्वशुन्येत्युक्तम्‌ । स्वपदं यत्र ज्ञाननिवत्यंत्वं स्थाप्यं तत्परम्‌, शुक्तिरूप्यादावपि ब्रह्य- १५ ज्ञानमादायेव साध्यसत्त्वम्‌, अज्ञानाधिकरणकालपूवंत्वस्थले लाघवादज्ञानकालत्वमेव निवेश्यम्‌ । ननु जीवेशभेदादेरनादित्वेन स्व प्रयोजका प्रसिद्धया तत्र॒ लक्षणासद्धतिरिति चेन्न । स्व प्रयोजकपदेन स्वकाटे वत्तंमानमात्रस्योक्तत्वात्‌, तथा च जीवेशभेदकाले अज्ञानं वततत इति तत्र॒ लक्षणान्वयः, अत एवाज्ञाने सः | अस्याज्ञानकाले सत्त्वात्‌ एतस्य साध्यस्य मिथ्यात्वलक्षणत्वे वृत्तिज्ञानं स्वाविषयकं निवेश्यम्‌, तेन ब्रह्मणि नातिन्या्षिः२ । २० अथवा येन॒ सम्बन्धेन येन रूपेण यदवच्छेदेन यत्र॒ यदस्ति तदवच्छेदेन तत्र विद्यमानाभावस्य तदवच्छिन्नतद्रपावच्छिन्नप्रतियोगित्वं साध्यम्‌, कपालादौ समवायादिसम्बन्धेन घटत्वादिरूपेण यदवच्छेदेन घटादिकमस्ति, तदवच्छेदेन कपालादिनिष्ठस्यात्यन्ताभावस्य सम- वायादिसम्बन्धावच्छिच्रघटत्वावच्छिन्नप्रतियोगित्वस्य व्यधिकरणधर्मावच्छिन्नाभावमते घटादौ स्वीकारात्‌* तत्सम्बन्धावच्छिन्नायास्ताहशाभावप्रतियोगिताया अवच्छेदकत्वं वा तद्रपे साध्यते, २५. तेन न साध्याप्रसिद्धिः। ननु व्याप्यवृत्तिपदार्थेषु नेताहरसाध्यसम्भव, तदवच्छेदकाप्रसिद्धेः । किञ्च सिद्धान्ते अभावानां सवदेशकालवृत्तित्वेन किञ्चिटेशकालावच्छिन्नत्वे मानाभावः, तथा च १. परेः इदं नाभ्युपगतं तेषां प्रपन्चस्य ज्ञाननिवत्यंत्वानम्युपगमात्‌ स्वमते चेदमखेण्डार्थं॑तद्धिषयन्रह्यभेदः पक्षे साध्यः । | २. ब्रह्मभिन्नं तादशपूवत्वशून्यब्रह्यविषयकवृत्तिकालिकं, ब्रह्म तु स्वपदेनग्रहणे वृत्तेः ब्रह्मविषयकत्वात्‌ ३० स्वाविषयकवृत्तिकालिकं नेति नातिव्याप्तिः । ३. धटो दृष्टान्तः । ४. भस्मिन्‌ पक्षं रजतत्वं पक्षः घटत्वं दृष्टान्तः इति बोध्यम्‌ । । ध ्् +, 4 नन = ० प्रथमश्लोकः आत्माध्यस्ततयेवानात्मनि सिद्ेस्तत्रात्माध्यासः । अनात्माध्यासेन चात्मनो दोष- सादृश्यादिसम्भवात्‌ तत्र चानात्माध्यास इत्यात्माश्रयादिदोषप्रसङ्गाच । एतेनात्मानात्मा- उक्तसाध्यं सिद्धान्ते अप्रसिद्धमिति चेत्‌, तहि यदवच्छेदतदवच्छेदावनिवेर्यावच्छिश्नवृत्तिकत्व- शन्थाभाव एव निवेश्यः । न चैवं धटादेस्सवैदेशकालनिष्ठाभावप्रतियोगित्वस्वीकारेऽरीकत्वमेव स्यादिति वाच्यम्‌ । घटादेस्सत्तादात्म्यवत््वेन प्रतीयमानत्वेनालोकवेलक्षण्यात्‌, अलीकं तुन तथा प्रतीयते, अलीकं सत्‌ इति बुद्धेः बौद्धेनाप्यस्वीकारात्‌, सत्तादात्म्यविनाशवत्त्वादिमत्तवेनेव घटादेर- लीकवेलक्षण्यसम्भवाच्च । तथा च 'सवदेशकालनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वे सति सत्तादात्म्य- रन्यत्वम्‌' 'अविनारित्वं' वा अलीकलक्षणम्‌ । बौद्धमतेऽपि यद्यत्‌ सत्‌ तत्‌ क्षणिकमिति नियमात्‌ प्रपञ्चस्य क्षणिकत्वेन विनाशित्वम्‌, अलीकस्य स्थिरत्वेनाविनारित्वमिति स्वीक्रियत एवेति व्येयम्‌ । अददेशः-उपदेश्ः अज्ञाताथंज्ञापनम्‌ । नेति नेतीति । प्रत्यक्षादिप्रमाणे य॑त्‌ प्राप्तं तत्‌ इतिशब्दद्वयेन उच्यते, तथा च कपालादौ घटादिकं समवा परसम्बन्धेन कालविशेषावच्छेदेन वत्तंत इति यत्‌, तत्‌ नेत्यथंः- तत्र तेन सम्बन्धेन तदवच्छेदेन तत्‌ नास्तीति यावत्‌ ! घटादौ तु घटत्वादिकं समवायादिसम्बन्धेन अवच्छेदकमनपेक्ष्येव प्राप्तं तथेव निषिध्यते-साक्षदेवेति। आततंपदेन पीडितोक्त्या बाधपीडितत्वकाभेन ज्ञाननिवत्यत्वरूप- मिथ्यात्वविशिष्टं बोध्यते, अद्वितीयमित्यादौ तु नजपदेन प्रतियोग्यवच्छेदकावच्छिन्नाभाववति व्याप्य- वृत््यभाववति वा लक्षणया । नेह नानास्ती'व्यादौ तु नञपदेन तादशाभावो लक्षणया बोध्यते यत्किञ्िदवच्छेदेन वतंमानस्यावच्छेदकाविशेषितस्य वा द्वितीयाभावस्य ब्रह्मणि प्रत्यक्षादिप्राप्ततया उक्ताभावबोधने उक्तवौक्यवेयर्थ्यात्‌ ।! उक्ताभावधटितमिथ्यात्वस्यानुमानव्याद्याने व्युत्पादितत्वेन तदुत्तरमथात इति ग्रन्थो व्याख्यातः । तदेवमनात्मनो मिथ्यात्वेन श्रुतिसिद्धत्वात्तस्यात्मसंस्गध्या- सम्प्रति अधिष्ठानत्वानुपपत्तिमुक्त्वाऽऽमाश्रयादिदोषादपि तामाहु--आत्माध्यस्ततयेत्यादि । आत्मा- ध्यस्ततया-आत्मसंसुष्तवेनेव प्रतीयमानतया, आत्माध्प्रासः-आत्मसंसर्गध्यासः, सिद्धान्ते आत्मनोऽन- ध्यासात्‌ । . तथा च अनात्मनो घटस्सन्निति संत्तादात्म्येनेव प्रत्ययादनात्माध्यासस्य आत्मसंसगं- घटितस्यात्मसंसर्गाध्पासपिक्षणीयत्वादात्माश्रयः, आत्मसंसगपिक्लोऽनात्मा तत्सापेक्ष॒ आत्मसंसगं इत्यन्योन्याश्रयइचेति भावः । सादुह्यादीति । साहश्यादिज्ञानेत्यथंः । भमध्यासकारणसंस्कारो- द्रोधकतया साहश्यादिज्ञानपिक्षेति भावः । आत्माश्रयादोति । भनात्मव्यक्तीनां मध्ये स्वस्य स्वं प्रति दोषत्रिधया कारणत्वे अत्माश्रयः, द्रयोः परस्पर प्रति तत्स्वीकारे अन्योन्याश्रयः, स्वकारण- कारणं प्रति स्वस्य तत्स्वीकारे चक्रकम्‌, एकं प्रत्यन्यस्येत्यादिस्वीकारे अनवस्थेत्ययंः । एतेनेति । अव्यवहितपूवोक्तात्माश्रयादिना व्यवहितपूदक्तिनानिमेन्िप्रसद्धश्रुतिविरोधप्रसङ्धाभ्यामनात्मनः सत्यत्वासम्भवेन वेत्यथंः। आ्मानात्माध्यासस्य-व्यावहारिकयोरात्मसंसर्गानात्माध्यासयोः, अविद्यात्म- कत्वात्‌-अविद्यारूपदोषमूलकत्वभ्त्‌ 1 व्यावहारिकाध्यासे यद्यपि कामकमंणोरपि दोषत्वम्‌, “भावत ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवेरिणा । कामरूपेण त्यादिगीतोक्तेः। ज्ञानं-भ्रमाधिष्ठानचेतन्यम्‌ । तथा चाधिष्ठानावरकत्वेनेव दोषत्वलाभात्‌, करमंक्षये ज्ञानमपास्तदोषमि त्यादि- मही घटत्वं घटतः कपालः कपालिका चूणं रजस्ततोऽणुः । जनेस्स्वकमंस्तिमितात्मनिश्चये रालक्षयते ब्रहि किमत्र तत्त्वम्‌ ॥ १५० २२४१ १० १५ २ |, २४२ - न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ ध्यासस्याविदात्मकत्वान्न विकंल्यावसर इत्यपास्तम्‌, खगप्रकाश्चात्मनि अविद्याया अप्यनुष- पत्तेः । तथाहि साप्यध्यस्ता, अनध्यस्ता बा १ तत्रा कथं नात्माश्रयादिदोषग्रसङ्गः । अन्त्ये तस्यानुच्छेदादनिमेषप्रसङ्गः । सवंस्याध्यासमूरत्वे भ्रमप्रमादिव्यवस्था च न स्यात्‌ । एकस्येवात्मनः प्रमाणप्रमेयप्रमितिप्रमातृरूपता च विरुद्धा । अविरोधाभ्युपगमे वा सौगतमतापत्तिरिति । अग्रोच्यते । अहं मनुष्यः कर्ता मोक्तेत्यादिग्रतीतिस्तावत्सबे जनसिद्धा। सा च न स्मृतिरपरोक्षावभासत्वाद्धेदाग्रहपूवेकत्वा्च । नापि प्रमा भ्रुतियुक्तिबाधितत्वात्‌ । तथा च श्रुतयः योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृचन्तर्ज्योति इत्यादिविष्णुपुराणोक्तेद्च तथापि पूवंपूवंकामकमंणोरुत्तरोत्तरतद्धेतुत्वेनानवस्थादोषे प्राप्ते प्रवाहरूपेण बीजाङ्कुरादिवत्‌ अनादित्वेन तत्परिहारो वाच्यः । अविद्याया दोषविधया हेतुत्वे तु नानवस्थादोष इत्याशयेन तदेव सिद्धान्तिनोक्तम्‌ । विकल्पावसरः-आत्माश्रयादिविकल्पावसर अविद्याया अनादित्वेन तत्रान्यदोषानपेक्षेति भावः । स्वप्रकारेति । स्वप्रकाशस्य सत्यत्वात्‌ तद- प्रकाङरूपाविद्या मिथ्येव, तथा च वक्ष्यमाणदोषापत्तेस्तदनुपपत्तिरिति भावः । आत्माश्रयादीति । अविद्यारूपदोषस्य उत्पत्तौ तस्येव हेतुत्वे आत्माश्रयः, तत्कायंस्य हेतुत्वेऽन्योन्याश्रयः, अविद्यान्तरस्य हेतुत्वे तत्रापि अविद्यान्तरस्येत्यादिस्वीकारे त्वनवस्थादिकम्‌ । अकायंत्वन्तु नाविदारूपाध्यासस्य सम्भवति प्रातीतिकाध्यासे तददरशंनादिति भावः। सवंस्य-व्यावहारिकिप्रातीतिकरूपस्य, अध्यास- मृलत्वे-भ्रममात्रविषयत्वे भ्रमप्रमादिव्यवस्था-'इदं रजतमि'त्यादिधीभ्रंमः, इयं शुक्तिरि'त्यादिधीः प्रमा, आद्या बाध्या, द्वितीया बाधिकेत्यादिव्यवहारः। एकस्येत्यादि । चित एव प्रमाणत्वादिकं सिद्धान्ते स्वीक्रियते, तद्विरुदढमित्यथंः । ननु अध्परासोपाधिभेदेन एकस्यापि प्रमाणादिरूपत्वं न विरुद्धम्‌, तत्राह-अविरोधेत्यादि । सौगतेति । अध्यस्ताकारभेदेन ज्ञानमेव प्रमात्रादिरूपमितिं सौगतमतादविशेषापत्तिरित्यथः । “ननु अध्यासोऽपी" "त्यादिना सौगतमतापतपिरित्यन्ते उक्तान्‌ सवंपूवंप्नान्‌ समाधातु प्रतिजानीते- अत्रोच्यते इति । न स्मृतिरिति । यदपि नाबाधिताथंकस्मृतिरित्येव वक्तुमुचितम्‌, भरमत्वमात्र- स्येव प्रकृते वाच्यत्वात्‌, तथापि ग्रहणस्मरणोभयरूपत्वेन यो श्रमत्वनिषेधः सांख्यादिसम्मतः ` तन्निराकरणाय स्मृतित्वनिषधः । अपरोक्षावभासत्वात्‌-ग्रत्यक्षरूपतया प्रतीयमानत्वात्‌ । ननु अहमित्यंशे प्रत्यक्षम्‌, मनुष्य इत्यंशे तु स्मृतिः, तयोस्तद्विषययोरच धियो मेदाग्रहादिकत्वव्यवहारः, अथवा "अहु मनुष्य' इत्यत्र मनुषयदेहस्वामी आत्मा विषयः, एवम्‌ अहं कर्ते त्यत्र कतुंमनस्स्वामी, महं भोक्ते'त्यत्र॒सुखादाश्रयमनस्स्वामी. तथा च स्वामित्वतत्संसगंयोस्स्मृतिरूपमपि विरोष्ये प्रत्यक्षमेकं सम्भवति तत्राहु-भेदाग्रहपूवंकत्वादिति । मेदाग्रहजन्यविशिष्टबुद्धित्वादित्यथंः । उपस्थित- विशेष्यविशेषणयोर्भदाग्रहत्वेन विशिष्टविषयकप्रवृत्त्यादिहेतुत्वे गौरवात्‌, विरोष्यविरोषणविशिष्ट- विषयकधीत्वेनेव तदुचितमिति भ्रमत्वं बाधितवेशिष्टवज्ञानत्वरूपं न तुपस्थितयो्भेदाग्रहत्वम्‌, आत्मनि ` दारीरमनसो्भेदाग्रहजन्यं च अहं मनुष्य इत्यादिज्ञानं नात्मनि शरीरादिस्वामित्वविषयकम्‌, तस्यात्मनि शरीरादेर्भेदग्रहपू वंकत्वनियमादिति भावः । श्रुतय इति । ब्रहयस्वरूपतां दश्ंयन्तीत्यग्रे अन्वयः । विज्ञानमयः-'विज्ञानं यज्ञं तनुते कर्माणि १० १५ २५ ३० प्रथमश्लोकः पुरुषः, अयमात्मा ब्रह्म, सत्यं ज्ञानमनन्तं अद्म, विज्ञानमानन्दं ब्रह्म, य आत्मा अपहत- पाप्मा, यत्साक्षादपरोक्षात्‌ ब्रह्म, य आत्मा सर्वान्तरः, योऽक्षनायापिपासे सोकं मोहं जरां मृत्युमत्येति, स यत्तत्र किञ्चित्प श्यत्यनन्वागतस्तेन भवति, असङ्गो यं पुरुषः इत्याचः अकत भोक्तृपरमानन्दत्रह्मरूपतामात्मनो दश्चेयन्ति । युक्तयश्-विकारिणः परिच्छिन्नत्वेन तनुतेऽपि च' इति श्रु्यक्तकतंरूपविज्ञानराब्दितवुद्धयभिमानी सस्त्रीमयोऽयं जाल्म' इतिवत्तदभि- मानित्वोक्त्या तद्धदलाभः, एवं प्राणेषु प्राणाभिमानी, हृदि मनस्यभिमानसम्बन्धेन विद्यमानम्‌, अन्तजंन्यज्ञानरूपबहिर्ज्योतिभिन्नम्‌, ज्योतिः-स्वप्रकाशचेतन्यम्‌, पुरुषः पषुं॑ दृश्येषु अनुस्यूत इत्यने गपि सवंहद्यभिन्नचिद्रपलाभात्‌ अकतंभोक्तुत्वकाभः । अतं एव ध्यायतीव ठेलायतीवे- त्यादुत्तरववक्येन परमाथंतो ध्यानादिशुन्यत्वमुक्तम्‌ । विज्ञानं--स्वश्रकाशचित्स्वरूपम्‌, आनन्दम्‌-- आनन्दस्वररूपम्‌, न तु मत्वथंप्रत्ययलोपात्‌ आनन्दयुक्तम्‌, "आनन्दो ब्रह्य, एष एव परमः आनन्दः, एतस्य वानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ती 'यादिश्रुतिभ्यः। अन्यानि-ओौपाधिकभेदेन एत- स्मात्‌ भिन्नानि, भूतानि- जीवाः, मात्रां--विषयसुखरूपमंशम्‌, उपजीवन्ति--मुञ्जते, अनन्तम्‌- अभावाप्रतियोगि, ब्रह्म शुद्धत्वा्यतिशयवत्‌ । अपहतो निगंतः पाप्मा कर्माशयो यस्मात्‌ सोऽपहत- पाप्मा । सक्नादपरोक्षात्‌--अपरोक्षचिद्रपम्‌, न तत्तादात्म्येन धटादिवदपरोक्षः । सर्वान्तरः-सवं हश्याधिष्ठानम्‌ । अशनायापिपासे प्राणस्प, शोकमोहौ मनसः, जरामृत्य देहस्य-धर्मौ । अव्येति- तेषामनाधारः। स॒यत्ततरेत्यादिवाक्यं जाग्रदाद्यवस्थाबोधकवाक्यानामेकेकोत्त रमस्ति, तथा च जागरित- तद्वाक्योत्तरवाक्यस्थस्य तवेत्यस्य जाग्रदवस्थायामित्यथंः । एवं स्वप्नसृषुप्तिवाक्योत्तरस्थस्य स्वप्ने = सुषुप्रावित्यथंः । स-जीवो, यदिति ज्ञेये ज्ञानक्रियायाञ्च विशेषणम्‌, पदयति-जानाति, अनन्वा- गतः-असंसृष्टः, तेन-ज्ञेयेन ज्ञानेन च, परोक्षविषयस्यापि सर्वानुस्यतसद्रुपचिदात्मके जीवे तादात्म्य- प्रास्या निषेधो न व्यथं: । असङ्खः--सम्बन्धसामान्यशन्थः, हिशब्दोऽसङ्धं (स्य) त्वहेतुतां * योतयति । अय-हग्रेपः, पुरुष.-सवंहद्येषु अधिष्ठानत्वेनानुस्यतः, तथां च हृग्हदययोस्सम्बन्वानुपपत्तेः सवंहद्यानां हरि कल्पितत्वात्‌, असद्धत्वहेतुर्नासिद्ध इति भावः । इत्यादिपदेन सर्िल एको द्रष्टा्धेतो भवतीं त्यादिश्रुतिसंग्रहः । ब्रह्मरूपताम्‌-अद्वितीयेशरूपताम्‌ । श्र तिबाधितत्वं प्रदद्यं युक्तिबाचित्वं प्रदशंयति- यक्तयश्चेति । इत्याद्याः इत्यग्रेऽन्वयः । युक्तयोऽनुमानं तदनुकूकतर्कास्च तत्र निधंमंकनित्यस्वप्रकाश- सुलात्मकं एकं एवात्मेत्यनेन वक्ष्यमाणवाक्येन “ आत्मा निधंमंकः नित्यत्वात्‌; नित्यः स्वप्रकारसुख- रूपत्वाद्‌, इत्यनुमानद्वयं विवक्षितम्‌ । विकारिण इत्यादिना च तर्का विवक्षिताः, तत्र निघमंकर्त्व-- परमाथंत्वरूपेण धर्माभावः। तेन धर्माभावरूपधमंस्य साध्यस्य व्यावहा रिकत्वे स्वव्याधातः, प्रातीतिकत्वे अनुमानस्याभासत्वम्‌, पारिमा्थिकत्वं अद्रेतश्चतिवि रोघः, घर्माभावस्वरूपत्वे साध्ये सधमंकत्वाप्रतिक्षेपा- पत्तिरित्यादि परास्तम्‌। वस्तुतो व्यावहारिक धर्माभोवोन स्वव्याघातकः, घमंतदभावयोर्व्यावहारिकयौ स्वाप्नयोगंजतदभावथोरिवाविरोधात्‌ । अत्र गज इति स्वाप्नज्ञानो्त रं कंदापि नात्र गजोऽस्तीति १. तस्य सहेतुकतां । २४३ नाय्य यवन =-= ~ ¢, २० २४४ त्यायरत्नावलीयतसिद्धान्तविन्दौ अनात्मत्वापत्तः, स्वेनेव स्वस्य ग्रहणे कठ्‌ कमेविरोधात्‌, रण्टरयसम्बन्धानुपपत्तभदना- भेदेन बा धमधमिभावानुपपत्तशच, ज्ञानानित्यत्वपक्षे तत्तदयक्तिभेदध्वंसप्रागमावसमवाय- ज्ञनतजात्याचम्युपगमे गौरवात्‌, एकत्वाभ्युपगमे च।तिलाघवात्‌, घटज्ञानं पटज्ञान- स्वाप्नज्ञानस्येव इहात्मनि धर्मोऽस्तीति ज्ञानोत्तरमात्मा निधंमंक इत्यनुमितेः प्रतियोगिसमसत्ताका- भावविषयकत्वसम्भवात्‌ । विस्तृतञ्चेतच्चन्द्रिकायाम्‌ | ननु यदि निधंमेको न स्यात्‌ तदा नित्यो न स्यात्‌ धम॑धममिणोस्तादात्म्येन धर्मोत्पत्तिनाश।भ्यां धर्मिण उत्पत्तिनाशरूपविकारापत्तिरिति तर्को वाच्यः, तत्र इष्टापत्तिरेवेत्यत आह--विकारिण इत्यादि । आत्मनो विकारस्वीकारे अभावप्रतियोगित्वरूपपरिच्छेदापत्त्या परिच्छेदाभावन्याप्य- स्यात्मत्वस्याभावापत्तिरित्यथं; । आत्मा यदि कतुत्वादिमान्‌ स्यात्तदा अहं कर्तेति द्रष्टा न स्यात्‌ मनसोऽपि द्रष्ट्त्वायोगात्‌ । कतुंकमंवि रोधेन स्वेनैव स्वस्य ग्रहणायोगाच्चेति तकान्तरमाह्‌- स्वेनेत्यादि । स्वेन--आत्मना, स्वस्य कतुंत्वादिमदात्मनो, ग्रहणे--विषयीकरणे, कर्ता साक्षी विषयी ग्यवह्‌तुंत्वात्‌, स एव कमं- विषयः व्यवहायंत्वात्‌ तत्र विरोधः-एकत्वं सम्बन्यासम्भवेन विषयिविषयभावसम्पादकतादात्म्यसम्बन्धानुपपत्तिरित्यथंः । कतंत्वं ज्ञानं चिद्रुपं प्रत्यपि सम्भवति, जन्यविषयावच्छिन्नरूपेण तस्य ज्ञेयत्वं नित्यविषयावच्छिन्नं ज्ञानमपि क्षेमसाधारणजन्यतावदिति ` वा, तथा च कतुृकमंत्वयोव्यंवहारक्रियानपेक्षत्वेऽपि न क्षतिः| ननु तादात्म्यं प्रत्यनुयोगित्वं विषयत्वं प्रतियोगित्वं विषयत्वम्‌, तत्राद्यं कतुंत्वादिविरिष्ट- रूपेण द्वितीयं शुद्धरूपेणेकस्यात्मनस्सम्भवत्येव तत्राहु-दृष्वृयेत्यादि । ह ग्टश्ययोस्सम्बन्धनिवेच- ` नस्य पूर्वोक्तरीत्या असम्भव।त्‌, हगौत्मनि विषयिणि विषयरूपं सर्वं मिथ्येति निधंमंकत्वमात्मन इति भावः । आत्मा यदि पारमाथिकधमंवान्‌ स्यात्तदा निरूपणाहंधमंसम्बन्धवान्‌ स्यादिति तकमाह- भेदेनेति । तादात्म्यान्यसम्बन्धनेत्यथंः, अभेदेन तादात्म्यसम्बन्धेनानुपपन्नेनेति रोषः । अनुपपनत्त- रिति। तादात्म्येन तदन्येन वा सम्बन्धेन सम्बद्धयोधमंधमिता वाच्या, तादात्म्यादिसम्बन्ध एव तु न सम्भवति सग्बन्धान्तरेणासम्बद्धस्य तस्य सम्बन्धस्य सम्बन्धत्वासम्भवेन सम्बन्यान्तरं वाच्यम्‌, एवं तस्यापि सम्बन्यान्तरमिति अनवस्थापत्तेः। न च सम्बन्वस्य सम्बन्धान्तरेण न सम्बद्धता किन्तु स्वेनेव सम्बन्धेनेति वाच्यम्‌ । स्वस्य स्वप्रतियोगिकसम्बन्धत्वासम्भव।त्‌, स्वं न स्वीयमित्यनु- भवात्‌, अन्यवा धममंधमिणोरपि स्वेन सम्बद्धतापत्या सम्बन्धमात्रलोपापच्चेः। अथ तयोस्सम्बन्धान्तरं प्रतीयते, तस्य तु न प्रतीयत इति चेत्‌, सत्यम, प्रतीयमानमप्यनुपपन्नं मिथ्येवेति भावः । "आत्मा यदि कतुंत्वादिधमंकस्स्यत्‌ तदा कतुंत्वादिधमं वििष्टस्य तस्य ज्ञानरूपत्वन्न स्यादि'ति तकं "आत्मा ज्ञानरूपो न भवत्येव तस्य॒ नित्यत्वेनोत्पत्तिनाशवत्वेनानुभूयमानज्ञानरूपत्वासम्भवात्‌' इतीष्टापत्ति निरस्यति--ज्ञानेत्यादि । अनिव्यत्वपक्षे-अनित्यत्ववादिताक्रिकादिमते । तत्तदयक्तीत्यादि । तत्तज्जञानन्यक्तयस्तासां भेदध्वंसप्रागभावाः, समवायः, ज्ञानत्वजातिः, आदिपदेन तज्जञानतदध्वंसेषु ` अनन्तकारणानीत्येतेषामनन्तानां स्वीकारे गौरवादित्यथंः । एकत्वाभ्युपगमे-एकव ज्ञानव्यक्ति सवंज्ञेयविषयिकेति स्वीकारे, अतिलाघवात्‌-आत्मन एव ज्ञानस्वरूपत्वसम्भवेन ज्ञानस्वरूपस्याप्य- कल्पनीयत्वेनातिलाचवात्‌ । ननु घटज्ञानं न पटज्ञानमिति भेदप्रतीतेः कथमेकं जानं सर्वंस्येत्यन जआह--घटजानरमित्यादि । १० १५ २०५ प्रथमरदलोकः मित्युपाधिभेदपुरस्कारेणेव ज्ञानमेदप्रतीतेः, खतस्तु ज्ञानं ज्ञानमित्येकस्वरूपावगमात्‌, तदुत्पत्तिषविनश्ञप्रतीत्योश्वावशयकल्प्यविषयसम्बन्धविषयतयाऽप्युपपततेः, उपाधिपरामश्ष- इत्युपाधिभेदपुरस्कारेणेति । धर्मिप्रतियोगिरूपोपाध्योरित्थंभूतौ घटविषयकत्वपटविषयकत्वरूपौ यौ भेदौ विरोषौ तत्पुरस्कारेण तदुल्लेखेनेत्ययंः । एवकारार्थं स्फुरटयति--स्वत इति । उपाधिपुरस्कारं विनेत्यथः । ज्ञानं ज्ञानमित्येकरूपावगमात्‌ ज्ञानमित्याकारकसवेप्रत्ययेरेकस्येव ज्ञानस्वरूपस्य विषयो- करणात्‌, तुशब्देन तज्ज्ञानव्यक्तिरेतज्ज्ञानव्यक्तिमिन्नेत्युपाध्ययुरस्कृतप्रत्ययो नास्तीत्युक्तम्‌ । ननु ज्ञानस्य उत्पत्तिनाशप्रत्ययात्‌ कथमात्मरूपता तत्राहू-तदुत्पत्तीत्यादि । विषयसम्बन्ेति \ विषय- ज्ञानोभयसम्बन्धेत्यथं: । विषयज्ञानयोस्सम्बन्धमविषयीकृत्य श्ञानमृत्पल्नं नष्टमिति प्रत्ययस्यानुदयात्‌ ज्ञानोत्पत््यादिगप्रत्यये ज्ञानविषयसम्बन्धविषयकत्वमवरयं कल्प्यम्‌, तथा च 'घटज्ञानमत्पन्नन्नष्टमि ति घीरूपपद्यते, अयमिदानीं लिखी जातः, अयं हिखी नष्ट इति धीवत्‌ विशेषणोत्पत्तिनाश्चविषयकत्वात्‌। तथा हि~ प्रत्यक्षज्ञानस्थले यावन्मनोऽवच्छित्नचिता धट देस्सम्बन्यस्तिष्ठति तावदेव "घटमहं साक्षा- त्करोमी'ति व्यवहारात्‌, ताहृशसम्बन्धोत्पत्तिनाशावेव घट प्रत्यक्षमुत्पन्नन्नष्टमि'ति धीविषयौ । स च सम्बन्धो वृत्तेः चिदुपरागाथत्वपक्षे मनोऽवच्छिन्नचिति घटादेः स्वावच्छिन्नवृत्तिप्रतिबिम्बितत्वम्‌ । आव रणनाश्ञाथंत्वपक्षे स्वनिष्ठस्याज्ञानाविषयत्वस्य प्रयोजकं यत्‌ स्वावच्छिन्नवृत्त्यादिकं तद्िशिष्टत्वम्‌। प्रत्यक्षस्वरूपविवेचनम्‌ अथ विवेचनम्‌-जानामी 'तिधीस्थले घटादिविषयकस्यासत्वापादकाज्ञनस्य आश्रयत्वाभावः यावन्मनोऽवच्छिन्नचिति तावदेव घटादि जानामीति व्यवहारात्‌ ताहशाभावरूपस्य घटादिसम्बन्धस्य उत्पत्तिनाशवेवोक्तधीविषयौ । असत्त्वापादकान्ञानाश्चयत्वाभावविरिष्टचितः स्वाका रवृत्तिप्रतिबिम्बित- स्ताहशाज्ञानाविषयत्वप्रयोजकविरिष्टचितो वा जानात्यथंत्वेनोक्तव्प्वहारे उक्ताभावस्य विरोषणत्वा- भावात्‌ । ननूक्ताभावोऽत्यन्ताभाव एव, अज्ञागनारो हि न ज्ञानेन जन्यते, किन्तु ज्ञानम्‌ अज्ञानतत्कायं- विरोधीत्युक्तम्‌ । तथा च कथं तस्योत्पत्तिविनाशाविति चैत्‌, सत्यम्‌ । तथापि त॑त्तत्कालस्योत्पत्ति- विनाशसम्भवेन तत्तत्कारविशिष्टाधिकरणात्मकविरोषणतासम्बन्धविरिष्रूपेण उक्ताभावस्य उत्पत्ति- नाशसम्भवात्‌ । तदतिरिक्तनित्यविशेषणतदेरभावीयसम्बन्धत्वपक्षे तत्तत्काखावच्छिन्नरूपेण तस्य तत्सम्भवात्‌ । स हि सम्बन्धो नित्योऽपि प्रतियोगिमति देशे प्रतियोगिसम्बन्धानवच्छेदककालावच्छिन्न एव, तथा च घटाद्याकारमनोवुत्तिकाल एव घटाद्यज्ञानाभावसम्बन्धस्य प्रमातरि स्वीकारात्‌, तत्कारु[वच्छिन्नरूपेण तदुत्पत्यादिसम्भवः । सुखदिरपि विद्यमानत्वदलायामेव प्रमात्तयंज्ञानाभाव- स्वीकारात्‌ तत्कारावच्छिन्नस्य तदभावस्य उत्पत्त्यादिसम्भवः । घटादिकार्यं प्रति जीवस्योपादानत्व- पक्षे घटादौ विद्यमाने जीवतादात्म्यस्य तदा सदा सत्त्वात्‌ "सदेव घटादिकं जानामी'ति प्रत्ययापत्तिः, विद्यमानसुखादाविव भासकतानियामकतादात्म्यरूपस्य जीवोपरागस्य सत्त्वात्‌, अतोऽसतत्वापादका- ज्ञानं ताहशप्रत्ययविरोधि घटाद्यवच्छेदेन स्वीक्रियते। तथा चोक्ताज्ञानाविषयत्वघटित एव जानात्यथंः, न तु घटादितादःत्म्यापन्नजीवचित्‌ अतो नोक्तानुपपत्तिः। यदा तु ब्रह्मैव घटाद्युपादानं तदा उक्त- तादात्म्यास्वरीकारात्‌ असत्त्वापादकाज्ञाने मानाभावातु तदविषथत्वधटितो जानात्यर्थो न सम्भवतीति २४५ १० १५ ९० २५ २४६ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ मन्तरेण सत एव घटात्‌ षटान्तरस्य मेदग्रतीतेः, तत्प्रतिबन्दि्रहासम्मवात्‌, आकाशकाल- दिज्ञामपि नानाल्वापत्तेध, कव्‌ त्वादेर्वास्तवत्वेऽनिर्मो्षप्रसङ्गात्‌, स्वप्रकाज्ञानभ्युपगमे घटाद्याका रवृत्तिप्रतिबिम्बितश्चेतन्यं घटादिज्ञानम्‌, सुखादिप्रतिबिम्बितं सुखादिज्ञानम्‌ । न च जीवस्य जगदृपादानत्वपक्षेऽप्यक्ताज्ञाने मानाभावः, घटाद्याकारवृत्तिप्रतिर्बिम्बिता चित्‌ घटादिज्ञानमित्यादेवक्तु राक्यत्वात्‌ इति वाच्यम्‌ जोवोपादानत्वस्य वाचस्प्तिसम्मतत्वेन सिद्धान्तबिन्दावुक्तत्वात्‌ । वाचस्यति- मते च वृत्त्यादौ चित्प्रतिबिम्बास्वीकारात्‌ आवरणभङ्खाथंमेव वृत्तस्स्वीक्रियते, न तु प्रतिबिम्ब धरटितोपरागाथंत्वम्‌ । यदि च वाचस्पतिमतेऽपि चिदुपरागो वृतः प्रयोजनम्‌ अन्यथा तन्मते पल्कवा- ज्ञानस्वीकारे त्वावरणभङ्धस्य प्रयोजनत्वसम्भवेऽपि तदस्वोकारपक्षे प्रयोजनाभावात्‌, तदा विषया- वच्छिन्नचितिजीवचितोरभेदनाश एव प्रयोजनम्‌ वृत्तेरिति वायव्यम्‌, सोऽयं वृत्तेरभेदाभिव्यक्त्यथंत्व- पक्षः । असच्वापादकाज्ञानास्वीकारपक्षं जोवचेतन्पस्य घटादिना तादात्म्यास्वीकारपक्षे च घटाद्या- कारवृत्तिप्रतिबिम्बित(त्व)रूपेण सुखादिप्रतिबिम्बितरूपेण च चित उत्पत्त्यादिसम्भवात्‌ । चि्प्रति- बिम्बानङ्खीकतुंवाचस्पतिमते तु वृत्तिविशिष्टर्पेण सूखादिविरिष्टरूपेण च चित ॒उत्प्यादिव्यवहार इति भावः । | ननूपाधिविरिष्टरूपेण भेदमादाय भेदबुद्धिमुपपाद्येकत्वसमथंने घटादावप्येकत्वं स्यात्तत्राहु- उपाधोति । तत्तदेशकालविरिषटत्वरूपोपाधीत्यथंः । परामञ्॑मुल्लेखमन्तरेण विना । स्वतः-तत्तद्धट- व्यक्तित्वाभ्याम्‌, तत्प्रतिबन्दिग्रहासम्भवात्‌-घटादेरप्येकत्वमस्तु भेदधीस्त्वौपाधिकभेदेन उपपादनीयेति प्रतिद्रन्दिन उपादानासम्भवात्‌ । ननु तथापि पुरुषभेदेन ज्ञाननानात्वं वाच्यम्‌ चेत्रीयं ज्ञानं न मेत्रेऽस्तीत्थादिप्रत्ययात्तत्राहु-आकाशेत्यादि । "घटाकाशं पटे नास्ति, तद्घटकार एतद्घटकालो न, प्राची न प्रतीची" इत्यादिप्रत्ययेराकाशादिस्वरूपभेदो विषयीक्रियताम्‌ । अथ तत्र घटकालोपाधिदि- गुपाधिविशेषविशि्टरूपेण भेदो विषयस्तहि प्रकृतेऽपि वचेत्रीयत्वादिविरिष्टरूपेणाभावो विषय इति न ज्ञानं नानेति भावः। ननु न हि घ्रातुघ्रतिविपरिखोपो विद्यतेऽविनारित्वादि'त्यादिशुत्या घ्राणज- मनोवृत्त्यादिसामथ्यंरूपघ्रात्यादेरविनारोक्तः आत्मनः कृत्यादिजननशक्तिरूपकतुंत्वादेज्ञानानुच्छेद्यतया सत्यत्वेन कथमात्मनः पारमाथिकत्वेन धर्माभाववत्त्वम्‌ तत्राहु--कतु त्वादेरित्यादि । अनिमक्षिति । 'विद्वान्नामरूपाद्धिमुक्तः' इत्यादिश्रुत्या सवंनामरूपोच्छेदस्य ज्ञानाधीनतया बोधितस्य त्यागेत्यथंः । तथा च न हीत्यादिश्रूतिघ्रणिन्द्रियाद्यभिव्यक्तचिस्स्वरूपानाराबोधिका, अत एव न तु तद्द्वितीयमस्ति तयोऽन्यद्विभक्तं यज्जिघ्रे'दित्याचुत्तरवाक्येन चिदन्यविषयतदाकारवृत्तितत्साधनेन्द्रियाभावेन घ्राणज- प्रत्यक्षाभावो न तु चिदभावादित्युक्तमिति भावः। अथवा कतुंत्वादिधर्मत्पत्तिनाशाभ्यामात्यन उत्पत््याद्यावश्यकत्वे कथं नित्यज्ञानरूपता तत्राहु-कतरं त्वादेरिति । तथा च मिथ्याधर्मोत्पच्यादिना नात्मन उत्पत्त्यादीति भावः । | ननु स्वप्रकाशसुखरूपत्वेन नित्यत्वं साधनीयं तत्र 'स्वप्रकाशसुखरूप आत्मा यदि नित्यो न स्यात्‌ तदा मोक्षरूपपरमपुरुषार्थो न स्यादि'ति तर्कोऽ्नुकूलो वाच्यः, स्वप्रकारत्वे तु कि साधनम्‌ ? तत्राह--स्वघ्रकशित्यादि । चकारस्तुशनब्दाथें । सुखरूपस्यात्मनो यदि स्वप्रकाशत्वं न स्वीक्रियते, १५० १५ २० २५ २३० प्रथमदलोकः च जगदान्ध्यग्रसङ्गात्‌, परमप्रमास्पदत्वेन च तस्थामन्दरूपत्वात्‌, निषेम॑कनित्यखप्रका्- सुखात्मक एवात्मा--इत्याचाः । तस्मात्‌ परिशेषात्‌ भ्रान्तिरियमिति स्थिते तत्कारणमपि योग्यं फिंञ्चित्कल्पनीयम्‌ । कल्प्यमानं च तदद्वितीयात्मनि अध्यस्ततयेव धर्भिग्राहक- मानेन सिद्धयतीति न जानामीति साक्िपरतीतिसिद्धमनिर्वाच्यमज्ञानमेव तत्‌ । न चेदमभावरूपम्‌ । ज्ञानस्य नित्यत्वेन तदभावानुपपत्तेरित्युक्ततात्‌ । तदा जगतः श्रवणाधिकारिमात्रस्य मोक्षरूपपरमपुरुषार्थादशंनरूपान्ध्यप्रसद्धः द्वितीयाभावेन मोक्ष- रूपात्मसुखस्य परप्रकाइयत्वासम्भवात्‌ । अध्रकारामानयसुखस्यापुरुषाथंत्वात्‌ । अथवाऽऽत्मन स्वप्रकाशत्वास्वीकारे जगत्सु सवंहस्येष्वान्ध्यस्याप्रकाशचनस्य प्रसङ्कः । अप्रकादोनात्मचेतन्येन हदय- प्रकाडनासम्भवात्‌, प्रकाशन्तराणां कल्पने अनवस्थानादित्यथंः । आस्तां स्वप्रकाशत्वं सूखरूपत्वं को हेतु ? तत्राहु-परमप्र॑भास्पदत्वेनेति । चकारस्तुरब्दार्थे, मा ` भूवमिति न, किन्तु भूयासं सदेतीन्छा प्रेमा, सा परमा अन्येच्छानधीना, तद्विषयत्वेनात्मनः सुखरूपतासिद्धेः । असुखे हीच्छा सुखरूप- फलेच्छाधीनेव न तदनधीना । यद्यपि सुखरूप आत्मा सिद्व, र्तथाप्युत्तरकालसम्बन्धविरिष्टरूपेण तस्य भावित्वेनेवच्छाविषयत्वम्‌ । ननु सुख इव दुःखाभावेऽपि परमप्रेमदशंनात्‌ दुःखाभाव एव आत्मा किं न स्यादिति चेन्न । सुखत्वेन ज्ञातत्वमेवोक्तप्रेम्णः प्रयोजकम्‌, न तु दुःखाभावत्वेन ज्ञातत्वम्‌, गौरवात्‌ । तथा च सूखाभिव्यक्तिसेघनत्वज्ञानेनेव दुःखाभाव प्रमेति सुखाभिग्प्रक्तीच्छाधी- नोभयं न परमप्रेमविषय इति परमप्रेमविषयत्वेन दुःखाभावरूपत्वानुमानासम्भवः इति भावः । अत्रेदं पयंवसितम्‌ । धमंध्मिभावानुपपत्तेश्चेत्यन्तं निधं मकेत्यव्र तर्काणां हेतुत्वनोधकम्‌, नानात्वापरोहचेत्यन्तं तु नित्येत्यत्र, अनिमेक्िप्रसद्खादित्यन्तं तदुभयत्र, परिरिष्टं स्वप्रकाशधुखरूपत्वे हैतुपरम्‌ । तस्मात्‌-आत्मनः निघेमंकत्वेनात्मनि प्रतीयमानस्य मनुष्यादितादात्म्थकतुंत्वादेमिथ्यात्वात्‌ । इयम्‌-अहं मनुष्यः कर्ता भोक्तेत्यादिधीः, तत्कारणं-सविषयश्रमस्य परिणामिकारणम्‌, योग्य- परिणामितायोग्यम्‌ । ननु तस्य कल्पनारूपमानविषयत्वेन सत्यत्वादद्रेतश्रुतिविरोधः तत्राहु- कल्प्येत्यादि । यत्तः अद्वितीयत्वेन श्रुत्यनुमानसिद्ध॒ आत्मनि कल्प्यमानम्‌ अतःस्वरूपात्मकधरमि- ग्राहकमानेन : कल्पनारूपेण तदध्यस्तं मिथ्याभूतमेव कल्प्यं भवतीत्य । इति न जानामीत्यादि । यतः कल्पनया मिथ्यात्वेन सिद्धयति, अतोऽनिर्वाच्यं तदस्तु अहमात्मानं न जानामीत्याकारसाक्षि- सिद्धाज्ञानाभिन्नमेवेत्ययंः । तस्य साक्षिसिद्धाज्ञानेग्योक्तेः फलमाह-न चेत्यादि । इदम्‌-उक्तसाक्षि सिद्धम्‌ अज्ञानम्‌--अभावरूपम्‌-आत्मज्ञानाभावरूपम्‌ । ज्ञानस्य-मात्मव्यवहारप्रयोजकसाक्षिरूपस्य । तदभावेति । आत्मव्यवहा रप्रथोजकनज्ञानाभावेत्ययंः । नन्वात्मविषयकज्ञानाभावरूपं तत्‌, साक्षि १. तथा च सिद्धे नेन्छासम्भव इति भावः । २. विद्िष्टरूपेण सिद्धत्वमाह्‌ । ३. अज्ञानस्वरूपेत्यथं; । २४७ १० ५. २० २५ २० २४८ न्यायरतनावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ धर्मिग्रतियोगिज्ञानाज्ञानास्यां च व्याधातापत्तेः। नापि भ्रमसंशयतत्संस्कार- परम्परारुपम्‌ । अपरोक्षत्वात्‌, अतीतानागतग्रमसंज्ञयतत्संस्कराणाश्वापरोक्षत्वेन ज्ञातु- मशक्यत्वात्‌ । आवरणात्मकत्वात्‌ भ्रमादयपादानत्वाच्च । आत्मनो निर्विकारत्वात्‌ । केरणादेश्च तन्जन्यत्वात्‌ । 'देबात्मशक्ति स्वगुणे निभ्रटामिःति । ज्ञानन्तु न तथा तत्राहू--धर्मोत्यादि । “आत्मानमहं न जानामीतिप्रत्यये आत्मज्ञानाभावस्याहमर्थ धमिणि विषयीकरणे अभावबुद्धौ घमिप्रतियोगिज्ञानयोहुतुत्वात्‌ पूर्वं तयोस्सत्तवे अहमर्थे आत्मज्ञाना- भावस्यासत्त्वादुक्तप्रत्ययस्याप्रमात्वापत्तिः । पूवं तप्रोरसत्त्वे कारणाभावादुक्तप्रत्यय एव नोत्पद्यते । अथ तयोर्नाशोत्पत्तिक्षणे उक्त प्रत्ययोत्पत्तौ नोक्तदोष इति चेन्न । ताहशज्ञानयोस्स्वरूपसतोरेवा- भाववत््वधीप्रतिबन्धकत्वेन उक्तक्षणेऽपि तदनुपपत्तेः । तदुक्तं--'न हि जानन्नेव न जानामीति प्रत्येती'ति । उक्तप्रत्ययस्य धर्मिप्रतियोगिविषयकत्वतदभावाभ्यां व्याघातस्पापरिहाराच्च । यथा ह्यक्तप्रत्ययस्य उत्पत्तिक्षणे पूर्वोत्पन्नयोस्तयोस्सतत्वे तयोरात्मविषयकत्वेन व्याघातः, तथोक्त- प्रत्ययस्यैव धर्मि प्रतियोगिनोरात्मघटितत्वेनात्मविषयत्वात्‌ वतंमानमात्मज्ञानाभावं गृहतः उक्त- प्रत्ययस्यानुपपत्तिरिति भावः । ननु निविकल्पकात्मन्ञानाभावरूपत्वे नोक्तदोष इति चेन्न । तादृशस्य आपातात्मज्ञानस्य सत्त्वेप्यात्माज्ञानप्रत्ययोदयात्‌ । न च मुक्त्युपधायकज्ञानाभावरूपत्वे न दोष इति वाच्यम्‌ । मुक्त्युपधायकत्वमविषयीकूवंतोऽपि तादृशप्रत्ययस्योत्पत्तेः । नापीति । इदमित्यनुषज्यते । श्रममात्रं नाज्ञानम्‌, दिनद्रयादिवतिन एकाज्ञानस्य प्रत्यभिज्ञानात्‌, अतो श्रमादिपरम्परारूपं वाच्यं, तथा च नापरोक्षत्वसम्भव इत्यारायेनाहु-अतीतेत्यादि । ननु सति भात्यपि आत्मनि नास्ति न भाती'त्यादिव्यवहारोत्पादकत्व'मस्ति भातो'तिव्यवहा राभावप्रयोजकत्वञ्च(वरणात्मकत्वम्‌, तच्च भ्रमादेरपि सम्भवति, अपरोक्त्वं तु अतीतानागतांश्े न स्वीक्रियते किन्तु वत्तंमानभ्रमाद्यंशो अत आह-श्रमाद्युपादानत्वादिति । नन्वात्मवोपादानमास्ताम्‌ तत्राहु--आत्मन इति । निविकारत्वाद- परिणामित्वात्‌ । तथा च परिणामिकारणमनात्मेवेति भावः| तज्जन्यत्वादिति । तथा च प्राथमिककार्यादिसवंकार्येषु एकमेव परिणामिकारणं कल्प्यते, टदवररूपेककतुंवत्‌ । न च प्रतिसगं प्राथमिककार्येषु निमित्तकारणतया क्लृप्तानां संस्काराणामेव परिणामित्वसम्भवादतिरिक्तंककारणकल्पने गौरवमिति वाच्यम्‌ । वीक्षणरूपादयकार्ये वीक्षणसंस्कारो वा परिणाभिकारणम्‌ ईदवरप्रसादरूपमदृष्टं वेत्यत्र विनिगमकाभावात्‌ । ननु वीक्षणत्वावच्छिन्ं प्रति निमित्ततया नादृष्टं क्लृप्तम्‌, किन्तु ईक्षणाकाशादिसाधारणरूपावच्छिन्नं प्रति, तथा च तादशरूप- विशिष्टे अदृष्टस्य परिणामित्वमस्तु, दोक्षणत्वावच्छिन्नं प्रति निमित्ततया नियतपूवंवृ त्तित्वेन क्लुप्तस्य ईक्षणसंस्कारस्येव परिणामितयाऽन्यथासिद्धत्वं लाघवात्‌ कल्पयितु" युक्तमिति चेन्न । गुणत्रयात्मकम- जञानं सुष्टिकारे वीक्षणरूपेणाकाशादिरूपेण विषयीभूतगुणत्रयात्मकेन परिणतं प्रलयकाले समीभूत- गुणत्रयात्मकेन ईक्षणाकाशादिसूक्ष्मावस्थारूपेण परिणमते । तथा चावस्थामेदेऽप्यवस्थावतोऽनुगत- रूपस्य न भेदोऽस्ति । पूवं ताहशमिदानीमीटशं जातमिति प्रत्यभिज्ञानात्‌, (तद्धेदं तद्यव्याकृतमासीत्‌ भूतग्रामस्स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रीयते" इति श्रुतिस्मृतिभ्याञ्च । ततइच नानासर्गीयिक्षणेषु तदनुगतं सतत्वगुणस्वरूपं, तस्येव तेषु सात््विककार्यान्तरेषूपादा नत्वं युक्तम्‌ । तज्जातीयकार्यं प्रति अनुगतत्व- ५ १० १५ २० २५ २० 1 #। परीं थ प्रथमरहलोकः गुणघक्वश्रतेध । मायां तु प्रकृतिं विद्यन्मायिनं त॒ महेश्वरम्‌, इन्द्रो मायाभिः पृरुहप ईयते, अनृतेन हि प्रत्यढाः नीहारेण प्रावृता, भयश्चान्ते नानया न्- नना -------<-------- --- ~ --------- द =-= यासन स्येव तदुपादानत्वग्यवस्थापकत्वात्‌ । एवं राजसतामसकार्येषु रजस्तमोरूपयोरुपादानत्वं युक्तम्‌ । अत एव गुणत्रयस्वीकारे गौरवात्‌ एकगुणोऽस्तुपादानमित्यपास्तम्‌ । एकगुणस्य सवंकार्येषु हक्स्वरूपेण एकेनानुगत्यभावेन विलक्षणगुणत्रयविरिष्टेषु ताहशगुणानामुपादानत्वावर्यकत्वात्‌ । यत्तु प्रतिसर्गीय- वीक्षणादिषु अननूगत्तं वीक्षणादिसंस्काररूपं तस्य वीक्षणसंस्कारत्वा्यनुगतरूपेण निमित्तत्वमेव, तस्मात्‌ गुणत्रयरूपमज्ञानमेव सवंकार्योपादानमिति भावः । उक्तन्यायानुग्राह्यां श्रतिमाह-देकात्मल्क्तिमिति । देवस्य-सृष््यादिक्रीडावतो ब्रह्मण स्वाश्रयां-स्वविषपरिकाम्‌, शक्ति-कायंजननसामथ्यंरूपां मायाम्‌, स्वगुणेः-स्वात्मसत्त्वादिगुणेः, निगृढां-घटिताम्‌ । अथवा स्वधर्मर्वक्षणाकाशादिसंस्कारेविरिष्ठाम्‌ । गुणवत्त्वश्रुतेः-गुणत्रयरूपत्व- श्रुतेः । अथवेत्यादिव्यास्याने संस्कारवत्वभ्रुतेः अत्रौक्त्ुतेः पूर्वं कि कारणमि'त्यादिप्रर्नमुपन्यस्य ति ध्यानयोगानुगता अपरयत्नि ल्यादिवाक्वस्योक्तत्वात्‌ | कायंजननोद्यतस्य ब्रह्मणः सामथ्यंरूपा माया सवंकार्येषु कारणम्‌, सा च त्रिगुणीरूपेत्युक्तम्‌ । अथवेतरादिव्याख्याने संस्काराश्रयत्वोक्त्या संस्काराणां नोपादानत्वमित्यपि ज्ञापितम्‌ । प्रकृति-सङ्कखोचकाभावात्‌ सवंकार्योपादानम्‌ । इन्द्रः-अपरिच्छन्नत्वेन सर्वोपाधिसम्बन्धात्‌ नानारूपप्राप्तौ प्रभुरत्मा, मायाभिः-अविद्याभिहुतुभिः, पुरुरूपः-- नानारूप इत्यथः, ईयते- ज्ञायते । एकाविद्यापक्षे अदृष्टादिसहकारिकारणानां नानात्वात्‌ तद्धटितकूपेणाविद्याया नानात्वं बोध्यम्‌ प्रजा अहरत गच्छन्त्यो न विन्दन्ति अनृतेन हि प्रत्यृढा' इत्यत्र अहरहस्सुषुपौ गच्छन्त्योऽपि स्थृलुक्ष्मोपाधिलयेन तदमिमानकृतब्रह्यमे दशून्या अपि ब्रह्म न जानन्ति, हि-यस्मात्‌, अनतेन-मिथ्याभृतान्ञानेम, प्रत्य्‌ढाः--मय्छिदितस्वहूपका इति व्याख्यातम्‌ । न तं विदाथ य इमा जजानान्यदयुष्माकमन्तरं बभूव । नीहारेण प्रावृता" इत्यत्र तमात्मानं न यूयं विदाथ, य आत्मा इमाः प्रजाः जनयामास, कतौ न विद्मः तत्राहु-अन्यदित्यादि । अन्यत्‌-आत्मनो विलक्षणमसद्रूपम्‌, अन्तरम्‌-आवारकं व्ववधायकम्‌--आत्मनि भात्यपि स न भातीति व्यवहारजनकं स भातीति व्यवहारप्रतिबन्वकञ्च, बभूव--अनादिकालं व्याप्यास्ति। ननु तस्यानादित्वमिवाविनाशित्वमपि स्यात्‌ तथा च अस्मान्‌ प्रति तदुपदशो व्यधंस्तत्राहु-नीहारेणेति । तस्माद्यूयं नीहारसहरेन तेनान्त- रेणाच्छादिताः, तथा च चीहारवदव तस्य विनारित्वमावारकत्वादिति व्याखूधा । तस्याभि- ध्यानायोजनात्तत्ततभावात्‌ भूयश्चान्ते विद्वमायानिवृत्तिरित्यत्र तस्य-आत्मनः अभिध्यानात्‌-- तत्त्वमस्यादिवाक्यतात्पयंविषयत्वन तदनुकूकुतकंण च चिन्तनात्‌ श्रवणमननाभ्थामिति यावत्‌, योजनात्‌-प्रोगात्‌ निदिष्यासनादिति यावत्‌, तत्त्वभावात्‌-साक्षात्काररूपतत्तवप्राप्तेद्व, विद्वमायायाः- असत्त्वापादकाभानापादकरूपानेकाज्ञानस्य निवृत्तिः, अन्ते-प्राख्वमोगान्ते, भूयः-पुनः, देहादिकायं- रूपविदवमायानिव्‌ तिरिति व्याख्या । आदिपदेन “अमूढो मूढ इव व्यवहरन्‌ आस्ते माययैव, अविद्यायामन्तरे वत्त॑माना' इत्यादिश्रुतिसंग्रहः । ११ २४९ १५ १५ २० २० २५० न्यायरत्नावरीयुतसिद्धान्तबिन्दौ विद्वमायानिव्ृत्तिः हत्यादिश्रुतिग्यश्च मायाऽविद्या अनिर्ाच्यमनृतं तचज्ञान- निवत्येश्च अज्ञानमेव स्वपराध्यासे कारणम्‌ । न चात्माभ्रयादिदोषप्रसङ्कः । अनादिः त्वेन तन्निरासात्‌, अनादित्वेनोत्पस्यमावात्‌, सखभरकाश्ञात्मन एव तज्ज्ञरिरुपत्वात्‌ । तेनाज्ञानाध्यासविशिष्टचेतन्येऽ्ङकराध्यासः । तद्विशिष्टे कामसङ्कल्पादीनामहङ्कार- धर्माणामिन्द्रियधर्माणाश्च काणत्वयधिरत्वक्टीवत्वादीनामभ्यासः। उन्द्रियाणां त परोक्षत्वान्ापरोक्षधम्येध्यास इति सिद्धान्तः । तद्विशिष्टे स्थलदेहाध्यासो धमेपुरस्कारेणे मायाविद्येत्यादि । मायादिरूपमेवाज्ञानं स्वपराध्यासकारणम्‌ । श्रृतिभ्यश्चेति चकारात्‌ पूर्वोक्तकल्पनाया लाघवज्ञानसाक्षिप्रत्यक्षसनाथायाः समुच्चयः । तत्र॒ मायाशब्देन सदसद्रिलक्षणत्व- रूपानिर्वाच्यत्वस्य निरूपणानहविचित्रकायंजनकत्वस्य लाभः, प्रावृतादिशब्देनाच्छादकत्वरूपा- विद्यात्वस्येति भावः । अनादित्वेनेति | आवरणविक्षेपरूपकायंयोः प्रवाहरूपेगानादित्वात्‌ तत्कारणस्या- कयंत्वरूपमनादित्वं युक्तमिति भावः । ननु तथाप्यज्ञानस्य ज्ञानरूपाध्यासे दोषादिकारणापेक्षणात्‌ आत्माश्रयादिः स्यादेव तत्राह॒--स्वप्रकाश्षात्मन इत्यादिना । उत्पत्तौ ज्ञप्तौ वा आत्माश्रयादिकं सम्भाव्यते, तत्र ज्ञप्तेरनादित्वेन नाद्यम्‌ । ज्ञप्तेरनादित्वेऽपि यदि स्वप्रकाशत्वं न स्यात्‌ तदा तस्येव तज्जञप्तिरूपत्वे आत्माश्रयः, तयोः परस्परज्नप्िरूपत्वे अन्योन्याश्रयः, ज्ञानान्तरापेक्षायामनवस्था स्यात्‌; स्वप्रकारात्वे तु न तदिति भावः । एवञ्च स्वपराध्यासे कारणमित्यस्य स्वपराध्यासे स्वान्यपरिणामि- कारणानपेश्नमित्यथं इति ध्येयम्‌ । चित्प्रतिबिम्बाध्यासद्रारा मनसः प्रमातुत्वमिति यदुक्तं तत्र "ननु अध्यासोऽपि नोपपद्यतः इत्यादिनोद्धावितदोषाणां निरसनं कृत्वा इदानीं तदेव प्रमातत्वं विस्तरेणोपसंहरति-तेनाज्ञानेत्यादि। तेन-अध्यासस्य निर्दोषत्वसमथंनेन, अज्ञानाध्यासविरिष्टे-अज्ञानप्रतिबिम्बितत्वविरिष्टे, अहङ्ारा- ध्यास--मनोऽध्यासः । तद्विरिष्टे--मनोविदिष्टे । इन्दरियधर्माणामिति । चक्षुषः काणत्वं रूपाद्य- ग्राहकत्वम्‌, श्रोत्रस्य बधिरत्वं शब्दादयग्राहुकत्वम्‌, उपस्थस्य क्ीबत्वं रत्यसामथ्यंम्‌ । आदिपदात्‌ दू रग्राहकपाटवादिसंग्रहः । न च काणत्वादिकमटष्टविरोष इति वाच्येम्‌ । मनः काणमित्यादिव्यवहारा- पत्तेः । ननु इन्द्रियाध्यासमनुक्त्वा तद्धर्माध्यासः कथमुक्त तत्राहु--इन्द्रियाणासित्यादि । घम्यंध्यासः - धमिणि तादात्म्येन अध्यासः । ननु परोक्षतयेव इन्द्रियमपरोक्षधमिणि मनोविशिष्टचेतन्थे अध्यस्यताम्‌ तत्राह-इति सिद्धान्त इति । सयुक्तिका मृलोक्तिरित्थमित्यथंः । मनोविशिष्टचैतन्ये नेन्द्रियाध्यास इत्यत्र युक्तिः तत्र युक्तिरुच्यते-अज्ञोऽ्टमिति प्रतीतिबरात्‌ अन्ञानविरिषष्टे मनोऽध्यासः स्वीक्रियते। अज्ञर्चक्षुः इत्यस्य अहं चक्षुरित्यस्य वा परोक्षाया अपरोक्षाया अपि प्रतीतेरभावात्‌ अज्ञानादिदिशिष्टे चक्षुरादेः तादात्म्येन नाध्यासः । अहं चक्षुष्मानित्यादिधीस्तु शरीरस्य इन्द्रियसंयुक्तत्वात्‌ नानुपपन्ना । अत एव "अयं गुरुत्वविरि्टः, अहमटष्टवानि'त्यादिपरोक्षप्रतीतिबरात्‌ अपरोक्षेपि धमिणि परोक्षस्याध्यासः स्वीक्रियते, अत एव देहेन्द्रियादिष्वहंममाभिमानहीनस्य प्रमातृत्वानुपपत्तौ प्रमाणप्रवृत्यनुपपत्ते- १५ १५ २० २५ २० प्रथमरलोकः वाहं मन॒ष्य इत्थाद्याकारः न तु स्वरूपतः अहं देह इत्यध्यासः । तथा प्रतीत्यभावात्‌ । तद्विशिष्टे च स्थौल्यादीनां देहधर्माण।मध्यासः । तदिक्िष्टे च वाद्यानां पुत्रमायादीनां कवाट ---------------~---- ~ (त र --~------------~ ~ च------------न-- व्व वव्व्= =-= === याये य~ रित्यत्र भाष्ये इन्द्रियेष ममामिमान एव पच्चपादिकादावक्तः । ननु धम्येध्यासं विना कथं धर्माध्यासः ? न च स्फटिकादौ जपार्ष्पस्यानध्यासेऽपि तद्ध मंलौहित्याध्यासदशंनात्‌ न दोष इति वाच्यम्‌ । अप्रतिबिम्बस्पेण धर्माध्यासस्य धम्यंध्यासव्याप्यत्दादिति चेन्न । धर्माध्यासाधिष्ठाने अवश्यं धर्मा ध्यासः, न तु धर्माध्यासाधारे, तथा सति कामादिधमंस्य अध्यासावारे मनोविशिष्टवेतन्ये मनसोऽ ध्यासाभावेन व्यभिचारापत्तेः । तथा च अविद्यमिनोविरिष्टचेतन्यस्य काणत्वादीन्‌ प्रति अध्यासा- धारत्वात्‌, तदध्यासाधिष्ठानस्य च ब्रहाचेतन्यस्य इन्द्रियाध्यासेप्यधिष्ठानत्वात्‌ धर्माध्यासाधिष्ठाने धम्यध्यासाधिष्ठानत्वययरपमित्ति नियमो न व्याहृतः । अथ धम्यंध्यासविरिष्टस्येवाप्रतिबिम्बरूप- धर्मध्यासाधारत्वेमिति नियम इति चेन्न । जप्रतिबिम्बरूपःवस्येव नित्यपरोक्षधम्यवृत्तित्वस्यापि धमंविशेषणत्वमादायैःेक्तनियमस्वीकारात्‌ । मनोवच्छिन्नचिति काणत्वादिविशिष्टह्पेणैव चक्षुरादे स्तादास्म्येनाध्यासः नं त चक्षुष्ट्‌वादिधमंरूपेणंति स्वीकार एव यथाश्रुतोक्तनियमेऽपि क्षत्यभावाच्च । धमपुरस्कारेण-पनुऽऽत्वादिरो रत्वाद्यवान्तरधमविरिष्श्पेण, स्वरूपतः-देहत्वादिसामान्यधमविशिष्ट- रूपेण । प्रतीस्यभावादिति | अहं मनुष्य ₹इत्यादिपूवंपूवंधीजन्यसंस्कारस्याहुं मनुष्य इत्याद्यध्यास- हेतुत्वकल्पनात्‌ ताहशाध्यास उत्पद्यते ।! अह देह इत्यादेस्वु प्रत्ययस्येवाप्रसिद्धया तज्जन्यसंस्कारस्या- प्रसिद्धेः न तस्य ताहाध्यासहेतुत्वमिति भावः । भार्यादीनामिति । स्ामित्वाद्ध्यसपूवेकमिति देषः । साकल्यं विनयादिगुणभूषणादिमत््वरूपं पूणंत्वम्‌, तदभावो वैकल्यम्‌ । तथा च स्थौल्यादि विरि पृत्रादिस्वामित्वमध्यस्य पूत्रादिगतसाकल्यवेकल्ये अध्यस्येते । ननु “स्यलोऽहं सकल" इत्यत्र सकलस्वामित्वमेव प्रतीयत इति चेन्न । पुत्रादौ पुजिते पुजितोऽडमित्यभिमानात्‌ । अन्ानविशिष्टे मनोऽध्यासर इति पक्षः अत्रेदं वोध्यम्‌ । ' "तन्वभावे सन्ध्रददुपपत्तेः' (भावे जाग्रहदि'ति सूत्रयोः तन्वभावे इन्द्रिय- स्थूरदेहाभावेऽपि सन्ध्यवत्‌ स्वप्नवत्‌ ब्रह्मलोके सगुणब्रह्मोपासकस्य भोग उक्तः, देहस्य भावे तु जाग्रद्रत्‌ जाग्रत्कालीनभोगवदित्यथंकयोः सेन्द्रियस्थूलशरीरानभिमानेऽपि मनोविदिष्टजीवे स्वप्नब्रहमखोकयो भोगोक्लयाञ्ज्ञानविरिषट एव मनोऽध्यासः न स्थर्पिषिषष्टे | नापीन्द्रियधमं विशिष्टे । अटृष्टादिविरिष्ट- मनोविरिष्टेनेव जीवेन काणत्वादिविरिष्स्थ्‌ लदेह्रहणात्‌ तत्रैव तदध्यासः । स्थूलदेहुविशिष्स्येव पत्रादिस्वामित्वप्रतीतेः तत्रव तदध्यासः । पृत्रस्वामित्वादिविरिष्टजीवेन ताहशे स्देस्मिन्‌ उपयोगितया वित्तादिस्वीकारात्‌ तत्रैव तदध्यासः । अत एव पुत्राद्यपेक्षया प्रियस्य देवतादेराराधनाद्यथंतया प्रियस्य वित्तादेग्रंहणम्‌, न तु पुत्राद्ययम्‌ तत्स्वामित्वस्य स्थूलदेहविरिषष्टेऽध्यासः, न तु पृत्रादिस्वामिनि | अत एव तद्ित्तपेक्षया देवतादिरेव प्रियः, तत्प्रयोजनत्वात्‌ । तदेवं अज्ञोऽहम्‌, अहं कामी, काम काणः, काणो मनुष्यः मनुष्यः सकल" इत्यादिप्रतीतिबलात्‌ अन्ञानादिविरिष्टे मन आदिकमध्यस्यते। अज्ञानादिविरिष्टचिदवच्छेदेन शुद्धचिति मन आदेरुत्पत्मा तादात्म्यस्वीकारेण उक्तप्रतीतिनिर्वाह १. ब्र ४-४-१३ । २. ब्र० ८-८-१८) २५९ १० १५ २० ४ २० २५२ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तविन्दौ साकन्यवेकल्यादिधर्माध्यासः । एवं चैतन्यस्याप्यहङ्ारादिषु देहपयन्तेष्वध्यासः सगेतः । अष्यासन्यवधानतारतम्याच्च प्रेमतारतम्यम्‌ । तदुक्तं षार्तिकाग्ते-- वित्तात्पुत्रः प्रियः पुत्रात्‌ पिण्डः पिण्डात्तथेन्द्रियम्‌ । इन्द्रियेभ्यः प्रियः प्राणः प्राणादात्मा परः प्रियः ॥ इति । पिण्डः स्थूलशरीरम्‌ । प्राणः अन्तःकरणम्‌ । देहापेक्षया चेन्द्रियाणां प्रियतं इति यावत्‌ । उक्तचितोऽवच्छेदकत्वे हि उक्तचितः शढधचिच्रिष्ठसरबन्धोऽप्यवच्छेदकः, स च विशेष्यता- रूपः, अवच्छेदकीभूतस्य ज्ञानज्ञेयसम्बन्धस्येव विशेष्यतात्वात्‌ । “इदं रजत'मित्याकारकश्चमे इद।च्च- त्सम्बन्धस्य विरेष्यतात्वेन क्लृप्तत्वात्‌ । एवमवच्छेद्यो ज्ञेयसम्बन्ध एवं प्रकारता, ताहशश्नमे रजत- चित्सम्बन्यस्य तथा क्लृप्तत्वात्‌ । एवं च विशेष्यतात्वादिकमतिरिक्तं न कल्प्यते, गौरटात्‌ । तथा चाज्ञानविशिष्टदिशेष्यतावच्छिन्नमनःप्रकारताकप्रत्ययस्य निर्वह्‌ इत्थुत्तम्‌ । इदानीमुक्तप्रत्ययवत "अहमज्ञः, काम्यहुम्‌ मनुष्यः कामी, सकलो मनुष्य" इत्यादिप्रत्ययस्यापि सत्त्वात्‌, मन आद्यवच्छेदेन शुद्धचिति अज्ञानादिविरिष्टचितोऽन्त गंतत्वरूपप्रतिविम्बितत्वरूपसंसर्गोऽ- ध्यस्तो जायते, तथा च उक्तप्रत्ययस्यापि निर्वाहः तन्नान्तरीयकतया मनसः प्रतिबिम्बाध्यासाधीन- प्रमातुत्वस्यापि पूर्वोक्तस्य सिद्धिरित्यारयेनाह--एवञ्चेतन्यस्येत्यादि । चेतन्यस्य-अज्ञानादिविरिष्ट- चेतन्यस्य अहङ्काराद्याधारस्य, अहङ्कारादिषु-मनआद्वच्छेदेन; देहपयंन्तेषु-साकल्यादिविशिष्टदेह्‌- पयंन्तेषु, संसगंतः-प्रतिबिम्बत्वरूपेण । (स एष इह प्रविष्ट आनखाग्रेभ्य' इति श्रुतेः । जलयुक्त पाषाणदेरिव मनोयुक्तदेहादेरपि प्रतिबिम्बाधारत्वसम्भवात्‌ प्रतिबिम्बाधारत्वयोग्यतारूपस्वच्छ्वं बोध्यम्‌ । ननु मनदीनां सर्वेषामानन्दरूपात्मनि तादात्म्याध्यासेन तेषु जायमानस्य प्रेम्णः उत्कटानुत्कटत्वरूपं वेषम्यं कूतस्तव्राहु-अध्यासब्यवधानेत्यादि । अध्यासे रानन्दस्य व्यवधानाधिक्ये प्रेम्णोऽनुत्कटत्वं तन्न्यूनत्वे प्रेम्ग उत्कटत्वम्‌, सुषुप्तौ कायं प्रपञ्चल्येनानन्दाभिन्यक्तिदशंनेन स्वप्न- जाग्रतोश्व तदपेक्षयाऽऽनन्दाल्पत्वदशंनेनाध्यासाधिक्यस्य आनन्दापकषंप्रयोजकत्वेन क्लुप्तत्वादिति भावः । वित्तादिति । अनेन पूत्रादिस्वामित्वविरिष्टचिति वित्तादिस्वामित्वाध्यास इति अनुक्तमपि सूचितम्‌ । 'पिण्डात्तथेन्दरियम्‌ । इन्द्रियेभ्यः प्रियः प्राण' इत्यनेन पटुत्वकाणत्वादिविशिष्टरूपेण चक्षुरा- दीनां मनोविरिष्टचिति अध्यास इति सूचितम्‌, अन्यथा ब्रह्मणि तादात्म्येनाध्यस्तत्वमात्रेण मनो- पेक्षया अनुत्कटग्रेम्णः चक्षुरादावसम्भवात्‌ । न च पुत्रादाविव ममताध्यासेनापि चक्षुरादावुक्तप्रेम- सम्भव इति वाच्यम्‌ । काणत्वादिरूपेण तादात्म्याध्यासः ममताध्यासो वेत्यत्र विनतिगमकामावात्‌ 1 अन्यथा मनुष्यत्वगौरत्वादिधमं विशिष्टेऽपि ममताध्यास एव कल्प्येत । अथ धसितादात्म्याध्यासस्य धमंसंसर्गाध्यासन्यापकत्वात्‌ सोऽप्यावश्यके इति इति चेत्‌, तहि इन्द्रियतादात्म्याध्यासोऽपि तथा | आत्मा-अज्ञानदिरिष्टचित्‌ तदपेक्षया शुद्धात्मा उत्कटप्रेमविषय इति बोध्यम्‌ । प्रेयोऽन्यस्मात्‌ सवंस्मादन्तरतरं यदयमात्मेति श्रुतेः । १५ ९५ २० &ै = जमन अज ०० प्रथमश्लोकः शस्त्रवरृष्टयादिधारापाति चक्षुरादीनां मीलनद्ेनात्‌ अनुमवसिद्धम्‌ । तेनान्योन्याध्यासात्‌ ` चिदचिदु्न्थरूपोऽध्यासः एकतरस्याध्यासाज्गीकारेऽन्यतरस्याभानप्रसङ्गात्‌ अध्यस्तस्येव भ्रमे भाननियमात्‌ इमे रङ्गरजतेः इति समृहालम्बनवदवर्यमितरेतराध्यासः । २५३ अनुभवसिद्धमिति । पूर्णानन्दांशस्यावृत्तत्वेऽपि अविदयादयवच्छिन्नानन्दांशानामनावृतत्वम्‌, “अज्ञोऽहं सदा भूयासमिति प्रेम्णोऽन्यथानुपपत्तेः, तथा च उत्कर्षापकषंवत्तयापि तदनुभवसम्भव इति भावः। “अज्ञोऽ्ट्मि'त्यादिवत्‌ 'सन्नाकाशस्सन्‌ वायुरित्यादावपि परस्पराध्यासः, आकाशः सन्‌ वायुस्सन्नि'त्यादिप्रतीतिसत्त्वादित्याह्‌-तेनेति । अज्ञोऽह्मि'त्यादिस्थरे परस्पराध्यासस्वीकारेणेत्यथंः । अन्योन्याध्यासात्‌-परस्पराध्यासप्रत्ययात्‌, अध्यासः-अध्यासमात्रम्‌, चिदचिद्ग्रन्थिरूपः-शुद्ध- चिद्रपेऽधिष्ठानेऽचितोरधिष्ठानभिन्नयोः ग्रन्थी परस्परावच्छेदेन परस्परसंम्बन्धौ रूपे यस्य ताहदः। ` अन्योऽन्याध्यासनिरूपणम्‌ | इदं रजतमि'त्यादौ सवत्र भ्रमे द्रयाकारतादशंनादिदमादिसम्बन्धावच्छेदेन रजतादिसम्बन्धस्य तदवच्छेदेन इदेमादिसम्बन्धस्य च प्रत्ययेन तदूभयमध्यस्तम्‌, तत्र॒ रजतादेस्सम्बन्ध इव स्वरूप- मप्यध्यस्तम्‌, “इदं रजतं ने'त्यादिप्रत्ययेन विनिगमकाभावात्‌ । योरपि बाध्यमानत्वात्‌ । इदमादेस्तु सम्बन्ध एवाध्यस्तः न स्वरूपम्‌, "रजत्तमिदं ने 'त्यादिबाघेन संसगंस्येव बाध्यमानत्वात्‌ तादृशबाधोत्तर- मपि हि "एतत्संसृष्टतया रजतं ज्ञातमिति अ ङ्गल्या निदिद्यमानत्वात्‌ । कि्चेदं रजतमिति यज्जानं तन्मिथ्ये'ति प्रत्ययेनाकारद्वयसहितधीमिथ्यात्वावगमात्‌ आकांरद्वयघटकसम्बन्धद्रयमवकश्यं मिथ्येति वाच्यम्‌ । इदमादेरपि संसुष्टरूपेण भ्रमविषयत्वात्‌ मिथ्यात्वसम्भवाच्च मिथ्यात्वम्‌ । एवं सदाकाशः मित्यादावपि सतः संसृष्टरूपेणाकाशादेस्स्वरूपेणं संसुष्रूपेण च मिथ्यात्वम्‌ । 'सदाकाशमिति यज्ज्ञानं तन्मिथ्येति प्रत्ययात्‌, सदाकाचं न, “आकारास्सक्ने'ति द्विविधबाधकसत्त्वाच्च । तस्मात्सविकल्पक- प्रत्ययमात्रे विशेष्यविशेषणसंसर्गाणां तयाणां युगपदुत्पत्तिः। प्रातीतिकस्थटे अआगन्तुकदोषधटिता व्यावहारिकस्थले त्वविद्याघटिता कारणसामग्री, तदेतदाह --एकतरस्येति । विशेषणस्य विरोष्य- संसगस्य वा, अन्यतरस्य--विरोष्यसंसगंस्य विरोषणस्य वा, अभानप्रसङ्खात्‌-भ्रमाविषयतापत्तेः । अध्यस्तस्यवेति । उक्तमाघकप्रत्ययबाध्यत्वेनेति शेषः । भ्रमे भानेति । भ्रमविषयत्वेत्यथंः । नन्विदं रजतमि त्यादौ एक एवाकार उल्लिख्यते अथ कथं दरयाकारत्वनियमः तत्राहुू--इमे इति । रजतर ङ्ख इत्यथं; । अवहथमित्यनेन परस्पराध्यासस्य भाष्यादयक्तत्वं सूचितम्‌ । तदुक्तं भाष्ये-- अन्योन्यस्मिन्नन्योन्यात्मकतक्मन्योन्यधर्माइ्चाध्यस्ये "ति । ननु रजतादाविदन्त्वादेरिदमादौ रजतत्वा- दर्च संसृष्टतयाऽव्यासोऽन्यान्यध्माध्यासः, तत्र च मानाभावः, प्रतीत्योरन्योन्यतादात्म्याध्यासाभ्यामुप- ¦ पत्तेरिति चेन्न । द्रवाकारप्रतीत्योधंमंयोस्संसर्गाध्यासाभ्यां घममिणोस्तादात्म्याध्यासाभ्यां वोपपत्तेरित्यत्र विनिगमकाभावात्‌ । सङक्षेपारीरकेप्युक्तम्‌-- इदमथंवस्त्वपि . भवेद्रजते परिकल्पितं रजतवस्त्विदमि । रजतश्रमेऽस्य च परिस्फुरणात्‌ न यदि स्फुरेन्न खेटं शुक्तिरिव ॥ १५ १५ २५० ॥. २५४ व्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ इति । अस्य-इदमथंस्य “न यदीदम कल्पितः तदा भ्रमे न स्फुरेत्‌, शुक्तिरिव शुक्तत्व- विलिष्टवत्‌ । शृक्तित्वविशिष्टस्येव संसर्गोपहितेदमादेरकल्पितत्वे उक्तबाधकावाध्यत्देन भ्रमादिषयत्वा- पत्तिरिति भावः। पन्छपाद्यामुक्तं "यदि युष्मदथस्येव प्रत्यगात्मनि अध्यासः स्यात्‌ प्रत्यगात्मा न प्रकारोत । न हि शुक्तौ रजताध्यासे शुक्तिः प्रकारते । प्रकाशते च इह चैतन्यम ्ारादा"विति । यष्मदथंस्यानात्मनः। किञ्च अवदयमित्यनेन सवंभ्रमाणां इयाकारता ताकिकादेरपि सम्मतेति सूचितमू।. तथा हि-सविकल्पकधीमात्रे ्रमत्वेनास्मत्सम्मते विरेष्यतावच्छिन्न प्रकारत्वं प्रकारतावच्छिन्नं विशे- ष्यत्वं वेत्याकारट्रयं सप्रकारकधीमोत्रनिष्ठमस्ति अनुव्यवसायादिना तद्ग्रहणात्‌ इति ताकिकादिभिस्स्वी- क्रियते, ताह्ाकारद्रयं च "रजततादात्म्येनेदं साक्षात्करोमि, इदन्तादात्म्येन रजत्तं सक्षाकररोमि, इदं रजत्तं साक्नात्करोमि रजतमिदं साक्षात्करोमी'ति सावंलौकिकधीभिः गृह्यते । रजतप्रकारत्वमिदं- विशेष्यत्वञ्च परस्परानवच्छित्नमित्यादितान्त्रिकवक्िरचनामात्रेण अर्थसिद्धेः । तथा चेदंविषयतायां रजतविषयतावच्छेदकंत्वञ्च रजतविषयतायां इदंविषयतावच्छेदकत्वञ्च उक्तधीषु भाति। "मूलविरशिष्टः संयोगीत्यादौ संयोगित्वरूपे विधेये उदेश्यतावच्छेदकीमूतमूलवंशिष्टयस्यावच्छेदकत्वभानवत्‌ "रजतमिद- मित्यादौ रजतविषयकसाक्षात्कारे इदंतादात्म्यविषयकत्वस्य विदयत्येन्‌ इदंतादत्म्यविषयकत्वस्य रजतविषयतावच्छिन्नत्वलाभात्‌। 'रजततादात्म्येन इदमि त्यादौ त्विदंविषयकसाक्षात्कारे रजततादात्म्य- विषयकत्वस्य विधेयत्वेन तत्र इदंविषयतावच्छिन्नत्वला भात्‌] एकविषयतावच्छेदकापरविषयतात्वस्येव विशेष्परतात्वरूपस्य वक्ष्यमाणत्वात्‌ । उक्तलौकिकधीभिः उभयोः परस्परविशेष्परविरोषणताकत्वघटिता- कारयोः सिद्धिरिति नास्माकमेव तत्स्वीकारेण गौरवाद्य पत्तिः । मन्मते तु पिशोष्यतात्वादेरतिरिक्तस्या- खण्डघमंरूपस्यास्वीकारात्‌ महदेव काघवम्‌ । तथा हि--चिच्चेत्यसम्बन्धो विषयता विषयतात्वमखण्डवमंस्तस्यां स्वीक्रियते । एक- विषयताविशिष्टापरविषयतायामवच्छेदकविषयता वि्लेष्यता, ताहशविरोष्यतात्वविरिष्टायां तस्या- मवच्छेदकविषयता विशेष्यतावच्छेदिकापि व्रिरोष्यतावच्छेदकताशब्देनापि व्यर्वाह्ियते तदाश्रयस्येद्॑वा- देरपि विशेष्यतावच्छेदकत्वात्‌ । एवं च यस्या विषयताया अवच्छदकत्वं विशेष्यतानिष्ठं सा तत्रावच्छे- कत्वेनिरूपिका तादात्म्यादिविषयता सांसमिकविषयता। तन्निष्ठनिरूपकवाया अवच्छेदिकापि विषयता सांसगिकविषयतावच्छेदकताश्चब्देनोच्यते । तदाश्रयतादात्म्यत्वादेरपि निंरूपकतावच्छेदकलत्वात्‌ । सांसगिकविषयता यया विषयतया विशिष्टा सर्तीं ताहदावच्छेदकताया निरूपिका सा प्रकारता । तथा च ताहलावच्छेदकताया निरूपिका सती निरूपकतावच्छेदिका विषयता प्रकारता । निरूपक विरोषणत्वेन तस्था अपि निरूपकत्वात्‌ । _ तादृशप्रकारतात्वेऽवच्छेदिका या विषयता सा प्रकारतात्वविरिष्टविधैयतावच्छेदिकापि प्रकारतावच्छेदकताशब्देनोच्यते । तदाश्रयस्य रजतत्वादेरपि ताटशप्रकारतात्वावच्छेदकत्वसत्त्वात्‌ । तदिदं विहेष्यतादो प्रकारतासांसगिकविषयतावच्छेदकंत्वादिक ताकिकादिभिरपि स्वीक्रियते । “रजतत्वेनेदं जानामि, रजतत्वसमवायेन इदं जानामि, रजततादात्म्येनेदं जानामी 'त्यनुभवेन प्रकारतासंसगं विषयतावच्छेदकत्वेन विरोष्यत्वावगाहनात्‌। तथा च तेनेवाखिलण्प्रदंहारनिर्वहि विशेष्य- तात्वप्रकारतात्वसांसगिकविषयतात्वविशेष्यताप्रकारतावच्छेदकतात्वानामखण्डधर्माणां स्वीक!रः १०. १५ २५ २० प्रथमदलोकः न =>, = "अन यख न तेषां युक्तः । इदंविषयतावच्छिन्ना या रजतविषयताविशिष्टा तादात्म्यविषयता तच्छालिप्रतयक्षतवेन “इदं रजतमि'त्याकारकप्रत्यक्षस्य प्रवृत्तिहेतुत्वसम्भवात्‌ । तदयं निष्कषं--इदंविषयता रजतविषयताविशिष्टायां तादात्म्यविषयतायामवच्छेदिका मृलादिकमिव विहगादिविशिष्े संयोगादौ । ताहशावच्छेदकत्वे इदंत्वविषयता अवच्छेदिका मृलादि- निष्ठाच्छेदकत्वे मूरत्वादिकमिव । एवं इदंविषयतानिष्ठावच्छेदकत्वे निरूपकत्वं यत्‌ तादात्म्यादि- विषयतानिष्ठं तदवच्छेदकत्वं तादात्म्यत्वादिविषयतासु स्वीक्रियते । संयोगत्वादाविव .मृलादिनिष्ठा- वच्छेदकतानिरूपकत्तावच्छेदकत्वम्‌ । इयांस्तु विरोषः--यत्‌ मूलत्बौदेः समवायेन मृलादिसम्बद्धत्वात्‌ उक्तावच्छेदकत्वम्‌ । इदन्त्वादिविषयतानां तु चिद्घटिनेन सामानाधिकरण्येव इदमादिविषयतासु सम्बद्धत्वादुक्तावच्छेदकत्वम्‌ । इदन्त्वादिसम्बन्धविषयतावच्छेदकत्वं इदमादिविषयतानिष्ठमनवच्छिन्न- मेव । तादशावच्छेदकतानिरूपकत्वं तु इदन्त्वादिविषयतावच्छिन्नमिति बोध्यम्‌ । तस्मात्‌ सांसगिकविषयात्वस्यैव अवच्छिन्नत्वनियमः, न तु विरशेष्यतात्वस्य प्रकारतात्वस्य वा । ननु 'चटस्सन्‌ पटस्सन्नित्यादौ सत्तादात्म्यस्य एकस्येव भानसम्भवात्‌ विशेषणविरोष्यसंसर्गाणां युगपदूत्पत्तिरिति पूवंमुक्तमयुक्तमिति चेन्न । धट्पटाद्यवच्छिन्नतादात्म्ानामेक्यानुपपत्तेः, भवच्छेदक- भेदेन परमते विषयतादीनामिव तादात्म्यानां भेदस्यावक्ष्यकत्वात्‌ । विक्ञोष्यतादीनामखण्डानामभ्युपगमनिरासः ननु वुत्तिज्ञानीयसम्बन्धानां विषयनिष्ठानां विरशेष्यतादिरूपत्वस्य अवश्यं वाच्यतया तेरेव विषयताव्यवहारनिवहि चिच्चेत्यसम्बन्धानां विषयतात्दकल्पने मानाभाव इति चेन्न । अहं सुखीत्यादौ वृत्तिज्ञानीयसम्बन्धेन सुखादौ विषयतानग्यवहा रासम्भवात्‌, सुखादौ साक्षिमात्रभास्यत्वेन वृत्त्यस्वीका- रात्‌, तत्र सुखादिचित्सम्बन्धस्येव सुखादिविषयतात्वेन वलृप्त्वेन चित्सम्बन्धस्येव सवत्र विषयतात्व- स्वीकारात्‌, ज्ञानज्ञेयसम्बन्धस्येव विषयताव्यवहारविषयत्वातु, वृत्तेः ज्ञानव्यञ्चकत्वेऽपि ज्ञानत्वा- भावात्‌, ज्ञानव्यज्ञकत्वानुरोधेनेव वृत्तेः ज्ञानावरणरूपाज्ञानसमानविषयकत्वात्‌ चिन्मात्रविषयकत्वम्‌, अज्ञानस्येव वृत्तेः विषयतायां विरोष्यविशेणयोः संसगं: व्यक्तिमात्रं वाऽवच्छेदकम्‌, नास्त्येव वाऽवच्छेद- कम्‌, यथा पवंतवल्योः संसर्गावच्छित्नचिद्विषयकानुमितिरूपवृत्तेः, सौऽयमित्यादिवाक्यजन्यवृत्तर्वा, तत््वमस्यादिवाक्यजन्यवुत्तेर्वा, तथा चावच्छिन्नानवच्छिन्नरूपेण चिदेव वृत्तेविषयः, न घटादयः ताहराविषयतावन्तः; तेषु तु वक्ष्यमाणरीत्या सांसगिकविषयतावच्छेदकत्वरूपं विषयत्वम्‌ । मवच्छे- दकीभूतसंसगंस्य प्रतियोगित्वानुयोगित्वरूपे विशेषणविरशेष्यत्वे वा न मुख्ये, तथा चैतन्यनिष्ठमपि वृ्त्यज्ञानयोविषयत्वं न मुख्यविषयत्वं ज्ञानीयत्वाभावात्‌, किन्त्वाका राख्यस्सम्बन्धविरोषः | उदयना- चार्यादिरपि बौद्धाधिकारादौ रकाशस्य सतस्तदीयतामात्रनिबन्धः स्वभावविरोषः विषयते'त्यादिना प्रकाशरन्दितज्ञानीयसम्बन्धस्यैव विषयतात्वमुक्तम्‌। उक्तञ्च तदटीकासु वधेमानाेः "इच्छादीनां विषयत्ता तज्जनकन्ञानीया याचितमण्डनेन्यायेन' न तु स्वाभाविकी इति । न च प्रतियोगित्वानुयागित्वमात्रस्य ताहशविशेषणत्वादिरूपत्वे अनुमित्यादिवृत्तेः "विशेष्ये विशेषणमि"त्यादिरूपाया विशिष्टस्य विरिष्टय- मित्यादिरूपायार्च विषयताया भेदः कुतस्त्य इति वाच्यम्‌ । प्रतियोगितानुयोगितयोरेव नानाविधानु- २५५ १० १५ २० २५ २० २५६ न्यायरतनावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ सर्वबाधावधिमूतचैतन्यपरिेपेण च न शुन्यवादापत्तिः । सस्यानृतसम्भेदावभासत्वाद- भूयमानविशेषाणां स्वीकारात्‌, वह्वयादिप्रकारकानुमितिस्थले वह्धित्वाद्यदच्छि्नप्रतियोगिकसंयोग- तादात्म्यविशिष्टचैतन्यनिष्ठसांसगिकदिषयतास्वीकारात्‌, विशेषणीभूतसंयोगतस्प्रतियोगित्दयोरपि मिथो निरूप्यनिरूपकभावापन्नाः सांसगिकविषयताः सिद्धान्तेऽपि स्वीक्रियन्ते । सर्वो हि विषयः सद्रूप- चित्तादात्म्यविशिष्टतयेव विरिष्टज्ञानमात्रे भासते, तथा च विरोषणविशेष्ययोरिव संयोगादिसंसगस्यापि चित्तादात्म्यविरिष्टतया भानान्‌ तत्तादात्म्यविरिष्टतया चितोऽपि भानम्‌ । संयोगनिष्ठोक्तविषयता- निरूपिता या प्रतियोमित्वनिष्ठविषयता सापि सांसगिकदिषयत्तैव, तादटशविषयतावती प्रतियोगित्तेव प्रकारतेत्युच्यते, तदन्यप्रकारत्वे मानाभावात्‌ । एवं संयोगादिविषयतानिरूपिंतविषयतावदनुयोगितेव विरोष्यता । अत एव भासमान- वैरिष्टयप्रतियोगित्वानुयोगित्वे प्रकारताविकशेष्यते इति ताकिकादयो वदन्ति } भासमान- वेरिष्टयस्य भासमाने प्रतियोगित्वानुयोगित्वे इति तदथः, वेशिष्टयविषयतानिरूपितप्रकार- तात्वं वर्ित्वावच्छिन्नप्रतियोगिताया एव स्वीक्रियते लाघवात्‌ । एवं पवंतत्वायवच्छिन्नानु योगिताया एव ताहशविरोष्यतात्वम्‌ । एवं च पूवंकल्पे वरह्ित्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगितात्वेन प्रतियोगितायाः विषयता यत्र॒तत्र॒वद्धित्वविरिष्टनिरूपितवशिष्टयधीः. पवंतत्वायवच्छिन्नानु- योगितात्वेनानुयोगिताभाने पवंतत्वरिष्टाधिकरणकवेरिष्टयधीः, यत्र तु प्रतियोगितानुयोगितयोः न तथा भानं किन्तु वद्भित्वाद्युपहितनिष्ठतया तत्र॒ विरोष्ये विरोषणमित्यादिधीः । द्वितीयकल्पे तु वर्ित्वादेः प्रका रतावच्छेदकत्वादिरूपे प्रकारत्वे विरिष्टवेशि्यम्‌, केवलप्रकारत्वे विशेष्ये विलेषण- मित्यादिरूपत्वम्‌ । आद्य एवे तु कल्पो युक्तः, विषयवेलक्षण्यं विना विषयतामात्रभेदेन ज्ञानानां वेलक्षण्यापादने साकारवादापत्तेः । ननु इदं रजतम 'त्ाकारकन्ञाने इदं चित्सम्बन्ध एवावच्छेदकतया भाति, न तु रजतचित्सम्बन्ध इत्यत्र किं व्यवस्थापक्रम्‌ ? इति चेत्‌ अनुभव एव । अन्यथा भमूरविरिष्टः कदम्बः कृष्णसंयोगी' त्यत्र प्रत्यक्षे मृलस्येवावच्छेदकतया भानं न तु कृष्णसंयोगस्येत्यत्राप्यनुभवान्य- व्यवस्थापकान्वेषणापत्तेः । तथा चानुभवेनेव अवच्छेदकंत्वे व्यवस्थापिते तचिर्वाहाय मृलदेमंलाद्य- वच्छिन्नसंयोगादिहेतुत्ववदज्ञानादेरिदमाद्यवच्छिन्न रजतादिहेतुत्वं कल्प्यते । स्वविषयतावेच्छेदक- विषयतावत्त्वादिसम्बन्धेन रजतादिकं प्रति स्वाश्रयतावच्छेदकत्वसम्बन्धेनाज्ञानादेह तुत्वम्‌ । विवेचि तच्चेत्‌ चन्द्रिकायामस्माभिः। तस्माद्‌ इयाकारानुभवात्‌ “इदमादिकं यदि भ्रमकाटेऽध्यस्तं न स्यात्‌ तदा भ्रमविषयो न स्यात्‌, शृक्तित्वविशिष्टवदि'ति तर्क्‌, "इदमादिकं भ्रमकालेऽध्यस्तं अ्रम- विषयत्वात्‌ रजतादिदि'त्यनुमितेदच परस्पराध्यास आवश्यकः । तदृक्तं संक्षेपशारीरके-- अनुभूतियुक्त्यनुमितित्रितयादितरेतराध्यसनसिद्धिरतः । इति । ननु 'सदिदंरजतमि'त्यादिश्रमे सद्रूपचितोऽपि विषयत्वात्‌ साप्यघ्यस्ता स्यात्‌ तत्राहु- सर्वबाधेत्यादि । साक्षिरूपत्वेन चितो बाधासम्भवात्‌ चेतन्यं सवंबाधकज्ञानानामविवयरूपोऽधि अततः तस्य परिशेषात्‌ मिथ्यात्वास्वीकारात्‌ं न शून्यवादस्य-सवंमिथ्यात्वदादस्य आपत्तिरिति भावः । तथा च संसृष्टरूपेणेव सद्रूपस्य भ्रमविषयत्वं मिथ्यात्वञ्च, न तु शुद्धरूपेणेति भावः । सत्या- नृतसम्भेदावभासत्वात्‌-वस्तुगत्या सत्यनिष्ठ योऽनृतसम्बन्वः तद्विषयकत्वात्‌ । सत्यविषयकत्वं विना- १० | २९० १५ ९५ ॥: --*~----- प्रथमरलोकः ध्यासस्य । तस्माप्पूवेपूर्ाध्यासभूल एवायघत्तरोत्तरोऽ्ङ्काराध्यासः बीजाङ्ङखदनादिः । अविदयाध्यासदव एक एवानादिः । नन्वभ्यासस्यानादितवे स्मृतिरूपः परत्र पूवश््टाव- भासोऽध्यास इति वदता भाष्यकारेण स्मृतिरूपत्वेन संस्कारजन्यत्वसुक्त' विरुष्येतेति चेम। कार्याभ्यासामिप्रायलात्तस्य । “परत्र परावभासः इत्येतावन्मात्रस्येव उभयानुगतस्य क्षणत्वात्‌ ।. यद्वा“सत्यानृते मिथुनीकृत्येति भाष्यवचनात्‌ सत्य मिथ्यावस्तुसम्भेदाव- भासोऽध्यास इत्येव सिद्धान्तरक्षणम्‌ । तेन कारणाध्यासेऽपि न रक्षणान्यापिः। कायाध्यासस्य च प्रवाहरूपेण बीजाङकुरवदनादित्वाभिधानान्न कोऽपि दोषः । एवमध्यासे सिद्धे एकस्यात्मनो जीवेश्वरादिव्यवस्था मानमेयादिप्रतिकमेन्यवस्था चोपपद्यते । चिष्ठानज्ञानस्य बाधकत्वासम्भवेन मारोपितस्य अनृतत्वासिद्धेरधिष्ठानं सत्यमेवेति भावः। ननु मनुष्य त्रादिविरिष्टरूपेणेव देहादेरध्यासः न तु देहत्वादिविरिष्रूपेण, एवमज्ञानादिविशिष्ट एव चैतन्ये अहङ्का- राच्यध्यासः न तु आकाल्लादिविरि्ट इत्यत्र कि मानम्‌ ? तव्राहु-तस्मादिति । प्रतीतिरूपकार्यानुसारेण ` तत्कारणकल्पनमित्यस्य धमंपुरस्कारेणेत्यादिनोक्तत्वादित्यथंः । अध्यासमूलः-अध्यासजन्यसंस्कार- ` जन्यः, अहङ्काराध्यासः--अहङ्कारादिरूपः तद्धीरूपश्चाध्यासः। अर्थाध्यासे अथंस्य ज्ञानाध्यासे ज्ञानस्य सूकष्मावस्थारूपः संस्कारो हेतुरिति भावः} संस्कारजन्यत्वेऽपि भाष्योक्तमनादित्वं समथंयते--बीजा- इकुरादिवदनादिरिति । एकजातीयस्य स्वसृष्टयवधिप्रल्यपयंन्तसवंकाठे सतत्वमनादित्वमिति भावः। ननु अज्ञानाध्यासस्य उत्पतत्यभावः न चात्माश्चयादी'त्यादिनोक्तः, स च न युक्तः, बहङ्कारस्य काय॑त््रेन . तदवच्छेदेन संसुष्टतया घटाद्यवच्छेदेन कपालादाविव कारणस्य अज्ञान- स्यापयुत्यत्तिसम्मवात्‌ तत्राह--अविद्येत्यादि । एक एव-अहङ्कारानवच्छिन्न एव, अविद्ाध्यासः- चिच्निष्ठाविद्यासम्बन्धः, अनादिः-अनुत्पननः । अह ङ्काराध्यासकाले अह्ङ्कारावच्छेदेन अविद्यासंसर्गा- ध्यासेऽपि अविद्याविशिष्टचेतन्यस्य तत्पूवंकाले सतत्वमवश्यं वाच्यम्‌, अन्यथा चिदसम्बद्धेन अज्ञानेन चित्सम्बद्धाहङ्धा रजननासम्भवादित्यहङ्भारा्यनवच्छिन्नस्याप्यनुत्पन्नस्य अज्ञानचित्सम्बन्धस्य आव- श्यकत्वात्‌ तद्विरिष्टरूपेण अनुत्पन्नत्वम्‌ अज्ञानाध्यासस्याविरुद्धमिति भावः । वस्तुतस्तु महङ्ारोत्पत्तेः पूवंमपि नानुत्पन्नोऽविद्यासम्बन्धः किन्तु उत्पन्नः, पूर्वोत्पन्नस्य अहङ्कारावच्छिन्नस्य अज्ञानचितोः तादात्म्यस्य संस्कारः, पूर्वोत्पन्नाह ङ्का रसंस्कारेणावच्छिन्नस्तेन सम्बन्धेन चिति सम्बद्धस्याज्ञानस्या- हङ्कारजनकत्वम्‌, तस्यावश्यकत्वेन तदन्यसम्बन्धे मानाभावादिति ध्येयम्‌ । अध्यासस्य--अज्ञाना- ध्यासस्य, अनादित्वे -अनुत्यन्नत्वे, स्मृतिरूपः- स्मृत्तिसहशः । स्मृतिरूपत्वेन-स्मृतिरूपत्वोक्त्या ! फरत्र परावभास इति । अवमतो भासो ज्ञानं ज्ञेयं वाऽवभासः । तथा चावमतत्वं ज्ञानार्थाध्यास- ` योक्षणम्‌ । तच्च येन रूपेण येन सम्बन्धेन च यदवच्छेदेन यत्र यत्प्रतीयते तदवच्छेदेन तत्र व्तमाना- भावस्य तद्रूपसम्बन्धाभ्यामवच्छिन्नप्रतियोगित्वं तन्निष्ठमित्यर्थाध्यासस्य, तादृशप्रतियोगित्वाश्चय- विषयकंज्ञानतवं ज्ञानाध्यासस्येति भावः। अत्र यथाश्रुतवाक्यस्य लक्षणाबोधकल्वादाहू- यद्रत्यादि ) अनृतत्वमेव लक्षणम्‌ । तदाश्रयस्य सदसद्रयावृत्तिज्ञापनाय सत्यसम्भेदेत्युक्तम्‌, सत्यतादात्म्येत्यर्थः । सत्यं हि न सत्यसम्भिन्नं सत्ययोरभावात्‌ । नाप्यलीकं तथा, सदसतोस्सम्बन्धाभावादिति भावः ¡` अथवा सत्यसम्मिन्नत्वं लक्षणान्तरमथवा सत्यस्य चैतन्यज्ञानरूपत्वेन सम्बन्धोक्त्याऽनतज्ञानत्वं १२ । २५७ १० १५ २९. २५ ३० २५८ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ तथादहि-अज्ञानोपहित आत्मा अ्ञानतादासम्यापन्नः सखचिदामासाविवेकादन्तर्यामी साधी ईरः जगत्कारणमिति च कथ्यते, बुद्धयुपहितश्च तत्तादात्म्यापः स्चिदाभासा- ` विवेकाज्जीवः कर्ता भोक्ता प्रमातेति च कथ्यते--इति वार्तिककारपादाः । प्रतिदेहं बुद्धीनां च भिन्नत्वात्‌ तद्गतचिदाभासमेदेन तदविविक्त' चैतन्यमपि भिन्नमिव प्रतीयते । अज्ञानस्य त सवेत्रामिन्नत्वात्तदगतविदाभासमेदामावात्‌ तदविविक्तसाक्षिचेतन्यस्य न ` कदाचिदपि मेदमानमिति । अरम पक्ष तत्वमादिपदे जहन्लक्षणेव । सामासस्यो- षापर्वाच्याथस्य हानात्‌। आभासस्यापि जडाजडविरश्वणत्वेनानिवेचनीयत्वात्‌ । तदुक्त संषेपक्तारीरके- सामासा्ञानवाची यदि भवति पुनब्षशब्दस्तदाह- शब्दोऽहङ्कारवाची भवति तु जहती रक्षणा तत्र पक्षे । इति । ज्ञानाध्यासलक्षणमुक्तम्‌ । अध्यासै--अज्ञानाहङ्काराध्यासे । उपपद्यत इति । तथा च तदुपपादनाथं एव प्रथमोत्यन्नमप्याकाशाध्यासमनुक्त्वाऽ्द ङ्का राध्यास उक्त इति भावः। अज्ञानोपहितेत्यादि। अज्ञानोपाधौ प्रतिनिम्बभावापन्नत्वात्‌ अन्तगंततादात्म्यापन्नो यः अज्ञानोपहितात्मन अ मासः प्रतिबिम्बः सोऽज्ञानो- पटितः, आत्मा-विविक्तः बिम्बप्रतिबिम्बयोरभेदस्य यावदृपाधिसत्त्वं भानात्‌ सोऽन्तर्यामिरूपः । तस्य च स्वरूपतो मिथ्यात्वेऽप्यात्माविवेकाच्चेतनत्वसाक्षित्वादीति ज्ञापयितुं आत्मा विरेष्यत्वेनोक्तः न तु तथा विवक्षितमत्र, अथवेत्यादिना ताहशयपक्षस्य वक्ष्यमाणत्वात्‌ । अन्तर्यामी-सर्वेषां प्रेरकः, साक्षी -- सवंव्यवहा रहेतुज्ञानस्वरूपः, तेनेव ज्ञानेन सर्वेषां जीवानां व्यवहार इति भावः । जगत्कारणमिति । न च जगत्कारणत्वरूपेणेशस्य जीवान्‌ प्रति आवृतत्वात्‌ साक्षिरूपेणाप्यावृतत्वापत्त्या साक्षित्वानुप- पत्तिरिति वाच्यम्‌ । अज्ञानप्रतिबिम्बत्वरूपसाक्षित्वविरिष्टेऽहङ्काराध्यासस्य विवरणादिमत इव ` बातिकमतेऽपि स्वीकारात्‌ जीवान्प्रति साक्षिणोऽनावृतत्वात्‌ । तत्र प्रमाणवृत्त्यभावकाठेऽप्यहुभज्ञ इति प्रत्ययात्‌ अहङ्ुा रविरिष्टस्येव सुखदुःखादिसंसारोपलम्भेनाज्ञानसाक्षिणीरवरत्वस्वीकारादिति भावः । ुढधुपहित इति । अह्धारोपहित इत्यथः । पवववहद्कारोपहितात्मन माभासः तदवि विक्ताहङ्कारोपाध्यन्तगंतप्रतिबिम्बरूपः जीवादिरूपः सुषुप्तावपि संस्काररूपेणाहङ्कारसत्त्वाज्जी- वसत्त्वम्‌ । बुद्धीनाम्‌-अह्‌ ्काराणाम्‌ । सवंत्र-सवंकालेषु । साक्षिचेतन्यस्येति। कर्माध्यक्षः सर्वभूताधिवासः । साक्षी त्यादिश्वुतिः ईशस्य सवंसाक्षित्वे मानम्‌ । ननु उपाधितादात्म्यापन्नाभासोऽपि विनिगमनाभावात्तत्त्वमादिपदवाच्यः । आभासङ्च उपाध्यन्तंमंतत्वरूपारोपितधमंविरिष्टचिदेव । ` तथा च जहदजहल्लक्षणैव तत्राह--आभासस्येति । सोपाध्याभासस्येत्यथंः । वाच्याथंस्येत्यनुषज्यते । अनिवंचनीयत्वात्‌-वातिकमते मिथ्यास्वरूपत्वस्वीकारात्‌ । साभासाज्ञानवाची, साज्ञानाभासवाची- ह साभासाह ङ्कारस्य- साह दु राभासस्य वाचकः । बद्धत्वातु-कतृंत्वादिसंसारवत्त्वात्‌, मुक्तत्वात्‌- तत्त्वज्ञानाभिव्यक्तपूर्णानन्दस्वरूपत्वात्‌ । नः-मधिष्ठानीभूतचिन्मात्रस्वरूपकाणाम्‌, आभासानामित्यथंः। न चामासस्यैव बद्धत्वात्‌ केवलचैतन्यस्य शक्तत्वात्‌ बन्धमोक्षयोरवेयधिकरण्यं | १० १५ ४. २० भरथमरहलोकः सखनाशाथं प्रबृ्यनुपपत्तिरचेति वाच्यम्‌ । केवलचैतन्यस्येवाभासदारा बद्धत्वाम्युपगमात्‌ । तदुक्त बात्तिककारषादे अयमेव हि नोऽनर्थो यत्संसार्यास्मदशेनम्‌ ॥ इति । तेन बुद्धचेतन्यस्याभास एव बन्धः । तन्निवृत्तिश्च मोक्ष इति न किञ्चिदसमञ्जसम्‌ । अथवाऽऽमासाविविक्तचैतन्यमपि तत्वमसिषदवाच्यम्‌ । तेन वाय्येकदेशस्यात्यागाद्‌- स्मिन्पक्षे जहदजहल्लक्षणेषेति न कोऽपि दोषः । अयमेव पष्ठः आमासवाद्‌ इति गीयते । अङ्खानोपहितं बिम्बचैतन्यमीश्वरः । अन्तःकरणतत्संस्कारावच्छिनाज्ञानप्रतिबिम्ब्रतं चैवन्यं जीवः इति विवरणकाराः । अन्ञानप्रतितरिम्बितं चैतन्यमीश्वरः। बुद्धप्रतिभिम्बतं चैतन्यं दशेनं-मासकत्वयोग्यत्वं शुद्धचिन्निष्ठं भाभासतादात्म्यमिति यावत्‌ । त्िवृत्तिरिति । तथा च स्वीयवास्तवमुरुयस्वरूपप्राप्तये स्वस्य बद्धस्य नाशाथंमपि प्रवृत्तिः न दोषाय । सवंमतिष्वपि मुक्तस्य स्वीयरूपस्य प्राप्त्यथं बद्धस्वरूपस्य ना्लाथं बद्धे प्रवृत्तिस्वीकारात्‌ । मनोदेहादिविशिष्टरूपं हि बद्धम्‌ तन्नाराद्रारा तदुपलक्षितमुक्तरूपप्राप्त्यथं तत्र प्रवृत्तेः स्वीकारात्‌ । अत्र अज्ञानमेव शुदधविचिष्ठं बन्धः तज्नारो मोक्ष इति युक्तम्‌ । अविद्यास्तमयो मोक्षः सा च बन्ध उदाहतः । इति वातिकोक्तेः । आभासस्याप्यज्ञानजन्यत्वात्‌ । तथाप्याभासस्य सुखदुःखाद्याश्रयत्वेन स्फुटबन्धत्वेन प्रत्ययात्‌ स एव बन्ध उक्तः । अत एव संसार्यात्मदशंनमित्यनेनाभासस्य दुःखादिसंसार- वत्त्वमुक्तम्‌ । नन्वेवं यत्र॒ बन्धस्तदेव जीवस्य स्वरूपं स्यात्तत्राह-अथवेत्यादि । चेतन्यमपीति । यदा चिदविविक्ताभासो वाच्यः, तदा विनिगमकाभावात्‌ आभासाविविक्तं चतन्यमपि वाच्य्‌ । वाच्याथंस्य चिद्रूपतयां भानस्य उभयथापि निर्वाहादिति भावः । एकंदेश्ञस्येति । यद्यपि चिदविविक्ता- भासस्य वाच्यत्वेऽपि चितो वाच्यविरोषणत्वेन वाच्यत्वमस्ति, तथापि चित्स्वरूवलक्षणा न जहद- जहल्लक्षणोच्यते, शक्तिमुख्यविशेष्यलक्षणाया एव तथात्वात्‌ । शक्तिस्वाभाव्येन विशेषणतयेव भानं चितः स्यात्‌ । जहदजहल्लक्षणा हि राक्येकदेशराक्तिरेव । यथा बलवदनिष्टाजनकत्वविशि्टेष्टसाधनत्व- ज्ञानशक्तविधिप्रत्यये श्येनेनाभिचरन्‌ यजेत' इत्यादौ केवलेष्टसाधनत्वबोधोपधायिका ताह्शशक्तिरित्युक्तं शब्दमणोौ । तथा च विशेषणतया शक्यस्याविरोषणतया च शाब्दघीयंदि शक्त्या स्यात्‌, तदा गौनित्या, परुरपदरि'त्यादावपि स्यात्‌ । किंञ्च विशेषणस्यावाच्यतापक्षं चिदविविक्तस्य वाच्यत्वेऽपि चितो वाच्यत्वाभावेन वाच्येकेदेरत्वाभावे बोधो लक्षणयेवेति भावः! आभासवाद इति । स्वरूपतो मिथ्याभूतं प्रतिबिम्बमिति वादः आभासवादः। स्वरूपतः सत्यं प्रतिबिम्बत्वरूपेण मिथ्पराभूतं बिम्बभेव प्रतिबिम्बमिति वादस्य विवरणोक्तस्य वक्ष्यमाणस्प प्रतिबिम्बवादत्वमिति.भावः। बिम्बचैतन्यम्‌--अज्ञानोपाध्यनन्तगंतचेतन्यम्‌ । शुद्धाद्रयावत्तंयति--अज्ञानोपहितमिति । अन्तःकरणेत्यादि । अन्तःकरणं स्थूलावस्थं मनः,. तत्संस्कारः सृषक्ष्मावस्थं मनः, तयोरन्यतरविदिष्ट २५९ १८. १५ ९५ # २६० न्यायरत्नावलोयुतसिद्धान्तबिन्दौ जीवः। अन्ञानोपहितं बिम्बचेतन्यं शुद्धमिति सद्क्षपशारीरककाराः। अनयोः पक्षयोः ुद्धिमेदाज्जीवनानातवम्‌। प्रतिबिम्बस्य पारमार्थिकत्वात्‌ जहदजहल्र्णेव तत्वमादिपदेषु । इममेव च प्रतिविम्बवाद्माचक्षते । अज्ञानविषयीटृतं चेतन्यमीधरः । अज्ञानाश्रयीभृतं च जीव इति वाचस्पतिमिश्राः। अस्मिश्र पक्षे अज्ञाननानातात्‌ जीवनानात्वमू । प्रतिजीवं च प्रपश्चमेदः । जीवस्येव स्वाज्ञानोपहिततया जगदुपादानत्वात्‌ । प्रत्यभिज्ञा चापि सादश्यात्‌ । यदज्ञानं तत्मतिबिम्बितमिति, उक्तान्यतररूपे अज्ञाने च प्रतिबिम्बितमिति यावतु । मनस्त्वेन निवेशे मनस्संस्कारस्य असंग्रहः, तत्र मनस्त्वसत्त्वे मानाभावात्‌ । न हि घटसंस्कारे धघटत्वमस्ति, अत- स्संस्कारोऽपि पृथगुक्तः । उपाधेः प्रतिबिम्बपक्षपातित्वेन पूर्णानन्दो नास्ति न भाती 'ति व्यवहाररूप- कायंमविद्या प्रतिबिम्ब एव जनयति, न तु बिम्बे; दपंणादेः स्वगतमादिन्यादिसंसगंस्य प्रतिबिम्बी- भूतमुखादौ जनकत्वदशंनात्‌ । अतो जीवस्येव प्रतिबिम्बत्वमुक्तं नेरस्येति बोध्यम्‌ । शुद्ध-जीवे- शानुस्य॒तं साक्षिरूपम्‌ । नानात्वमिति । मनोवच्छिन्नस्येव संसाराश्रयत्वप्रतीत्या मनस उपाधित्व- मावरयकम्‌, तथा च जीवनानात्वमिति भावः । प्रतिबिम्बस्य-भरतिविम्बस्वरूपचितः । प्रतिबिम्बत्व- विशिष्टरूपेण कल्पितत्वेऽपि प्रतिबिम्बस्य स्वरूपचेतन्यमकल्पितमिति भावः । “रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव तदस्य रूपं प्रतिचक्षणाय इत्यादिश्चतयोऽनेकमनोरूपे प्रतिबिम्बितानां जीवत्वे मानानि । ईशस्य प्रतिबिम्बितत्वेऽपि तत्र मविद्या भूर्णानन्दो नास्ती'त्यादिव्यवहारं न जनयति, सावंश्यशनुतेः । भामतोकारमतम्‌ अज्ञानविषयीत्यादि । ब्रह्म नास्ती"त्यादिव्यवहारो यदाधितः अज्ञानमपि तदाधितम्‌ । कायं- कारणयोः एकाध्ितत्वस्य युक्तत्वात्‌ । स च जीवाध्रित इत्यज्ञानमपि तदाधितम्‌ । न च अज्ञानाश्चरय- स्येव जोवस्वरूपत्वात्‌ आत्माश्रय इति वाच्यम्‌ । अज्ञानोपहितस्येव जीवत्वेन जीवाधितस्याज्ञानस्य स्वाध्रितत्वाभावात्‌ । न हि दण्डत्वोपहितस्य घटकारणत्वे दण्डत्वस्यापि तत्‌ । एवं च 'अन्ञानाश्रयो नास्ति न भाती'तिव्यवहाराभावात्‌ अज्ञानानाश्चरयीभूतस्येव अज्ञानविषयत्वात्‌ तदुपहितचिदेव ईश इति भावः। अज्ञाननानात्वादिति । करसिमिरिचज्जीवन्मुक्तेऽपि कस्यचित्‌ बन्धोपरन्धेः जीवभेद प्रयोजकं जीवोपाध्यज्ञाननानात्वं कल्प्यते । प्रपञ्चभेदः-ईराकाादिप्रपञ्चनानात्वम्‌ । एकाज्ञान- नाशेऽपि अन्याज्ञानतद्विषयेशतत्कार्याकःशादीनां सत्त्वात्‌ नानात्वमिति भावः । ननु सृष्ट्यारम्भकाले सर्वे रज्ञानैः एकं एव प्रपञ्चो जन्यताम्‌, अज्ञानभेदेन प्रपञ्चभेदकल्पने गोरवात्‌ । एकाज्ञानस्य उच्छेदक्षणे ` प्रपञ्चस्य उच्छेदेन द्वितीयक्षणे विद्यमानाज्ञानानां परिणामः प्रपञ्चान्तरं जायते । एवञ्च एकस्मिन्‌ प्रपश्चोच्छेदक्षणे केनापि प्रपञ्चो नोपलभ्यते इति स्वीक्रियते उक्तलाघवानुरोधात्‌ । न च भवन्मतेऽपि तत्तदज्ञानव्यक्तिभिः क्रमेण नानाप्रपश्चोत्पत्तिस्वीकारेण न लाघवमिति वाच्यम्‌ । रात।दिसंख्यपुरुष।णां युगपत्‌ मुक्तिस्थले शताद्यज्ञानव्यक्तीनां युगपन्नारोन तावदज्ञानभेदेऽपि प्रपञ्चमेदाभावात्‌ । युगपन्नाना- प्रपञ्चस्वीकारे युगपदुत्पन्ननानाकाशादिषु नानापुरुषेः युगपदनुभूयमानानन्तसंयोगादिन्यक्तिकल्पने गौरवाच्चेति चेन्न | सृष्िप्रक्यवाक्येस्तावत्‌ परिमितप्रल्यकालोत्तरमाकार(दीमां क्रमेण सृष्टिबोधनात्‌ युगपदेवाकाशादिसवंप्रपञ्चोत्पत्तौ मानाभावात्‌ । तत्तदसाधारणकारणसमवधानं विना उक्त द्वितीयक्षणे १०. 2 १ ५ २० २५ २३० =+ ८-----~ उपलभ्मानसवंकार्योत्पतत्यसम्भवात्‌ । तत्तदसाधारणकारणानां हितुहेतुमद्धादापन्चानामनपेश्नणे चनेकक्षणेषु तत्तत्कार्योपलम्भापलापापत्तेः । न हि क्रियोत्पत्तिद्वितीयक्षणे प्रपञ्चोच्छेदे विभागादयुत्पत्ति- स्सम्भवति । किञ्च जीवस्य जगदुपादानत्वबोधिका- पुरत्रये क्रीडति यस्तु जीवस्ततस्तु जातं सकलं विचित्रम्‌ । | इत्यादिश्रुतिः, अज्ञानस्य तद्रोधिका "मायां तु प्रकृति विद्यात्‌" ( सृष्ट्वा प्रविद्य ) "अमूढो मूढ इव व्यवहरन्नास्ते मायये वेति श्रुतिख्चं । एकवचनान्तानां जीवमायामूढपदानां स्वारस्यात्‌ एकंक- जीवस्याज्ञानस्य च जीवाज्ञानान्तरनिरेक्षोपादानत्वं बोधयति । त्वत्पक्षे तु तद्राधस्स्यात्‌ । तथा च साधुक्तं~- प्रतिजीवं प्रपच्चभेद' इति । पुरत्रये-विराटहिरण्यग्माव्याकृतरूपे । नन्वेवं यो घटो मया हृष्टः स एव त्वये'ति प्रत्यभिज्ञा न स्यात्‌ तत्राह-- प्रत्यभिज्ञेति । सादृश्यादिति । टष्टत्वरूपासाधारण- धमंविषयकात्‌ त्वदृष्ट मदहष्ट इत्याकारकेत्यथंः । त्वद्रृष्टव्यक्त्यभेदस्य मदृटृष्टव्यक्तावभावेऽपि मदीयप्रपञ्चान्तगंतस्य मया कल्पितस्य व्यावहारिकस्य मदुहृष्टव्यक्तिनिष्ठस्य त्वदृहष्टत्वस्य उक्त प्रत्यभिज्ञाविषयता । यद्यपि मदृटृष्टत्वं तादशं मद्हृष्टव्यक्तावेव वत्तते, न तु त्वद्षृष्टे, तथापि त्वद्हष्टतात्वस्य त्वद्‌ हृष्टत्वे त्वत्कल्पिते सत्त्वात्‌ एकजातीयस्य त्वद्‌हृष्टत्वस्य साहर्यत्वसम्भवः । न हि घटादिरिव घटत्वादिरपि जीवभेदेन भिन्नम्‌, येन त्वदृटृष्टतात्वमपि तथा स्यात्‌ । साटर्यप्रत्यय- बलेन हि जातिमात्रं सवंजीवज्ञेयमेकमेव स्वीक्रियते । तथा च त्वद्ष्टतायाः त्वदृष्ट वृत्तिरूपादि- स्वरूपत्वेन तदुवृत्तिजातिविरोषस्यव त्वदूहृष्टतात्वरूपत्वेन तद्घटितं साह्यम्‌ । न च तथापि (त्वदीयत्वदूरृष्टवत्तिरूपादिजातीयरूपवानु मदृहृष्ट' इति ज्ञानासम्भवः, अन्यहष्टस्य अन्येन ज्ञातुम- शक्यत्वादिति वाच्यम्‌ । तथाऽपि वस्तुगत्या त्वदूषृष्टरूप वृत्तिजातिविषयाकारस्य ज्ञानस्य सम्भवेन तस्येव प्रकते प्रत्यभिज्ञापदाथंत्वात्‌ । एवच्च तत्त्वज्ञानं स्वाश्रयजीवमात्रहश्यस्यैवोच्छेदकं न तु जातेः । अथवा- येयं ग्धा नरेस्सेव्या सेव्यते सां सुरादिभिः । सर्वेषां पावनी सेका प्रयच्छति परं पदम्‌ ॥ इत्यादिपुराणादिवाक्यमूलाषंप्त्यभिज्ञवातर प्रत्यभिज्ञापदाथंः। आषंज्ञानस्य देवनरादिषृ्टगङ्गादि- ` रूपसजातीयरूपवतीयं ग ङ्खेत्याकारस्य सवंजीवीयप्रपञ्च प्राहकत्वात्‌ । वस्तुतस्तु सवंजोवाज्ञानजन्य- नानागक्खादीनां सवंजीवग्राह्यत्वेऽपि न क्षतिः । एकस्य तत्त्वज्ञानेनापरस्य प्रपञ्चानुच्छेद इत्येतदथंमेव प्रपञ्चभेदस्वीकारात्त्‌ । तथा च त्वद्‌टृष्टस्यापि मम ग्रहणात्‌ एेक्यप्रत्यभिज्ञा सम्भवत्येव प्रत्यभिज्ञा चेत्यादिमूर तु "ूवंदिने मुक्तो यः पुरूषः तद्टृष्टो घट इदानीं मया दृष्टः इत्यादिधियः साहश्यविषय- कत्वपरम्‌ । तत्र तदटृष्टस्य इदानीमभावेन मद्हृष्टे त देक्यविषयत्वासम्भवात्‌ । यद्यपि जीवनिष्टा- ज्ञानविषयनब्रह्योपादानकं जगत्‌, अविद्या तु प्रमातृदोषविधया जगतो निमित्तकारणम्‌, न तूपादानम्‌, ब्रह्यनिष्ठजगतो व्यधिकरणत्वात्‌, न हि शरावादिनिष्ठदुग्धादेः घटादिनिष्ठदध्यादिरूपपरणामः सस्भव- तीति कत्पतर्वादौ वाचस्पत्यारायो वणितः तथापि मायोपादानत्वज्ञापिकायाः श्रयमप्येतत्‌ सूषप्तं स्वप्नं मायामात्रम्‌, मायां तु प्रकृतिमित्यादिशधतेः स्वारस्यात्‌, जीवोपादानत्सपरतयापि वाचस्पति- २६९ १९ १५ २९ ० २६२ न्यायरलनावलोयुतसिद्धान्तबिन्दौ ईरस्य च सप्रपश्चजीवाविद्याधिष्ठानत्वेन कारणलोपचारादिति । अयमेव चावच्छेदवादः । अज्ञानोपहितं बिम्बचेतन्यमीश्वरः, अज्ञानगप्रतिनिम्बचेतन्यं ओव इति षा अज्ञानानुपषहितं शुद्धचेतन्यमीश्वरः, अज्ञानोपहितं जीव -इति बा युख्यो बेदान्तसिद्धान्तः एकजीववादाख्यः। इममेव दृष्टियुष्टिवादमाचक्षते । अस्मि पक्षे जीव एव खाज्ञानवज्षात्‌ वाक्यानां नेतु शक्यत्वात्‌ जीवोपादानत्वश्नुतेश्च जीवोपादानत्वमुक्तम्‌ । एवञ्चाज्ञानाविषयस्यापि जीवस्य परिणामिकारणाज्ञानाश्रयत्वादेव उपादानत्वं न विरुद्धम्‌ । ब्रह्मणश्वानुपादानत्वेऽपि तज्ज्ञान- मेवाज्ञाननिवतेकम्‌, समानविषययोरेव ज्ञानाज्ञानयोः नास्यनाशकभावस्य क्लृप्तत्वात्‌ । इदं रजतमि' त्यादिभ्रमस्थलेऽपि पल्लवाविद्यापरिणामरजताद्यपादानत्वमुक्ताविद्याश्रयत्वात्‌ जीव एव । तस्यव शुक्त्याद्युपादानत्वात्‌ शुक्त्याद्यवच्छेदेन जौवगतरजतादिप्रतीतिः उक्ताविद्यायाः रुक्त्या्यवच्छिन्न- चिद्विषयकत्वातु तादशन्ञाननाश्यत्वम्‌ । ईङवरस्येत्यादि । जीवो न जगदुपादानम्‌ किन्तु ईइवर इत्यादिरास्वीयवाक्येष्‌, उपादानपदमुपादानभूतजीवनिष्ठाविद्याविषयपरमित्यथंः । "यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते" इत्यादिश्रुतिस्तु ब्रह्मणः जगत्कारणत्वं बोधयन्ती जीवब्रह्माभेदपरा इति बोध्यम्‌ । वच्छेदवाद इति । घटसंवृतमाकाशं नीयमाने घटे यथा । घटो नीयेत नाकाडं तद्रज्जीवो नभोपमः ॥) इत्यादिश्रुतयो जीवस्यावच्छिन्नरूपत्वबोधिकाः । मुख्यवेदान्तसिद्धान्तः अज्ञानोपहितमित्यादि । जीवोपाधौ मनो न निवेश्यते, हस्तपादाद्यवच्छिन्नानामिव मनो- वच्छिन्नानां भेदेऽपि जीवभेदास्वीकारात्‌ । परन्तु अज्ञानमेवोपाधिः | तस्य चेकत्वमेव, लाघवात्‌ । 'मायान्तु प्रकृतिम'जामेकामि"त्यादिभ्रुतिसिद्धेकवचनादिति भावः । अनज्ञानानुपहितमिति । अज्ञानोप- हितात्‌ भिन्नमित्यथः.। नन्वीर्वरस्याज्ञानानुपहितत्वे प्रपञ्चमध्ये अवस्थानं न स्यात्त, तथा च शः पृथिव्यां तिष्ठन्नि'तिश्रुतिविरोधस्स्यादिति बिम्बप्रतिबिम्बरूपेश्वरजीववादिभिः त्रिवरणकारेर- वच्छेदवादे दूषणमुक्तम्‌, तव्राहु--शुद्धेमिति । तथा चोपहिते जीवचैतन्ये अधिष्ठानतया केवलचेतन्यस्य तादात्म्यमवश्यं वाच्यमिति प्रपञ्जमध्ये तदवस्थाने न कोपि दोष इति भावः। ईइवरस्य जगदु- पादानत्वे स्षटव्याखोचनं कल्प्यमवदयमधिष्ठानायभिज्ञकतुंककायं प्रति कतेव्यत्वेन तदालोचनस्य हेतुत्वात्‌, मायाविकतुकेन्द्रजाखादौ तथा दृष्टत्वात्‌ । जीवस्य जगदुपादानत्वे तु तन्न कल्प्यम्‌, स्वापादिरूपकायं प्रति तदहेतुत्वस्य इष्टत्वात्‌, तथा च लाघवात्‌ जीवस्येव जगदुपादानत्वमित्याशये- नाह-्अस्मिहचेत्यादि । स्वाज्ञानवशातत्‌-स्वं प्रति आवारकं यदज्ञानं तदवशात । जीवे एव उपादानं निमित्तं कर्ता च, नेशः; उक्तरीत्या कार्यालोचनकल्पने गौरवादिति भावः| हर्यमज्ञानतत्प्युक्तं १५ ५. २९० ४ प्रथमदलोकः जगदुपादानं निमित्तं च । दयं सवं प्रातीतिकम्‌ । देहमेदाच जीवमेद्रान्तिः । एकस्येव च स्वकन्पितगुरुशास्त्रादयुप् हितश्रवणमननादिदादादात्मसाक्षात्कारे सति मोक्षः । शुकादीनां च मोक्ष्वणं त्वथेवादः। महावाक्ये च तत्यदमनन्तसत्यादिपदवदज्ञानानु- पहितचैतन्यस्य लक्षणयोपस्थापकमित्या्या अवान्तरभेदाः स्वयमूहनीयाः । ननु वस्तुनि षिकल्पासम्भवात्‌ कथं परस्परविरुद्धमतप्रामाण्यम्‌, तस्मात्‌ किमत्र हेयं किुपादेयमिति चेन्न । के एवमाह ? वस्तुनि विकल्पो न सम्भवतीति । स्थाणुर्वा पुरुषो वा राक्षसो वेत्यादिविकल्पस्य वस्तुन्यपि दशनात्‌ । अताल्िकी सा कल्पना पुरुषबुद्धिप्रभवा इयं तु शास्त्रीया जीवेश्वरविभागादिव्यवस्थेति चेत्‌ । नृूनमतिमेधाबी भवान्‌ । अद्वितीयात्मत्वं हि प्रधानं एलवत्वादज्ञातत्वाच्च प्रमेयं शास्रस्य .नीवे इवरविभागादिकल्पनास्तु पुरुषवुद्विप्रभवा अपि शास्रेणानुचन्ते, त्वज्ञानोपयोगित्वात्‌, ` फलवत्सन्निषावफठं तदङ्गमिति न्यायात्‌, मसिद्धस्यापि श्रुत्याऽनुवादसम्भवात्‌ । एतेन ----------------------------~----~--~-----~- ल= प्रातीतिकं यदा यदा विद्यते, तदाऽवरयं ज्ञायते 1 साक्षिस्वरूपेण जीवेन स्वनिष्ठं सर्वं वि्यमानतादशायां ` प्रकाश्यते, न तु तत्रावरणं तदू्जकमनोवृत्तिर्वा कल्प्यते, गौरवादिति भावः । देहमेदादित्यादि ! देहावच्छिन्नानां भेदेऽपि अविद्यावच्छित्नरूपेण जीवेक्यं न विरुद्धमिति मावः } अथंवादः-श्रवणा- देविधेयस्य स्तुतिः । ननु "तत्त्वमसी"ति वाक्ये तत्पदं न प्रक्रान्तेशपरम्‌, 'तत्तेजोऽसृजते"यादिपुव- वाक्येन जगत्कारणजीवस्यैव प्रक्रान्तत्वेनासङ्खतेः, तथा च श्रुतिविरुदधोऽयं पक्षः तत्राह--सत्यादि- पदवदिति । यथा सत्यादिपदं जगत्कारणत्वादिप्रक्रान्तरूपमनुपस्थाप्य लक्षणया सुद्धोपस्थापकं तथा तत्पदमपि । द्वारम्‌ तु सत्यादिपदेष॒ सत्यत्वादिविशिष्टोपस्थितिः, तत्पदे तु युगपत्सवंज्ञरूप- प्रसिद्धार्थोपस्थितिरिति भावः । ननु 'यस्सवंज्ञस्सवं विस्य ज्ञानमयं तपस्तस्मादेतद्ब्रह्म नाम रूप- मन्नञ्च जायत" इति श्चुत्या जगत्कारणे जीवे सव॑ज्ञत्वबोधानुपपत्तिः । तत्राह--इत्यादीति । उक्तश्रूतौ सवंविषयकनज्ञानवत्त्वमात्रं विवक्षितम्‌, न तु युगपत्‌ सवज्ञानवत््वम्‌,. तथा च जीवस्यापि क्रमेण तत्सम्भवाच्न दोषः । . अथवा युगपत्सवज्ञाभेदो जीवे उक्तश्रत्या बोध्यते, यतो वे'त्यादिश्चूति व्रदिति भावः| वस्तुनि-पुरुषप्रयत्नानिष्पाद्ये, विकल्पासम्भवात्‌-विरुद्धपक्षद्यवोधकवाक्ययोः प्रामाण्या- सम्भवात्‌ । प्रयत्नसाध्ये विरुद्धनानापक्षबोधकयोरनुष्ठानपरत्वसम्भवेन कालभेदेन तद्रोधनात्‌ प्रामाण्य- सम्भवः न तथाभूतवाक्ययोरिति भावः । अतथाभूतवाक्ययोः प्रामाण्यासम्भवेऽपि विचित्ररचिनाना- पुरुषीयनानाविधकल्पनानुवादकत्वमिति सिद्धान्तयितु टृष्टान्तमाह्‌-क एवमाहेत्यादि ! शास्त्रीया- तत्तवावेदकशास्त्रतात्पर्याधीना । प्रधानम्‌--इतरप्रतिपादनोपकायंप्रतिपत्तिकम्‌ । तदङ्ग-तदुपकार- कम्‌ । श्रमसिद्धस्य--स्वाप्नप्रपञ्चस्य । श्रुत्या-स्वप्नबोधकश्रुत्या । एतेन । अद्धेतज्ञानस्य परम- पुरुषाथंसाघनत्वाज्ञातविषयकत्वादिरूपबलवत्तवसम्भवेन । ननु प्रत्यक्षादिप्रमाणानां सन्मात्रांश इव २१६३ १०. १५ २० २५ २० २६४ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ दैतज्ञानेनादैतज्ञानस्य बाधो निरस्तः। षटादिद्ैतनज्ञानस्यापि अद्रैतसन्मात्रांशे अज्ञाते प्रामाण्याय्युपगमाच्च ज्ञानाज्ञानयोस्समानाश्रयविषयत्वनियमात्‌ । जडे च प्रमाणप्रयोजनामावेनाज्ञानानभ्युपगमात्‌ तदवच्छिन्नचेतन्याज्ञानादेव घटाद्यंशेऽपि प्रामाण्यं स्यात्‌, तथा च कथमदरेतज्ञानं बलवत्तत्राहु--घटादीत्यादि । सन्मात्रांरे न तु धटाद्यंशे । नयु घटदेरज्ञातत्वाभावेऽपि घटं पर्यामीत्यादिग्रत्ीत्या चाक्षुषादिविषयत्वसम्भवात्तदंशे प्रामाण्यं सम्भवति तत्राहु-ज्ञानेत्यादि । तथा च चाक्षुषादिवृत्तेः समानविषयकाज्ञाननिवतकत्वानु- रोधेनाज्ञातचिद्विषयत्वेऽपि घटादिविषयकत्वे मानाभावः । घटं पदयामीति साक्षिधीस्तु घटावच्छिन्न- चिद्विषयकचाक्षुषादि षिषयीकुरव॑न्ती चाक्षुषादिवृत्तेः विषयतावच्छेदकत्वेन घटादिकं भासय- तीति भावः। ननु घटं नं जानामीति साक्षिधिया घटादेरप्यज्ञानविषयत्वावमाहुनात्‌ चाक्षुषादिवृत्ति- विषयत्वेनेव घटादिकं गृह्यते साक्षिणा, न त्ववच्छेदकत्वेन तत्राहु-- जड चेत्यादि । अन्ञानेति । अज्ञान- विषयत्वेत्यथंः । घटाद्यवच्छेदेन चितस्स्फुरणवारणाय घटाद्यवच्छेदेन चित्यज्ञानविषयताऽवश्यङ्कलप्या, सतस्तदवच्छेदकत्वेनेव धटादीनामस्फुरणोपपत्तौ तेष्वज्ञानविषयतान्तरकल्पने गौरवम्‌ । न च घटादयुपहितचेतन्यानि केवर्चितो भिन्नानि न वा ? आद्ये तेष्वज्ञानविषयत्वानि घटादिषु तदवच्छेद- कृत्वानि कल्पनीयानीति तदपेक्षया घटादिष्वज्ञानविषयत्वानां कल्पनेव लघीयसी, द्वितीये घटाद्- वच्छेदेन स्फुरणं घटादिविशेषितचिद्रूपे संशयाभावः, तद्वारणं च तस्मिन्नज्ञानविषयत्वास्वीकारेऽपि घटादावज्ञानविषयत्वानां स्वीकारेण निवंहत्तीति वाच्यम्‌ । आद्ये घटादाववच्छेदकत्वानामकल्पनाद- ज्ञातचित्तादात्म्यादेव तव्राज्ञातत्वव्यवहारात्‌ । न च विनिगमकाभावः धटादावज्ञातत्वस्वीकारेऽपि अज्ञातघटादितादात्म्येन तदुपहितचित्यज्ञातत्वन्यवह्‌। रसम्भवादिति वाच्यम्‌ । चित्यज्ञातत्वस्डीकरे हि भज्ञातत्वून्यचिद्रूपमपरोक्षत्वं वाच्यम्‌, धज्ञादौ तत्स्वीकारे तु नापरोक्षत्वं तथा घटाद्ाकारवृच्य- भावकालेऽपि घटादेरपरोक्षत्वापत्तेः; किन्तु अज्ञातत्वशून्योपहितत्वविरिष्टचिद्रूपम्‌, तथा च गौरवम्‌ । न चाज्ञातत्वशून्यत्वमेव तदिति वाच्यम्‌ | अलीकस्यापि तदापत्तेः। न चाभानापादकाज्ञातत्वम्‌ अखीके सदाऽस्त्येवेति वाच्यम्‌ । साक्ष्यसम्बन्धादेव तत्राभानोपपत्तौ अज्ञातत्वास्वीकारात्‌ । न च अज्ञातत्वशन्यं यत्‌ घटादि तत्तत्स्वरूपमेव तदिति वाच्यम्‌ । 'घटोऽपरोक्षः पटोऽपरोक्ष' इति प्रतीते एकापरोक्षतात्वव्यक्तिविषयत्वात्‌ । अज्ञातत्वरुन्यचित्त्वस्येव ताह शव्यक्तित्वात्‌, घटादुपादानक- प्रवृत्यादौ घटाद्यपरोक्षतानां तेन रूपेणैककारणत्वस्य मन्मते सम्भवाच्च । एवं पूर्वोक्तयुक्तः द्वितीय- पक्षेऽपि न घटादावज्ञानपिषयत्वम्‌ । नन्वज्ञातत्वशून्य- चैतन्यं द्वितीयपक्ष ब्रहाज्ञानोत्तरमपि अप्रसिद्धम्‌, तंडापि घटं न जानामीति प्रत्ययेन चितः अज्ञातत्दशन्यत्वाभावात्‌, तथा च तदापि घटादयाकःर- वृत्तिकाले घटं साक्षात्तरोमीति व्यवहारो न स्यादिति चेन्न । द्वितीयपक्षे घटं साक्षात्तरोमीः त्यादौ घटादययवच्छिन्नेनाज्ञानविषयत्वेन शन्यं चेतन्यं साक्षात्करोमी'ति व्यवहियते । तथा च घटाद्या- कारवत्तिकाले घटाद्यवच्छिन्नस्याज्ञानविषयत्वस्यापसरणात्‌ "घटं साक्षात्करोमी'ति व्यवहारः एवं च भआद्यपक्षे अज्ञातत्वेशुन्यचिति तादात्म्यस्य द्ितीयाथंस्यान्वयः, द्वितीयपक्षे तु अज्ञातत्वे अवेच्छिन्नत्वस्य दितीया्थंस्येति विवेकः । आख्यातस्य तदनुकूव्यापारोऽथंः । १५ ५ २०७ । >, + प्रथमहदलोकः -जायायगयवनेवाकायययायायययानभग प कैजाययर = कर = क. कड.३०- + र~ भ 2-4-05 मियय णयना ज न तातककाकक ननु द्वितीयपक्नो नोपपद्यते, अज्ञातत्वसामान्याभाववच्चितः साक्षात्करोत्यथंत्वेन घटाद्य- वच्छिन्नाज्ञातत्वाभाववच्चितस्साक्षात्करोतिना बोधासम्भवात्‌ । एवम्‌ इदं सुखं साक्नात्करोमी'ति धीनं स्यात्‌, एतत्सुखावच्छिन्नस्याज्ञानविषयत्वस्याप्रसिद्धवा तदभाववच्चितोऽप्यप्रसिद्धेः। न च घटाद्यवच्छि- त्रविषयत्वीयविरोषणतासम्बन्धेनाज्ञानविषयत्वस्याभावो बुध्यते, यदथंबोधकपदोत्तरं द्वितीयासमभि- व्याहूतः साक्षात्करोतिस्तदवच्छिन्नविषयत्वीयविरोषणतासम्बन्धभानस्य ब्युत्पत्तिसिद्धत्वादिति- वाच्यम्‌ । पदाथंयोस्संसगंविधया भान एव समभिन्याहारस्य नियामकत्वेन पदाथंबोधे तस्यानियामक- त्वादिति चेत्‌ । | अत्रोच्यते । द्वितीयपक्षे भज्ञातत्वे अभावे चिति च साक्षात्करोतेदशक्तित्रयस्वीकारात्‌, अज्ञातत्वे च घटादयवच्छिन्चत्वस्यान्वयेन घटाद्यवच्छिन्नाज्ञातत्वस्येवाभावेऽन्वयेन तारशाभावस्य च चित्यन्वयेन विशिष्टचिद्रोधसम्भवः । चितस्तु तद्धक्तेत्वेनैव शक्यता शाब्दधीयविशेष्यता च, तेन शाब्दधीविशेष्यतायाः किञ्चिदवच्छिस्रत्व नियमेऽपि न दोषः । अथवा चिच्रिष्ठविरोषणता- सम्बन्धेनाभ।ववदेव द्वितीयं शक्यम्‌। तृतीयं तु नाभ्युपेयते। अभावस्य तु पद्रर्थेकदेशत्वेऽपि ससम्बन्धिकत्वात्‌ तत्राज्ञातत्वान्वयेऽपि न दोषः । “एतत्सुखं साक्षात्कतरोमी'त्यादौ तु नाप्रसिद्धिः। सुखमात्रे नित्यत्वादिभ्रमहेतुत्वज्ञानविषयत्वस्य सवंसुखावच्छिन्नस्य प्रसिद्धत्वात्‌ । ब्रह्य साक्षात्ररोमि' इत्यादौ तु न ब्रह्यावच्छिन्नत्व स्याज्ञानविषयतायां भानम्‌, अप्रसिद्धत्वात्‌ । नाप्याधेयत्वस्य द्वितीयाथं- तया ब्रह्यवु च्यज्ञातत्व शन्यचितो भानम्‌ । ब्रह्मज्ञानोत्तरमपि घटायवच्छिन्नस्याज्ञातत्वस्य ब्रह्मचिति सत्त्वेन ताहशचितोऽप्रसिद्धेः। किन्तु ब्रह्मवृत्त्यज्ञातत्वस्यानवच्छिन्नविषयत्वीयविशेषणतासम्बन्धेन योऽभावस्तःदुानम्‌ । आधेयत्वं तु द्वितीयया लभ्यते । ब्रह्मपदसमभिव्याहारस्य च तत्सम्बन्धभान- नियामकत्वात्‌ । घटं साक्नात्करोमि"इत्पादौ तु नौक्तसम्बन्धेनाभावभानम्‌ । हर्यवाचकपदसमभिव्याहूत- द्वितीयाया एवावच्छिन्नत्वाथंकतया न ब्रह्य साक्नात्करोमी त्यादौ द्वितीययाऽवच्छिन्नत्वबोधः | वस्तुतस्तु साक्षात्करोतेस्सकमेकत्वात्‌ प्रयोजकेऽपि शक्तिः । तथा च घटं साक्षात्करोमी त्यादौ घटादयव च्छिन्नाञज्ञातत्वस्य योऽभावः, तत्रयोजकविशिष्टचिद्रोधः । अवच्छिन्नत्वं च अवच्छेदकता- सम्बन्धेनाधेयत्वम्‌, ग्रामं गच्छती'यादौ द्ितीययाऽभ्धेयत्व बोधात्‌ । अथवा अज्ञातत्वाभावप्रयोजक- विरिष्टचित्येकंव शक्तः । न चेवं ब्रह्मसाक्षात्कारपूवंमपि श्रह्म साक्षात्कतरोमि' इति धीस्स्यात्‌, घटाद्याकार- वृत्तिकाले घटाद्यवच्छेदेन ब्रह्यवृत्तेरज्ञातत्वाभावस्यानुभवात्‌ । एकशक्तिपक्षे हि नानवच्छिन्नविषयत्वीय- विशेषणतासम्बन्धेनाज्ञानविषयत्वस्याभावो बुध्यते, येन तस्य व्याप्यवृत्तितया घटा्यवच्छिन्नता न स्यादिति वाच्यम्‌ | अनवच्छिन्नस्याज्ञानविषयत्वस्य ब्रह्मणि व्याप्यवृत्तितया तत्सत्वे ताटशा- भावस्यासम्भवात्‌ । न चवं घटं साक्षात्करोमी'त्यादौ अनज्ञातत्वाभावस्य ब्रह्यज्ञानपूर्वं घटाद्वच्छिन्न- तया धनं स्यादिति वाच्यम्‌ । तादशबृद्धेरेतत्कल्पेऽनुपपन्नत्वेऽपि "घटं साक्षात्तरोमी"त्यादौ अज्ञान- विषयतावच्छेदकत्वाभावप्रयोजकविशिष्टचिति शक्त्यन्तरस्वीकारेण तद्धीसम्भवात्‌ । ब्रहम साक्षात्करो मी'त्यादावेव विषयतामत्रसम्बन्धेनाभावघटितदाक्याथंसम्भवात्‌ । न च ब्रह्यज्ञानपूवं॑॑घटाद्याकार- वृत्तिकार घटाद्यवच्छेदेनाज्ञानविषयत्वाभावस्य ब्रह्मणि सत्त्वात्‌ ब्रह्य साक्ात्करोमी"ति धीस्स्यादिति वाच्यम्‌ । अनवच्छिन्नस्थाज्ञातत्वस्य ब्रह्मणि सत्वे घटाद्यवच्छेदेनाज्ञातत्वसामान्याभावो नास्तीत्यस्य पूवंमेवविदितत्वात्‌ । ९३ २६५ ५ १०७ १५ २० २५ ५६ २६६ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ ततराप्यज्ञानव्यवहारोपपत्तेः । सवेप्रमाणानां चाज्ञातज्ञापकत्ेनेव प्रामाण्यात्‌ । अन्यथा अवच्छिन्नचितां "केवलचिदनन्यत्वपक्षे त्वन्ञातत्ताभावर्चिदवृत्तिनिवेश्यः, चिति तादात्म्येन ब्रह्माधट देरन्वयः, घटादयवच्छिन्नचित्ति घटादेरिव वृत्तिविषयत्वोपहितब्रह्मचिति ब्रह्मणस्तादात्म्य- सत्त्वात्‌ । अत एवं फलवत्वेन बुध्यमाना चिदेव ज्ञानकमं तत्तादातम्यात्‌ घटादिकं तथा व्यवद्धियते, जानात्यथें तु असत्त्वापादकमेवाज्ञानं निवेश्यम्‌, अधिकं त्वग्रे वक्ष्यते । तस्मात्‌ घटावच्छिन्नचितां केवलचिदनन्यत्वेऽपि न काप्यनुपपत्तिः । अज्ञानस्य पूर्णानन्दनिष्ठटविषयतान्या या विषयता तदवच्छेदक- त्वानां घटादौ स्वीकारे तेषामेव घटाद्याकारवृत्तिनाश्यत्वम्‌ ! तथा च वृत्तिकाे घटादीनामज्ञान- विषयतानवच्छेदकल्वात्‌ उक्तरीत्या "घटं साक्षात्करोमी ति धीसम्भवः। यदि तु सम्बन्धिनारो सम्बन्धस्य सत्तवासम्भवात्‌ ब्रहयज्ञानोत्तरंब्रह्मनिष्ठस्याज्ञानस्य तद्विषयत्वस्य च नारे तदवच्छेदकत्वाना- अपि नाशात्‌ घटादौ वुत्त्यभावकाले साक्षात्करोमीत्यादिव्यवहारापत्तेः, उक्तावच्छेदकत्वानामावरण- रूपत्वासम्भवादिति चिन्त्यते, तदाप्यज्ञानस्य पूर्णानन्दनिष्टानवच्छिन्नविषयत्वमेव ब्रह्यज्ञाननादयम्‌ । अज्ञानं तु चरभेणेव ब्रहज्ञानेन नारयम्‌, न तु प्रारब्धभोगकालीनेनेति स्वीक्रियते । अथवा अज्ञान- नानात्वपक्षमवलम्ब्याज्ञानानामेव वृत्तिनाश्यता स्वीक्रियते । तस्मादेकाज्ञानपक्षे घटा्यवच्छिन्नचितां केवलचिदन्यत्वे तासु पूर्णानन्दे च नवच्छिननान्येवाज्ञानविषयत्वानि । तसां तदनन्यत्वे तु एकस्येवा- ञानस्य एकविषयता पूर्णानन्दनिष्ठा स्वीक्रियते, अन्यासां तु विषयतानां घटादाववच्छेदकत्वानि । नाना- ज्ञानपक्षे पल्लवाज्ञाना नां विषयतावच्छेदकत्वानि घटादिषुस्वीक्रियन्ते, न तु विषयत्वम्‌, प्रामाणाभावात्‌। चिन्निष्ठिनेवाज्ञानविषयत्वेन तेषु न भातीति व्यवहारसम्भवेन ५. ननाभावाच्चेति भावः । नन्वास्तां चित एवाज्ञातत्वम्‌, प्रमेयत्वं तु घटादेरेव, घटादि विषयिकयेव प्रमया घटाद्यवच्छक्नतचिद्विषयकाज्ञान- नादस्य सम्भवात्‌ तत्राह-सवंति। स्मृतिप्रामाण्यवारणायाज्ञातविषयकत्वघटितं प्रामाण्यमिति भावः। प्रमालक्षणनिष्कषेः ननु कथमनज्ञातज्ञापकत्वेन स्मृतेर्वारणम्‌, तज्जनकसंस्कारस्यानुद्रोधकारे स्मृतिपूवं तद्विषयेऽपि अनज्ञातत्वसम्भवात्‌, अज्ञातत्वाभावे तत्र भ्रमस्यानुभवसिद्धस्यानुपपत्तेरिति चेन्न; स्वकरणस्य यो व्यापारः तदत््यत्तयव्पवहितपूरवंक्षणे स्वकरणाधिकरणक्षणे वा यदज्ञातं व्यवहारकाले चाबाधितं तद्विषयकज्ञानत्वस्यैव प्रमात्वरूपत्वात्‌, स्मृतौ तदभावात्‌, समानविषयकनिर्चयरूपस्य तत्करणस्याधि- करणक्षणे तद्रथापाररूपसंस्कारस्य उत्पतत्यव्यवहितपूरव्षणे वा॒तद्विषयस्याज्ञातत्वासम्भवात्‌ । अथ ज्ञानान्तरेण योऽर्थो यस्मिन्‌ क्षणे गृहीतः, तदबग्यवहितोत्तरक्षणोत्पन्नस्य तदथंज्ञानस्य तद्थंग्यवस्थापकत्वं न स्यात्‌ । तदथंविपरीतवुद्धघनुत्पादप्रयोजकत्वरूपस्य तदथंग्यवस्थापकंत्वस्य तदथंविपरीतवुद्धधुत्यादकाज्ञाननिवतंकन्ञानेष्वेव सत्त्वात्‌, ज्ञानान्तरगृहीते चाज्ञानाभावेन तद्विषय- कोक्तज्ञानस्याज्ञानानिवत्तंकल्वात्‌ । तथा चोक्तज्ञानस्य प्रमात्ववारणाय स्वोत्प्यव्यवहितपूवंक्षणे यदज्ञात्तं तद्घटितमेव प्रमात्वम्‌, न तु स्वकरणादिघटितमिति चेन्न । स्मृतौ प्रमात्वस्यावश्य- वारणीयत्वेन स्वकरणादिघटितत्वस्यापि आवश्यकत्वात्‌ । स्मृतिहि सर्वाऽप्यविद्यावृत्तित्वेन भ्रम इति १. अवच्छिन्नस्यान्यत्वपक्षे तत्र अज्ञातत्वसामान्यामावसम्भवात्‌ घटज्ञानकाले ब्रह्म साक्षात्करोमीति प्रत्ययापतिः । चिदन्यत्वपक्षे इति-- पाठान्तरम्‌ । ५ १० १५ २०५ २५ ३० प्रथमदलोकः वेदान्तसिद्धान्तः। ननु कथमेतदुपपदते ?, उच्यते । "गृहीतग्रहणस्वभावा स्मृतिरि'त्यध्यासलक्षणे वाचस्पत्यक्तेः स्मतिमात्रस्य ज्ञातत्वविशिष्टविषयकत्वात्‌ ज्ञातत्वस्य प्रकृते पूवंगृहीतप्रमाविषय- त्वभ्रमविषयत्वान्यतररूपस्य स्वविषयस्मृत्या ग्रहणात्‌, भ्रमविषयत्वेन मिथ्यात्वपयंवसितेन स्वविषयग्राहिण्याः स्मृतेभ्र॑मत्वावद्यकत्वात्‌ । न च प्रमाविषयत्वेन स्वविषयग्राहिण्याः स्मृते- भ्रमत्वे मानाभावेन न स्मृतिसामान्यस्य भ्रमत्वं युक्तम्‌, युक्तत्वेऽनुमित्यादावपि क्वचित्‌ श्रमविषयत्वेन स्वविषयग्राहकत्वसम्भवेनानुमित्यादिसामान्यस्य भ्रमत्वं स्यादिति वाच्यम्‌ । अनुमित्यादिसामान्यस्य भ्रमत्वे काघवातु परामशदिरेव तत्र॒ दोषविधया हेतुत्वापत्त्या दोषजन्यत्व- निश्चयेन न तत्प्रामाण्यं साक्षिणा लिङ्खादिना वा गृह्यते, न हि दोषजन्यत्वेन निरिचते श्रमादौ तद्ग्रह इति वक्ष्यते । तथा च प्रवत्त्यादेस्ततो जायमानस्यापलापापत्तिः । स्मृतिसामान्यस्य भ्रमत्वं तु संस्कारत्वेन स्मृतिरूपभ्रमहेतुदोषत्वसिद्धया संस्काररूपदोषजन्यत्वस्य निस्वयेऽपि प्रमितविषयकत्वेन लिङ्गेन प्रमात्वानुमानसम्भवः । न च दोषजन्यस्य प्रमात्वं तद्विषयदोषस्य च प्रमितत्वं न सम्भव- तीति वाच्यम्‌ । अविद्यावृत्तित्वेन दोषजन्यत्वेऽपि तद्विषये मि्यात्वानिर्चयेन वक्ष्यमाणस्य प्रवृत््युप- युक्तप्रमात्वस्य दोषजन्याविद्यावृत्तौ बाधानवतारदशायां सम्भवात्‌ । न च प्रवृत्युपधायकानुमित्यादौ प्रमितविषयकत्वं नियमेन गृह्यते, स्मृतौ तु साक्षिणेव तद्गृह्यते । स्मृतिजनकज्ञानं दि पूवं प्रमात्वेन साक्षिणा भ्रमत्वेन लिद्खादिना च गृह्यते । तथा च तद्विषयस्य प्रमितत्वेन मिथ्यात्वेन वा निरिचत्त- त्वात्‌ स्मृतेरपि ताहशविरिष्टविषयकत्वात्‌ तदुग्राहकेण तथेव तद्ग्रहणम्‌ । ज्ञानस्यावश्यवेदयत्वमते स्मृतेगुहीतग्रहणत्वं सुतरामुपपद्यते । तस्मात्‌ स्मृतिसामान्यस्य गृहीतग्रहुणस्वभावत्वेन उक्तरीत्या श्रमत्वजातिविरिष्टरूपाविदावृत्तित्वात्‌ मनोवृत्तिमात्रनिषठस्य प्रमात्वस्य न तत्र सम्भवः। स्वतोग्राह्यप्रमात्वनिवचनम्‌ ननूक्तरूपं प्रमात्वं न युक्तम्‌ दोषाभावे सति ज्ञानग्राहकमात्रम्राह्यत्वरूपस्य ज्ञप्तौ स्वतस्त्वस्य तत्राभावात्‌ । न हि उक्तक्षणस्याबाधित्वस्य च ज्ञानग्राहकसाक्षिणा प्रमाणनिरपेक्षेण ्रहणसम्भव इति चेन्न । इदं हि प्रमात्वं न स्वतो ग्राह्यम्‌, किन्तु सवेप्रमानुगतत्वात्‌ स्नप्रमाग्या्ु्तत्वाच्च प्रमालक्षणम्‌ । यत्तु प्रमात्वं प्रवृत्तिप्रयोजक बाधानवतारकाटीनभ्नमे स्मृतौ चानुवतते तत्‌ स्वतोग्राह्यम्‌ । आव- दयक चतस्य स्वतोग्राह्यत्वम्‌, तदरततया गृहीतस्य स्वोत्पत्तिद्वितीयक्षण एवं प्रवृत्त्युपधायकत्वात्‌ । तच्च मिथ्यात्वरूपेण यदज्ञात्तं तद्विधयकत्वम्‌, भ्रमस्यापि बाधाभावकाङे मिथ्याविषयकत्वेनानिर्चयात्‌, मिथ्यात्वविरिष्टविषयकाज्ञानस्य साक्षिणा ग्रहणसम्भवाच्च भ्रमात्‌ प्रवृत्त्युपपत्तिः । न च ज्ञानाज्ञानददेः स्वनिष्ठस्यावरणदून्यस्य साक्षिणा मानानपेक्षेण ग्रहणसम्भवेऽपि मिथ्यात्वविरिष्स्य कथं तद्ग्राह्यतेति वाच्यम्‌ । ज्ञाततयाञज्ञाततया वा सव॑ साक्षिभास्यमि"ति विबरणकारोक्तेः स्वगृह्यमाणज्ञानान्ञान- योविषये ग्राहुकत्वस्य साक्षिणि सिद्धान्ते स्वीकारात्‌ । न च घटादौ मिथ्यात्वाग्रहे मिथ्यात्वेना- ज्ञातत्वस्य ग्रहीतुमरक्यतया धघटादिज्ञानात्‌ प्रवृत्त्यनुपपत्तिरिति वाच्यम्‌ । विशेषणतावच्छेदकप्रकारक- निङ्वयदेविरिष्टवेशिष्टयविषयतासालिजन्यधीहेतुत्वस्वीकारेऽपि साक्षिणस्ताहशस्य नित्यत्वेन तव तस्याहेतुत्वात्‌ । “मिथ्यात्वविशिष्टावच्छिन्नविषयताकाञज्ञानाश्रयतावच्छेदकघटविषयकमिदं ज्ञानम्‌ ' इत्याकारकन्ञाने घटमिथ्यात्वस्याप्रकारत्वेन "घटो मिथ्येति ज्ञानस्य तत्रानुपयोगात्‌। “इयं न शुक्तिरि' ति जञानकालेऽणि “इमां शक्ति न जनामीःत्यस्यैव घटो न मिथ्येति ज्ञानकाठेऽपि घटं मिथ्याभूतं न २६९७ १५ १५ २५ २३९ २६८ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ जानामीत्यस्य ज्ञानस्यानुभूयमानत्वाच्च । उक्तप्रमात्वस्येच्छादौ निश्चयेऽपि न ततः प्रवृत््यादिकम्‌, प्रमात्वेन निरचीयमाननिरचयत्वेनेव प्रवृत्त्यादिहेतुत्वात्‌। अत एव संशयादपि प्रवृत्तिस्स्यात्‌ । अयं स्थाणुनंवे'ति धीकालेऽपि मिथ्यात्वेनेदं न जानामी 'त्यनुभवात्‌ संशयस्यापि प्रमात्वेन निङ्चय- सम्भवादिति परास्तम्‌ । ननु भ्रमस्मत्योरपि प्रमात्वे प्रमापदमख्याथत्वापत्तिरिति चेन्न । लक्षणात्मक- पुरवोक्तप्रमात्वविशिष्टस्येव १ प्रकृष्टज्ञानरूपस्य प्रमापदमृख्याथंत्वात्‌ सुखादिज्ञानस्य तदभावेऽपि न क्षति प्रमाणाजन्यत्वात्‌ ) ज्ानत्वनिवचनम्‌ ज्ञानत्वं त्वसत्तवापादकत्वरूपजातिविशेषाश्रयाज्ञानविषयत्वाभावप्रयोजकविरिटचत्वम्‌ । ताटश- प्रयोजकं च घटादिज्ञानस्थले घटाद्याकारवृत्तिः, विद्यमानसुखादिज्ञानस्थले तुं वृत्यस्वीकारपक्ष सुखादिजनकसामग्रयेव । सूषमावस्थाभावितादशायां सुखादौ तन्न जानामीत्यनुभवात्‌ तदज्ञातं भ्रम- विषयत्वादित्यनुमानाच्चाज्ञानसत््वात्‌ तद्विषयत्वाभावस्य विद्यमानतादशायां तत्र सत्वात्‌ तस््मयोजकेन चन्दनादिसंयोगेन विरिष्टायार्चितस्तज्ज्ञानत्वसम्भवः । वस्तुतस्तु घटादिज्ञानस्थलेऽपि धटाद्ाकारक- व॒त्युपधायकस्यैव अज्ञानविषयत्वाभावप्रयोजकत्वम्‌, अन्यथोक्तवृत्तेः स्वोत्पत्तिकाीने अज्ञातत्वाभावे प्रयोजकत्वासम्भवात्‌ उक्तवत््यत्पत्तिकारे अज्ञातत्वस्य स्वीकारे ज्ञातत्वेन सह्‌ तस्य वि रोधापत्तं उक्तवृत्तयुत्पत्तिकाले उक्ताज्ञानतद्विषयत्वाभावसत्त्वेऽपि उक्ताज्ञानकायं सत्त्वं स्वीक्रियते । द्वितीयक्षण एव तदुच्छेदात्‌ । ब्रह्माकारवृत्तिस्थले तथा दरांनात्‌ । प्रयोजकत्वं च अखण्डः कदिचद्धमः । कार्यो त्पत्यादिनिष्ठप्रयोज्यत्वादिवत्‌ क्षेमसाधारणजनकत्वमेव वा । उक्तप्रयोजकवंरिषटयं च उक्तपरयोजक- जन्यप्रतिबिम्बितत्वं ग्राह्यम्‌, तेन वृत्तिसुखादिकाले तदुपधायकरूपप्रयोजकस्यासत्त्वेऽपि न क्षतिः| ताटृशप्रयोजकजन्ये वृत्तिज्ञाने सुखादौ वा प्रतिबिम्बितत्वस्य तत्काठे चिति सत्त्वात्‌ । अविद्यादिज्ञान- स्थले तु अविद्यादिकमेव ताटशप्रयोजकम्‌ । तत्सतवेऽग्रिमक्षणे अविद्यादिनिष्ठस्योक्तभावस्य तदभावे तत्क्षणे ताहशाभावाभावस्य च सत्त्वात्‌ । तज्जन्यत्वमपि क्षेमसाधारणं, चित्प्रतिबिम्बोपहिताविद्या- दावस्तीति तत्प्रतिबिम्बितत्वं चितो बोध्यम्‌ । ताहशभ्रयोजकजन्योपहित चिदेव जानात्ययंः । प्रयोज- कत्वजन्यत्वयोः तदवच्छेदकभेदातत्‌मिन्नत्वेऽपि जानातेर्नानायेकत्वात्‌ घटमित्यादिपदप्रयोगस्य वृत्ति- सामग्रयादिनिष्ठप्रयोजकत्वादिबोधे नियामकत्वाच्च न दोषः । वस्तुतस्तु ताहशाभावध्रयोजक- विशिष्टचिदेव ज नात्यथंः । प्रयोजकत्वं च समानकालीनत्वे सति कारणत्वम्‌ । तेन वृत्य भावकाले ' ताहदाभावस्वरूपयोग्यचेतन्यमादाय घटादौ न ज्ञात्तत्वव्यवहारः । कारणत्वमधिष्टानविधया जगदुपा- दानस्य चितोऽविद्याया वा ग्राह्यम्‌ । तद्विशिष्टत्वं तत्तादात्म्यमेव । तच्च मन उपहितचित्यस्तीति तद्रत्त्वेन जीवो ज्ञाता । न च पुरुषान्तरीयाज्ञानमादायातिप्रसङ्खः । स्वनिरूपिताज्ञानस्य निवेशात्‌ स्वं विरिष्टान्तबोध्यं मनोवच्छिन्नचेतन्यम्‌ । ज्ञानस्य सकमंकत्वोपपादनम्‌ एवं च उक्तज्ञानवाचकजानातेः सकमंकत्वमुपपद्यते । फलावच्छिन्नव्यापारबोधकस्य स्वबोध्य- व्यापा रव्यधिकरणफलबोधकंस्य वा सकमंकत्वादृक्ताभावरूपफलप्रयोजकविरि्टचिद्राचंकस्य तदु- १, अनधिगतादाधिताथंविषयकःयेत्यर्थः । १० १५. २५ ३० प्रथमरलोकः पपत्तेः । यत्त जानातेस्सकमंकत्वं न युक्तम्‌, . 'जानातेरच सकमेकत्वं फरापेक्षया न तु कम॑कारका- पेक्षये'ति विवरणकारोक्तेरिति, तन्न । तदुक्तेरस्मदनुकूलत्वात्‌ । तथा हि-माविभूतस्य विषयस्य स्वरूपेण ज्ञानक्रियानिमित्तत्वरूपस्य कारकत्वस्याभावेपि ज्ञानक्रियाजनकसामग्रचुपहितसूषक्ष्मावस्था- रूपेण ज्ञानक्रियानिमित्तत्वादसत्त्वापादकाज्ञानविषयत्वाभावरूपफलवत्त्वाच्च कमंत्वमित्यमिप्रायक- विवरणोक्तिरस्मदर्थानुकूखा । न च फठपिक्षयेत्यस्य वृत्तिगतं साक्षिचित्प्रतिबिम्बरूपफलमपेक्ष्येत्यथं इति वाच्यम्‌ । तथासति वृत्ति जानामीत्येव स्यात्‌ न तु घटं जानामीति । अथ प्रतिबिम्बोपदहित- रूपेण वृत्तेरपि फलत्वाद्विषयतासम्बन्धेन तद्रतो घटादेः कमंतासम्भव इति चेन्न । तथासति प्रत्यक्षधी स्थलेऽपि उक्तवृत्तेरेव फलत्वसम्भवेन आवरणभङ्खस्य तत्रेव फलत्वं न तु परोक्षधीस्थल इत्यत्र विनिगमकाभावात्‌ । तस्मात्‌ वुत्तेदिचदुपरागाथंत्वपक्षे प्रतिबिम्बमेव फलम्‌ । आावरणभ ज्गाथंत्वपक्ष त्वज्ञानाविषयत्वमिति परोक्षापरोक्षसाधारणं वाच्यम्‌ । तत्रायपक्ष घटादिज्ञानं घटाद्याकारवृत्तिप्रति- बिम्बिता चित्‌, सुखादिज्ञानं तु सुखादिप्रतिबिम्बिता चिदेव जानात्यथंः | प्रतिबिम्बितत्वं प्रतिबिम्बप्रयोजकप्रयोज्यविरिष्टत्वम्‌ । तेन फलविशिष्टवाचकत्वेन जानातेस्स- कमंकत्वम्‌ । ताहशप्रयोजकं च घटादिज्ञानस्थले वृत्तिसामग्री । सुखादिज्ञानस्थले तु सुखादिसामग्री । ताहृरप्रयोज्यमपि वृत्तिसुखादिकम्‌ । अविद्यादिज्ञानस्थरे अविद्यादिनिष्ठप्रतिबिम्बस्यानादित्वेऽपि क्षेमसाधारणं तत्प्रयोजकंत्वमविद्यादावस्त्येव । तादृशप्रतिबिम्बस्य स्वबिम्बत्वसम्बन्धेन स्वाश्रयोप- हितत्वसम्बन्धेन वा वैरिष्टयं निवेश्यम्‌। वस्तुतस्तु प्रतिबिम्बप्रयोजकं मनोवच्छिन्नचेतन्यं जानात्यथंः । मनोवच्छिन्नचितो घटाद्याकारवृत्तिसुखाविद्यादौ प्रतिबिम्बसम्भवात्तदादाय यथाक्रमं घटादिज्ञानं निर्वाह्यम्‌, चेत्रीयघटाद्याकारवृत्तिनिषठप्रतिबिम्बप्रयोजकशुदधचितमादाय मंत्रीयज्ञानस्य व्यवहारापत्ते मनोऽवच्छिन्नेति । उक्तवृत्तौ च चेत्रीयमनोवच्छिन्नचित एव प्रतिबिम्बोदयात्‌ तस्यार्च चैत्रजीव एव सत्तवान्नोक्तदोषः । न च चंत्रमनोवच्छिन्नचितः स्वकतुंकालोकसंयोगाधीनमेत्रीयधटादिवृत्तिजननद्वारा तद्गतप्रतिबिम्बप्रयोजकत्वात्‌ तादशप्रतिबिम्बमादाय चेत्रै ज्ञानन्यवहारापत्तिः। बिम्बविधया प्रयोजकत्वस्थोक्तत्वात्‌ । "सुखं जानाति घटं जानातीत्यादौ स्वाध्रितत्वं स्वाकारवृत्तिनिष्ठत्वादिकं चेत्यन्यतमसम्बन्धेन जानात्यर्थेकदेशे प्रतिबिम्बरूपे फले सुखघटादेरन्वयः सुखत्वं जानामी- त्यादौ सुखत्वादौ वृत्तेः प्रतिबिम्बस्यास्वीकारेऽपि स्वाश्रयसुखादिनिष्ठत्वादिसम्बन्धेन सुखत्वा- देरन्वयः। न जानामीत्यादौ बोधभरकाराः घटं न जानामीत्यादौ च तादशज्ञाना्मावबोधः। घटाद्यवच्छिन्नचिति भावरूपाज्ञाना- स्वीकारेण तद्रोधासम्भवात्‌ । मूखाज्ञानस्येव परिणामः शृक्तिरूप्यादीति ब्रह्यज्ञानं विना न तस्य बाधः, किन्तु निवुत्तिमात्रम्‌ । यदितु घटं न जानामी'त्यादौ भावरूपाज्ञानं भातीत्याग्रहस्तदा वृत्तिविषयत्वाभावसमानाधिकरणमेव विषयत्वं तत्र द्वितीयाः! तथा च घटादिनिष्ठताहशविषयता- कस्य मूलाज्ञानस्येव तत्र भानात्‌ घटाद्याकारवृत्तिकारे न "घटं न जानामी'ति धीः । सुखादौ वृत्ति- स्वीकारे तु स्वाकारवृत्तिनिष्ठत्वसम्बन्धेनेव प्रतिबिम्बे सुखादेरन्वयः। २६९ ५ १५ २० ९५ २० २७० न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ साक्लात्करोमीत्यादौ बोधप्रकारः साक्षात्कारस्तु विषयविशिष्टं यत्प्रतिबिम्बं त्प्रयोजकप्रयोज्यविरिष्टचिदेव । स्वावच्छन्न- वृत्तिनिष्ठत्वं स्वनिष्ठत्वं चेत्याद्न्यतमसम्बन्धेन विषयविरिष्टत्वं बोध्यम्‌ । वस्तुतस्तु वृत््युपरक्त- घटादावेव प्रतिबिम्बोत्पत्तेः प्रतिकमंव्यवस्थायां वाच्यत्वात्‌ सुखत्वादावपि तस्यास्सम्भवाच्च विषय- निष्ठप्रतिविम्बमेव निवेद्यम्‌ । सेव चित्‌ साक्षात्करोत्यथंः । न च जानात्यथं एव साक्नात्कं रोत्यर्थोऽस्तु ५ किमुक्तान्यतमसम्बन्धेन, घटादेः प्रतिबिम्बे अन्वयात्‌ परोक्षवीस्थले घटं साक्षात्करोमी'ति न व्यवहार इति वाच्यम्‌ । “जानामि साक्षात्करोमि' इत्येतयोभिन्नाथत्वानुभवात्‌ । "घटं साक्षात्करोमी'त्यादौ तदेकदेशे विषये तादात्म्येन घटादेरन्वयः । “घटं न साक्षात्क रोमी "त्यादौ ताहरसाक्षात्काराभावबोधः पूर्व॑वत्‌ वृत्तेरावरणभङ्खाथंत्वरूपे द्वितीयपक्षे अज्ञानाविषयत्वप्रयोजकविरिष्टचिदेव साक्नात्तरोत्यथः । तस्मात्‌ यथोक्तज्ञानत्वघटितप्रमात्वं नानुपपन्नम्‌ । १० प्रमालक्षणपरिष्कारः भ्रमवारणाय व्यवहा रकाराबाधित्वं विशेषणम्‌ । तच्च ततपरमातृनिरूपितमूलाज्ञानकाला- वच्छिन्नं मिथ्यात्वनिरचयाविषयत्वम्‌ । घटादौ चोक्तकारं मिथ्यात्वानिर्चयात्‌ तज्ज्ञाने प्रमात्वमक्ष- तम्‌ । विषयभेदेनेव प्रमातुभेदेनापि प्रमात्वभेदेऽपि न क्षतिः । न च श्रमविषयस्य प्रातिभासिकत्वेन अज्ञातत्वाभावादेव न भ्रमे अतिव्याप्तिरिति वाच्यम्‌ | तस्य विद्यमानकालेञज्ञात्तत्वाऽभावेऽपि भावित्व- १५. काले अज्ञातत्वसम्भवात्‌, शङ्खे कदाप्यनुत्पन्नपीतत्वश्रमस्य पुसः मम भावी यः शङ्खे पीतत्व- भ्रमस्तद्धिषयं पीतत्वं न जानामी'ति प्रत्ययात्‌ एतत्‌ हरिद्रापीतत्वजातीयं स्वणंपीतत्वजातीयं वेति संशयाच्च । तस्मात्‌ स्वोत्पत्त्यन्यव हितपू्ंक्षणे स्वकरणक्षणे च यदज्ञातमुक्तकालावच्छेदेन अबाधितं ` च तद्विषयकज्ञानत्वं प्रमात्वमिति सिद्धम्‌ । किञ्च स्मृतौ प्रमात्वमुक्तरीत्या प्रमितविषयकत्वरूपलिङ्गनेवानूमीयते इत्यनुभवानुरोधेन २० संस्कारजन्यत्वस्य प्रमात्वनिष्ठसाक्िग्राह्यतावि रोधिदोषताकल्पनात्‌ स्वतःप्रमात्वग्रहणरूपां प्रमा- सामान्यमर्यादामतिक्रान्तस्य स्मृतिसामान्थस्य प्रमाक्षणसंग्रहो न युक्त इत्यतोऽपि तद्रयावुत्तं प्रमा- लक्षणम्‌ । ननूक्तलिङ्गेनेव स्मृतौ प्रमात्वमनुमीयते न तु साक्षिणा गृह्यते इति कथं निर्णीतम्‌ ? उच्यते । स्मृत्या नाव्यवहितोत्तरक्षणे प्रवृत्तिनियमः किन्तु द्वितीयक्षणे तस्प्रमात्वेऽनुमिते सत्येव परवृत्तिः । तत्समानविषयत्वेनानुमीयमानप्रमात्वकात्‌ स्मत्यन्तराद्वा सेति सर्वानुभाविकम्‌ । अत एव २५ या स्मृतिः स्वसमानविषयकश्रमम्‌लकत्वेन गह्यते, तस्याः भ्रमत्वेनेव निरचयात्‌ न ततः प्रवृत्तिः | तथा च संस्कारजन्यत्वरूपदोषसहितत्वेन स्मृतिगतप्रमात्वस्यावृतत्वस्वीकारेणानावृतसाश्ितादात्म्य- रूपस्य साक्षिभास्यत्वस्य तत्राभावात्‌ न स्मृत्युत्पत्तिद्वितीयक्षणादौ प्रवृत्तिः । उक्तलिद्धकानुमितौ तादशावृतत्वविरोधिन्यां सत्यां तत्क्षणे ताहरशसाक्षिभास्यत्वविशिष्टप्रमात्वकया स्मृत्या स्वोत्पत्तितृतीय- क्षणे स्मृत्यन्तरोत्पत्तिद्वितीयक्षणे वा प्रवृत्तिरुत्पद्यते । ३० ननु जीवेदवरादिबोधकवाक्ये पौरुषनानाविधकल्पनानुवादकत्वमास्ताम्‌ "यस्मिन्‌ पञ्च पञ्चजनाः इत्यादिब्रह्मबोधकवाक्ये भाष्यकाररव शारोरकभाष्य प्राणचक्षुरथोत्राश्नमनोरूपपच्चकम्‌, उपनिषद्धाष्ये प्रथमश्लोकः | स्मृतेरपि तदापत्तिरिति। श्वं बेदान्तेषु सवेत्रेवंबिधविरोधे अयमेव परिहारः । तदाहु- वातिककारपादा- | यया यया भवेत्पुंसां व्युत्पत्तिः प्रत्यगात्मनि । सा सेव प्रक्रिया ज्ञेया साध्वी सा चानवस्थिता ॥ इति । ्रुतितात्पयविषयीभूताथविरुद्रं च देयमेवेति शतस उद्धोषितमस्माभिः। तस्मान्न किंश्चिदेतत्‌। तदेवं जीवस्योपाधिनाभिमुतत्वात्संसारोपरन्धिः। परमेश्वरस्य तृपाधिवक्ितवात्‌ सवेश्षत्वादिकमिति सम्यगुपपद्यते व्यवस्था । ननु भवत्वविद्यावज्ाज्जीवेश्वरविमाग- ` व्यवस्था । मानमेयादिग्रतिकमंव्यवस्था तु कथमिति चेत्‌, उच्यते। दृश्यत्वाज्जडत्वाद्ि २७९ तुब्राह्यणक्षत्रियवेश्यशूद्रनिषादरूपजातिपञ्चकं पञ्चजनशब्दाथंत्वेनोक्तम्‌, तत्त्वमस्यादिवाक्येऽपि जहदज- हृल्लक्षणादिक मतभेदेनोक्तम्‌, तत्कथम्‌ । तत्राहु--एवं वेदान्तेष्विति ! एवंविघविरोधे--परम- तात्पयंविषयीभूतब्रहप्रतिपादनाथंमुच्यमानांशे विरोधे । अयमेव परिहारः अबाधिताज्ञातफल्वदथं एव प्रामाण्यं नान्यत्रेति ! अस्माभिर्माहशेराचार्ये । जीवेशादिव्यवस्थामुक्तामुपसंहुरति- तदेवमिति । उपाधिनाभिभूतत्वात्‌--यं प्रव्यज्ञानादयुपाधिनिमित्तप्रयुक्तं स्वरूपावरणं तत्वात्‌ । संसारोपन्विः- सत्यत्वेन प्रपञ्चोपरन्धिः । उपाधिवरित्वात्‌-्रुत्यादिसिद्धेनोक्ताभिभूतत्वाभावेन विरिष्टत्वात्‌ । ` वशीकरृतमहामायत्वादरेति यावत्‌ । सवंज्ञत्वादिकमित्यादिपदेन मिथ्यात्वेन प्रपञ्चोपलम्भादिग्रहणम्‌ । ननु न प्रतिबिम्बस्य जीवत्वं युक्तम्‌ सन्निहितस्येव चैतन्यस्य उपाधौ प्रतिबिभ्बितत्वेन सन्निहित- रूपबिम्बभेदेन प्रतिबिम्बभेदापत्त्या इहलोकगतजीवात्‌ कतुः परलोकगतजीवस्य भोक्तुभेदेन कृतहान्य- कृताभ्यागमयोरापत्तेः। नाप्यवच्छिक्नस्य तदयुक्तम्‌ प्रदेराभेदेनावच्छिन्नानामाकाशादीनामिव इहलोक- परलोकगतमनोवच्छिन्नचितामपि भेदेनोक्तदोषापत्तेरिति चेन्न । रूपं रूपं प्रतिरूपः, स एष इह प्रविष्टः इत्यादिश्रुतिषु ब्रह्मचित एव प्रतिविम्बभावोक्त्या उपाधिसन्चिहितभागस्य बिम्बत्वे मानाभावात्‌ । यथा च उपाधेमंन भदेस्तत्तदेशसम्बन्धरूपावस्थाभेदेऽपि स्वरूपेक्यम्‌, "तद्धेदं तदय॑व्याकृत' मित्यादि- श्रुतेः, 'तदापीतेः संसारव्यपदेशादि'ति न्यायाच्च, तथा तदवच्छिचितां तदवस्थाभेदेन भेदेऽपि तदवच्छिन्नचिद्रषैक्यम्‌ । अत एव एककनकपरिणामानां क्रमोत्पन्नानां कटककुण्डलादीनां कटकत्व- कण्डलत्वादिरूपेभदेऽपि तत्कनकरूपेणेक्यम्‌ । किञ्च गृहप्राङ्खणादिभेदेऽपि एकघटावच्छिन्नमाकाशमेकमेव, देशभेदेन तस्थ नाशकोत्पादक- केल्पने गौरवात्‌ । उपाध्युत्पादकनाशकयोरेवोपहितोत्पादकनाशकत्वकल्पनात्‌ । भेदप्रतीतेरूपाध्या- श्रयोपाधिभेदप्रयुक्तत्वात्‌ । अन्यथा घटादिव्यक्तिभेदेन घटत्वादेरपि स्वाभाविकभेदापत्तेः । तस्मात्‌ ` मतिमान्यदेवेदृग्दूषणोद्धावकत्वम्‌ । मेयादीति । मेयादिघटितेत्यथंः । प्रतिकमत्यादि । °कदाचिदेव केनचिदेव किञ्चिदेव प्रमीयत इति कारविरोषादिप्रतिनियतस्य ज्ञानक्मंणो व्यवस्था नियामकोक्ति १. प्रतिकरमंव्यवस्थेति । कमं ज्ञानविषयः । कमं कमं प्रति वतते इति प्रतिकमं ज्ञानादिसाघनं तस्य व्यवस्था ना० । १९ १५ २७ २५ २०. २७२ ` न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ नाकषित्वा च परिच्छिनाप्यविद्या अनिवंचनीयत्वेनं बिचारासहा आवरणविकषेषशक्तेदरयवती सगतं चिदात्मानमाृणोति अङ्कुलिरिव नयनसभिहिता छयंमण्डरम्‌ । तत्र चशुष एवावरणे अङ्गुरुरप्यमानग्रसङ्गात्‌ अधिष्ठानावरणमन्तरेण विक्षेपानुपपत्तेथ । ततः सा पवेपूवंसंस्कारजीवकमंग्रयुक्ता सती निखिलजगदाकारेण परिणमते । सा च खगतविदा- भासदवारा चिन्तादात्म्यापननेति तत्कायेमपि सवेमामासद्वारा चिदनुस्यूतमेव । तथा च चेतन्यस्य दीपवत्स्वसम्बद्धसवंमासकत्वात्‌ जगदुपादानचेतन्यं प्रमाणापेक्षामन्तरेणेव सव॑दा सर्वं भासयत्‌ सव॑ज्ञं भवति । तेन तत्र न मानमेयादिव्यवस्था न्तु जीवे । तस्य बद्धथवच्छि्त्वेन परिच्छिन्नत्वाद्‌ । तेन चिदभिव्यक्तियोग्येन येनान्तःकरणेन यदा यत्सम्बद्धं मवति, तदेव तदा तदवच्छिन्नो आबोऽनुभवतीति न साङ्यप्रसङ्गः । एवमत्र असम्बद्धेति यावत्‌ । आवरणेत्यादि । आवरणं नास्ति न भातीति व्यवहारः । विक्षेपश्चाकाशादि- कार्यं तयोरनुकूखशक्तिद्यवतीत्यथंः । तथा च असवंगतस्यापि सवंगतावरणोत्पादकत्वं तदनुकूल- शक्तिमत्त्वादिति भावः । नन्वावारकस्यावरणीयापेक्षया परिच्छिचरत्वेऽङ्गुलिनं दृष्टन्तः, तदावरणीयस्य चक्षुनिगंमद्वारस्य तदपेक्षया परिच्छिन्नत्वात्‌ तत्राह-चक्षुष इति । चस्षुनिगंमद्रारस्येत्यथंः । अभानेति । गोलकादनिगंतस्य चक्षुषो न ग्राहकत्वं ्राह्यासम्बन्धादिति भावः । सवंगतमा- वृणोतीत्यत्र हित्वन्तरमाह-अधिष्ठानेति । अनुपप्ेः-अनुपरब्धैः। संस्कारेति । सकलकायं- सक्ष्मावस्थेत्यथः । प्रयुक्ता--सहकृता । चिदाभासद्वारा चित्तादात्म्येति । चित्तादात्म्यवदाभास- ` तादात्म्यवत्तीत्यथंः । वातिकमते पक्षद्वयम्‌ । तत्र चिदाभासस्येव जगदधिष्ठानत्वपक्षे तस्येव साक्षि- त्वेनाविद्यादिभासकत्वम्‌ । तच्च चिदाभासस्य मिथ्यात्वेपि चित्तादात्म्यादुपपद्यते । आभासाविविक्त- चित एव जगदधिष्ठानत्वपक्षे तस्या एव सवेभासकत्वेन अविद्यातादात्म्यस्य वाच्यत्वात्‌ । चिदाभास- दवारेत्यादेः चिदाभासतादात्म्यवत्त्वात्‌ चित्तादात्म्यवतीत्यथंः । तत्कायं--कायंरूपापन्ना सा। स्वंभास- ` कत्वात्‌-सवंस्मिन्नस्ति भातीति व्यवहा रप्रयोज कत्वात्‌ । भासयत्‌ उक्तव्यवहारविषयतायोग्यं कुवत । तथा च जीवस्य सुखादाविव ईङवरस्य दृश्यमात्रे आमासरूपप्रतिविम्बहवारा साक्षात्कारः । अनादिष्वपि हृष्येषु सर्वेष्वाभासस्वीकारात्‌ । विवरणकारमते तु विद्यमानेषु प्रत्यक्षरूपा, भाविषु अनुमितिरूपा, अतीतेषु स्म॒तिरूपा मायावृत्तिः स्वीक्रियत इति ताभिरेव ईरवरस्य सवंनत्वं सदेति . तत्रोक्तम्‌ । वाचस्पतिमते तु प्रतिबिम्बमायावत््योरीइवरस्यास्वीकारेऽपि वक्ष्यमाणं वृत्तेरभेदाभिव्यक्त्यथंत्वपक्ष- मनुसुत्य तदनुसारिसवंज्ञत्वं सवंहश्यचिदभिन्नचिद्रूपत्वं बोध्यम्‌ । सुखादौ जीवस्येव, सव॑ह्येषु- ईहास्याज्ञानाविषयत्व घटितं वा तद्वाच्यम्‌ । ननु चिदभिन्यक्तियोग्यत्वादिकं कीटशम्‌ ? तत्राहु-एवबमित्यादि । शरीरमध्यस्थयुखादिरूपेण परिणममानत्वात्‌ शरीरमध्यस्थः युगपद्धस्तपादाद्यवच्छिन्नसुखदू:खादिरूपेण परिणममानत्वात्‌ शरीरा- १. तेषु मावरणमस्त्येवाविद्यया । परं तु तत्का्ेष्वेव तस्या; तादात्म्यं न त्वनादिषु । रित्थं; । परिच्छिन्ना-असवंगता । जीवेशभेदाद्यनादिपदार्थेषु , चित्तादात्म्यवत्स्वपि तादात्म्येन १५ &, २० 6 प्रथमदलोकः करिया । शरीरमध्ये स्थितः सवेशरीरव्यापकः स्प्राधान्येन धक्ष्मपश्चभूतारब्धः अन्तः करणाख्यः अविद्याविवर्तो दपंणादिवदतिस्वच्छः नेत्रादिद्वारा निगेत्य योग्यान्‌ घटादीन्‌ विषयान्‌ व्याप्य तत्तदाकारो भवति द्रतताभ्रादिवत्‌ । तस्य च सौरालोकादिवद्‌ ब्नरित्येव अजस्म 1 वयवेषु सर्वेषु व्यापकः । सात्त्विकन्ञानसुखादिपरिणामवत्त्वादाह-- सतत्वप्राधान्येनेति । उत्रमण- समये गतिविघाताभावादाहु--सुक्ष्मेति । पञ्चभूतगुणानां ग्राहकत्वादाह-पन्चभुतेति । आरम्धेति । परिणामेत्यथंः । सत्तवांशाधिक्ययुक्तापञ्चीकृतपञ्च महाभूतपरिणाम इति समुदायाः । विवतंः-परि णामः । भूतानां विशेषपरिणामित्वेऽपि सामान्यपरिणामिन्यविद्येत्यथंः । अतिस्वच्छः-स्वसम्बधिन प्रतिबिम्बोत्पत्तियोग्यः | नेत्रादीति । नेत्रादिद्रारा बहिररिन्द्रियेण संयुक्तो भूत्वा तेनेव रूपेण धटादिभिस्संयुक्तो भूत्वा धटादिविषयकचाक्षुषादिरूपेण परिणमत इत्यथः । मनस्संयुक्तेन्द्रियविषयसन्निकषंस्य चाक्षुषादिहेतुत्व- ज्ञापनाय व्याप्य तत्तदाकारो भवतीत्युक्तम्‌ । मनस इन्द्रियमिध्रितत्वेन मनोव्याप्िकथनेनेव इन्द्रिय- व्याप्निकाभात्‌ । तावता च चाक्षुषादिमनोवृत्तेः धटादिस्वविषयसंयुक्तत्वमावश्यकम्‌ ।' मनसदचक्षुरा- दीन्द्रियासंयोगकारे चाक्षुषानुत्पत्तावपि वचक्षुरादिमनोयोगचक्षुरादिविषयसंयोगयोः न॒ पाथंक्येन कारणत्वं किन्तु शक्तिविशेषरूपेण एकमेव कारणत्वम्‌ | मनोऽसंयुक्तचक्षुतिषयसंयोगे तादशशक्ति- विशेषास्वीकारेणातिप्रसङ्खभङ्खादित्यपि ज्ञापितम्‌ । दतताच्रादिवदिति। यथा द्रवीभूतताभ्रादि मूषापात्रादौ क्िप्तं परचाद्राय्वायपसारिततेजोभागं सत्‌ कठिनीभवति, तथा मनो घटादिसन्नि- कृष्ेन्द्रियसंयुक्तं सदाकाराख्यविषयतासम्बन्धेन धटादिसम्बद्धं चाक्षुषादिरूपं भवतीत्यथंः । ननु केथमतिलीघ्रमेव मनसस्सूयंमण्डलादिसंयोगः तत्राहु-तस्येति । ननु मनस इन्द्रियसंयुक्तवेऽपि घटादिसंयोगे मानाभावः, घटासंयुक्तभागावच्छेदेनेव इन्द्रिये तत्संयोगसम्भवात्‌ । न च विषये मनस्संयोगं विना विषयचेतन्याभिन्नप्रमातुचेतन्यरूपस्य विषयसाक्षात्कारस्यानुपपत्तिरिति वाच्यम्‌ । ( साक्षात्कार.वजातिस्वीकारेणेव तदुपपत्तेः चाक्षुषत्वादिजात्यंव प्यामीत्यादिप्रत्ययस्य त्वथाप्युष- पादनोयत्वातु ) विषयाकाराया अनिगताया अपि इन्द्रियजन्याया मनोवृत्तेविषयसाक्षात्कारसम्भवातु आत्मसुखादौ मनःकरणकस्येव साक्षात्कारस्य वाचस्यतिमते स्वीकारात्‌ । अथ विनिगमकाभावादिन्द्रियघरादिसंयुक्तभागावच्छेदेनापि मनस्संयुज्यते । सावयवत्वाच्च युगपत्पादहस्त।यवच्छिन्नसुखादिपरिणामवत्‌ तत्सम्भवात्‌ तस्थ सावयवत्वात्‌ । सावयवत्वं च युगपद्‌- पादह्स्ता्वच्छिन्नयुखादिपरिणामव््वातर | किञ्च इन्द्रियसन्निकर्षं प्रति चाक्षुषादेः घटादिनिष्ठेन विषयतासम्बन्धेनेवावच्छेदकतासम्बन्धेनापि विनिगमकाभावेन कायंतासम्भवात्‌, चाक्षुषादिमनो- वृत्तेस्स्वविषयवच्छिन्नत्वसिद्धया बहिनिगंमस्यावद्यवाच्यत्वैन घटादिसंयोगस्यापि सम्भवः । न च चाक्षुषादेघंटादिनिष्ठविषयताकत्वसिद्धये विषयतासम्बन्धेनेन्द्रिथसन्निकषंकायत्वस्यावर्यकतया संव तत्र विनिगमिकेति वाच्यम्‌। विशिष्टविषयकबुद्धित्वेन बाधाभावादिकायंत्वस्यावश्यकतया तत एवोक्त सिद्धिसम्भवात्‌ । उक्तकायंस्यानावद्यकत्वात्‌ । न च निविकल्पकप्रत्यक्षस्य उक्तसिद्धये तादशमिन्द्रिय- सन्निकषंकायंत्वमावेद्यकमिति वाच्यम्‌ । उक्तप्रत्यक्षे मानाभावात्‌ । न च जातिमान्‌ घट इत्यादौ शुद्धघटत्वादिप्रकारताप्रयोजकत्सेन घटत्वादिनिविकल्पकसिद्धिरित्ि वाच्यम्‌ । विजातीयसन्निकषत्वे- ` १४ २७३ १७ २५ २५ २७४ ` न्यायरतनावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ सङ्कोचविकासावुपपदयेते। स॒ च सावयवत्वात्‌ परिणममानो देहाभ्यन्तरे षटादौ च सम्यर्व्याप्य देहषटयोमेष्येऽपि चकषवंदविच्छिननोऽप्यवतिषठते । तत्र देहेऽन्तःकरणमागोऽ- हङ्काराख्यः कतत्युच्यते। देहविषयमध्यव्ृत्तिदण्डायमानस्तद्धागः वृत्तिन्नानाख्यः करियेत्युच्यते । विषयन्यापकस्तद्धागो विषयस्य ज्ञानकमंत्वसम्पादकमभिव्यक्तियोग्यत्व- मित्युच्यते । तस्य॒ च तिभागस्यान्तःकरणस्थातिस्वच्छत्वात्‌ चैतन्यं तत्राभिव्यज्यते । तस्य चाभिव्यक्तस्य चैतन्यस्य एकत्वेऽप्यमिन्यञ्जकान्तःकरणभागमेदात्‌ त्रिधा व्यपदेशो मवति । कत्‌ भागावच्छिनचिदंशषः प्रमाता । क्रियाभागावच्छिक्नचिदंशः प्रमाणम्‌ । विषयगतोऽभिन्याक्तयोग्यत्वभागावच्छिननचिदंशः प्रमितिरिति। प्रमेयं तु विषयगतं जह्मचेतन्यमेव अज्ञातम्‌ । तदेव च ज्ञातं सत्‌ फलम्‌ । नेव उक्तविषयताकधीहेतुत्वसम्भवात्‌ । अनन्तकोटिनिविकल्पककल्पने गौरवादिति चेन्न । तथापि घटादिसंस्पृष्टस्य मनसदशरीरसंसर्गे मानाभावेन ररीरावच्छिन्नमनोभागावच्छिन्नचितर्चाक्षुषादि- कालेऽपि प्रमातृत्वसिद्धान्तानुपपत्तेः तत्राह-स चेत्यादि । अन्तःकरणाख्योऽविद्यापरिणामः अविच्छिन्नः- शरीरघटादितदन्तरालदेरोषुयुगपत्संयुक्तः । तत्र हेतुगभं विशेषणमाह-चक्षुवेदिति । चक्षुरादीन्द्रियस्य यंथा जीवनदशायां न रशारीरत्यागः, जीवनादृष्टस्य तत्र प्रतिबन्धकत्वात्‌ तथा मनसोऽपीत्यथंः । क्तंति । क्रियानुकूलेन्द्रियसंयोगादिव्यापारव््वादिति शेषः! ज्ञानकमंत्वसम्पादकम्‌--भावरणः निवच्यादिरूपस्य ज्ञानक्रियाजन्यफलस्य सम्पांदकम्‌ । तत्र हेतुः--अभिन्यक्तियोग्यत्वमिति। मावरण- निवत्त्यादिरूपाभिव्यक्ति प्रति कारणीभूताया वृत्तिज्ञानरूपक्रियाया योग्यतारूपमित्यथं } विषय- संसुष्टस्वभागावच्छिश्नक्रिया विषयनिष्ठाभिव्यक्तिजननयोग्या भवतीति भावः । प्रमातेति । प्रमानुकूल- व्यापारवत्त्वादिति शेषः । प्रमाणमिति । विषयसंसृष्टभागरूपप्रमासिद्धय्थं प्रमातुव्यापाराविष्त्वात्‌ ताहशप्रमां प्रति अयोगव्यवच्छेदेन कारणत्वाच्चेति रोषः । प्रमात्रा व्यापुतां हि वृत्तिविषयेण संसृज्यते विषयसंसृष्टभागायोगदून्या चेति भावः । प्रमितिरिति । अज्ञातविषयकभागत्वादिति शेषः । तदन्यवधानेन अज्ञातविषयाभिव्यक्तेरूप- फलदरंनेन तस्येवाज्ञातविषयकत्वमिति भावः । ब्रह्मेति । जीवचेतन्यस्य स्वत एवाभिव्यक्तत्वात्‌ प्रमयाऽभिग्यज्यमानं ब्रहाचंत्तन्यमेव प्रमेयमिति भावः । वस्तुतो ब्रह्य बृहत्‌ जगदुपादानमिति यावत्‌, तथा च जीवस्य जगदुपादानत्वपक्षे विषयावच्छिन्नस्येव प्रमेयत्वमिति ध्येयम्‌ । ज्ञातमू-अभिव्यक्तम्‌ । ननु चक्षुरादीनामपि प्रमात्वसम्भवात्‌ दरंनान्तरेषु उक्तत्वाच्च तदनुक्त्या न्यूनत्वमिति चेन्न । वृत्तिज्ञानस्य॒चक्षुरादिमिधितत्वेन तत्प्रमाणत्वोक्त्या चक्षुरादेरपि तल्लाभात्‌, प्रमासामान्यं प्रति करणस्य प्रकृते वाच्यत्वात्‌, मनसः प्रमासामान्यकरणत्वस्य दंनान्तरेष्वप्युक्तत्वाच्च, तदुक्तेरेव प्रकृते युक्तत्वाच्च । भत्र मनसोऽचेतनत्वेन स्वेतरसकरका र्केप्रयोक्तुत्वरूपस्वातन्त्यात्मकक तुत्वासम्भवात्‌ मनो- वच्छिन्नचितः प्रमातृत्वमुक्तम्‌ । “जानामि घटं जानामि पटमित्याद्यनुगताकारघीषु चिद्रूपस्येक- १०७ ९१५ २० २५ 2 ३ © । परथमहरोकः २७५ अत्र च यस्मिन्यक्षे अन्तःकरणावच्छिन्नो जीवः यस्मिंश्च पक्षे स्ेगतोऽसज्ञोऽविचा- । प्रतिबिम्बो जीवः, तत्रोमयत्रापि प्रमातृचैतन्योपरागार्था विषयगतचैतन्यावरणभङ्गार्था ज्ञानस्य विषयत्वात्‌ सुखादौ वृत्त्यस्वीकारेण तदवच्छिन्नचित एव ॒तज्जानत्वाच्च विषयसंसष्टवत्ति- भागस्य ज्ञानत्वाभावेन प्रमितित््रस्याप्यसम्भवात्‌ तदवच्छिन्नचितः तद्क्तम्‌ । सा च वृत्त्यवच्छिन्न- चितः विषयसंसृष्टात्मकं विरिष्टरूपमिति विरि्टरूपे केवलरूपस्य हेतुत्वात्‌, वत्यवच्छिन्नचिदेव ५ प्रमाणमुक्तम्‌ । तथा च विषयसंसुष्टवृत््यवच्छिन्नरूपेण प्रमात्वम्‌ । प्रमाणत्वं तु विषयासंसष्टवत्त्य- वच्छिन्नरूपेणेव रारीरासंसृ्टवत््यवच्छिन्नरूपेणापि। शरीरसंसृष्टवृत्यवच्छिन्नचिद्रूपप्रमातुः प्रयतेन हि शरी रासंसृष्टवृतत्यवच्छिन्नं व्याप्रियते प्रमानिष्पत्तये । अत एव शरीरसंसष्टवत्यच्छिन्नचिदरपस्येव प्रमात॒त्वमुक्तम्‌ । ननु केयं प्रमेयचितः प्रमाधीनाऽभिव्यक्तिः ? न तावत्‌ प्रमातुचिदभेदः। अविद्यावच्छिन्न- १० चिद्रूपजीवस्य जगदुपादानत्वपक्षे घटाद्वच्छिन्नायाः प्रमेयचितः अविद्यावच्छिन्नजीवचिद्रूपत्वेन जीवं प्रति घटादेः भानसम्भवेन घटादिचितः प्रमात्रभेदस्य व्यथत्वात्‌ । न हि सुषुप्तौ प्रमात्रभावेऽपि अविद्यादिकं जीवं प्रति न भाति। न वा तेन भानेन जागरे न स्मयते । नाप्यावरणमभङ्खः। मनो- वच्छिन्नचितः जगदनुपादानस्य अविद्याप्रतिबिम्बितचेतन्यस्य वा जीवत्वपक्षे तत्तादात्म्याभावादेव घटादीनाम्‌ अभानसिद्धौ घाद्याकारवृत्यभावकाले घटाद्यवच्छिन्नचित्याव रणस्वीकारस्य व्यथंत्वात्‌, १५ तद्ध द्धस्य प्रमाफलत्वासम्भवात्‌, तत्राहुू-अच्र चेत्यादि । अत्र प्रमात्रादिषु तरिषु मध्ये । अन्तः- करणवेत्तिः प्रमा उभयत्रापि प्रमातृचिदुपरागार्था जआवरणभङ्धार्था चेति योजना । सवंगतः-सवंकायं- तादात्म्यवदविद्योपाधिकः । असङ्कः इति । घटादितादात्म्यरून्य इत्यथः । जीवान्यचित एव जगदुपादानत्वात्‌ जीवस्य तदभावेन घटादितादात्म्यशून्यो जीवः । शुद्ध- चित्‌ अविद्याबिम्बत्वोपह्िता चिद्रा जगदुपादानमिति विवरणे उक्तम्‌ । अविद्यागताभासाविविक्तचिद्रूप- २० ईशस्तथेति वातिक . उक्तम्‌ । तत्र आद्याया अविद्याप्रतिनिम्बरूपविवरणोक्तजीवेशानुस्यतत्वेन द्वितीयाया अविद्यामनःप्रतिबिम्बरूपसंक्षेपारीरकोक्तंशजीवानुस्य्‌तत्वेन तृतीयायाः स्वस्मिन्‌ स्वोपदेये मनोगतचिदाभासरूपे बातिकोक्तजीवे चानुस्यतत्वे न सवंहश्येषु भासकत्वरूपसाक्षित्वसच्वात्‌ तदधिष्ठा- नत्वप्रयोजकः तादात्म्यमावरयकम्‌ । अनादिहृ्येष्वपि तासामधिष्ठानत्वात्‌ । जीवस्य तु न तेषु कथमपि तादात्म्यमिति भावः । प्रमातृचतन्येति । जीवेत्यथं: । स्वप्नेऽप्यविद्यावृत्तेः स्वाप्नविषयजीवयोरुप- २५ रागाथंत्वात्‌, स्वाप्नगजादेरस्वच्छत्वेन तत्र प्रतिबिम्बधरटितोपरागस्य तत्साक्षाकाराथं शुक्तिरूप्यादा- विव आवरदयकत्वात्‌, स्वप्ने प्रमात्रभावस्यः प्रमाणवृत्त्यभावप्रयुक्तस्य मूक एवाग्रे 'सवृत्तिकान्तःकरणा- वच्छिन्नचंतन्यस्येव प्रमात॒त्वादित्यादिना वक्ष्यमाणत्वात्‌ । अहं घटं साक्षात्कगोमी'ति व्यवहाराय तु प्रमात्रुपरागोप्पक्ष्यत एव । घटादिवग्यावहारिकसाक्षात्कारस्य मनोवृत्तिघटितत्वेन तत्र प्रमात्रुप- ` रागस्य आवश्यकत्वात्‌ । . ३० उयरागेति । प्रतिबिम्बाश्रयप्रमावच्छेदकत्वं घटादिनिष्ठं प्रत्यक्षस्थले सम्बन्धः । तेनैव “घटं साक्नात्करोमी"ति व्यवहारसम्भवात्‌ । प्रतिबिम्बाश्वयप्रमाविषयत्वं परोक्षस्थले । तेनेव “वटमनु- २७६ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ चान्तःकरणवृत्तिः। यिम पक्षेऽविचावच्छिन्नः सवेगतो जीवः आवृतः, स्मिन्पक्षे जीवस्यैव मिनोमि घटं जानामी'त्यादिव्यवहारसम्भवात्‌ । ननु सुखादिषु जीवस्य तादात्म्यसम्बन्ध एव साक्षात्कारव्यवहारे नियामकः, घटादिषु तृक्तरूप इति वंरूप्यमिति चेन्न । ब्रह्मण एव जगदुपादानत्व- पक्षे जीवस्य मनःसुखादौ प्रतिबिम्बद्रारेव सम्बन्धस्य वाच्यत्वेन मनस्सुखादयवच्छिन्नचिद्रूपस्य मन- भादिसाक्षात्कारस्यापि जीवप्रतिविम्बाधयत्वेन जीवस्य प्रतिबिम्बाध्रयसाक्षात्कारावच्छेदकत्वरूप- सम्बन्धस्येव मनस्सुखादिसाक्षात्तारव्यवहारनियामकत्वेन वेरूप्यात्‌ । न च मनोऽवच्छिन्नचितः जीवत्वे मनोऽवच्छिन्नरूपेणेकेन बिम्बत्वं प्रतिबिम्बाधारत्वं च अनुपपन्नमिति वाच्यम्‌ ¦ मनोविरिष्ट- रूपेण द्ितीयस्य मनउपहितरूपेण आद्यस्य स्वीकारात्‌ । मनसोऽपि स्वच्छत्वेन प्रतिबिम्बाधारत्वे विशेषणत्वम्‌ । भोक्तत्वरूपजीवकोटौ निवेश्चासम्भवेन जीवोपाधित्वेन तन्निष्ठे बिम्बत्वे उपाधित्वमेव । न .च मनोदविशिष्टचिद्रपप्रतिविम्बाश्रयं प्रति मनसोऽच्छेदकत्वे मानाभाव इति वाच्यम्‌ । चिति जायमानं प्रतिबिम्बं प्रति मनसोऽवच्छेदकत्वेन प्रतिबिम्बविशिष्टं प्रत्यवच्छेदकत्वात्‌ । विरोषणं प्रत्यवच्छदकस्य विरिष्टं प्रत्यवच्छेदकंत्वनियमात्‌ । एवं सुखादेरदच्छेदकत्वं बोध्यम्‌ } तस्मात्‌ स्वप्रतिबिम्बाश्रयसाक्षात्का रावच्छेदकत्वमेव सवत्र विषये जीवस्य सम्बन्धः । वस्तुतस्तु स्वप्रति बिम्बाश्रयावच्छेदकत्वं सवत्र सम्बन्धः । तत्र घटादौ प्रतिबिम्बाश्रयवृत्त्य- कच्छेदकत्वमिन्द्रियसन्निकषंनियम्यम्‌ । मनस्युखादौ ` प्रतिबिम्बाश्रयमनस्सुखावच्छेदकत्वं प्रतिबिम्बो त्पादकसामग्रीनियम्यं मनस्सुखाचुत्पादकसामग्रीनियम्यं वा । केवलमनस्सुलाद्यवच्छेदेन चिति प्रति बिम्बवििष्टमनस्सुखादेरध्यासादिति भावः । ननु जीवोपरागार्था वृत्तिरिति न युक्तम्‌ । साक्षिचेतन्यं हि विषयभासकम्‌ । तस्य च पूर्वोक्त त्रिविधस्यापि जगदूपादानलत्वातु विषयोपरागो वृत्ति विनापीति चेन्न । साक्षिणि जीवस्य तादात्म्यादि सम्बन्धान्तरसत््वेऽपि वृत्ति विना घशदेर्जीविं प्रत्यभानेन घटादयवच्छिन्नवृत्तिविरिण्टजीवात्मकत्वरूपस्य साक्षिणि जीवोपरागस्य चावर्यकत्वात्‌ । अत एवाद्रैतसिद्धावृक्तम्‌--अधिष्ठानचिदेव प्रकाशमाना वृत्तिद्वारा जीवोपरक्ता जीवं प्रति . विषयप्रकारिके"ति । ननु ब्रहयण्युक्तावच्छेदकत्वे मानाभावः, न हि सवंव्यापकं वस्तु कस्यचिदवच्छेद- कम्‌, न चावच्छेदकत्वे नियामकमिन्द्रियसल्निकर्षदिकं ब्रह्यण्यस्ति, तथा च ब्रह्म साक्षात्करोमी"ति व्यवहा रानुपपत्तिः तत्राहु--विष्यगतेत्यादि । विषयसंसृष्टं यत्‌ प्रमातुचेतन्यं प्रत्यावरणं तद ङ्गाथ- त्यथः । तथा च ब्रहाविषयकाज्ञानरन्यसाक्षिविषयकोक्तव्यवहारः। न चेवम्‌ घट साक्षात्करोमी'त्यादे- रुक्तावच्छेदकत्वविषयकत्वेन वेरूप्यमिति वाच्यम्‌ । वक्ष्यमाणपक्षेऽप्येताहश वेरूप्यसत्त्वात्‌ । तत्र हि "घटं साक्षात्करोमी त्यादौ घटादिनिष्ठो योऽलञानविषयतावच्छेदकत्वाभावस्ततप्रयोजकविरिष्टचेतन्य- रूपस्साक्षात्कारो विषय इति, श्रह्म साक्षात्करोमीत्यत्र ब्रह्मविषयकाज्ञानशुन्यसाक्षात्कारो+ विषय इत्येव वाच्यमिति भावः । सवंगतः- तादात्म्येन सवंहश्यसम्बद्धः । आवृत इति । घटा्यवच्छेदेना- ज्ञानविषयत्तावानु घटं न ज्ञानामीत्यादिप्रतीतेरिति भावः । ननु सवंगतत्वे आवृतत्वे वा मानाभावात्‌ कथं तत्पक्षे मावरणभद्धार्था वृत्तिः तत्राह॒-जीवस्येत्यादि । १. ब्रहमनिष्ठाज्ञानविषयत्वामावो यः तत्प्रयोजकविरिष्टचैतन्यरूपः साक्षात्कार । ४ १५ २५ ३० | प्रथमषलोकः जगदुपादानत्वेन सवेसम्बद्धत्वात्‌ आवरणमङ्गा्था वृत्तिरिति पिवेकः । ननु विदुपरागार्था वर्तिरिति पक्षे स्वतोऽन्तःकरणसम्बद्धानां धर्माधर्मादीनां बह्मणश्च वृत्तिमन्तरेणेव सवेदा भानं स्यात्‌ । न स्यात्‌ । चैतन्यस्य तत्तदाकारत्वाभावात्‌ । सदंसम्बद्धत्वादिति । आवतत्वेनेति शेषः ¦ घषटाद्याकारवृत्ति विनापि धटाद्याकारसाक्नात्कार- व्यवहा रापत्तया ब्रह्मणीव घटाद्यवच्छिच्नजीवचैतन्येप्यज्ञानविषयत्वं स्वीक्रियत इति भावः । भद्ध ति । भद्धमात्रेत्यथेः । घटादौ जीवरूपाया अविद्यावच्छिन्नचितस्तादात्म्यस्य स्वाभाविकत्वेन तस्येव भासकतानियामकत्वसम्भवेन च न पूर्वोक्तीपरागाथत्वं वृत्तेरिति भावः । ननु जीवस्य आवृतत्वं यदुक्तं तदयुक्तम्‌ । सवंहरश्यभासकं हि चेतन्यं साक्षी, वाचस्पतिमते जीवेशानुस्यतरुदढधचिदेव तथा वाच्यम्‌ | तथा च तस्यैवावृतत्वं युक्तमिति चेन्न | यथा हि बातिकमते ईशस्य स्वं जीवं च प्रति सवंहदय- भासकत्वम्‌ सवेहर्याधिष्ठानत्वात्‌, तथा वाचस्पतिमते जीवस्यैव तत एवे स्वमीरा्च प्रति तत्‌ । जगत्कामनाकृत्योरपि जीवाधिष्ठानकत्वमेव जीवाधिताविद्यापरिणामत्वात्‌ । सोऽकामयते'त्यादि भुतिस्तु ब्रह्मणो जगदुपादानत्वश्रुतिवत्‌ परिणाम्यविद्याविषयनोधिका । यथा च वातिकमते जीव ईदातादात्म्यवान्‌ तदृपादानकत्वातु, तथा वाचस्पतिमते ईशविषयकाविद्यावान्‌ द्रग्यतादात्म्यवान्‌ घट दव ईरातादात्म्यवान्वेति तस्य तं प्रति भासकत्वसम्भवः। यथा च तन्मते, सुखादिभासकत्वे न ईशस्य व्यपेक्षा, तथा वाचस्पतिमते जीवस्येशं प्रति सवंभासकत्वे तं प्रति विषयाणामनावतत्वात्‌। स्वत इति । वृत्ति विनापीत्यथंः । | अन्तःकरणसम्बद्धानां-जीवप्रतिविम्बाश्रयमनोऽवच्छिन्नत्वादिसम्बन्धवताम्‌ । ईरप्रसाद- कोपरूपधर्मधिमंयोरीद्मोपाधिमायापरिणामयोरपि तत्कारणयागादिक्रियावन्मनोऽवच्छिन्नत्वं स्वीक्रियते। ताहशमनोगतसुखादिजनकत्वादिति भावः । अधर्मादीनामित्यादिपदेन शुक्तिरूप्यादिसंग्रहः । भानं स्यादिति । तथा च प्रतिबिम्बाश्रयमनस्तादात्म्यादिसम्बन्धेन सुखादिसम्बद्धजीवस्य “सुखं साक्षा- त्करोमी' त्यादौ विषयत्वात्‌ वृत्ति विनापि ब्रह्मणि इव धर्मादावपि तथासम्बद्धजीवेन तत्तत्साक्षात्कार- व्यवहारः स्यात्‌ । शुक्तिरूप्यादावपि इदमाकारवृत्तिनिगंमेन तादशमनोऽवच्छिन्नचित्तादात्म्यमेव भासकतानियामकः सम्बन्धोऽस्तीति तत्राविद्यावृत्तिस्वीकारः सिद्धान्ते वृथेति भावः । रस्वप्रति बिम्बाश्रयावच्छेदकत्वसम्बन्धेन सुखादिसम्बद्धो जीवः तत्साक्षात्कारः । घर्मादौ तु प्रतिबिम्बाभावेन न जीवस्य तत्सम्बन्धेन धर्मादिसम्बद्धतेत्याशयेनाह-न स्यादित्यादि । चेतन्यस्य-जीवस्य । तत्तदा- कारत्वाभावात्‌-स्वप्रतिबिम्बेत्यादिसम्बन्धेन धर्मादिसम्बद्धत्वाभावात्‌ । ननु घटाद्याकारायामिव ब्रह्मयाकारायामपि श्रवणमननादिपुवंकारीनवृत्तौ जीवस्य प्रतिबिम्ब- सम्भवात्‌ घटादाविव ब्रह्यण्ुक्तरूपप्रतिविम्बाश्रयावच्छेदकत्वसम्भवातु कथं ब्रह्माद्याकारत्वाभावः। एवमविद्यावत्यभावेऽपि शुक्तिरूप्यादौ वृत्तिसामान्याभावेऽपि सुखादाविव धर्मादौ तत्प्रतिबिम्बसम्भ- १. तन्मते वातिकमते । २. स्वं जीवः तत्प्रतिबिम्बाश्रयो वृत्यवच्छिन्तं चेतन्यं तदवच्छंदकत्वं वृत्तौ तथा सुखेऽपि तदवच्छिन्नेऽपि च प्रतिबिम्बोदयात्‌ । २७७ १० १५ २९० २५ २० २७८ न्यायरलावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ तदभावश्च स्च्छेऽपि जह्मचेतन्य आवरणात्‌ । अनादृतेऽपि शुक्तिरजतादावस्वच्छत्वात्‌ । वात्‌ कथं तदाका रत्वाभावः तत्राह-तदभावहचेति । सम्बन्धाभावस्चेत्यथेः स्वच्छे--जीवप्रतिविम्ब- योग्यापातज्ञानरूपवृत्तिविषये । आवरणात्‌-आवरणयोग्यापरिच्छिन्नानन्दरूपत्वात्‌ । तथा चापरि च्छिन्नत्वेन ब्रह्मणो न प्रतिबिम्बाश्चयवृत्ताववच्छेदकत्वसम्भव इति भावः । यथाश्रुतं तु स्वच्छादिपदं न सङ्गच्छते, अनावृतेऽपि ब्रह्मणि प्रतिबिम्बाधारतावच्छकत्वाभावेनावरणस्य तत्राप्रयोजकत्वात्‌ । सवत्र प्रतिबिम्बवत्त्वस्य भासकताप्रयोजकत्वम्‌ अथवा स्वच्छावरणपदयोः यथाश्रुत एवास्तामथंः । ब्रह्मणि स्वच्छेऽप्यावृतत्वात्‌ न जीवप्रति- बिम्बवत्त्वम्‌ । चरमवृत्तौ सत्यां त्वावरणनाशेन तद्रत्वसम्भवाद्ब्रह्याकारता । तथा च घटादौ भासकतया क्लृप्तस्य प्रतिबिम्बाश्रयावच्छेदकत्वस्याभावेऽपि ब्रह्ममनस्सुखादौ प्रतिबिम्बव्वमेव भासकतानियामकस्सम्बन्धः । यथा च ब्रहयण्यज्ञानविषयत्वमावरणम्‌, घटादौ तु तदवच्छेदकत्वम- ज्ञानविषयचित्तादात्म्यं वा तथा, ब्रह्ममनञादौ साक्षात्कारो जीवप्रतिनिम्बवत्त्वम्‌, घटादौ तु तदवच्छेद- कत्वं तदुवुत्त्यच्छेदकत्वं वा । एवं च “साक्षात्करोमी'त्याकारकसवंप्रत्ययेषु प्रतिबिम्बधटितविषयकत्वे- नेकरूप्यम्‌ । वस्तुतस्तु प्रतिबिम्बवतत्वमेव सवत्र सम्बन्धः । घटादावपि व॒त्यवच्छेदकत्वकाले तत्सम्भवात्‌ । अनुभूयते च जलाद्युपरक्तं मृदादिपात्रे सूयदिः प्रतिबिम्बम्‌ । ननु प्रतिबिम्बितत्त्व- सम्बन्धेन स्वावच्छिन्नमनोवत्त्यादिप्रतिबिम्बितत्वसम्बन्धेन वा घटादिविरिष्टस्य जीवस्य “घटं साक्षात्करोमी' त्यादिप्रत्यये विषयत्वं पूर्वोक्तमयुक्तम्‌ । साक्षात्करोत्यथं एव हि तत्र॒ विषयः । स च विषयविरिष्प्रतिबिम्बस्य प्रयोजकं मनोऽवच्छिन्नं चैतन्यम्‌ । अन्यथा फलघटितार्थावाचकत्वेन साक्षात्करो तेरकमंकत्वं स्यादित्युक्तं जानातिसाक्षात्करोत्यथं विषयविवेचनप्रस्तावे । घटादिविशेषितस्य तदथत्वे च तस्य नानाथंत्वापत्तिरिति चेन्न । साक्षात्करोत्यथविचारः वस्तुगत्या घटादिविशिष्टं मनोऽवच्छिन्नं चैतन्यं तद्विषय इत्युक्तम्‌, न तु घटादिविरिष्टमनोऽ वच्छिन्नचित्त्वेन चित्तो विषयत्वम्‌ । तच्च विषयविरिष्टप्रतिबिम्बप्रयोजकमनोऽवच्छिन्नत्वेन घटादि- विशिष्टचितेः विषयत्वेऽपि न क्षतम्‌ । मनोवच्छिन्नचित्तादाम्यं च सूुषुप्तजीवेऽप्यस्त्येव । मनस्त्वाश्रयस्य हि तादात्म्यं साक्षात्कारघटकम्‌, न तु तद्विशिष्टस्य । तथा च सौषुप्तमनोऽवस्थायां मनोजात्यभावेऽपि सकलमनोवस्थानुगतव्यक्तौ जागरस्वप्नकाल्योः मनस्त्वसच्वेन तद्रवक्तरेव सौषुप्तमनोऽवस्थानुगत- त्वात्‌ सूषुप्तावपि मनस्त्वाश्रयोपहितचिदक्षता । ननु उक्तचिदपि न साक्षात्क रोत्यथंः । ज्ञानविशेषो हि सः । ज्ञानं च साक्ष्येव । तस्येव सवंहश्यानुगतत्वेन ज्ञानत्वात्‌ । न हि ज्ञानं सिद्धान्ते प्रतिज्ञेयं भिन्नम्‌ । उक्तं हि मूर एव विषयविरोषोपरक्ततया ज्ञानं नाना स्वतस्तु ज्ञानं ज्ञानमित्येकं प्रतीयते इति चेन्न । अधिष्ठानीभूतसाक्षिण एव मनोऽवच्छिन्नत्वरूपेण ज्ञानत्वात्‌ । तदुक्तमद्रंतसिद्धौ--यत्र दृश्याध्यासस्तत्र ज्ञानत्वम्‌, न तु ज्ञानत्वविरिष्टेऽध्यास' इति । गत एव प्रतिकमेव्यवस्थायामदेतसिद्धावुक्तम्‌--“अविदयोपदित्तचिद्रूपस्य जीवस्य जगदूपादानत्वपक्षे घटाद्यवच्छेदेन भआवृतत्वादावरणभद्धार्था वृत्तिः । जगदनुपादानत्वपक्षे तु जीवस्य विषयेषु १० १५ २०५ २५ २० प्रथमहलोकः २७९ सम्बन्धस्याभावात्‌ तदर्था वृत्तिः । पक्षदरयेऽपि जीवस्यैव विषयादभासकत्वम्‌ । मनोऽवच्छिन्नचितेः जीवत्वे तु जीवस्य जंगदुपादानब्रह्मचिदभेदाभिन्यक्तयर्था वृत्तिः । ब्रह्माचिदेव विषयावभासिकेतिं चरमपक्षे अभेदाभिव्यक्त्यथंत्वस्य जीवोपरागाथेत्वे पयंवसानात्‌ अत्र मले तथोक्तमिति ध्येयस्‌ । यदि च साक्षिरूपस्य ज्ञानत्वमित्याग्रहुः, तदा ताहशमनोवच्छिननचित्तादात्म्यविरि्टसाक्ष्येव साक्षात्करो त्यर्थोऽस्तु । नचोक्तप्रतिबिम्बप्रयोजकसाक्षयेव सोऽस्त्विति वाच्यम्‌ । चंत्रीयमनोवृत्तिमादाय मेत्रस्यापि घटं साक्षात्करोमी'ति व्यवहारापत्तेः । प्रयोजकत्वं हि बिम्बविघया प्रकृते निवेशितम्‌ । तथा च घटावच्छिन्तचेत्रोयमनोवृत्तिप्रतिबिम्बितसाक्षिणो मेत्रोयमनोवच्छिन्न चिद्रूपे अहमर्थेऽपि सत्त्वादुक्ता- पत्तिः स्यादेव । मनोवच्छिन्नचितेः निवेशे तु तादशवृत्तिनिष्ठप्रतिबिम्बप्रयोजकचेत्रमनोवच्छिन्नचितः मेत्रीयाहमर्थं तादात्म्याभावेन नोक्तापत्तिः । उक्तमनोऽवच्छिन्नचित्तो हि साक्षिणि विशेषणतया भान- स्वीकारात्‌ साकषिरूपविरोष्येऽपि तादात्म्येन प्रकारत्वम्‌ । यदि च विषयसाक्षात्कारलरीरे भासमाने साक्षात्कारे विषयस्याध्यासिस्य तादात्म्यस्य भान- मावश्यकरम्‌ । तस्य भासकतानियामकत्वात्‌, तदा घटं साक्षात्तरोमी'त्यादौ साक्षात्कारेकदेशे विषय इव साक्षिण्यपि घटादेस्तादात्म्यं द्वितीयाविभक्त्युपस्थापितं विशेषणतया भातीति स्वीक्रियताम्‌ । एवं जानात्यर्थोऽपि पूर्वोक्तरीत्या प्रतिबिम्बप्रयोजकमनोऽवच्छिन्नचित्तादात्म्यविशिष्टः साध्ये वोच्य- ताम्‌, उच्यतां च "घटं जानामीत्यादौ जानात्येकदेशे प्रतिबिम्बे स्वाकारवृत्तिनिष्ठत्वाद्यन्यतम- सम्बन्धाद्यवच्छिन्नं धटादेराधेयत्वमिव साक्षिणि घटादेस्तादात्म्यमपि द्वितीयाविभक्त्युपस्थापितं विरोषणमिति । एवं वृत्तेरावरणभद्धाथंत्वपक्षे अज्ञानाविषयत्वप्रयोजकमगोऽवच्छिन्नचिद्विरिष्टसाक्षी साक्नात्करोतेरसत्त्वापादकाज्ञानाविषयत्वप्रयोजकमनोऽवच्छिन्नचिदिलिष्टसाक्नी जानातेरथंः । तदाप्युक्तरीत्या घटादेरज्ञानाविषयत्वे आधघेयत्वस्येव साक्षिणि तादाम्यस्य द्ितीयाविभक्त्यर्थंस्य विशेषणत्वम्‌ । मनोऽवच्छिन्नचिति ताहशप्रयोजकत्वं च स्वनिरूपितं यदज्ञानं तद्विषयत्वाभावस्य समानकारीनं कारणं या अविद्या तत्तादात्म्यम्‌ । कारणत्वं क्षेमसाधारणं प्रयोजकत्वरूपोऽखण्डघर्मो वा तत्स्थाने वाच्य इत्यादि साक्षात्करोत्यथंविवचने पूर्वोक्तं बोध्यम्‌ ! यदि च चिदुपरागाथंत्वपक्षात्‌ वृत्तेर्जीवचितो विषयावच्छिन्नचिदभेदाभिव्यक्त्ययंत्वपक्षो भिन्नो वाच्यः, तदा विषयत्वाभावान्तस्थले ` स्वप्रतियोगिकभेदस्य चिन्निष्ठो योऽभावः तस्यव निवेशेन साक्षात्क रोत्यर्थो वाच्यः । तदेकदेशे साक्षिणि घटादयन्वितस्य तादात्म्यस्य द्वितीयाविभक्त्यथंस्यान्वयः । स्वपदार्थोऽत्र पूवंत्र च मनोऽवच्छिन्नचिदेव । जानात्यथस्तु पूववदेव । वृत्तिसुखादौ प्रतिबिम्बास्वीकारदेवाभेदामिव्यक्त्यथंपक्च इति स्वीकारे तु स्वतादात्म्यप्रयोज- कत्वमेव मनोऽवच्छिन्नचिति विशेषणं वाच्यम्‌ । तादात्म्य च घटाद्याकारवृत्तिप्रतियोगिकत्वं वटं जानामीत्यादौ, सुखादिनिष्ठत्वं “सुखं जानामीत्यादौ द्वितीयया बोध्यते । यद्रा स्वीयाकाराख्यविषयतां स्वतादात्म्यं स्वतादात्म्याश्रयतादात्म्यं चेत्याद्यन्यतमप्रयोजकं यन्मनः तद्धिरिष्टसाक्ष्येव तत्पक्ष जानात्यथंः । इच्छाद्वेषादिपरिणामस्यापि मनस्त्वात्तदीयविष्षयत्वमपि मनोविषयत्वम्‌ । द्रेषादिकमा- दाय धटादो ज्ञानव्यवहार इष्ट एवं । इदं तु बोध्यम्‌ । ज्ञाने साक्षात्कारे च पूर्वोक्तं सवत्र मनसो न मनस्त्वेन निवेशः «ईशो ` जानाती 'त्यादावीशस्य जगदनुपादानत्वपक्षं मनोविरिष्टतादात्म्यबाधात्‌ । किन्त्वीरोपाधिमनोऽन्य- तरत्वादिना निवेशः, ईशो मनोऽवच्छिन्नचिच्चेत्यन्यतरविरिष्टसाक्लिणो वेति । नन्वेवं वृत्तेदिच- १०७ १५ २० २५ २७ २५ २८० न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ ध्मधिर्मादौ तु अस्वच्छत्वादावृतत्वाद्रा । तेन स्वच्छेऽप्यावृते प्रमाणधृत्या तदाकारता । अनावृतेऽप्यस्वच्छे शुक्तिरजतादौ अविद्यावृत्या तदाकारता । अनावृते स्वच्छे तु सुखदुःखादौ खत इति नान्तःकरणसम्बन्धमात्रेण भानप्रसङ्गः । दुपरागाथत्वपक्षेऽपि ब्रह्मणि चिदुपरागावरणमभ द्धोभयाथंकत्वात्‌ केवलचिदुपरागाथंकत्वमद्वेतसिद्धचक्त- मयुक्तमिति चेन्न । तस्य धटादन्रह्मसाधारणं विदुपरागमात्रं वृत्तेः प्रयोजनमित्यथंकत्वात्‌ मुख्य- फलं चिदूपराग एवेत्यथंकत्वाद्वा । यत्तु द्रव्ये प्रतिबिम्बवदूवृत्तिसंयोगः गुणादौ तु तस्यास्संयुक्त- समवायादिरिति, तदद्रं तसिद्धघादावुक्तमपि अननुगतत्वादुपेक्षितम्‌ । | अस्वच्छत्वात्‌-प्रतिबिम्बायोग्यत्वात्‌ । नन्वीइवरप्रसादकोपयोः सिद्धान्ते धर्माधमंत्वस्वीका- रात्‌ जीवप्रसादकोपयोरिव तयोस्स्वच्छत्वमेव तत्राहु-आवृतत्वाद्रेति । ईशं प्रति तयोरनावृतत्वेऽपि जीवं प्रत्यावृतत्वमिति भावः । तेन-स्वाभाविकेन ब्रह्मयायाकारत्वाभावेन, स्वच्छेऽप्यावृत इति पूवंवदथंः । ब्रह्मणीति शेषः । प्रमाणवृच्या-श्रवणाुत्तरं ब्रह्मास्मीति वृत्या । स्वच्छावतब्रहम- विषयकतादृशवत्त्येति समुदायाः । तदाकारता- साक्षिणो ब्रह्मविषयकाज्ञानशुन्यता । अथवेत्यादि- व्याख्यानपक्षे ब्रहाप्रतिबिम्बिततेत्यथः । अनावृते-प्रातीतिकत्वात्‌ अज्ञानविषयतानवच्छेदके, अविद्या- वृत्त्या तदाकारता-शुक्तिरूप्या्यवच्छिन्नाविद्यावुत्तिप्रतिनिम्बरूपसाक्षिणः शुक्तिरूप्याद्याकारता । ननु यद्यपि विवरणादौ शुक्तिरूप्या्याकाराविद्यावृत्तिरुक्ता, तथापि न युक्ता । प्रातीतिक- रूप्यादेस्स्वच्छत्वसम्भवादिति चेन्न । व्यावहारिकरजतादेः चित्परतिबिम्बयोग्यत्वरूपस्वच्छत्वादशंनेन तज्जातीयप्रातीतिकरूप्यादेः तदसम्भवात्‌ । सत्तवांशाधिकभूतपरिणामस्य मनअदेरेव स्वच्छत्व- सम्भवेन तमोऽराविकाविद्याया व्यावहारिकसाधारणरजतत्वविरिष्हेतुतया क्लप्तायाः परिणामस्य प्रातीतिकन्यावहारिकादेः स्वच्छत्वासम्भवाच्च । सत्त्वांराधिकाविद्यापरिणामस्य तदाका रवृत्तिज्ञानस्य चिन्तिष्ठतदाकारतासम्पादकत्वेनावश्यकत्वात्‌ । तमोऽाधिकाविद्याकायंतावच्छेदके प्रातीतिकान्यत्व- निवेशे तु गौरवम्‌ । आवश्यकी च प्रातीतिकाविचावृक्तिः, तन्नाशस्यैव संस्कारत्वात्‌ । अनुमित्यादि वृत्तिनाशस्य रजतायाकारसंस्कारत्वेन स्मृतिहेतुतायाः क्लुप्त्वात्‌ । रजताद्यवच्छिन्नचतन्यनारस्य रजतादितादात्म्यसम्भवेऽपि रजतादिसम्बन्ध्याका राख्यविषयत्वाभावात्‌ । विद्यमानसुखादौ त्वगत्या तदवच्छिन्नचेतन्यनारस्यव संस्कारत्वं कल्प्यते । अन्यथा मनः- परिणामे वत्तिकल्पने वृत्तावपि तत्कल्पनापत्तेः । अतोऽनाव॒तस्य परिणामस्य स्मृतौ तदवच्छिन्नस्य चिन्तारास्य तत्तादत्म्यापन्नचिघ्नारत्वेनेव हेतुत्वं कल्प्यते । अनावृत्त्वं च स्वकारे बोध्यम्‌ । तेन सुखादेः स्वनाशकारे आवृतत्त्वेऽपि न क्षतिः । अविद्यातत्सम्बन्धशुद्धविज्जीवादेः स्मृतौ व्यभि- चारात्‌ मनःपरिणामत्वनिवेशः । अनावृते-साक्षिमात्रभास्यत्वात्‌ अज्ञानविषयत्वानवच्छेदके | स्वच्छे--स्वच्छमनःपरिणामत्वेन स्वच्छे । सम्बन्धमात्रेणेति । मनसो ब्रह्मणि तादात्म्यं, शुक्तिरूप्यादौ सामानाधिकरण्यम्‌" ईशप्रसादधर्माधर्मादौ स्वावच्छिन्नत्वसम्बन्धः । यत्र हि मनसि यागादिग्रयतनः, तदवच्छेदेन ईदवरोपाधिः प्रसादरूपेण परिणमते । तथा च नानाविधानां मनस्सम्बन्धानां विषय साक्षात्कारघटकत्वेनाननुगमोऽपीति भावः। १. द्वयोरपि अविद्यापरिणामल्वात्‌ । १० ९५ २५ प्रथमद्लोक ननु बरह्मणः कथमावरणम्‌ निरवद्यस्वप्रकाशत्वेन सवेज्ञत्वात््‌ । सत्यम्‌ । स्वसम्बद्धसवेभासकतया सवेज्ञमपि अन्तःकरणावच्छिन्नजीवाज्ञानविषयतया आवृतमिति व्यपदेज्ञात्‌। तस्मात्‌ ब्रह्म जगदुपादानमिति पक्षे चिदुषरागा्थां आवरणमङ्गाथां च वृत्तिः । २८ १ स्वं प्रत्यनावृतत्वेऽपि जीवं प्रत्यावृत्तं ब्र्येत्याश्येन समाधत्ते-सत्यमिति ! अन्त.करणा- ` वेच्छिन्नेनेत्यनेन मनोऽवच्छिन्नचित्‌ अविदयाप्रतिविम्बो वा जीव इत्यादिसवंपक्षेषु मनोवृत्तिसापेक्ष धटादिकिञ्चिज्ज्ञत्वमेव जीवस्येति सूचितम्‌ । जीवाज्ञानविषयतया-जीवं प्रत्यावारकं यदज्ञानं तद्विषयः तया । तस्मात्‌-्रह्यण्यावतत्वसम्भवात्‌ । ननु घटाद्यवच्छिद्मनोवृत्तेरुत्पत्तिक्षणे तत्र ॒प्रतिबिम्बोत्पत्तिः तदुत्तरक्षणे वा? आद्ये प्रतिबिम्बघटितचिदुपरागस्य उक्तवृत्तिफरत्वासम्भवः+ । ब्रह्माकारवृत्तौ तदुत्पत्तिक्षणद्धितीयक्षण एव ब्रह्मण्यावरणोच्छेदकत्वेन प्रतिविम्बसम्पादकतया वेरूप्यापातश्च २ । द्वितीये मनस्सुखादावपि तदुत्पत्ति- क्षणे प्रपतिवरिम्बाभावस्य तुल्यत्वेन भानाभावापत्तिः । न चेष्टापत्तिः । साक्षिमात्रवेद्यस्याभासमानतया विद्यमानत्वास्वीकारात्‌ । दपंणादुपाधेः मुखादिसन्निधानस्य प्रतिबिम्बोत्पत्तिहेतुत्वेन तदुत्पत्तिद्वितीय- क्षण एव तत्स्वीकारेऽपि सप्र तििम्बस्य मनसः परिणामे सुखादौ वृत्तिज्ञाने च सप्रतिबिम्बत्वस्य स्वाभाविकत्वेन तदुत्पत्तिक्षण एव सम्भवादिति चेत्‌ । अत्रोच्यते । आद्यपक्ष एव युक्तः । “अज्ञातं चेतन्यं प्रमेय ज्ञातं फलमि'त्यनेन मूलेन हि चिदुपरागक्षणे फलत्वं तत्पूवं प्रमेयत्वं चोक्तम्‌ । तत्र घटादौ वृत्तेरुपरागघटकृत्वमेव उपरागफलकत्वम्‌ । ब्रह्मणि तु आव रणभङ्खक्षणे प्रतिबिम्बोत्पादकत्वेन तद्घटितोपरागफख्कत्वं मुख्यमेव । वृत्तेरावरणभङ्खाथंत्वं तु आवरणवि रोधित्वं वृत्त्यधिकरणक्षणत्वम्‌ आवरणकालपूवेत्वाभावन्याप्यमिति यावत्‌ । वस्तुतस्तु वुत्यत्पत्तिक्षणे एवावरणनारस्य युक्तत्वात्‌ आवरणकालपुवत्वानधिकरणक्षणा व्यवहितोत्तरत्वमेवावरणविरोधित्वम्‌ । एवं च ब्रह्मण्यपि वृत्तेरूपरागफलकत्वं न मुख्यम्‌ । एवं चोपरागसम्पादकसामग्रीविरिष्टमज्ञातशषब्देनोच्यते । प्रमोत्पत्तियोग्यमेव प्रमेयशब्देनोच्यते। प्रमाविषयत्वं तु प्रमाकांक एव । यत्तु वृत्तेदिचदुपरागाथंत्वपक्षेऽपि घटादयवच्छिन्ने ब्रह्मचेतन्ये अज्ञानविषयत्वं स्वौक्रियते । तद्विरिष्टमज्ञातशब्देनोच्यते । तथा च रप्रमानिवर््याज्ञानविषयत्वमेव प्रमेयत्वम्‌ | अयमत्र निष्कषंः। घटाद्यवच्छिनान्तःकरणवृत्तौ चैतन्यस्य प्रतिबिम्बात्‌ प्रतिबिम्बाश्रय वृतत्यवच्छेदकत्वेन धटादौ सुखायवच्छेदेन ्रह्मचेतन्ये प्रतिबिम्बात्प्रतिबिम्बाश्रयब्रह्माचिदवच्छेदेन सुखादौ ब्रह्म चेतन्यावच्छेदेन ब्रह्माकारकवृत्तौ प्रतिबिम्बाश्रयवृत््यवच्छेदकत्वेन ब्रह्मणि प्रातिः भासिकरजताद्यवच्छेदेन रजताकारायामविद्यावृतौ प्रतिबिम्बात्‌ प्रतिबिम्बाश्रयवृत्त्यवच्छेदकत्वेन सम्बन्धेन प्रातिभासिके सम्बन्धत्वाज्जीवस्य धटसुखब्रह्मरजतादिभानं न धमदिः । धर्माद्यवच्छेदेन ` धर्मानुस्यूतचेतन्ये प्रतिबिम्बाभावात्‌ कल्पनाहेतोरभावात्‌ फलानुसारित्वात्कल्पनाया इति दिक।- पा० १. स्वोत्तरक्षणोत्पन्नस्थेव स्वजन्यत्वेन फलत्वात्‌ । २. घटादिवृक्तेः उत्पत्तिक्षणे प्रतिबिम्बः ब्रहमवृत्ेस्तु द्वितीयक्षण इति वैरूप्यम्‌ । ३. प्रमानिवर्त्यज्ञानविषयत्वमेव प्रमेयत्वमिति रम्यम्‌ । १५ | | १ 9 १५. २० २५ २३० २८२ । न्यायरत्नावरीयुत्तसिद्धान्तिन्दौ जीबोपादानत्वपक्षे त॒ आवरणभङ्गा्थैवेति । नन्वेकेनेव धटादिज्ञानेनावरणस्य भद्गे सच मोक्प्रसङ्गः, अन्ञानस्यैकत्वात्‌। नानाज्ञानपक्षेऽप्येकस्य जीवस्यैकाज्ञानोपाधित्वात्‌ । न । उत्तेजफेन मणेखि इत्या आवरणस्याभिभवाङ्गीकारात्‌ । तथा च प्रमाणजन्यान्तः- करणवृत्यभावसहृङृतमक्नानं सति भात्यपि वस्तुनि नास्ति न भातीति श्रतीतिजननसमथं- मावरणमित्युच्यते । वृत्तौ जातायां तु अवच्छेदकाभावाद्वि्यमानमप्यविद्यमानसममेवेति न स्वकायेसमर्थमज्ञानं तेनाभिभूतमित्युच्यते । नन्वेवं सति ब्रहञानेनाप्यव्रि्ाया एवं च घटाद्यवच्छिन्नचेतन्येऽपि भावरणोच्छेदक्षणे प्रतिबिम्बोत्पादिका वृत्तिः । अन्यथा ब्रह्मचेतन्येऽपि आवरणस्वीकारस्य वैभर्थ्यापत्तेः । अत एव स्वच्छेऽप्यावृते प्रमावृत््या तदाकारतेत्यत्रं मूले ब्रह्मणीति विषशेष्यवचनं नोक्तम्‌ । तस्मात्‌ सवंस्याः प्रमाणवृत्तेरावरणोच्छेदक्षणे प्रतिबिम्बोत्पादकत्वमित्या- पाततः प्रतिभाति । तत्न रम्यम्‌ । श्रवणादिपूवंकालीनवृत्तिगतप्रतिबिम्बेन “ब्रह्य साक्षात्करोमी'ति ग्यवहाराभावेन ब्रह्मण्यावरणस्वीकारेऽपि धटादयवच्छिन्नब्रहाचेतन्ये तत्स्वीकारे मानाभावात्‌ । अथानभ्यासदशोत्पन्ने ` घटाद्याकारवृत्तिज्ञाने सप्रतिनिम्बे सत्यपि वट साक्षात्करोमी'त्यादेरभावः तत्रापि तत्स्वीकारे मान- मिति चेन्न । तावताप्यभ्यासदशोत्पन्नवृत्तेः पूवं तद्विषये आवरणे मानाभवेन सवस्या वटाकारवृत्ते- धंटायवच्छिक्नचेतन्यनिष्ठावरणभङ्गाथंत्वे मानाभावात्‌ । तस्मच्छृक्तिरूप्याकाराया इव घटाद्याकाराया अपि जनभ्यासदशानुत्पन्नवृत्तेः प्रतििम्बाश्रयत्वेनेव चिदुपरागाथंकत्वम्‌ । न तु चेतन्यावरणनिवृत्त्य- धीनचेतन्यनिष्ठप्रतिबिम्बोत्पादनद्वारा गौरवादिति ध्येयम्‌ । वृत्तेरावरणमद्खमात्राथंत्वपक्षे तु प्रमोत्यत्ति क्षणे चेतन्यमनावरणविरिष्टम्‌ आवरणोच्छेदविरिष्टं वा प्रमाविषयत्वादेवं प्रमेयमित्युच्यते । तदुत्तर क्षणे तु फलीमूतस्य साक्लात्करोमीति व्यवहारस्य सम्भवात्‌ फलमित्युच्यते इति दिक्‌ । आवरणस्याज्ञानस्य । नानाज्ञानपक्ष--जीवभेदेनाज्ञानमेदपक्षे । अभिभवं प्रकटयति-व्था चेत्यादि । सहङृतं-विशिषटम्‌ । जननेति । “अस्ति भाती'तिव्यवहाराभावगप्रयोजकमित्यपि बोध्यम्‌ । मवच्छेदकाभावात्‌-जनकताप्रतिबन्धकतयोरवच्छेदकस्य वस्यभावस्याभावात्‌ । स्वकायेति । अस्ती~ त्यादिव्यवहाराभावस्य क्षेमसाधारणकायंत्वाश्रयस्य 'नास्ती'त्यादिग्यवहाररूपकायंस्य जननसमथं- मित्यथंः । तथा चोरोजकोभूतमन्त्रविशेषा्यभावविरिष्टमणित्वेन दाहाभावं प्रति करणता यथा, तथा वतत्यभावविरि्टाज्ञानत्वेन "अस्तीत्यादिव्यवहाराभावं “नास्ति न भाती'ति व्यवहारं च प्रति कारणता। तत्रापि प्रमाविषयत्वाभावसमानाधिकरणमज्ञानविषयत्व“मस्ती'तिव्यवहाराभावे नास्ती 'ति- व्यवहारे च कारणम्‌ । प्रमावच्छेदकत्वाभावसमानाधिकरणमज्ञानविषयत्वं "भाती'ति व्यवहाराभावे न भाती'तिव्यवहारे च कारणम्‌ । साक्षात्तारप्रमाया अवच्छेदकत्वस्य तद्विषये स्वीकारात्‌ तस्या अवच्छेदकत्वस्य घटादौ पूर्वं सत्त्वे नोक्तकार्योत्पत्तिः । ब्रह्मणि तु विद्वव्यापकत्वेनावच्छेदकत्वस्य सवंदाऽभावेऽपि श्रवणाद्यत्तरसाक्षात्कारस्य सत्त्वे अज्ञानविषयत्वाभावसत्त्वात्‌ विशेष्याभावदेव ताहशा- ज्ञानविषयत्वाभावरूपस्य विशिष्टाभावस्य सत्तवान्नोक्तकार्योत्पत्तिः । वस्तुतस्तु 'विदेहकंवल्यपयंन्तमज्ञानविषयत्वं न निवत्त इति वक्ष्यमाणपक्षे श्रवणादुत्तर- स्यात्मसाक्षात्तारस्य सत्त्वेन भाती'ति व्यवहारसिद्धये लछौकिकविषयत्वमेवावच्छेदकत्वस्थाने वाच्यम्‌ । १०५ १५ २०५ २५ प्रथमहलोकः अनिवृत्तेरनिर्मोधप्सङ्गः। न त्वमस्यादिषाक्याथेन्ञानादविद्यानिवृत्यभ्युपगमात्‌ । २८३ रोकिकेन्द्रियसन्चिकर्षादीनामिव विद्यमानसुखात्मादिविषयाणामपि तादात्म्येन प्रयोजकेत्वात्‌ तद्विषयक- शाब्दधीवृत्तीनामपि तन्निष्ठलौकिकविषयताकत्वसिद्धिः । आस्तां वा वक्ष्यमाणाया अविद्यानृत्े विद्यमानसुखादिष्विव तत्रापि तत्कारे “भाती 'त्यादिन्यवहारः । स्वीक्रियतां वा ब्रह्मणोऽपि शरीराद्य- वच्छिन्नमवच्छेदकत्वम्‌ । न हि लाखादेरवच्छेदकत्वमनवच्छिन्चम्‌, किन्तु अभ्रायवयवावच्छिन्नम्‌ । प्रयोजकं तु तत्र पूवंवल्लौकिकसन्निकर्षादिकम्‌ । घटादौ तृक्ताज्ञानविषयत्वाश्रयचित्तादात्म्यान्नोक्त- कार्योत्पत्तिः । प्रमावच्छेदकेत्यत्र प्रमापदेनापरोक्षत्वेन भ्रमात्वेन च निश्वीयमाना वृत्तिर्बोध्या । तेनानभ्यासदस्ापन्ने घटादिज्ञाने मपातब्रह्मज्ञाने च सत्यपि न तादृशकार्योत्पत्तिः । प्रमाविषयत्वादौ तु प्रमात्वेन निर्चीयमाना वृत्तिर्बोध्यां । तेनाताहदो परोक्षज्ञाने सत्यपि उक्ताकारोत्पत्तिः। अत्रेदं बोध्यम्‌। सुखादौ व्रच्यस्वीकारे तस्मिन्‌ विद्यमानेऽपि "नास्ति न भाती'ति व्यवहा रापत्तिः। भज्ञानविषयचित्तादात्म्यस्य तत्र सत्त्वात्‌ । न च सुखाद्यवच्छिन्नचिद्धिन्नमनवच्छिननं घटा्यवच्छिन्नं च चतन्यमज्ञानविषय इति वाच्यम्‌ । अज्ञानविषयत्वस्यावच्छिन्नानवच्छिन्ननिष्ठस्य एकत्वे, ब्रह्मणि साभ्ना- त्कृते घटादौ “नास्ती 'त्यादिग्यवहा रानुपपत्तेः । नानात्वेऽपि ब्रह्याज्ञाने नष्टे तद्विषयत्वसततवानुपपत्त्या तदोषतादवस्थ्यात्‌ । अनवच्छिन्नचिन्निष्ठविषयत्वं प्रथमेन तत्त्वज्ञानेन नद्यति, अज्ञानं तु चरमेणेवेति स्वीकारे जीवन्मुक्तस्याज्ञाननाशानुपपत्तिः । अथ श्रह्याज्ञानं नष्टमि'त्यनुभवस्य ° किमुक्तकल्पना- गौरवेण । तस्मात्‌ ब्रह्यसाक्षात्कारोत्तरं घटादौ “नास्ती 'व्यवहारानुपपत्तिवारणाय विदेहकंवल्य- पयन्तमज्ञानविषयत्वं न निवत्तंते एकाज्ञानपक्ष इत्येव वाच्यम्‌ । तथा च घटायवच्छिन्नचेतन्येऽप्यज्ञानः विषयत्वस्वीकारे मानाभावात्‌ शुद्धचिन्निष्ठेनेवाज्ञानविषयत्वेन चटादिकं नास्तो'त्यादिव्यव- हा रादिकम्‌ । तथा च सुखादावपि तदापत्तिरदर्वारा । तस्मात्‌ धटाद्याकारवृत्तीनामिव मनस्त्वस्य मनोधमंत्वस्य च उत्तेजकत्वं वा मनस्सुखादिषु विद्यमानेष्वेकेवा रविद्यावृत्तिर्वा स्वीक्रियते। सृष्यारम्भकारोत्पन्नाविद्यावृत्तौ मनस्सुखादीनाम- वच्छिन्नत्वसम्बन्धेन विषयत्वसम्बन्धेन चोत्पत्तिः स्वीक्रियते। तथा च धीत्वजातिरूपेण वत्तित्वेनोत्तेज- कत्वस्वीकारान्तानुपपत्ति अत॒ एव शुक्तिरूप्यादेरपि तद्वृत्तिविषयत्वमेव स्वीक्रियते, न तु वृततयन्तरविषयत्वम्‌ । प्रतिभासन्याप्यस्थितिकत्वरूपेण विषयतासम्बन्घेनोरत्पत्ति प्रति तद्वृत्तिव्यक्त- ` हेतुत्वस्वीकारात्‌ । एवं च तद्वतः सृष्टिकाले नाशाभावेऽपि प्रतिभासब्याप्यसुखरुक्तिरूप्यदेः स्मृतौ तदवन्छिन्नचिन्नारास्येव संस्कारविधया हेतुत्वमिति दिकं । एवं सति-घटाद्याकारवुत्तेरज्ञानानुच्छेद कत्वे सति । अनिवृत्तेरिति । "या या प्रमा सा सा स्वसमानविषयकाज्ञानतत्प्युक्तोच्छेदिके"ति व्याप्ि- ग्रहात्‌ ब्रह्मप्रमाया अज्ञानोच्छेदकत्वं स्वीक्रियते । उक्तव्याप्िश्च घटादिग्रमायां साध्यसाधनयोः सह्‌- चारदशंनेन ग्राह्या } तच्च न सम्भवतीति भावः । अविद्यानिवृत्त्यभ्युपगमात्‌-नानाविद्योच्छेदाभ्यु- पगमात्‌ । अयं च निवत्तंकत्वादित्यत्र हेतुः । स्वविषयविषयकप्रमात्वेनेवाविद्यानिवतंकत्वादिति । १. नानुपपत्तिः, ब्रह्मनिष्टविषयताया नष्टत्वेन तद्विशिष्टरूपेणाज्ञानस्य नष्टत्वादिति वचेत्तहि वृच्यमाव- विशिष्टस्याज्ञानविषयत्वस्यात्यन्तामव एव उक्तानुमवविषयोस्तु किमृक्तकल्पनागौरवेणेति ।-पा० २. एकंकाविद्यं ति । १९ १५ २० ९५ ९० २८४ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ स्वविषयविषयकप्रमात्वेनेव अविचानिवतेकत्वाभ्युगमात्‌। महावाक्याथेज्ञानस्यैव ` अबाधितविषयतया प्रमात्वात्‌ । प्रत्यक्षादीनां तु बाधितविषयतया भ्रमत्वेऽपि व्यवहार सामथ्येन प्रामाण्याभिमानात्‌ । ज्ञनादज्ञाननिवृतेरन्यत्राद्ंनशाक्षिश्विरकरम्‌, सान्‌- भवसिद्धत्वादन्यथानुपपत्तेशच सवेतो बलवच्वात्‌ । तदृक्तम्‌- अन्यथानुपपत्तिश्चदस्ति वस्तु्रसाधिका । ५ पिनष्टयदृष्टिवेमत्यं सेव ॒सवबखाधिका ॥ इति । अथवा मूलाज्ञानस्यैवावस्थाज्ञानानि षटादिविषयावरणानि । अज्ञानस्य ज्ञानप्रागमावस्थानीयत्वेन यावन्ति ज्ञानानि तावन्त्यज्ञानानीत्यभ्युपगमात्‌ एकेन ज्ञानेन एकाज्ञनस्यैव नचात्‌ षटादिज्ञानेन आवरणनाशे न काचिदनुपपत्तिः । या अज्ञानविषयविषयिका प्रमा सा तदज्ञानतत््रयक्तोच्छेदिके'ति व्याप्तेः पुरुषान्त रीयब्रहज्ञानेषु १० सहचारदशंनेन ्रहादज्ञानसमानविषयकप्रमात्वव्यापकमज्ञानतत्परयुक्तोच्छेदकत्वमित्यस्य नियमस्य सम्भवादित्यथंः | प्रमात्वम्‌ “असम्भावनादिग्रयक्ताप्रामाण्यवुद्धयविषयत्वे सत्यबाधितविषयकत्वम्‌ । तदनुक्ता- वापातब्रह्यज्ञाने घटादिज्ञाने च व्यभिचारः, अतो विशिष्टरूपेण व्याप्यता । प्रमात्वात्‌-उक्तविरिष्ट- प्रमात्वात्‌ । तथा चाज्ञानसमानविषयकत्वं ब्रहाज्ञानस्येवेति तत्रैव संहचारस्य वाच्यतया घटादिज्ञाने १५ तदभावेऽपि न क्षतिरिति भावः। ननु तहि घटादिज्ञानस्य प्रमात्वव्यवहारः कथम्‌ ? तत्राह ्रत्यक्षत्यादि । नन्वेकजीववादे कथमुक्तव्यािग्रहः तत्राहु--ज्ञानादिति। अन्यथानुपपत्ते-विद्रान्नाम- रूपाद्विमुक्त' विश्वमायानिवृत्तिः" इत्यादिश्रुत्यन्यथानुपपत्तेः। अदृष्टिवेमत्यम्‌-अन्यत्रादशंनेन विवादम्‌ । विषयाव रणानि--विषयावच्छिननचिदावरणानि । एकाज्ञानस्येति । त्ज्ज्ञानाव्यवहितपूवंतज्जान- विषयावारकं यदज्ञानं तस्येव तज्ज्ञ।नमुच्छेदकम्‌ । सवंञ्चज्ञानं न सवंदा अवृणोतीति भौवः। २० अनुमानादिभिः-अनुमित्यादिभिः। तन्निवृत्तौ-अधिष्ठानाज्ञाननिवृत्तौ, योक्तिकनज्ञानेन-वाचस्पत्यभ्युप- गतेन “अह्‌ ब्रह्मास्मीति परोक्षज्ञानेन । एतेन विवरणादिमते श्चरवणादिपूवंज्ञानस्यापि अपरोक्षत्वादि- दमयुक्तमित्यपास्तम्‌ । अथवा यौक्तिकेति अपरोक्षत्वेनाज्ञायमानेत्पयथंः । आत्मविषयकशान्दज्ञानस्य अपरोक्षस्यापि अपरोक्षत्वेनाज्ञायमानस्य नापरोक्षध्यासमखाज्ञानोच्छेदकत्वमिति मावः । वह्मथादि- व्यवहारः वह्िरस्ती'तिव्यवहारः । द्विविघं--परस्परासङ्कणं धमंद्यविशिष्टम्‌ । असतत्वापादक- २५ नास्तीति धीप्रयोजकतावच्छेदकाखण्डधमंवत्‌ । अन्तःकरणावच्छिन्नसाक्षिनिष्ठ-मनोवच्छित्ना साक्षि निष्ठाऽ्रयताभ यस्य तादृशम्‌ । विषयावच्छिन्नब्रह्मचेतन्यनिष्ठ-घटाद्यवच्छिन्ना ब्रह्मनिष्ठाऽऽश्रयता `यस्य तिशम्‌। उभयावच्छेदानुभवात्‌-उभयोरेककावच्छित्नाश्रयताकाज्ञानयोरुक्ताश्रयत्वानुभवात्‌ । ` एकाज्ञानपक्षे अज्ञानस्य घटावच्छिन्ननानादिषयताकत्ववत्‌ मनोघटाद्यवच्छिन्नाश्रयताकत्वं सम्भवत्येवेति तत्पक्षेऽपि घटं न जानामीत्युभयावच्छेदेनानुभवोपपत्तिः । यदि च तत्पक्षे धटाद्य- २० १, तज्ज्ञानाग्यवहितपवंतज्ज्ञानेत्यादिः । प्रथमदलोकः नन्वनुमानादिभिरावरणं निवतेते न वा १। आचे साक्षात्कारिभ्रमस्यापि शङ्कपीतत्वादेः दिङ्मोहादेश्च इवेतत्वा्नुमानादिना निवृ्तिप्रसङ्गः । अधिष्टानाज्ञानोपादानकत्वे भ्रमस्य तन्निवृत्तौ निवृत्तः । योक्तिकन्ञानेन च जहमणः अविच्यानिवृ्तेः साक्षात्कारार्थं भ्रवणमनना- क्षा न स्यात्‌। द्वितीये च बह्थादिभ्यवहारो न स्यात्‌ प्रतिबन्धकस्य विद्यमानत्वात्‌ । उच्यते। दविविधमावरणम्‌ । एकमसत्वापादकमन्तःकरणावच्छिन्नसाकिनिष्ठम्‌ । अन्यदभानापादकं विषयावच्छिन्न्ह्मचेतन्यनिष्ठम्‌। घटमहं न जानामीत्युमयावच्छेदानुमवात्‌। तत्राचं परोक्षा परोक्षसाधारणप्रमाणज्ञानमत्रेण निवतेते। अनुमितेऽपि बह्ययादौ नास्तीति प्रतीत्यनुदयात्‌ । दवितीयं तु साक्षाक्कारेणेव निवतेते। यदाश्रयं यदाकारं ज्ञानं तदाश्रयं तदाकारमज्ञानं नाश्चयतीति नियमात्‌ । परोक्षज्ञानस्य इन्द्रियविषयसलिकषांभावेन ज्ञानस्यान्तःकरण- मात्राभ्रयत्वात्‌ । अपरोक्ङ्ञानस्यैव विषयव्या पारजन्यत्वेन विषयान्तःकरणोभयजन्यत्वेन तदुभयनिष्ठत्वात्‌ । तदुक्तम्‌- परो्ज्ञानतो नदयेदसच्वादृतिहेतुता । अपरोश्चधिया नद्येदभानाबृतिहेतुता ॥ इति । वच्छिन्नान्यज्ञानविषयत्वानि न स्वीक्रियन्ते, "वटज्ञानेन घटाज्ञानं नष्टमि त्यादिप्रत्ययस्य उक्तविषयता- नाराविषयकत्वानुरोधात्‌ तत्स्वीकारः। तादशप्रत्ययस्य नोक्तनाशो विषयः । अनन्तानामवच्छिन्नविषय- तानां कल्पने गौरवात्‌, किन्तु वुत्त्यविषयत्वसमानाधिकरणं यत्‌ घटाद्यात्मकचिद्‌वु्यज्ञानविषयत्वं तदत्यन्ताभावो विषय इति तत्स्वीकारो व्यथं इति चिन्त्यते, तदा पल्लवाज्ञानानामेवोक्ताश्रयताकत्वम्‌ । एकाज्ञानपक्षे घटं न जानामीति धीस्तु घटात्मकचिद्वृत्तिवत्त्यविषयत्वसमानाधिकरणविषयताका- ज्ञानवानहुमित्याकारेति भावः यदाकार-याहशविषयताकम्‌, तन्निष्ठं-तन्मात्रनिष्ठमेव । आलोक- तमसोस्तथानियमस्य दृष्टत्वात्‌ ज्ञानाज्ञानयोरपि स कल्प्यते । आखोकमनोवृत्त्योरस्ति भाती"ति- व्यवहा रप्रयोजकत्वरूपस्य प्रकारात्वरूपस्य तमोऽज्लानयो नास्ति न भाती'ति व्यवहारप्रयोजकत्वस्य चाविशिष्टत्वात्‌ । असत्त्वावृतिहेतुता- नास्तीति व्यवहारप्रयोजिकाऽविद्या । अभानावृतिहेतुता- भातीति व्यवहारप्रयोजिकाविद्या । असत्त्वरूपायां सत्वविरोधित्यां नास्तीति व्यवहारल्पाया- मावृतौ हेतुता यस्या इत्यादि व्युत्पत्तेः । व्यवहारः--अस्ती'ति व्यवहारः । अत्रेदं विभावनीयम्‌ । असत्त्वापादकाज्ञानस्यापि विषयावच्छिन्नचिदाश्रयताकत्वम्‌ । अन्यथा हदो वद्िमानि'ति ज्ञानस्य हदविशेष्यतावच्छिन्नवह्भिप्रकारताकत्वं न स्थात्‌ । ह दवर््भिभ्यां ये चितस्तादात्म्ये तयोविरेष्यताप्रकारतारूपयोमिथोऽवच्छेद्यावच्छेदकभावस्य वाच्यत्वेन हदचित्ता- दात्म्यावच्छेदेन चिति तादात्म्ये वह्खयुत्पत्तेरावश्यकत्वात्‌ । न च तद्घटध्वंसवानयमि'त्यादौ भिन्न- कालीनानां तद्धटध्वंसयोः चित्तादात्म्यानां तदघटात्यन्ताभाववदिदमि'त्यादौ तद्घटतदत्यन्ताभावयो चित्तादात्म्यानां भिन्नदेशावच्छिन्नानां चावच्छेद्यावच्छेदकभाववत्‌ मनोवच्छिन्नबह्भिचित्तादात्म्यस्य २८५ १५ १५ २९० २५ ३० ` २८६ न्यायरत्नावरोयुतसिद्धान्तबिन्दौ तेनानमानादावसचखावरणनाश्चात्‌ तत्र॒तद्वयवहारः । अभानावरणनिब्त्या च सोपाधिकसक्चात्कारम्रमनिवृत्तिरिति । तस्मान्निधेमंकस्याप्यात्मनोऽविद्ययान्तःकरण- तादात्म्याध्यासात्‌ तद्धमेकव्‌ त्वभोक्तृत्वा्यध्यास उपपद्यते । ननु त्वन्मतेऽनिवेचनीय- ` ख्यात्यभ्युपगमात्‌ ये कव त्वादयोऽन्तःकरणधमां आत्मन्यध्यस्यन्ते ते अनिवेचनीया- स्तत्रोत्पद्यन्त इति वाच्यम्‌; तथा च व्यावहारकिप्रातीतिकमेदेन कत्‌ त्वभोक्तृत्वादीनां हदचित्तादात्म्येन भिन्नदेरोनावच्छिन्नत्वमिति वाच्यम्‌ । यद्यप्यनिवंचनीयवादे प्रतीत्यनुरोधे क्वचित्किञ्चिदनुपपन्नं स्वीक्रियते, ताकिकादिमते भिन्नकाटीनयोविषयविषयित्वादिवत्‌, घटाभावादौ तदाधारत्वादिवच्च, तथाऽपि तत्परिहारसम्भवे तत्स्वीकारस्यान्याय्यत्वात्‌ । अत एव परोक्षभ्रमस्या- न्यथाख्यातित्ववादिनो निरस्ताः । विशेष्यतावच्छिन्नप्रकारत्वासम्भवात्‌ । तस्मादुद्िविधमप्यज्ञानमु- भयावच्छिन्नाश्रयताकमेव वां । यथा हि- आश्रयत्वविषयत्वभागिनी निविभागवितिरेवं केवला । इत्यनेन मृखाज्ञानाश्चयता अनवच्छिन्नत्वेनोक्ता तथापि ब्रह्य न जानामी'त्यत्र प्रमातुविरोष- निरूपितत्वेनाज्ञानं भाति, तथा प्रमातुविशेषानाध्रितमप्यज्ञानं प्रमातृविशेषनिरूपितत्वेन "घटमहं न जानामीत्यादौ भाति, तत्पुरुषीयब्रह्यप्रमया पुरुषान्त रीयब्रह्याज्ञानानिवत्त्या प्रमातुनिरूपितत्व- सम्बन्धस्य मृलाज्ञाने क्लृप्तत्वेन पल्लवाज्ञानेऽपि तस्येव व्यवस्थापकतया कल्पनाया युक्तत्वात्‌ । तथा चासतत्वापादकाज्ञाननिवत्तंकत्वं प्रमामात्रस्य तत्समानविषयत्वेनेव अभानापादकाज्ञाननिवत्त- कत्वं तदवच्छेदकावच्छिन्नप्रमात्वेनेति । ताहशप्रमाया विषयावच्छिन्नत्वं विषयेन्द्रियसन्निकर्षा्य- धीनं स्वीक्रियते । तदवच्छेदकावच्छिन्नत्वं प्रमायां स्वानवच्छेदकानवच्छिन्नाज्ञानकत्वम्‌ । तेन ब्रहाज्ञाने स्वावच्छेदकाभावेऽपि न क्षतिः । ननु अस्ति भाती"ति व्यवहारप्रतिबन्धकत्वस्य “नास्ति न भाती'ति व्यवहारजनकत्वस्य तदा- श्रयानन्ताज्ञानानां कल्पनाम्पेश्ष्य सुखादिसाधारण्येन प्रमामात्रापरोक्षप्रमयोरेवा"स्ति भाती'ति- व्यवहारनियामकत्वम्‌ । तद्विषयत्वयोरस्तित्वभानत्वरूपत्वादिति चेन्न । असत्त्वापादकाज्ञानरुन्या चिदस्तित्वम्‌ । अभानापादकाज्ञानशान्या चिद्धानम्‌ । असत्त्वाभाने- तादशाज्ञानाभ्यां विरिष्टचितो, तथा च प्रमाकाले विषयसत्त्वात्‌ “अस्ति भाती"ति व्यवहारेऽपि तदन्यकाले विषयासत्त्वादेव तदभावः, विषयासतत्वादेव च “नास्ति न भातीति व्यवहार इति मन्मते नाज्ञानस्य प्रतिबन्धकत्वं जनकत्वं च स्वीक्रियते । व्यवहारविषयविधया व्यवहारे परं भानाभानसत्त्वासत्त्वानां प्रयोजकत्वम्‌ । तच्च परेरपि वाच्यप्र्‌ । अज्ञानाश्रयताया देशेनेव काडेनाप्यवच्छिन्नत्वात्‌ इदमिदानीमिह नास्ती"त्यादिधीः१ । इदमिदानीमिहास्ती"त्यत्राप्यस्तित्वघटकेर अज्ञाने तदभावे वा कालाद्यवच्छिन्नाश्रयताकत्वधीः । अत्यन्ताभावस्येवाज्ञानस्याप्यनादेरप्याशध्रयतायाः कालाद्यवच्छिन्नत्वमिति दिक्‌ । १. सा चावच्छेदकतापरम्परया इदमादिरूपञुक्त्यादिनिष्ठा या चिदवच्छेदकत्वाश्रयता तदवच्छेदकतेति यावत्‌ । २. घटके अज्ञाने तदभावे वा कालाद्यवच््छिन्नेत्यादिः । ठ १०७ २५ द्वितीयदलोकः दर धाऽवभासः स्यात्‌ । न स्यात्‌ । तादात्म्याभिमानेनाविवेकात्‌ । सकरधमं विषस्य ` बान्तःकरणस्यात्मन्यध्यस्तत्वेन दयामावाहा । तस्मदेकस्यात्मन उपाधिमेदेन प्रमात्रादिव्यवस्थोपपत्तेनं सौ गतमतापत्तिने वा विरोधः । अन्या अपि व्यवस्थाः स्पष्ट तर्ुपरिष्टादुपपादयिष्यन्ते । तस्मात्‌ ज्ञानरूपस्यात्मनः सुपुप्रावन्यभिचारितवादेदेन्दरिया- दीनां च व्यभिचारित्वात्‌ ृश्यत्वाच्च तत्र॒ त॒त्रात्मबुद्धिस्तेषां तेषां वादिनां भ्रान्ति रित्यौपनिषदं मतं प्रामाणिकमिति सिद्धम्‌ ॥ १॥ स्यादेतत्‌, आत्मनो निरधमेकत्वे प्रमात्रादिव्यवहारस्याध्यासमूरत्वेन श्राह्णो यजेतेत्येवमादीनां शास््राणामप्रामाण्यप्रसङ्कः अकतुरभोक्तुश्वात्मनः प्रृत्यनुपपततः । वेदाप्रामाण्ये च तो ब्रह्मतिद्धिरपि । तस्य तन्मात्रगम्यत्वात्‌ शास््रयोनित्वादिति न्यायात्‌ । तथा च वेदप्रामाण्याथं प्रमादृत्वादिव्यवहारस्य सत्यत्वमभ्युपेयमित्याशङ्कय तस्मात्‌-अध्यासे दोषासम्भवात्‌। व्यावहारिकेत्यादि । व्यावहारिककतुंत्वादेः मनसि स्वाभाविकधमंत्वात्‌ मनोनिष्ठं तद्रयावहारिकम्‌ आत्मनि तस्यास्वाभाविकधमंत्वात्‌ गगनचैल्यादिवत्‌ प्रातीतिकमित्यथं: । यद्यपि मनोनिष्ठस्येव कतृत्वादेरात्मनि संसगं मात्रमध्यस्यते न तु स्वरूपान्तरं तथाप्यात्ममनस्संसृष्टाभ्यामेकस्यापि कतुत्वादेर्भेदस्वीकार इति मते समाधत्ते-न स्यादिति। तादात्म्या- भिमानेन-आत्ममनसोर्भेदाग्रहेण । अविवेकात्‌-भात्ममनोघमंयोर्भेदाग्रहात्‌ । उक्तरूपाभ्यामेकमेव केतुंत्वादिकं भाति, न तु भिन्ने रूपे स्वीक्रियेते इति मतमाध्रित्य समाधत्ते-सकलेत्यादि । वस्तुतः प्रातीत्तिकस्यात्मनि कतुत्वादिसंसगंस्योत्पत्त्यस्वीकारान्न तद्विरिष्टरूपेण भेदप्रसक्तिः । परन्तु यदेव मनसस्तादात्म्यम्‌ (आत्मनि } स्वीक्रियते तदेव कतृंत्वादेरप्यात्मनि धमितानिया- मकः सम्बन्धः । धमंधर्मिणोरपि तादात्म्यस्येकस्येव स्वीकारात्‌ । अथवा कतुंत्वादेयेदेव मनसि आधारत्वं तदेवात्मन्यपि, युगपदेवोभयत्र प्रतीयमानत्वात्‌ उभयो रेक्यापन्नत्वाच्च । इदन्त्वादेराधा रत्वं तु रजतप्रतीतेः पूवंमपि इदमादौ प्रतीयत इति इदभादिरजतयोर्नकं तद्वक्तुं शक्यते । तस्य च तादात्म्यस्याधारत्वस्य वा व्यावहारिकमात्रत्वादात्ममनोऽनुयोगिकविरिष्टरूपाभ्यां कतुत्वादेरभेद- ' स्वीकारेऽपि तादात्म्याभिमानेनेत्यादिरीत्या न तदवभासः । प्रातीतिकरूपान्तरं तु कतुत्वादेनं सम्भा- व्यत्त इत्याशयेनाह-सककेत्यादि । आत्मनीति। *एकंकतादात्म्येनाधारत्वेन वेति शेषः। दरयाभावात्‌- कतुत्वादेर्ग्यावहारिकप्रातीतिकभेदेन रूपद्वयाभावात्‌ । सृषप्त्येकसिद्ध इति पदव्याख्यानोपसंहारपूवेकं इरोकव्याख्यामुपसंहरति- तस्मादित्यादि ॥ १॥ द्वितीयं प्मवतारयति-स्यादेतदिति । यदुक्तं तदास्तामित्यथंः । प्रमात्रादीत्यादिषदेन ` ब्राह्मणादिसंग्रहः। तस्य-त्रह्मणः, तन्मात्रगम्यत्वात्‌-वेदमात्रगम्यत्वात्‌ । ननु कायंत्वहेतुकसकरतृ- कत्वानुमानेन ब्रह्यसिद्धिस्सम्भवतीत्यत आह--शास्त्रेति । ब्रह्य विचायंमाणवेदान्तेकगम्यम्‌ वेदान्य- १. एकेन तादात्म्येत्यादिः । २८७ १५ १५ २० २५ . ३०५ २८८ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तजिन्दौ फं त्चज्ञानासूव॑मप्रामाण्यमापाचते ऊध्वं॑वाः १ तत्रा सवेषां प्रमाणानामविचाव- दिषयत्वेन तदक्ायां बाधामावाननिष्प्रत्य प्रामाण्यम्‌ । द्वितीये तिष्टापत्तिरवेत्याह-- ' न वर्णान वर्णाश्रमाचारध्मा ल मे धारणाध्यानयोगादयोऽपि । अनात्माभ्रयार्हममाष्यासहानात्तदेकोऽव शिष्टः शिवः केव रोऽहम्‌ ॥ २॥ वर्णाः ब्राह्मणत्वादयः । आश्रमाः ब्रह्मचर्यादयः । आचाराः स्नानक्लौचादयः | धर्मा; ब्रह्चर्यगुरुसेवादयः। अत्र दन्दद्यगभषष्ठीतत्पुरुषेण वर्णानामाचारधर्मारच आभ्रमाणामप्याचारधर्मादव लम्यन्ते । धारणा ब्रह्मणि बाद्यविषयत्यागेन मनसस्स्थेयेम्‌। ध्यानं परमात्मचिन्तनम्‌ । योगषचित्तश्ृत्तिनिरोधः । आदिक्षब्देन श्रवणमननादयो गृह्यन्ते । सर्वेषां ज्ञानोत्तरकारे असक्वे हैत॒माह-अनात्माश्रयाहंममाध्यासहानादिति । अनात्मा आत्मविरोधिनी अविद्या तदाश्रयस्तदुपादानो योऽङ्लारममकारावध्यासस्तस्य ` भुलस्यापि त्वज्ञानेन हाना तत्प्युक्तवणाश्रमादिव्यव हारो नास्तीत्यथः ॥ २ ॥ . वणांश्रमादिन्यवहारस्य मिथ्याज्ञानमृरत्वेन मिथ्यात्वं द्रटयितं तद यतिरेके सुषुप्तौ तद्वथतिरेकमाद-- मानगम्यत्वामा वातु-सकतुकत्वानुमानस्याप्रयोजकत्वात्‌ सत्यज्ञानानन्दशुद्धरूपेणानुमानाद्यगम्यत्वा- दिति सूत्राथंः । अविद्यावद्विषयत्वेन *--अविद्याकारुपरमाथंत्वेन गृह्यमाणप्रमेयकत्वेन, तद्‌शायां- प्रमाविषयाणामवाध्यत्वग्रहदशायाम्‌ । निष्प्रत्यूहुमिति दशायामित्यनेनानुषक्तेनान्वितम्‌ । प्रामाण्यम्‌- अबाध्यविषयकत्वम्‌ । ईष्टापत्तिरेवेत्यत्र पद्येनेव हेतुमाह-न वर्णा इत्यादि । योगादयोऽपीत्यपिशब्देन हेतुत्वमुच्यते । तथा च यतो मयि वर्णाद्यभावः, अतोऽदितीये इष्टापत्तिरित्यथं; । वर्णद्यभावे हानादि- त्यन्तं हेतुः । ननु वर्णाश्चमेत्यादौ वर्णाश्चरमयोराचारधमंनिषेधे आश्रमनिषधो न लभ्यते तत्राहु- हन्द्ेत्यादि । आश्रमाश्चाचाराइ्च धर्मश्चेति दन्दरोत्तरं षष्ठीतत्पुरुषेणेत्यथं; । वणंसभ्बन्धिन आश्रमा- चारादयो लभ्यन्ते तेषां मध्ये आश्वमपुरस्कारेण विहिता आचारधर्मा अपि कभ्यन्ते वण॑सम्बन्धित्वादि- त्याशयेनाह---वर्णानामित्यादि । आश्रमाणामपीत्यपिकान्दादाश्रमा भपि कभ्यन्ते इत्यथं: । रभ्यन्ते निषेध्यत्वेन ज्ञायन्ते । हन्द्रदयेति पठे तु धमंपदेनैवाश्रमा ग्राह्याः, तेषामपि वणंघमंत्वसम्भवात्‌ । घारणाध्यानशब्दयोर्बाह्यविषथसाधारण्येन धारणादिबोधकत्वसम्भवेऽपि प्रकृतपद्यस्य तत्त्वनिष्ठयुर- केतुंकत्वेनात्मधारणाध्यानयोरेव उक्तपुरुषे प्रसक्तः तत्परत्वमेवाह--धारणेत्यादि । आत्मविरोधिनीं- पु्णनिन्दोऽहमित्यादिन्यवहा रविरोधिनी ।॥ २॥ तृतीयपद्यमवतारयति-बणत्यादि। व्यवहारस्यामिलापप्रवृत्त्यादेः। मिथ्याज्ञानमूरकत्वेन-'अहं ब्राह्मणः इत्यादिश्रमनिमित्तकत्वेन । मिथ्यात्वं --मिर्यावषयत्वम्‌ । तद्वयतिरेके-मिथ्याज्ञान- १. अविद्याकाले प्रमात्वेन गृह्यमाणप्रमाजनकंत्वेन । २. वर्णाइच आश्रमाश्चेत्येको दन्दः आचाराद्च धर्मािचेति द्वितीयः वर्णाश्रमाणां आचारधर्मा इति तत्पुरुषः, १० ९१५ ५ २५ २० तृतीयदलोकः न माता पितावानदेवान लोकान वेदा न यज्ञा न तीथं बरुबन्ति। ` सषु्ौ निरस्तातिशन्यात्मकतवात्तदेकोऽवशिष्टः किवः केवलोऽहम ॥ २ ॥ माता जनकखरी । पिता जनकः पुमान्‌ । देवा इन्द्रादयः आराध्यः । लोकास्तदाराधनफलानि स्वर्गादीनि। वेदाः अरौकिकदितादितसाधनताप्रतिषादकानि प्रतिपादकानि च प्रमाणवाक्यानि । यज्ञाः स्वर्गादिसाधनीमूता ज्योतिष्टोमादयः । तीथे यज्ञसाधनीमृतः इर्सत्रादिदेशः। एवं पापकमेसाधनान्यपयुपरक्षणीयानि । सर्वेषं देहाभिमानमूरखकल्वात्‌ तदभावे स्वतस्सम्बन्धामावादविद्यमानतेत्यथेः । तथा च सुषु प्रकृतय श्रुतिः-- अत्र पिताऽपिता भवति माताऽमाता देवा अदेवा बेदा अवेदा यज्ञा अयः हञास्सतेनोऽसतेनो मवति प्र.णहाऽम्र णहा चाण्डारोऽ्चाण्डालः पौन्कसोऽयौल्कसदरमणोऽ- श्रमणस्तापसोऽतापसोऽनन्वागतं पुण्येनानन्वागतं पापेन तीर्णो हि तदा सवाच्छोकान्‌ हदयस्य भवतीत्या अभिमानामावे सर्वानर्थनिदृत्तिमनुबदन्ति । ननु सबेव्यवहाराभावे शन्यतेव स्यात्‌ । नेत्याह निरस्तातिदून्यात्मकत्वादिति । निरस्तम्‌ अतिशूनयात्मकत्वं | यस्मा्तत्तथा । भावग्रधानो निर्देशः । तस्य सुपुिसाधकत्वात्युनरुत्थानानुपपततेदच । अविनाक्षी वा अरे अयमात्माऽनुच्छित्तिधमां मात्राऽसंसगेसत्वस्य भवति । यदवे तम व्यतिरेके सति । तद्रयतिरेकं--वर्णाश्चमादिव्यवहारव्यतिरेकम्‌ । न मतेत्यादि । पूवंपद्यात्‌ मे इत्यस्यानुषङ्कात्‌, न मे मतेत्यादि सुषुप्तौ न ब्रुवन्ति तस्मादेकोऽहमित्यथंः । ननु देहादिन्यवहारस्य कथं देहाभिमानम्‌लकत्वम्‌ तत्राहु-सवंषामिति । मत्सेव्यत्वादिरूपममत्वाध्यासविरिष्टानां सर्वेषा- मित्यथंः । स्वतो- देहाभिमानं विना । सम्बन्याभावात्‌-ममत्वाध्याससम्बन्धाभावात्‌ । अविद्य मानता-ममत्वविशिष्टरूपेण ग्यवहारसामान्यस्याभावो युक्त इति भावः । वस्तुतस्तु वर्णाश्नमादि- व्यवहारस्य मिथ्याज्ञानम्‌लकत्वेनेति वर्णादिव्यवहारस्य सवस्य मनोऽवच्छिन्नचिन्निष्ठत्वेन “अह्मि'ति- मिथ्याज्ञानमूरत्वनेत्यथंः । एवं च मे इत्यस्याननुषङ्खेऽपि न क्षतिः । सर्वेषामित्यादि । सवेव्यवहारा- णाम्‌ अह ङ्काराध्यासमूलकत्वादित्यथंः । तदभवे--अहङ्काराध्यासाभावे, स्वतः अहङ्भारानवच्छिन्न- चिति, सम्बन्धाभावात्‌-सवंव्यवहारसम्बन्धाभावात्‌ । अत्र--सुषुप्तौ । अपिता-ममत्वविरिष्ट- पितुत्वादिरूपेणाग्यवहायंः । एवमग्रेऽपि । चाण्डालो-त्राह्यष्यां शद्रेणोतपन्नः । पौल्कसः-श्षत्रियायां जातः । श्रमणः-पस्त्राट्‌ । पुण्यपापयोव्यंवहारहेतुत्पादकत्वात्‌ उपाधिप्रयुक्तभेदस्य मिथ्यात्वेन तच्छून्यत्वाद्रयवहाराभाव इत्याह्‌-अनन्वागतं पु गति । सुषुप्तौ पुण्येनानन्वागमः असम्बन्धो जीवेष्वित्यथंः । अत्र हेतुमाह्‌-तीर्णो होत्यादि । त रा-सुषुप्तिकारे । शोकान्‌ - व्यवहारतद्‌विषय- तत्साधनीभूतार्थान्‌ संस्कारान्यकायंरूपार्थानिति यावत्‌ । धर्मिणो हैतुत्वास्वीकारमते धमंस्य हैतुत्व- लाभायाह-- भावप्रधान इति ! निरस्तातिशुन्यात्मकत्वादिव्यर्थः । शुन्यात्मकतानिरासे हितुमाह- सुषुप्तीत्यादि । मात्राऽसंसगं-स्थूलकार्यासम्बन्धः। अस्य-सृुषुपात्मनः। यद्रा इत्यादि । तत्‌ १६ | ५ १० १५ २० ३० २९० न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ पयति पश्यन्वै तन्न पश्यति, न हि द्रष्टं षटर्विपरिलोपो विद्ते अविनाश्चितात्‌ न तु तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यत्यश्येदिःत्यादिभ्रुतिम्यश्ात्मचेतन्यस्य न सुषुप्रो शन्यतेत्यथः। निराकृतमप्येतत्पुनरपि स्थूणानिखननन्यायेन निराक्रियते । यद्वा निरस्तमक्नायाच्तीतम्‌, अद्वितीयमतिदून्यं यद्ब्रह्म तदात्मकत्वात्‌ । तथा च भ्रुति-- ध्यदा वै पुरुषः स्वपितिनाम सता सोम्य तदा सम्पन्नो भवतिः । तद्यथा प्रियया स्तिया सम्परिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेद नान्तरःमिति। तेन जगत्कारणीमभूतसवेज्ञ- सर्वशक्तिपरिपूर्णानन्दबोधस्पेण ब्रह्मणा सहैकत्वादसंसार्येव जीव इति सिद्धम्‌ ॥ ३ ॥ एवं तावत्‌ त्रिभिः श्लोकः वादिविप्रतिपत्तिमिराकरणपू्ेकं त्वम्पदार्थो निर्घारितः। सम्प्रति तत्पदाथेस्तथेव निर्धारणोयः। तत्र निराकार्या वादिविप्रतिपत्तयः ्रदयन्ते। ननु न जहमणा सह जीवस्यैकयश्पपद्ते। तथा हि सच्छब्दवाच्यं जगत्कारणं ` ह्म सदेव सोम्येदमग्र आसीदिःत्यादिवाक्येन प्रतिपादितम्‌ । जगत्कारणं च तदा सुषु्तिकाले । पश्यति नेति । यद्र प्रसिद्धं पश्यन्‌ चक्षुषवृत्त्युपलक्षितचिद्रूपेण प्रकाशमान एव" ताहशचाक्षुषवृत्त्यभाववान्‌ । उक्तप्रकारमानत्वे हेतुमाह न हीत्यादि । उक्ताभावहैतुत्वे मानमाह्‌- द तु तदित्यादि । ततच्िद्रूपात्‌ विभक्तं स्थूलरूपापत्तिप्रयुक्तभेदविरिष्टं तत्‌ तदा न त्वस्ति । यदित्य- व्ययम्‌ येनेत्यथंः । उत्तरव।क्यस्थो यच्छब्दो न तच्छब्दापेक्षः । स्वपिति- सुषुप्तः, सता-- ब्रह्मणा, सम्पन्नः--एकीभूतः, मनञाद्यभिमानप्रयुक्तमेंदरन्य इति यावत्‌ । प्राज्ञेन--ब्रह्मणा, सम्परिष्वक्तः- उक्तभेदशन्यः । एकत्वादुपाधिप्रयुक्तभेदस्य मिथ्यात्वेन तच्छन्यत्वात्‌ ॥ ३॥ चतुथंपद्यमवतारयति- ननु न ब्रह्मणेत्यादि । प्रधानं साम्यावस्थापनच्नं सत्त्वादिगुणत्रयम्‌ । पृथिव्यादिकायं सुखदुःखमोहात्मकम्‌, पुरुषविशेषान्प्रति तथा भासमानत्वात्‌ । तथा च सुखादि- परिणामयोग्यं गुणत्रयं पृथिव्यादुपादानं कल्प्यते न तु ब्रह्य, तस्यापरिणामित्वात्‌ । एकस्वभावस्य नारायणी र वादिविप्रतिपत्तिमुत्थापयति- नन्विति । सदधावस्येव-सत्त्वस्येव । कतृंजन्यत्वनव्याप्यः कायंत्वहेतुनं ब्रह्मणोऽनुमापकः सम्भवति, तत्र॒ सकतुंकत्वमात्रसाधनेऽष्टद्रारककृतिमादाय जीवेन सोपादानकत्वसाधने तु प्रधानेन सिद्धसाधनादर्थान्तराच्च, तस्मात्‌ श्रुतिरेव ब्रह्मणि मानमिति वाच्यं तदपि नेत्याहु-तथाहीति । सदेव सोम्येदमग्र आसीदि'त्यादिवाक्येन प्रतिपादितं सच्छब्दवाच्यं जगत्कारणं न ब्रह्ोत्यन्वयः। भादिना 'सन्मृखाः सोम्येमाः सर्वाः प्रजाः इत्यादिवाक्यपरिग्रहः । सच्छब्दवाच्यं सामान्यतः जगत्कारणं जगदुपादानं सदेवेति । अग्रे गुणत्रयसाम्यावस्थायाम्‌ इदं नाम- १. प्रकाडामान एव न प्यति चाक्षुषवूर्यवच्छिन्नचिद्रूपामावात्‌ न॒हि श्षटुष्टेविपरिखोपो विद्यतेऽ विनारित्वान्न तु तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विमक्तं यत्पश्येत्‌" इति श्रुतिरोषः । २. अश्र तवं पदाथंशोधनप्रकरणे मतान्तराणि नारायणीये विशदं निरूपितानि । पाटकानामुपयोगायाघ्र योजितानि । १५ १५ २५ २ © तृतीयष्लोकः प्रथानमचेतनमिति साङ्खेयाः । पशरुपतिरेष जगत्कारणम्‌ । स च चेतनोऽपि जीवाद्धि नस २९९ नारायणी रूपाभ्यां व्याकृतं सदेवासीत्‌ परिणामिनित्यप्रधानात्मनाऽऽसीदित्यथंः। अत एव नीरोत्पलमित्यादिवत्‌ इदं सदेवासीदिति सामानाधिकरण्यमप्युपपद्यते, जडयोरेव. कायंकारणयोरभेदसम्भवादिति संक्षेपः । प्रधानं साम्यावस्थोपलक्षितं गुणत्रयम्‌, अचेतनं जडमिति साद्भु्मतनिष्कषं । एतच्च न सम्यक्‌ शरुतियुक्तिविरोधात्‌ । तथा हि जडस्य स्वतः प्रवृत््ययोगात्प्रवतंकर्चेतनोऽसवंज्ञजीवाद्धिन्न भावर्यकः, स च “भूयः सृष्ट्वा पतयस्त्वथेशः सर्वाधिपत्यं कुरते महात्मे'तिश्रुतेः पशुपतिरेवेति पाश्ुपतमतमव- तारयति-पश्चुपतिरेवेति | यदा तमस्तत्र दिवा न रात्रिनं सन्न चासन्‌ रिव एव केवलः । तत्सवितुवरेण्यम्‌, प्रज्ञा च तस्मात्प्रसृता पुराणी । स कारणं करणाधिपाधिपो न चास्य कर्चिज्जनितता न चाधिपः। | इत्यादिश्रुतेरिति भावः| चेतनस्तु द्विधा प्रोक्तो जीव आत्मेति च प्रभो । जीवा ब्रह्मादयः प्रोक्ता आत्मेकस्तु जनादंनः ॥ इत्यादिवाक्येन वेष्णवसाधित्तं जीवकोरिप्रवेशं वारयति-स चेति । पनां जीवानां पति- दचेत्यथंः। जीवाद. इति। माण्ड्कंपादौ "एष सर्वेरवर एष सवंज्ञ एषोऽन्तर्यामीः त्यादिना जीवकोटि- प्रवेशनिरासादिति भावः। न च तदन्यपरमेवेति वाच्यम्‌ । शिवमद्वैतं चतुर्थं मन्यन्त इत्युपसंहार- विरोधात्‌ । तत्र तत्र शिवपदस्य शोधितत्वंपदाथंपरत्वमतनिरासायाह-तदिति। जीवोपास्य इत्यथंः। शिव एको ध्येय' इत्यादिश्रुत्या ध्येथत्वमात्रोक्तेः ध्यातृजीवाद्धत्न एव शिवपदायं इति भावः । उमासहायं परमेरवरं प्रभं त्रिलोचनं नीलकण्ठं प्रशान्तम्‌ । ध्यात्वा मुनिगच्छति विश्वयोनि समस्तसाक्षि तमसः परस्तात्‌ ॥ इत्यादिकं वल्यश्नुते यदा चमंवदाकाशं वेष्टयिष्यन्ति मानवाः । तदा शिवमविज्ञाय दुःखस्यान्तो भविष्यति ॥ इति श्वेताश्वरश्रुतेरच । श्रुतिसमन्वयोऽपि तत्रैव । हिव एको ध्येयः शिवङ्करः सवंमन्य- त्परित्यज्य [ समाप्ताथवंरिखेति ] श्रुतिसमाप्तौ रिवपरत्वेनोपसंहारात्‌ । रिवपदप्रतिपाद्यस्तु ह॒ररद्र- शानादिपदबोध्य एव, आनुक्ासनिके “शिव एव भगवानीश' इत्य॒पक्रम्य- सोऽसुजदक्षिणादङ्खादुतब्रह्याणं लोकसम्भवम्‌ । वामपाशर्वात्तिथा विष्णुं लोकरक्नाथंमीरवरम्‌ ॥ युगान्ते चेव सम्प्राप्ते रुद्र प्रमुरथासृजत्‌ । इत्यादिना मत्तित्रयजनकत्वोक्तेः । तथा च वेष्णवोक्तवाक्यविषयो म॒त्तित्रयगतो रुद्र एवेति न कोऽपि विरोधः इति शेवमतनिष्कषंः । न चंतदन्यपरं वक्तुं शक्यम्‌ । १० २५ २५ ५. २० २९२ स्यायरत्नावलोयुतसिद्धान्तबिन्दौ उपास्य एवेति पाक्ुपताः । भगवान्वासुदेव ईश्वरो जगत्कारणम्‌ । तस्मादुत्पद्यते सङ्कषेणाख्यो जीवः । तस्मान्मनः प्रचुम्नः । ततोऽङ्कारोऽनिरुदधः । तेन काय॑त्वाज्जीवस्य ` त्रिविधस्वभावकायंजनकत्वानुपपत्तेरिति भावः। जीवः-सवंजीवाभिमानी । मनः-सवंमनोऽभि- मानो । अहङ्कारः-सर्वाहिङ्काराभिमानी । तेन ब्रह्मणो जीवादिरूपजगत्कारणत्वेन नात्यन्ताभेद इति । भेदाभेदौ तु कालभेदेन स्तः । तदाहुः- आमुक्तभेद एव स्याज्जीवस्य च परस्य च। मुक्तस्य तु न भेदोऽस्ति मेदहेतोरभावतः | इति ॥ नारायणी तस्य साधारणी मूत्िः साम्बा चन्द्राद्धंशेखरा | तमेव सततं व्िष्णुब्रह्माद्यार्च सुरेश्वराः ॥ ध्यायन्ति बन्धनाश्ञाय जनानां हितकाम्यया । इत्यादिपुराणवाक्येरुमापतेः पुपतेरेव रिवादिपदेव्युत्पादनात्‌ । अत्त एव सौरयुराणे- ब्रह्माण्डमेतत्सकरं ब्रह्मणः क्षेत्रमुच्यते । सहस्रकोटयः सन्ति ब्रह्याण्डास्तियंगृध्वंगाः ॥ ब्रह्माणो हरयो र्द्रास्तत्र तत्र व्यवस्थिताः | आज्ञया देवदेवस्य महादेवस्य शूलिनः ॥ ब्रह्माण्डानामसद्भुयाना ब्रह्मविष्णुहुरात्मना । उद्धवे प्रणये हैतुमंहादेव इति श्रुतिः ॥ | इति शवमतनिष्कषंः । तदेतत्या्चरातित्वेन प्रसिद्धा वेष्णवा न सहन्ते । तथा हि- संहारः कातिरिक्तरिवे मानाभावात्‌ । संहारश्च नारायणात्मजः। नारायण एवाग्र आसीदि "त्युपक्रम्य पुनरेव नारायणः सोन्यत्कामो मनसा ध्यायते तस्य ध्यानान्तरस्थस्य र्काटात्‌ त्यक्ष: शृल्पाणिः पुरुषोऽजायतत बिभ्रच्छुयं सत्यं ब्रह्मचर्य तपो वे राग्यं ज्ञानमेश्वयंमि'ति महोपनिषदि, ब्राह्यं रात्रिक्षये प्राप्ते विष्णोरमिततेजसः । प्रसादात्प्रादुरासीत्तत्‌ पद्मं पद्मनिभेक्षण ॥। ततो ब्रह्मा समभवत्‌ तस्येव च प्रसादतः। अह्वःक्षये ललाटाच्च सुतौ देवस्य वे तथा ॥ क्रोधाविष्टस्य संजज्ञे स्द्रः संहारकारकः। एतौ च विवुधश्रेष्ठौ प्रसादक्रोधजावुभौ ॥ तदादेरितपन्थानौ सुष्टिसंहारकारकौ । निमित्तमात्रं तावत्र सवंप्राणिवरप्रदौ | इति महाभारते मोक्षधर्मेऽपि नारायणात्मजत्वोक्तेः । यश्च यदा तम इत्यादिवाक्यबोचितः स च नारायण एव, सवं वेदा यत्पदमामनन्ति" इत्यादिश्रुत्या, ५ १० १५ २१०७ २५ २० तुतीयष्लौकः २९३ तेन सह ब्रह्मणो वासुदेवस्यात्यन्तमेद इति पाश्वरात्रिकाः । परिणामिनित्यः सवो परिणामिनित्यः--अन्यथान्यथा च परिणममानोऽपि अनुच्छिन्नस्वभावो जगतः ब्रह्यपरिणाम- त्वादेव सत्यत्वम्‌ । कारणसमानसत्ताकं कार्यं तात्त्विकोऽन्यथाभावो वा परिणाम इति लक्षणात्‌ । नारायणी वेदे रमायणे चेव पुराणे भारते तथा। प आदावन्ते च मध्ये च हरिः सवत्र गीयते ॥ इत्यादिमहाभारतवाक्थादिना सर्वोत्कषंवत्प्रतिपादकानां श्ञब्दानां विष्णुपरत्वसमथंनात्‌ । तस्माच्छुतिस्मृतिप्रतिपाद्यं जगत्कारणं विष्णुरेव । स च ब्रह्मनारायणहरिवासुदेवादिशब्देः प्रतिपाद्य इति वष्णवमतमवतारयति भगवानिति । | एेरवयंस्य समग्रस्य धमंस्य यरासः धियः । १० वेराग्यस्याथ मोक्षस्य षण्णां भग इतीद्धना ॥ इत्युक्तषड्गुणपरिपणंः यस्माद्यं सवं देवा नमन्ति मुमुक्षवो ब्रह्मवादिनर्चे'त्यादिशतिप्रति- पादिद । वासुदेवः वसन्ति सर्वाणि भूतानि यस्मिन्निति वासुः, . स्वसुज्यपरिपाल्यसंहायंसर्वाषिष्टानम्‌, दीव्यतीति देवः स्वप्रकारारूपः स चासौ देवश्चेति वासुदेवः 'सवंतः पयति सवंत: श्युणोती "त्युपक्रम्य यमप्येति भुवनमित्यादिनूसिहतापिन्यादयुक्तः ईदवरः सवंभूतमियन्ता । १५ भीषास्माद्वातः पवते भीषोदेति सूयः । भीषास्मादग्निदचेन्द्रदच मत्युर्धावति पञ्चमः ।। इतिश्रुतिप्रतिपादितः । जगत्कारणं जगदुपादानं निमित्तं च यस्मात्‌ स्वमहिम्ना `सर्वान्लोका- न्सर्वान्देवान्सर्वानात्मनः सर्वाणि भूतानि विरामयत्यजः संसुजति वासयती 'तिश्रुतिभ्य इति भावः | जीवः सवंजीवाभिमानी, मनः सवंमनोभिमानी, अहङ्कारः सर्वाहिङ्काराभिमानी । तेन-च्रह्मणो २० जगज्जीवादिकारणत्वेन । अत्यन्तामेद इति । मेदामेदौ कालभेदेन स्त इति भावः । यदाहु- आगमुक्तभेद एव स्याज्जीवस्य च परस्य च| मुक्तस्य तु न भेदोस्ति मेदहेतोरभावतः ॥ इति वष्णवमतनिष्कषं; । एतदपि जेना न सहन्ते । तथाहि शिवविष्ण्वादिशब्दानां दुदधनुद्ध- सच्चिदानन्देकमात्रपरत्वात्‌ । तत्र पदार्थो द्विविधः, आत्माऽनात्मा च । तत्रानात्मा देहेन्द्रियादि: स्फुट २५ एव । आत्मा तु त्रिविधः, परमात्मा अन्तरात्मा बहिरात्मा चेति । तत्र परमात्मा सच्चिदानन्दघनः शुद्धो बुद्धोऽ्बाह्यो ` ब्रह्मविष्णुशिवादिपदव्यपदेर्यो निर्गुणः । अन्तरात्मा तु परमानन्दानुभविता ` सर्वोप्याधिकारिकवगंः आस्तिकनास्तिकग्रन्थेषु प्रसिद्धो व्यासः जिनादिः। बहिरात्मा तु देहाभिमानी कमेवरागः शरीरपरिणामः सावयव इति । सोयमात्मभेदो जगच्च प्रलये ब्रह्मानन्यत्वं प्राप्य सगकाले ब्रह्मण एव प्रादुभंवतीति ब्रहीव सवस्य परिणामीति जैनमतमवता रयति-परिणामोति । एतावन्मात्र- ३० मादाय मूले जेनत्रिदण्डिनो रेकमत्येन निर्देशः । समुद्रस्य तर ङ्गादिवदब्रह्मण एव सव॑ंपरिणाम इति २९४ न्यायरत्नावलोयुतसिद्धान्तबिन्दौ मिञ्नाभिम इति जनाः त्रिदण्डिन । नास्ति सर्व्ञतवादयुपेतं बरह्म | आम्नायस्य क्रियार्थ- परत्वेन तत्र॒ तात्पयामावात्‌ । किन्तु वाग्धेन्वादिवत्सवंज्ञत्वादिदृ्टया जगत्कारणं परमाण्वादि जीवो वा उपास्य इति मीमांसकाः । अस्ति नित्यज्ञानादिमानीशरः सर्वज्ञः यदयमात्मा इत्यादिश्रुतयः भेदमादाय "यो विज्ञाने तिष्ठन्‌, यः पृथिव्यां तिष्ठन्‌' इत्यादिश्रुतयः प्रवततन्ते । तत्तवज्ञानकमंभ्यां भेदस्य लिद्धंरारीरस्य च निवृत्तिर्मोक्ष इति भावः । सव॑ज्ञत्वादीति । सवंज्ञत्वजगत्कारणत्वादीत्यथः । आम्नायस्य--यतो वेत्यादिश्रुतेः । क्रियायंपरत्वेन--उपासना- विधिपरत्वेन । तत्र-सवंज्ञत्वादिमति । तात्पर्याभावात्‌-अवान्तरतात्पयंस्याभावात्‌ । वाग्घेन्वादिवत्‌- धेन्वादिदृष्टया वागादेरिव । जगत्कारणं-सवंकायं प्रयोजकम्‌ । अथ परमाण्वादौ ज्ञानं तत्र सवं- विषयत्वमित्यारोपद्रये गौरवादाह-जीवो वेति । जगत्कारणमित्यनुषज्यते ! अदृष्टजननद्वारा जगतप्रयोजक इत्यथंः । उपास्य इति । तथा च यतो वे'त्यादिश्ुतेः यतः परमाण्वदृष्टादेजीवाद्रा जगदुत्पत्त्यादिकं तत्‌ सवंज्ञत्वादिृ्टया उपासीतेत्यथं इति भावः । अस्तीत्यादि । 'भद्यकायं स्वोपा- नारायणी | दाभ्यामपि प्रतिपादनादिति दिक्‌ । परिणामिनित्यः जगज्जीवात्मना परिणममानोऽपि अनुच्छिन्न- स्वरूपः, जगतो ब्रह्मपरिणामत्वादेव सत्यत्वं सदुपादानकस्य सत्यत्वनियमात्‌ कारणसमसत्ताकोऽन्यथा- भावः परिणाम इति लक्षणाच्चेति भावः । भिन्लाभिन्न इति । कायंरूपेण भिन्नः कारणरूपेणाऽभिन्न इत्यथः । तदुक्तम्‌- कायर्पेण नानात्वमभेदः कारणात्मना । हेमात्मना यथाऽभेदः कुण्डलाद्यात्मना भिदा ॥ इति । तथा च जीवेन जगता च सह भेदाभेदयोः सत्त्वाद्‌ भेदवार्तापि तत्र तत्र परस्परम- विरोधेनैव प्रमाणमिति तेषामभिप्रायः । परन्तु राभानुजेन मकाराथंस्य जीवकोटो प्रवेशाङ्गीकारा- ज्जीवपरमात्मनोः पितापुत्रन्यायेनैवाभेदाद्धीकाराच्च जेनादप्यपकर्षो ज्ञातव्यः । “मकारेण पर ब्रह्मान्विच्छेदि'ति नृसिहतापिन्यादिश्रुतिविरोधात्‌ । अत एव मूले परचादुक्तिः । एतदपि जंमिनीया न सहन्ते तथाहि- परमात्मनि मानाभावात्‌, अनुमानस्य साङख्यायुक्तरीत्या निरासात्‌, उपनिषदां चाथंवादत्वेन स्वाथंपरत्वाभावोत्‌ तत्राप्रमाणत्वात्‌, अतो जगदुपादानं प्रधानं वा परमाणवो वा, निमित्तं च कम॑द्रारा जीव एवेत्यभिप्रायकं जैमिनिमतमवत्तारयत्ति-नास्तीति । आदिपदाज्जग- त्कारणत्वादिधमंपरिग्रहः । आम्नायस्य- वेदस्य क्रियापरत्वेन-फलवद्विधेयाथंतात्पयंकत्वेन । तत्र सिद्धार्थे ब्रह्माणि स्व॑ज्ञत्वादिनाऽभिमते, तात्पर्याभावात्‌- तत्प्रमाशक्तत्वाभावात्‌ । वागधेन्वादिवत्‌- ` घेन्वादिदृ्टया वागादिरिव । आदिपदा“न्मनो ब्रह्य "त्यादिपरिग्रहः । जगत्कारणं -जगदूपादानं निमित्तं वा । परमाष्वादीत्यादिपदात्मधानाहृष्टादिपसिग्रहः। तत्र ज्ञानं सवंविषयकत्वं चेत्यारोपद्वये गौर वादाह--जीवो वेति । जगत्कारणमित्यनुषज्यते ! उपास्य इति । तथाच "यतो वे'त्यादिश्रतेयंतः प्रधानात्परमाणोरहृष्टाज्जीवाद्रा जगदत्पत्तिस्तत्‌ "य: सवंज्ञ' इति भ्रत्यक्तसवंजञत्वदृषटयोपःसीतेति तन्मता भिन्नाभिन्न इति । जीवेन जगता च सह्‌ तस्य भेदाभेदौ । तथा चाभेदमादाय (तत्त्वमसि, इदं सव ५ १५ १५ २० ४. २३० तृतीयश्लोकः पूथिव्यादिकायरिङ्गानुमितिः स च जीवाद्धिञ्न एवेति तािकाः । श्षणिकस्सर्ज्ञ इति ` दानांदिविषयकापरोक्षज्ञानेच्छाकृतिमज्जन्यम्‌ कायत्वात्‌ "घटवत्‌" इत्यनुमानात्‌ ज्ञानादेनित्यत्वे ज्ञानादिमत एकत्वनित्यत्वयोख्व काघवमिति धीसहकृतादीश्वरसिद्धिरित्यथंः । जीवाद्न्नि इति । जीवस्य परमाण्वादिप्रव्यक्षासम्भवेन ताहशज्ञानादिमतो न जीवत्वमिति भावः । क्षणिक इत्यादि । नारायणी मिमतश्रुत्यथं इति संक्षेपः । तदेतत्ताफिका न सहन्ते । "चेत्र पुत्रस्ते जातो मृत'इत्यादौ कार्याथंबोधक- पदं विनापि सिद्धाथंबोधदशंनात्‌, वाक्यमात्रस्य कार्यान्विताथंबोघकत्वानियमात्‌, उपक्रमादिषडविध- लिद्खोपेतत्वादुपनिषदां ब्रह्मपरत्वसमथनाच्च । ब्रह्मा च "यः सवंज्ञ' इत्यादिध्रतेनित्यज्ञानादिमत्‌ श्ञाज्ञे दरा'वित्तिश्नतेजीवाद्धिन्नमिति ताकिकमतमवतारयति--अस्तीति । नित्यज्ञानादिमान्‌-नित्यज्ञा- नेच्छाकृत्याश्रयः, स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया चे'ति श्रुत्या ज्ञानेच्छाकृतीनां नित्यत्वलाभादिति भावः । ईइवर-- सृष्टिस्थित्यन्तकर्ता । तदुपपादकं विरोषणमाहू-- स्ेन्ञ इति । सवंविषयकविशेष- ज्ञानवानित्यथः। स इत्याश्चयप्रत्ययेन ज्ञानाश्रयत्वलाभान्न ज्ञानस्वरूप इति भावः। न च नित्यं विज्ञानमानन्दं ब्रह्मं 'तिशरुत्तिविरोध इति वाच्यम्‌ । तश्र विजानातीति विज्ञानमिति क्तरि ल्युडङ्गी कारेण नित्यज्ञानवत्त्वराभात्‌ । न च तावतापि ज्ञाने कथं नित्यत्वलाभस्तत्र धर्मिण एव नित्यपदा- न्वयादिति. वाच्यम्‌ । विरिष्टान्वयिनोऽसति बाधके विहेषणेप्यन्वयात्‌ । उपनिषदां ब्रह्मपरत्वं व्यवस्थापयिष्यनु तकंतस्तत्सिद्धिमाह-क्षित्यादीति। क्षितिः आदियस्य कमंघुत्या- देस्तत्‌ क्षित्यादि, तदेव कायंरूपं लिङ्गं तेनानुमितः तञ्जञानजन्यानुमितिविषयः। तथाहि क्षितिः सकतुका कायंत्वाद्धटवत्‌' (्रयणुकजनकमाद्यं परमाणुकमं प्रयत्नवज्जन्यं कमंत्वातु सम्मतवत्‌' श्रह्माण्डादिधृति प्रयत्नवज्जन्या धृतित्वाद्वियतिविहङ्खमधुतिवदि'त्याद्यनुमानंनित्यत्वेकत्वकाघवानुगृहीतेनित्येकप्रयत्न- वदीरवरसिद्धिः । जन्यता च यत्र समवायेन कार्यं तत्र विषयतया ज्ञानादिरित्येवं प्रत्यासत्तिनियता घटादौ दृष्टा ग्राह्या । तेन नोक्तरीत्या जीवेन सिद्धसाधनमर्थान्तरं वा, जीवनज्ञानकृत्यादिजन्यताया उक्तप्रत्यासच्यनालिङ्कखितत्वातु समवायेन द्रवणुकाधिकरणे विषयतया जीवज्ञानादेरभावादित्यन्यत्र विस्तरः । स च परमात्मा रिवहररुद्रेशानब्रह्महरिनारायणविष्णुशशब्दादिबोध्यो ह्रिद्रादिमूर्त्यादिभि क्रडन्नपि वस्तुतोऽभिन्न एव श्रीनेव विभक्तांस्त्रीनेवाविभक्तानित्यादिश्रुतेः इति भावः । त्वं जीवादप्यभेदः स्यात्तत्राहु--स चेति। स च परमात्मा जीवात्‌ असवंज्ञचेतनात्‌ भिन्न एव कालत्रया- बाधितभेदवानित्यथंः । एवेत्यनेन तत्तवज्ञानादृध्वं मप्यभेदो नास्तीति ज्ञापितम्‌ । चातुर्मास्यमध्यपवंणो- द्योः प्रणयन्ती'ति वाक्येन चोदकप्राप्तप्रणयनविलक्षणाग्निप्रणयनस्येव द्रा सुपर्णे'त्युपक्रम्य मध्ये अनरदनन्नन्यः' “अन्यमीशमि'त्यायस्य निरञ्जनः परमं साम्यमुपेती"त्युपसंहारवाक्येनेव प्रत्यक्षादि परमाणप्राप्तव्यावहारिकभेदविलक्षणत्रिकालाबाध्यापुवंभेदस्य प्राप्तेरिति ताकिकमतनिष्कषेः । तदेतद्‌ बोद्धा न सहन्ते । तथाहि--वित्तिवेययोः सहोपलम्भात्‌ विज्ञानव्यतिरेकेण वस्तुनोऽभावात्‌ न पर- मात्मा विज्ञानाश्चयो न वा जगत्कर्ता किन्तु सत्त्वेन प्रतिक्षणविनाशिनिरुपप्लवालयविज्ञानप्रवाह एव सकलप्रवृत्तिविज्ञानविषयकः परमात्मेति योगाचारमतमवतारयति- क्षणिक इति। द्वितीयक्षणविनासी त्यथः । अथंक्रियाऽकारित्वात्‌ चरमशाब्दवदिति भावः । सवंज्ञः प्रवृत्तिविज्ञानरूपयावदथंविषयकनिर २९५ १७ १५ २० २५ ३० २९६ | न्यायरतनावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ सौगताः । क्ठेशकमे विपाकाश्षयेरपरागरष्टो नि्यज्ञानरूपः प्रधानांश्ञस्वगुणप्रतिफलित- तया सवेज्ञः संसारिविरक्षण एवेति पातन्जलाः। अद्ितीयपरमानन्द एव बह्म । तच्च जगत्सवं क्षणिकं दुःखं मिथ्येत्याकारकं रागद्रेषाद्यनुपरक्तं सवं विषयकं यत्‌ क्षणिकं ज्ञानं तत्प्रवाह्‌- रूपमित्यथंः । जीवात्मकज्ञानप्रवाहहेतुज्ञानं क्षणिकमपि न ताहरमिति भावः। क्लेशेत्यादि । अविद्या स्मितारागद्रेषाभिनिवेशाः क्लेशाः । अनित्यारुचिदुःखानात्मसु नित्यशुचिसुखात्मख्यातिरविद्या । दग्दशंनरक्त्योरेकात्मतेवास्मिता आत्मबुद्धयोभंदाग्रहोऽस्मितेत्यथः। कमं-पुण्यपापे । विपाकः-- कमंफलम्‌ जन्मायुर्भोगाः । आशया वासनाः । अपरामृष्ट-जन्यवह्कियमाणः । जीवस्तु निलंपत्वेन तेश्शून्योऽपि तदाश्नयबुद्धया विवेकेनागृह्यमाणत्वात्‌ तद्िरिष्टरूपेण व्यवरह्वियमाणः । ज्ञानरूपः- नित्यचिद्रूषः । प्रधानांदासत्त्वगुणप्रतिफक्ितितया- प्रधाने तदंशेषु तत्कार्येषु त्रिगुणात्मकेषु स॒त्त्वांशे नारायणी पप्लवविज्ञानप्रवाहरूप इत्यथः । संज्ञ इत्याश्रयतया निर्देशस्तु “इह वने तिलका" इतिवत्सन्तान- सन्तानिनो्भेदविवक्षयेति बोध्यम्‌ । तथा च जीवो जगत्सवं दुःखरूपमित्यजानन्सोपप्लवो भवति सवंजञस्तु तथा जानन्‌ रागद्वेषादिना रहितो निरुपप्लव इति नित्यमुक्त इति तन्मतनिष्कषंः । तदेत- त्पातञ्जला न सहन्ते । तथाहि--विज्ञाननित्यत्वकल्पने गौरवान्मानाभावाच्च । अप्रयोजकंत्वेन सत्त्वहेतोः क्षणिकत्वासाधकत्वात्‌ सवेज्ञस्य॑व विज्ञानात्मत्वं च ` "चेत्रमेत्रावि'त्यादिसमूहालम्बने ` चेत्रमेत्रादीनामेक्यापत्तेः । विज्ञानव्यतिरेकेण बाह्यवस्तुनोऽपि आवदयकत्वाच्च । तस्मात्साक्षित्वलूपो- ` पष्टम्भकत्वमात्रेण जगतः कर्ता क्टेशादिभिरसंसुष्टो नित्यविज्ञानस्वरूप एव परमात्मा "विज्ञानमानन्दं ब्रह्य 'ति श्रुतेरिति पातञ्जलमतमवतारयतति-श्लेशेति । क्छेगाः अविद्यास्मितारागद्रेषाभिनिवेशाः कमं धर्माधर्मौ विपाकः फठं सुखदुःखादि, आहया वासना एतैः अपरामृष्टः कालत्रयेप्यसंसुषटः, पुरुषविरोषः निव्येश्वरः नित्यज्ञानस्वरूपः कालत्रयाबाधितज्ञानस्वरूपः । कथं तहि सवंज्ञत्वं तत्राह- प्रधानेति । प्रधानं चांशदच प्रधानांशौ तयोः सत्त्वगुणः प्रधानांशसत्त्वगुणः, सवस्य त्रिगुणात्मकत्वात्‌ अवयवभूतस्तत्र प्रतिफकलिततया--प्रतिनिम्बिततया । तथा च प्रतिबिम्बद्वारकसम्बन्धमादाय तस्य सवंज्ञत्वं जीवस्य तु प्रमाणवृत्तिसापेश्लप्रतिबिम्बद्वारकः सम्बन्ध इति न सावंज्यमिति भावः । अत ` एव तस्माद्‌ भेदमाह-संसारीति । जीवाद्धिन्न इत्यथः । येऽपि केचन व्यासादयः सवंजञास्तेप्युपासना- बलादीर्वरा अतो जीवा एवेति नेश्वरेऽन्तभूता इति पातञ्जलमतनिष्कषंः । तदेतदुपनिष्मतिपाद्याद्वितीयात्मतच्ववि रोधान्नातिरमणीयम्‌ । तथाहि--जीवपरमात्मनोभेदे मानाभावात्‌ । न च नाहमीदवर' इत्यादिप्रत्यक्षं तत्र मानम्‌ । अहु गौर' इत्यादिवद्‌ भ्रमत्वात्‌ । नापि जीवो ब्रह्माणो भिन्न असवंज्ञत्वादित्यायनुमानम्‌, ग्यावहारिकभेदेन सिदढधसाधनात्‌। उपमानं त्वप्रसक्तमेव । नापि द्रा सुपर्णे 'तिश्रुतिः अपूर्वाथंत्वाभावात्‌ । न च निरुक्तरीत्या तथा । ततत्वमस्यादिवाक्यविरोधेन विलक्षणभेदपरत्वायोगात्‌ । न च कि विनिगमकमिति वाच्यम्‌ । निरवकाशत्वस्येव विनिगमकत्वात्‌ । नाप्यथंपत्तिः । वास्तवभेदं विनाऽनुपपत्तेरभावादित्यन्यत्र विस्तरः । तस्माच्छुद्धपरमात्मेव ब्रह्म, तच्च स्वशक्तितारतम्यात्‌ जीवेशादिव्यपदेशाभाग्भवति न तत्र भेदगन्धोऽपीति सकलमतम्‌ ेन्यमद्रतमतम- वतारयति--मद्वितीयेति । अद्वितीयः-सजातीयविजातीयस्वगतभेदश्‌न्यः “एकमेवाद्वितीयमि'ति ` १७ ९१५ २०५ २५ चतुथंदलोकः जीवस्य वास्तवं स्वरूपं मायया च सवज्ञत्वादिवि शिष्टं जगत उपादानं निमित्तं वेति ओपनिषदाः । एवं वादि तिप्रतिपत्तिभिः सन्दिग्धे तत्पदार्थे ओपनिषदपश्षस्य परिरोषेण तन्निणंयायाह भगवान्‌-- न साह्यं न हेवं न तत्पाश्चरात्रं न जनं न मीमांसकादेमेतं बा | विरशिष्टानुभूत्या विश्ुद्रात्मकलत्वात्तदेकोऽवरिष्टषशिवः केवलोऽहम ॥ ४॥ आदिशब्देनानुक्तानां संग्रहः । न तावदचेतनं जगदुषादानम्‌ । (तदेश्षत बहु स्यां प्रजायेयेति ईक्षणपूवकसृष्टिश्रवणात्‌, अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकर- प्रतिविम्बिततया । व्याकरवाणीति चेति । ब्रह,ण इति शेषः । यस्मिन्विज्ञात इत्यादि । यस्मिन्‌ ज्ञाते सर्वं ज्ञातं भवति, तद्रहयत्येव प्रतिज्ञानादित्यथंः । सर्वेषां दर्यानां ब्रहयीव स्वरूपम्‌ । तस्यैव हि नारायणी श्रुतेः । परमानन्द एव- नित्यानन्द एव, नित्यं विज्ञानमानन्दं ब्रह्ये'ति श्रुतेः । न च विजानातीति व्युत्पत्त्या विज्ञानमस्येति व्युत्पत्त्या वा विज्ञानमिति कर्तरि ल्युडद्खीकारेण नित्यज्ञानवत्तवलाभः एव- मानन्दोऽस्यास्तीति मत्वर्थीयाच्प्रत्ययेनानन्दवत््वलाभदच, अन्यथा नपुंसकलि ङ्गानापत्तेरिति वाच्यम्‌ । लि ङ्घव्यत्ययस्य छान्दसत्वेनाप्युपपत्तेः । गुणगुणिभावसम्पादकसमवायादिसम्बन्धस्य प्रथमरलोकन्या- स्याने विस्तरेण निराकृतत्वाच्च । "आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्‌" केवलो निर्गुणश्च चिद्रूप एवाऽ विकारो ह्यपरुब्धा नित्यः शुद्धो बुद्धः परः प्रत्यगेकरस' इत्यादिश्रुतिविरोधापत्तेः । बास्तवमिति उपाधिपरित्यागेन प्राप्यं रूपं ब्रह्मैव सन्तब्रह्माप्येती 'त्यादिश्रुतेः । माययेति । मायाकृतसवंज्ञत्वादि- विरिष्टं 'तदेतत्स्वप्नं मायामात्रमि'ति श्रुतेः । जगद्पादानं रजताद्यात्मना शुक्त्यादिवज्जगदात्मना विवत्तंमानं "यतो वा इमानि भूतानी 'ति श्रतेः । निमित्तं च तदनुकूलेक्षणादिमत्वेन । निमित्तकारणं च 'एतद्धीदं सर्वं साधयती'ति श्रुतेः । ओपनिषदाः--उपनिषत्प्रमाणमात्रप्रधाना वेदान्तिनः । सन्दिग्धे- जगत्कारणं प्रधानं ब्रह वा ? ब्रहम निगुणं सगुणं वा ? निर्गुणमपि भिन्नमभिन्नं वा ? इत्यादि विरोषतः सन्दिग्धे, परिशेषेण-इतरमतनिरासेनौपनिषदपक्षस्य निर्दुष्त्वव्परवस्थापनेन, तन्निणंयाय-तत्पदाथं- निर्चयाय, इ्लोकतस्तन्निरासमाह- न तावदिति । अचेतनं जडं साङ्खयपातञ्जलाम्यां परिकल्पितं स्वतन्त्रं साम्यावस्थोपलक्षित्तं गुणत्रयात्मकं जगदुपादानं जगत्परिणामिकारणम्‌, तत्र हेतुमाह-- तदेलतेति । तदब्रह्म एेक्षत ईक्षणं कृतवत्‌ बहू स्यां प्रजायेय प्रजार्थं नानाविधः स्यामितीक्षणपूवंक- सृष्श्रवणात्‌, ईक्षणकतुकमंकसृष्टिरुतेः ईक्षणं कूलं पिपतिषती "त्यादाविव प्रकृते "तत्तेज रेक्षत' इत्यादाविव च गौणं भविष्यतीत्यत आह-अनेनेति ! अहमितिधीगोचरेण जीवेनात्मना कतुंभोक्तु- स्वरूपात्मना प्रविइय तत्रावि्भूय । नामेति । इदं नामेदं रूपमिति व्यक्तीकरोमि । जीवात्मत्वेति- जीवाभेदकथनात्‌ कारणस्येति दोषः। तथा च न गौणमीक्षणं तत्कर्तृश्चेतनस्य व्यक्तत्वादिति भावः । ` ननु जीवेनात्मनेति तृतीया सहाधथिका । अथवाऽऽत्मशब्दो "ममात्मा भद्रसेन' इतिवत्‌, यद्वा चेतनाचेतन- ` वाची भविष्यति ज्योतिःशब्दस्य क्रतुज्वलनवाचित्ववत्तत्राह-यस्मिन्निति । यस्मिन्पदा्थें विरोषेण ज्ञाते १७ बाणीःति च जीवत्मतन्यपदेशात्‌ः “यस्मिन्विज्ञाते सवमिदं विज्ञातं भवतीति चैक- १० २० २५ ३० ` २९८ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ विज्ञानेन सवं विज्ञानप्रतिज्ञानात्‌ प्रधानज्ञानेन च तदप्रकृतिकानां परुषाणां ज्ञात॒म्षक्य- त्वात्‌, शेतदात्म्यमिदं सवं तत्सत्यं स आत्मा तक्वमसीति च तदभेदस्य नवकृत्व उपदेन्ञात्‌, (तस्माद्रा शतस्मादात्मन आकाशस्सम्भूतः इति च भ्रत्यन्तरादचेतनस्य जगत्कारणत्वे विचित्ररचनान्‌ पपत्तेः, प्रपानमहदादेरप्रामाणिकत्वाच्च, न साङ्कवयसतं साधु । अतात्विकोऽन्यथाभावः प्रपञ्चः । अतः तस्य ज्ञानं सवंस्य स्वरूपन्ञानमिति भावः । ननु प्रधानस्य प्रपञ्च- प्रकृतित्वेन प्रपञ्चाभिन्नत्वात्‌ प्रधानज्ञानं प्रपञ्चाभिन्नस्वरूपन्ञानं तव्राहु-प्रधानज्ञानेनेति । अश्नक्यत्वा- दिति । तथा च सवंपदसङ्कोचापच्या नोक्तरूपः श्रुत्यथं इति भावः । विचित्रेति । यद्यत्‌ विचित्रकायं तच्चेतनकतुंकम्‌ यथा घटरथादिकम्‌ । विचित्रत्वं प्रकृते सावयवत्वम्‌ । वायुक्रियादेश्चेतनाकतृकत्वेन निश्चयात्‌ तद्विशेषणम्‌ । प्रधानमहदादेः-ईदव रानधिष्ठितस्य साह्भुयाभिमतप्रधानदेः । पूराण- भारतादावुक्तं प्रधानादिकं त्वीश्वराधिष्ठि्तं मिथ्याभूतं श्रुत्यादिसिद्धत्वात्‌ प्रामाणिकमेव । “मायां लु प्रकृति विद्यान्मायिनं तु महेरवरम्‌, तदैक्षत बहुस्यां प्रजायेयेति, सोऽकामयर्तेत्यादिरुत्युक्तमायेक्षण- कामनानामीइवरीयाणां प्रधानमहदहङ्कारशब्देः पुराणादावुक्तत्वात्‌, अपञ्चीकृतभूतानामेव तन्मात्र- त्वेनो्तत्वाच्च । महदादेरित्यादिपदेन पृथिव्यादीनां सुखाद्यात्मकत्वेन हेतुना सुखादिपरिणामयोग्यस्य नारायणी सवंमिदं परिह्यसानं तन्मात्रसत्ताकमिति विशेषतो ज्ञातं भवति तत्कारणमिति कारणविज्ञानेन सवं- विषयकनज्ञानादित्यथंः । स्यात्कारणविज्ञानेन कायस्य विज्ञानं प्रतिज्ञातं ब्रह्मसिद्धिस्तु कुतस्तत्राह-प्रधा- नेति । तदप्रकृतिकानां-प्रधानाकारणकानां चेतनात्मकप्रतिविम्बानामचेततनकायंत्वायोगादिति भावः । अश्ञक्यत्वादिति । तथा च प्रधानकारणतापक्षे सवंमिदं विज्ञातं भवती"ति श्रुतिविरोघप्रसङ्ख इति भावः । सवं विज्ञानप्रतिज्ञाया ब्रह्मपरतां व्रढयिष्यन्नाह॒-एेतदात्म्यमिति । एेतदात्म्यस्वरूपं कारणात्मकमिदं सवं तत्कारणं सत्यं त्रिकालाबाध्यं स॒ कारणपदाथं एव आत्मा जगत्फलभोक्ता । स एव यदि भोक्ता तहि जीवस्य का गतिस्तत्राहु-तच्वमसीति । त्वं जीवस्तदुब्रह्य कारणात्मना प्रतिपादितमित्यथः । असिपदं त्वत्र सामानाधिकरण्यमर्यादया प्राप्तस्य दाढर्चयिति न व्यथंमिति दिक्‌। न केवलं छान्दोग्यश्रुतावेव ब्रह्म जगत्कारणत्वेन प्रतिपाद्यते किन्तु तत्तिरीयेऽपीत्याह्-तस्माद्रेति । वे निश्चयेन; तस्मात्परमात्मन: एतस्माज्जीवात्‌ आत्मनः अनात्मनामधिष्ठानभूतात्‌ जीवपरमात्मनोर- भेदरूपाखण्डार्थात्सच्चिदानन्दादिति यावत्‌, आकाशः शब्दगुणः सम्भूतः उत्पन्नः, वायुः शब्दस्पशं- गुणः, तेजः शब्दस्परंरूपगुणम्‌, आपः शब्दस्पशंरूपरसवत्त्यः पृथिवी शब्दस्पशंरूपरसगन्धवती । श्रुतिविरोधं प्रददयं तकविरोधमाह्‌--अचेतनस्ये ति । जडस्य प्रधानस्येत्यथंः । विचित्रेति । गिरिनदी- समुद्रादिसन्निवेशकरणस्यानुपपत्तेः अचेतनस्य चेत्तनाधिष्टानं दिना स्वत्त प्रवृत्ययोगादिति भावः। मास्तु निरीइवरसाद्कु्ं सेश्वरसाङ्कुयं तु स्प्ादेव ए्रवत्तंकचेतनाद्खीका रादित्यत आह्-प्रधानेवि । उभयसाङ्कवोक्तप्रधानमहदादेरित्यथंः । अप्रामाणिकत्वात्‌-प्रमाणागोचरत्वात्‌ । न साङ्कयमततं साधु सवंस्यापि कायंस्य सुखदुःखात्मकतया प्रतीतेः, सुखादीनां च सत्त्वाद्यात्मकत्वात्‌ सत्त्वादिगुणत्रयकायंमेव १५ १५ ९५ २३५ [व ~ 1" वा" चतुथ््लोकः एवं पाञ्चुपतमतं पाश्चरात्रिकं जेनं त्रेदण्डं च मतं श्रतियुक्तिबाधितत्वादयुक्तम्‌ । नच विधिशेषत्वाच्छरतिनं ब्रहध्र तिषादयतीति मीमां सकमतं युक्तम्‌ । असिद्धत्वाद्िधिष्ेषत्वस्य । न चाथेवादाधिकरणन्यायाद्विधिरषेषत्वम्‌ । वैषम्यात्‌ । खतःश्रयोजनवदर्थाप्रतिपादकानां वायुं क्षेपिष्ठा देवतेश्येवमादीनां स्वाध्यायविधिग्रहणान्यथानुपपच्या प्रयोजनवदथंपरत्व त्रिगुणात्मककारणस्यानुमानमप्यप्रामाणिकम्‌, हित्वसिद्धेः। आन्तरं हि सुखादिकं न पृथिव्यादिरूपम्‌ । एवमित्यादि । पारुपतमत्तं तत्त्वमस्यादिश्रत्या ओौपाधिकभेदेन व्यवहारभेदसिद्धेः वास्तवभेदो व्यथं इत्यादियुक्त्या च बाधितम्‌ | पाञ्चरात्रमतेऽपि जीदानां जन्मादिकं अजो नित्य" इत्यादिश्रत्या कृत- हानाकृताभ्यागमप्रसद्कादियुक्त्या च बाधितम्‌ । जेनत्रिदण्डिनोमंतं "कूटस्थमचलं “एतद्रे तदक्षर मित्यादिभ्रुत्या परिणामित्वेन जन्मनाशायापत्तियुक्त्या च॒ वाधितमित्य्ंः । साद्भुयादिमतेषु श्ुत्यादिबाधितत्वोक्त्या मीमां सकमतेऽपि तदुक्तमेव, तथापि तत्राधिकांशमाद ङ्य निषेधति-न चेत्यादि । तत्त्वमस्यादिशरुतिः विहितक्रियाकर्तस्स्तुत्तिपरत्वात्‌ न ब्रह्मजीवेक्यपरेत्यथं; । असिद्धत्वात्‌- तत्त्वमस्यादिश्रुत्यवृत्तित्वात्‌ । दिधिशेषत्वस्य-विहितक्रियाकतृंस्तुत्तिपरत्वस्य । स्वतः-विधिवाक्येक- वाक्यतां विना । प्रयोजनवदर्थे ति । पृरुषाभिलषितस्वर्गादिसंसृ्ा्थैत्यथैः । स्वाध्यायविधिग्रहणेति । नारायणी सवेमिति मतं न साधीयः । पुथिव्यादोनामान्तरसुखाद्यात्मकत्वाऽयोगात्कल्पनाबीजाभावादिति भावः । अजामेकामि त्यादिश्रृतयस्तुं परमात्माधिष्ठितामिवंचीयमायापरा इति न कोऽपि विरोध इति दिक्‌ | एवमित्यादि । ` पाञुपतमतं तत्त्वमस्यादिश्रुत्या ओौपाधिकमेदेनोपास्योपासकभावसिद्धेर्वा स्तवभेदकल्पनं व्यथंमिति युक्त्या च बाधितम्‌ । पश्वरात्रमतेऽपि जीवस्य जन्यत्वोक्तिः अजो नित्य' इत्यादिश्रत्या कृतहान्यकृताभ्यागमप्रसङ्ध्ुक्त्या च बाधिता । जेनत्रिदण्डिनोमतमपि “कूटस्थम- चल ध्रुवम्‌" “एतद्रे तदक्षरं गागि ब्राह्मणा अभिवदन्त्यस्थलमनण्वह्स्वमि'त्यादिश्रुत्या, परिणा- मित्वे कृत्स्ततदेकदेशविकल्पादिग्रसङ्खयुक्त्या च॒ बाधितमतोऽसम्यगेवेत्यथंः । साद्कयादिमतेषु शरुतियुक्तिबाधितत्वोक्त्या मीम;सकमतेऽपि तद्क्तमेव तथापि तत्रान्यदाश ङ्कु निषेधति-न चेति । विधिरोषत्वात्‌--विहितक्रियाकतंस्तुतिपरत्वात्‌, श्रुतिः--तत्त्वमस्यादिश्रुतिः, न ब्रह्य प्रतिपादयति- न ब्रहमागोचरप्रमां जनयति । तत्र तात्पर्याभावादिति भावः । असिद्धत्वात्‌-तत्त्व मस्यादिव्यावृत्तत्वात्‌, विधिशेषत्वस्य-विदहितक्रियाकतुंस्तुतिपरत्वस्य । नन्देनुष्ठारोपयोग्यर्थावबोधभाव्यक स्वाध्यायोऽध्येतव्य ' पिषठे १, जं इति स्वाध्यायविधिदिःषयत्वान्यथानपप्या 'ततत्वमसी 'त्यादिवाक्यानां 'वायुवे क्षेपिष्ठे'त्या्यथं- वादानामिव विध्यपेक्चिततभारास्टःपरत्वेनेव प्रमाण्यमित्यभिप्रायशाथंवादाभिकूरणन्यायेन विधिदहोषत्व- ` मादाडक्य निषेधति-न चेति \ अथेवादाधिकरणन्यायात्‌-'यजेत्त स्वगंकाम' इत्यादिविधिविहिताथें पुरुषं प्रवत॑यितु प्राशस्त्यज्ञानमपेक्षते प्रारस्त्यज्ञानं च सिद्धाथंबोधकाथं वादादिभ्य इति विधेयाथं- वादसाकाङक्ना अथंवादा अपि सिद्धमथं वदन्तः स्वाध्यायविध्यापादितप्रयोजनवत््वलाभाय विधि- साकाङ्क्षा इति दिष्यध [दयौः क्यिकवाक्यत्वमित्यथंवादाधिकरणन्यायात्‌ । वेषम्यमुपपादयति-- ल्वत इति । विध्येकवाक्यतां विः । प्रयोजनेति-पुरुषाभिलषितस्वर्गादिसंसृष्टा्थाप्रतिपादकानाम्‌ । स्वाध्याय इति । स्दाध्यायो-ध्येनव्य इति प्रयोजनवदथंज्ञानमुदिश्य स्वाध्यायाध्ययनस्य विघायकं यद्वाक्यं तद्विषयत्वस्य प्रयोजनवदथेपरत्वं विनानुपपत्तेरित्यथंः। ९.९. ५ १५ १५ २० २५ २३० ३०० न्यायरत्नावलीयुतसिद्धात्तबिन्दौ कल्पनीये श्षब्दभावनेतिकतेग्यतांशसाकाङक्षस्य विधेः सम्प्रदानमृतदेवतादिस्तुतिद्रारेण तदंशषपूरकत्वाज्ष्टाश्वदग्धरथन्यायेन तदुभयेकवाक्यतेत्यथंवादाधिकरणे निर्णीतम्‌ । स्वाध्यायोऽध्येततव्य' इति प्रयोजनवदथंज्ञानमुहिश्य स्ववेदाध्ययनस्य विधायकं यद्वाक्यं तद्विषयत्वे त्यथ: । शब्दभावनेतिकतेन्यतांशसाकाङक्षस्येति । अंशत्रयविरिष्टाथंभावनारूपसाध्यस्य, विधिपदे दच्दभावनावाचकत्वधीरूपस्पर साधनस्य च, लन्धत्वेन साध्यसाधननिराकाङक्षशब्दभावनाया इति- ५ कतंव्यतासाकाङक्षत्वात्‌ तद्बोधकत्वेन तत्साकाङक्षस्येत्यथं; । विधेः-विधिवाक्यस्य । विहितां पुरुषं प्रवततंयन्ती प्रवततंनारूपा शब्दभावना विहितार्थे पुरुषस्य प्राशस्त्यधीरूपां स्वस्येत्तिकतन्यतां माकाडक्षत इति भावः। सम्प्रदानभरूतदेवतास्तुतिद्रारेणेति । त्यागकालोच्चायं माणचतुध्यंन्तपदाथंस्य प्रारस्त्यधीजननद्रारेत्यथंः । तद शपूरकलत्वात्‌ दाब्दभावनायामुक्तधीरूपेतिकत्तव्यताया अन्वयनोधक- त्वात्‌ । अथवादा प्रयोजनवदथकत्वस्य आवरयकत्वात्‌ विधिवाक्यापेक्षितप्राशस्त्ये लक्षणास्वीकारात्‌ १० प्रयोजनवहेवताप्राशस्त्यादिबोघनद्वारा तत्र प्रारास्त्यादिबोधकत्वं प्रशस्तदेवताकत्वात्‌ प्रशस्तं कमत बोधोत्पत्या ताहृशबोधस्य शाब्दभावनायामन्वयबोधकत्वमिति समुदितोऽथः। शब्दभावनायामितिकतव्यतात्वेन प्राह्स्यज्ञानान्वये विचारः तनु जान्दभावनायामितिकतंव्यतात्वेन प्राश॑स्त्यज्ञानस्यान्वयबोध इति यदुक्तं तन्न युक्तम्‌ । प्रवृत्तिभावनात्वेन रूपेणाख्यातादूपस्थापितशब्दभावना नेतिकतंव्यतामाकाडश्षते। क तंब्यत्वेनावगतस्य १५ व्यापारस्येव तथात्वात्‌ । अत एव पचतीत्यादौ नाथंभावनापीतिकत्तव्यतापेक्षा । °शाब्दभावनानन्वि- तत्त्वेन तस्याः कतंव्यत्वाज्ञानात्‌ । अत एवं अध्ययनविधिकल्प्ये लिङ्पुरुषं प्रवतंयेदिति विधौ लिड निष्ठव्यापारस्य शाब्दभावनारूपस्य शाब्दभावनान्तरविषयत्वेन ज्ञेयत्वात्‌ कतंन्यत्वेन ज्ञानादिति- कृतंव्यतात्वेन तत्र प्रारस्त्यज्ञानस्यान्वयः । तत्रापि न साधनत्वेन अथंवादानां विनियोगः । किञ्च | (स्वगंकामो यजेते'त्यादौ प्रारस्त्यज्ञानस्य, लिडमदिपदज्लक्तिज्ञानस्य च पदानुपस्थितस्य कथं शाब्द- २० भावनायामितिकतंव्यतात्वेन करणत्वेन चान्वयः ? इति चेत्‌ । अत्रोच्यते, प्रवृत्तिभावनात्वेनेत्यादिकं यदुक्तं त्क वातिकादिमलग्रन्थमृलक युक्तिमात्रमूखकंवा ? नान्त्यः भावनात्वेन स्पेणाख्यातोपस्थाप्यत्वस्य शाब्दभावनाद्वयेऽपि तुल्यत्वेनांशत्रयाकाङ्क्नाया युक्ति- सिद्धत्वात्‌ । न च प्रवततनात्वेनोपस्थितभावनायाः प्रवृत्तिभवनःनुकूकव्यापारत्वरूपप्रवततंनात्वस्य ज्ञातत्वेन न भाग्याकाङ्क्षेति वाच्यम्‌। प्रवृत्तिमात्रस्य भाव्यत्वेन निदिचतेपि पुरुषाथंविशेषरूपभाव्यादि २५ विरोषितरूपेण प्रवृत्तेर्भाव्यतया आकाङक्लासम्भवात्‌ किमर्थं प्रवतंयतीति। तथा च भावनाया भवितरीवं करणेऽप्याकाङ्क्षायाः स्वारसिकत्वात्‌, करणविशेषस्य उपकारकविशेषस्ाकाड्षत्वात्‌, इतिकतंव्यता- काङ्क्षया: पचतीत्यादावपि आवश्यकत्वात्‌, तस्याः कतंव्यत्वेन धीनं प्रयोजिका । अत एव भावार्था- धिकरणे- अस्त्यादावपि धर्म्ये भाव्येऽस्त्येव हि भावना । | ३० १. शाब्दमावनान्विनव्येन `¦स्याः कत्तंव्यत्वाज्ञानादिति धा० | इत्यादिवातिकंग्रन्थे घटो भविष्यतीत्यादावपि भावना प्रतीयते । यस्यार्चांशत्रयं भवनेनैव प्रपूयते । घटस्य भवनं भाव्यम्‌, कपालस्य ›तत्करणत्वम्‌, कपालावयवस्य तदितिकतंव्यतात्व- मित्युक्तम्‌ । न्यायसुधायां च अंशत्रयं विना भावनाया नैराकाङ्क्षयाभावात्‌ भवनेनैव तप्पूयंत इत्यक्तम्‌ । नाद्यः । अथंवादाधिकरणीयवातिकादौ भवत््रतिकृलस्यैवोक्तत्वात्‌ । तथा टहि- तेन सवषां मन्त्रादीनां भावनान्तगंत्तिरुपपन्ना । यत्तु अथेवादानां भावनाशात्रयानन्तःपातित्वात्‌ अग्रहण- मित्युक्तम्‌ । अत्रोच्यते । सत्यमनन्तग॑ततं न गृह्यते । अस्ति त्वन्तगंततिः । कथम्‌ ? लिडादियुक्तेषु वाव्येषु ढे भावने प्रतीयेते । तत्रार्थात्मिकयाथंवादा न गृह्यन्ते, शब्दात्मिकया तु ग्रहीष्यन्ते । सा ह्येवं प्रवतंते लिड. पुरुषं प्रवतयेदि'ति । केनेत्यपेक्षायां प्रेरणाज्ञानेन, प्रेरणायां शिडपदशक्तिज्ञानेन वा । कथ- मिति ? प्राशस्त्यज्ञानोपकरतेन तेनेव । प्राशस्त्यज्ञाने साधनपेक्षायां अथंवादेनेतिधीः । कुत एतत्‌ ? बुद्धिपुवंकारिणो हि यावत्‌ प्र्षस्तोऽयमिति नावबुध्यन्ते, तावत्‌ न प्रवत्तन्त इति" । न्यायसुधानु- सारिणी तत्र व्यार्या । भावनान्तगंतिः--भावनापिक्षितांशत्रयसमपंकत्वम्‌ । अनन्तःपातित्वात्‌- ` अनन्तपातिप्राशस्त्यबोधकत्वात्‌ । अग्रहणं--विधिवाक्येकवाक्यत्वाभावः । अनन्तगंतं-भावतांश- त्रयानन्तगंतबोधकम्‌ । न गृह्यते-न विधिवाक्येकवाक्यतापन्नम्‌ । अन्तगंतिः-अर्थवादानां भावनांश- त्रयान्तगंतबोधकत्वम्‌ । लिडदीति-लिङ्लोडादीत्यर्थः । तत्र-लिडादियुक्तसवंवाक्यप्रतीयमानभावनयोमंध्ये । अर्थात्सिकया-पुरुषनिष्ठमावनासामान्येन। शब्दात्मिकया किडदिनिष्ठमावनासामान्येन । ग्रहीष्यन्ते-स्वांशबोघकतया अपेक्षिष्यते। अर्थयते कामयते फलमिव्यर्थः पुरुषः, तदात्मिका भावना । भटरमते धमंघमिणोः समवायास्वीकारेण तादात्म्य स्वीकारात्‌ । एवं शब्दात्मिका लिङः शब्दधमंत्वात्‌ । अर्थवादानां ताहशपिक्षणीयत्वे रअध्ययनविधि- कल्प्यविधिना शब्दभावनांशप्राशस्त्यज्ञाने साघनतया विनियुक्तत्वे हेतुमाह-सा हीत्यादि । सा- शब्दभावनामात्रम्‌ । - हि-पस्मादेवं प्रव॑ते -- वक्ष्यमाणरीत्या मथंवादसाधितप्राशस्त्यज्ञानरूपेति- कतंव्यताविरिष्टरूपेण प्रेरणाविषयत्वेन क्तंव्यतया अध्ययनविधिकल्प्यविधिना ज्ञायते । कृत एतदिति । शब्दभावनायामितिकतंन्यताकाङ्क्ना तद्विषयत्वेन । करणेतिकतेव्यताविरिष्टाथंभावनयेव भावनाज्ञानादेव प्रवृत्तसिद्धेः। अथ भावनान्तरदृष्टान्तेन तस्या अपि सा तथापि प्रेरणाज्ञानं करणं प्रेरणादाक्तिज्ञानमितिकत्तंव्यताऽस्त्विति । तावत्‌ न प्रवतन्त इति । तथाचोक्तविधिना कत्तंव्यत्वेन ज्ञायमानायु करणेतिकत्तव्यताविरिष्टसवंशब्दभावनासु करणांशे साघनाकाङ्क्नायां लिडादिपदस्य. इति- कतंव्यतांरे साधनाकादक्षायामथंवादमात्रस्य विनियोगात्‌ स्वषु विधिवाक्येषु सवंशब्दभावनान्वित- प्राशस्त्यज्ञानम्‌ अथं वादेन कक्तंव्यमिति भावः । एवं च फलस्याविधेयत्वेन साधनेतिकततंव्यता- विरिष्टाथंभावनायामेव विध्यन्वयात्‌, अनुष्ठेयत्वेन प्रा्स्त्यज्ञानपिक्षणात्‌ तस्यामेव अर्थवादेन प्रथमं प्रारस्त्यान्वयवीः ततः पदानुपस्थितायास्तस्था वाक्यायबोधं भानासम्भवादयवादस्यव ज्ञाने लक्षणास्वीकारात्‌ प्राश्षस्त्थान्वितायाः ताहृशभावनाया अथंवादाथंज्ञाने विषयितासम्बन्धेनान्वयात्‌ १. कपालस्य तत्‌-कपाठस्य भवनं करणत्वम्‌ । घटो भविष्यतीत्यत्र भावनायाः साध्यसाधनेतिकतंग्यता- रूपमंशाघ्रयं घटादिमवनेन प्रपूयते । घटमवनेन साध्यम्‌, कपालमवनेन साधनम्‌, कपालिकामवनेनेति- कतंव्यता च प्रपूयंत इति मावः । | २. अध्ययनविधिगृहीतत्वात्‌ अथंवादानां तेषु प्रयोजनवदथेज्ञानसाधनत्वेन विधेयत्वमावश्यकम्‌ । १० १५ २० २५ ३०२ न्थायरत्नावीयुतसिद्धान्तबिन्दौ ताशभावनाविशेष्यकंप्राशस्त्यप्रकारकन्ञानस्य लाभः । नीलस्य वस्त्रविरिष्टचेत्रस्य ज्ञानमित्यादौ वस्त्रविरिष्टचेत्रविशेष्यकनीलप्रकारकन्ञानलाभवत्ततस्तस्य ज्ञानस्येतिकतंग्यतात्वेन प्रेरणायामन्वयः । एवेमथंवादस्य लिडमदेर्वा लाक्षणिकाथंज्ञाने लिड्यंप्ररणाया अन्वयात्‌ प्रेरणाज्ञानस्य करणत्वेन ` तस्यामन्वयः । प्रेरणाराक्तत्वज्ञानस्य करणत्वपक्षे तु प्रेरणायास्स्वशक्तिविषयकत्वसम्बन्धेन ज्ञानेऽ न्वयः । अन्यथा शक्त्यो लक्षणापत्तेः । गीतारिप्पण्यां तु पदानुपस्थितस्यापि ज्ञानदेवक्याथंस्य ५ भानमध्ययनविधिगृहोततात्प्यानुरोधात्‌ । उक्तं हि वातिके उद्धिदधिकरणे-'पदानुपस्थितस्यापि नामधघेयस्यान्वयधीरनुपस्थितविरोषणा विरिष्टधीः न जायते नत्वनभिहितविशेषणेति' । ननु प्रारास्त्यज्ञानस्य नेतिकतंन्यतात्वेन यजेतेत्यादौ प्रेरणास्वन्वयः किन्तु जनकत्वेन, अथं- भावनायां तस्य जनकत्वेन तद्विरिष्टप्रेरणायां जनकत्वसम्भवात्‌ । गुणवादस्त्वित्ति सूत्रस्थवातिके आलभेत प्रशञस्तत्वादित्यन्वयधीप्रकारस्य दशितत्वादित्ि चेन्न । तत्र हि वातिके पञ्चम्या न १० जनकप्वमथंः । 'सत्यमनन्तगंतं न गृह्यते, अस्ति त्वन्तगंति'रित्याचुक्तवातिके भावनांशप्रतिपादकत्वे- नेवाथंवादानां प्रामाण्योक्तेः विध्युत्खातवाददूषणवात्तिकादौ प्रशस्तत्वादित्यस्य राब्दभावनेति- कतंव्यतापरत्वस्य दित्वात्‌ । कुत एतदित्युक्तवातिकव्याख्याने, हित्वधिकरणीये 'याप्यथंवादाकाङ्क्षे- त्यादिवातिकव्याख्याने च न्यायसुधायामितिकतंव्यता ^ त्वेनान्वयस्य स्पष्टमुक्तत्वाच्च किन्तु प्रारस्त्य- जञानज्ञाप्यत्वमेव प्रेरणानिष्ठम्‌ । तथा च प्रेरणाज्ञानस्थ प्राशस्त्यज्ञानोपकायंत्वलाभात्‌ प्रेरणां प्रति १५ करणोपकारकंत्वरूपमितिकतंव्यतात्वं .खन्धमिति सिद्धं नः समीहितम्‌ । न च व्याप्यतया ज्ञापकत्वमेव पञ्चम्यथः, प्राशस्त्यं च व्याप्यतया न ज्ञापकम्‌, न वा तथा ज्ञापकतया बोधेन समीहितसिद्धिरिति वाच्यम्‌ । प्रेरणाज्ञानं प्रत्युपका रकत्वरूपं प्रेरणेतिकततव्यतात्वं बोद्धव्यमिति प्रकृते समीहितम्‌ । तदृप- कारकत्वं च तत्फलप्रवृच्युत्पादकत्वम्‌ं । तथा चेकस्मिन्‌ प्रवृत्तिरूपे फले प्रेरणाज्ञानप्राशस्त्यज्ञानयोः हेतुत्वात्‌, स्वज्ञानजन्यत्वरूपस्वप्रयोज्यत्वसम्बन्घेन प्रवृत्तौ तयोस्सत््वात्‌, प्रवृत्तिनिष्ठेन तादशसम्बन्धेन २० व्याप्यव्यापकभावस्य प्राशस्त्यप्रेरणयोस्सम्भवात्‌ प्रेरणां प्रति तादशब्याप्यतया ज्ञापकत्वस्येतिकततंव्य- तात्वपयंवसितत्वात्‌, तत्प्रतिपादनमस्मत्समोहितम्‌ । किञ्च अस्माच्छब्दादयमर्थो न तु मानान्तरादित्यादिप्रयोगे प्रमाणविधया ज्ञापकत्वस्यापि ` पञ्चम्या बोधनात्‌ व्याप्यविधयेव ज्ञापकत्वं तदथं इति न नियमः । तथा प्रेरणां प्रति तज्ज्ञान- ` सहकारिज्ञानविषयत्वरूपज्ञपकत्वमपि प्राशस्त्यनिष्ठं पञ्चम्यथंः । तस्माद्विधिवाक्यमातरे प्राशस्त्यज्ञानस्य २५ पररणायामितिकततेव्यतात्वेनान्वय इति बातिकादिमूलसिद्धं भवत्येव । भवदेनरोपाध्यायादिप्राचीनग्रन्थेषु कोस्तुभादिनवीनग्रन्थेषु चाथंवादाधिकरणे तथैवोक्तम्‌ । भावनामुख्यविश्ञेष्यकबोधविचारः ननु शब्दभावना मुख्यविरोष्यतया विधिवाक्याथंबोधे भाति, अर्थभावना वा ? आद्ये-- १. कर्तव्यतात्वेन प्राहास्त्यज्ञानान्वयस्य । | ३० वेदान्तवाक्यजन्यज्ञानाच साक्षादेव परमानन्दप्राधिरनिश्सेषदुःखनिवृततिश्च पुरुषार्थो रभ्यते ३०३ भावनेव हि वाक्याथंः सवंत्राख्यातवत्तया । अनेकंगुणजात्यादिकारकार्थानुरल्ञिता ॥ इति तद्मुताधिकरणीयवातिकविरोघः। तत्र हि आख्यातसामान्याथंभूताया नानागुणजात्यादि- कारकविरिष्टाया वाक्यजन्यधीमुख्यविशेष्यत्वरूपवाक्याथंत्वमुक्तम्‌ । न तु शब्दभावना आस्यात- सामान्याथः। न वा जात्यादिकारकविशिष्टा | नान्त्यः । अथंभावनादिकारकेषु राब्दभावनाया विशेष्यत्वस्येवोचितत्वादिति चेत्‌ । अत्रोच्यते । आद्य एव पक्षो युज्यते । न चोक्तवातिकविरोधः। अर्थभावनायाः शब्दभावनां प्रति कमंत्वेन विशेषणत्वेऽपि स्वकारकाणि प्रति विशेष्यत्वस्य वातिकोक्तस्यानपायात्‌ । अत एव श्रधानभावनायामङ्खभावनानामितिकत्तव्यतात्वेनान्वय' इति तन्त्रत्ने एकादशो उक्तम्‌ । अत एव (प्य मृगो धावती "त्यादौ मृगो धावतीति वाक्यार्थस्य दश्चनकमंतया विरेषणत्वमिति महाभाष्ये उक्तम्‌ ताफिकादिभिरपि तादृशविरोषणत्वं स्वीक्रियत एव । एतावांस्तु विरोषः। यद्रेयाकरणसते धावनादि- धात्वथं एव मगादिविशेषितत उक्तवाक्याथः । ताकिकादिमते धावनभावनाविरिषप्रथमान्तनामार्थो मृगादिरेव । मीमांसकमते तु धावनकरणकत्वादिविशिष्टभावनेव, दर्शंनकरणकभावनायामेव तस्यां कमंत्वेन विशेषणत्वमिति । यत्तु प्रेरणायां करणेतिकक्तव्यताधीनं सर्वानुभवसिद्धेति, तन्न । प्रवत्तंक- ज्ञानं विधिवाक्यजन्यमिति हि सवंवादिसिद्धम्‌ । तच्च ज्ञानं मीमांसकमते यागादेः आप्तप्रेरणाविषय- त्वम्‌ इष्टसाधनतां विना अनुपपन्नमित्येवं रीत्या इष्टसाधनताक्षेपद्रा रा प्रवतंकं प्रेरणाविषयकम्‌ । लोके राजगुरवाज्ञादिप्रेरणाज्ञानस्य तादृशप्रवत्तंकतया क्लृप्तत्वात्‌ । ईष्टसाघधनतेव विध्यर्थः न तु प्रेरणेति- वादिनां तत्र सम्मतिस्तु नोपयुज्यते । न हि सवंवादिसम्मतो विध्यर्थोऽस्त्येकः। तथा च प्रवृत्तिभावना- रूपप्रेरणायाः भावनास्वाभाव्येन अंशत्रयान्वयित्वं तन्मते अनुभवारूढमेव । भावनात्वेनोपस्थिते अंश- त्रयान्वयित्वमिति हि वातिकादौ प्रदर्शितम्‌ । तस्मात्साधूक्तं शब्दभावना इतिकततंग्यतांरासाकाङ्क्षेति । प्राशस्त्यस्वरूपनिरूपणम्‌ ननु किमिदं प्राशस्त्यम्‌ ? सगुणत्वं चेत्‌, तस्य एकरूपस्य दुवंचत्वेन अथवादानां नानार्थत्वापत्तेः, तज्ज्ञानस्य प्रवृत्तावनूपयोगाच्चेति चेच । बलवदनिष्टाजनकत्वस्येव प्राशस्त्यरूपत्वात्‌ । ननु अनुष्टान- श्रमरूपानिषटटजनकत्वात्‌ यागादौ तद्रोधनासम्भवः । पापरूपानिष्टजनकत्वाभावस्य तद्रूपत्वे तद्रोधनस्य अप्रसक्तप्रतिषेधापत्तेः । न हि यागादेः पापजनकत्वं प्रसक्तम्‌ । "नेव सपं स्पशेदि'ति लौकिकनिषेधस्य मृत्युरयमित्यादिनिन्दार्थवादविशेषस्य अप्रामाण्यापत्तेः, तेन पापजनकत्वबोघस्यावाच्यत्वादिति चेच । यत्र प्राशस्त्यं बोध्यं तज्जन्येष्टादधिकं यदनिष्टं तदजनकत्वस्य प्रारस्त्यरूपत्वात्‌ । न चैवमपि अप्रसक्तप्रतिषेधापत्तिः। श्रमादिरूपानिष्टजनके यागादौ उक्ताजनकत्वरूपस्य श्रमादिनिष्टे उक्ताधिकत्वा- भावे पयंवसानात्‌ । घटवति" नीलघटो नास्ती 'त्यभावस्य घटनिष्ठनेल्याभावे पयंवसानवत्‌ । उक्ताधि- कत्वं च यागादिजन्येष्टापक्षया बहूत्वं बहुकारुव्यापकत्वं तादृशेष्टसाक्षात्कारविरोधिजातिविरोष- वेत्वादिरूपं च । तदाश्रयजनकत्वज्ञानस्य प्रवृत्तिप्रतिबन्धकत्वात्‌ तदभावकूटमर्थवादेन बोध्यत `इति दिक्‌ । अर्थवादेभ्यः 'तत्त्वमसीत्यादिशरुतेः वेषम्यमाह-बेदान्तेति । विधयः-दर्लादिविधायक- १० १ ० २३० ३०४ न्यायरत्नावलीयुतसिद्ान्तबिन्दौ ` इति निराकाडश्षत्वाननान्यशेषत्वसम्भावना, प्रत्युत षिधय एवे अन्तःकरणशुद्धिदरारा तच्छेषतां भजन्त इति । तस्मात योजनवदबाधिताज्ञातज्ञापकत्वेन वेदान्तानां स्वत एव प्रामाण्याद्स्त्येव अह्मेति न मीमांसकमतसिद्धिः। तार्किकादीनां च मतं (तत्वमस्यहं ब्रह्मास्मि अयमात्मा ब्रह्म सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म त्यादिशुतिबाधितम्‌ । एकमेवाद्वितीयं बह्म नेह नानास्ति किशन इत्यादिभ्रतिाधितं च। भिन्नाभिन्नतं क्षणिकत्वं च अकाञ्च- ` ५ वत्सवेगतश्च नित्यः हत्यादिश्रतिबाधितम्‌ । अत्र सर्वेषां मतस्यासचवे प्रतिज्ञाते विशुद्धात्म- कत्वादिति हेतः । विविकल्पाद्वितीयचेतन्यरूपत्वादित्यथेः। अत्र हेतुः-विरिषटानुभूत्येति। विशिष्टा सविकल्पकान्‌मूतिम्यो व्यावृत्ता या तच्वमस्यादिवाक्यजन्याखण्डानुमृतिस्तये- त्यथः । तेन॒ सवेन्यापकमद्धितीयं परमानन्दबोधरूपं च ब्रह्यति सिद्धम्‌ ॥ ४ ॥ ननु “स य॒ एषोऽणिमाः, “अणोरणीयानिःति अहमणोऽणुतवश्रुतेः अङ्गुष्ठमात्रः १० पुरुषः, आराग्रमात्रो ह्यवरोऽपि दृष्टः इत्यादिशरुतिप्र तिपादिताणुत्वविशिष्टजीवाभिन्त्वाच्च न ब्रह्मणः सर्वव्यापकलत्वमित्याशङ्कय श्रहोवेदमगृतं पुरस्तात्‌ रह्म पर्चादत्रहम दक्षिण तद्चोत्तरेण । अधर्चोध्व च प्रसृतं ब्रह्मैवेदं विश्वमिदं बरिषटम्‌, तदे तद्ब्रह्मापूवंमन- वाक्यानि । शुद्धिद्रारा--वि विदिषन्ति यज्ेनेत्यादिशनुत्या तच्वज्ञानप्रतिबन्धकपापनाशनद्रारा तत्त्व- ज्ञानसाधनत्वेन विहितानां कमंणामुत्पत्तिप्रयोगविधानद्वारा । तच्छेषतां-वेदान्तवाक्योपकारकताम्‌ । - १५ स्वत एव-अन्यरोषतां विना । ब्रह्म-जीवाभिन्नं ब्रह्य । अथवा मास्तु 'तत्त्वमस्यादिश्रुतेः कतंस्तुति- परत्वं ब्रह्माभिन्नत्वेन जीवोपासनापरत्वं तु स्यात्‌ तत्राहुू- तस्मादिति । यथाश्रतवाक्यार्थज्ञानादेव परमपुरुषार्थलाभादित्यर्थः । स्वत एवेति । इत्युपास्वेति पदयोः कल्पनां विनेव । प्रामाण्यात्‌-- प्रामाण्यसम्भवात्‌ । श्रुतहान्यश्रुतकल्पनापत्तेः दष्टदारकेपुरुषार्थसाधनघीपरत्वसम्भवे अदृष्ट्रारा ताटृशघीपरत्वकल्पते गौरवाच्च नोपासनापरत्वमिति भावः| इत्यादिश्रुतीत्यादिना प्रपञ्चमिथ्यात्व- २० बोधकश्रुतिसंग्रहः । भिन्नाभिन्नत्वं प्रपन्चब्रह्मणोः सत्यभेदाभेदौ । क्षणिकत्वं क्षणमात्रस्थायिज्ञान- रूपत्वम्‌, ब्रह्मण इति शेषः । एेतदात्म्यमिद सवं'मिति श्रुतौ एतत्सद्रूपं ब्रह्मैव आत्मा स्वरूपं यस्य, तादृशम्‌ । स्वार्थे ष्यदुप्रत्ययः । तथा च ब्रह्मेव प्रपञ्चस्य स्वरूपं तदन्यन्मिथ्येवेति बोधनात्‌ कत उक्तमेदाभेदाविति। मतस्य-सम्मतत्वस्य । असत्त्वे-ब्रह्मनिष्ठाभावे । ब्रह्मणि पक्षे सवंसम्मतरूपत्वा- भावे साध्ये इति यावत्‌ । ततत्वमस्यादीत्यादिपदेन "एकमेवाद्ितीय'मित्यादिवाक्यस्य द्वितीयाभावादि- २५ विरि ब्रह्मण्यवान्तरतात्पयंस्वीका रादद्वितीयेत्यादिसिद्धेरिति भावः।॥ ४॥ अङ्गुष्ठेत्यादि । अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति । ईशानो भतभव्यस्ये'ति शुत्याऽङ्खृष्ठमात्रशब्दितजीवस्य सवेङ्वरत्वम्‌, (आराग्रमात्रो ह्यवरोऽपि हष्ट' इति श्रुतौ नास्ति परो महान्‌ यस्मात्ताहृशत्वमा राग्रपरिमितस्य जीवस्योक्तम्‌ । आरा-खोहशलाका, अपूर्वं-कारणभूतादि | दून्यम्‌, अनपर-कायभूताकारादिशुन्यम्‌ । अनन्तरमबाह्यम्‌-अन्त रबाह्यशन्यम्‌, अपरिच्छिन्नमिति ३० यावत्‌ । न चोध्वमित्यादि । मयि ऊर्ध्वदिकं येन सम्बन्धेन प्रसक्तं तेन सम्बन्धेन नास्ति । वियद्रयाप- | वष्ठदलोक! परमनन्तरममाहयःमित्याचाः श्रुतयो निविंशेषभेव जहम प्रतिवादयन्तीति पूर्वाक्तमेव द्रटयन्नाह-- न चोध्वं न चाधो न चान्तनं बाह्य न मध्यं न तियंड न पूर्वापरा दिक्‌ । वियदृव्यापकत्वादखण्डेकस्पस्तदेकोऽवशिष्टदिकशिवः केवरोऽ्म्‌ ॥ ५ ॥ वियद्वथापकत्वात्‌, आकाशषवत्स्मतश् नित्यः इति भुतेः। रियतो व्यापकत्वादिवरि वा, न्यायानाकाशान्महतो महीयानित्यादिश्रतेः। जीवस्यापि सकलदेहन्यापि चेतन्योपलन्ध्या महच्वेऽपि उपाधिधर्माध्यासेनाराग्रमात्रत्वाभिधानात्‌, बदधेगणेनात्म- गुणेन चेव द्याराश्रमात्रो ह्यवरोऽपि दृष्टः इति श्रुतेः । ब्रह्मण बरकष्मत्वामिग्रायेण अणुत्वव्यपदेशचात्‌ । शेषमतिरोहिताथम्‌ ॥ ५॥ ननु ब्रह्मणो जगदुपादानत्वादुपादानोपादेययोश्वामेदाद्विचित्रजगदभिनत्वेन ह्मणः दुभखरूपत्वात्‌ न तदभिन्नत्वेन जीवस्य -परमपुरुषाथप्रा्निरित्याशङ्कय ब्रह्मणः स्वप्रकाश्ञ- परमानन्दरूपत्वान्निखिलजगद्भ्रमाधिष्ठानत्वेन कारणत्वव्यपदेश्चादध्यस्तेन च समं सम्बन्धाभावान्न तत्रानथकलेश्ोऽप्यस्तीत्याह-- न शुक्रं न कृष्णं न रक्तः न पीतं न इम्जं न पीनं न हस्वं न दीर्घम्‌ । अस्पं तथा ज्योतिराकारकलत्वात्तदेकोऽवशिष्टरिशवः केवरोऽहम्‌ ॥ ६ ॥ ङन्जम्‌--अणु। पीनं-महत्‌। तेनाणु महत्‌ हस्वं दीपमितिचतुर्विधपरिमाणनिषेधात्‌ १० १५ कत्वात्‌-येन केनापि सम्बन्धेन वियद्यथा सवंत्र व्यापकं तथा तादात्म्येनात्मा । चकाराः विजाती यान्तरस्य सजातीयधमंस्य च निषेधसमुच्चायकाः । तस्मादेकोऽहमित्यथंः । येन केनापि सम्बन्धेन व्यापकत्वमादाय हृष्टान्तत्वे पृथिन्यादेरपि दृष्टान्तत्वसम्भवात्‌ असामञ्जस्यम्‌ । संयोगेन वियद्यथा सवेव्यापकं तथा तादात्म्येनात्मापी्युक्तेऽपि ृष्टान्तासद्धतिः, सवंप्रपञ्चनिषेधरूपस्य साध्यस्य वियति परेणास्वीकारात्‌, ऊर््वादिनिषेधमात्रे साध्ये तदेकः केवलोऽ्हमिति उपसंहा रानुपपत्तिः अतत आह- वियतो व्यापकत्वादिति । भपरिच्छिन्नत्वादित्यथंः । तथा च भेदादिरूपसवंपरिच्छेदाभावस्य सवं- भेदाद्यभावं प्रति हेतुत्वं युक्तमेवेति भावः । सकख्देहव्यापिचेतन्येति । हस्तपादाद्यवच्छेदेन युग- पञ्जायमाननानासुखदुःखादिन्यक्तित्तादात्म्यापन्नचेतन्येत्यथंः । उपाधिधमेति । मनोनिष्ठाराग्रमात्र- त्वेत्यथ: । मनसस्सङ्कोचविकास्रशाकित्वेन कदाचित्तदस्तीत्यथः । बुदधेरित्यादि । आत्मगुणेन अवरः अपरिच्छिन्नोऽपि बुद्धिगुणेनायग्रमात्र इत्यथ: । सूक्ष्मत्वेति । दुविज्ञेयत्वेत्यथंः; ।। ५॥ महदादिवाचकशब्दपूरवं वृत्तित्वेन कुन्जकाब्दस्याणुपरिमाणवाचकत्वमित्याशयेनाह-कुन्म- मण्विति । रूपतादात्म्यस्म रूपाधारत्वस्य च. न शुक्लमित्यादिनेव निषेधसम्भवादाकाङ्क्षिता- १८ २७ २५ २३०६ न्यायरत्नावलीयुत्तसिद्धान्तबिन्दौ द्रम्यत्व प्रतिषेधः । रुप्यत इति रूपं प्रमेयम्‌ । न प्रमेयमरूपम्‌ । सर्वेषामेव द्रन्यगुण कमादिपदा्थानां तत्तद्रा्भ्युपगतानां निषेधः । तथा च श्रुतयः--अस्थूलमनण्वहस्व मदीषैमलोहितमित्याद्या अश्नन्दमस्परशमरूपमव्ययं तथारसं नित्यमगन्धवच्च यत्‌ इत्याद्याश्च स्वानथेशुन्यं परमात्मस्वरूपं प्रतिपादयन्ति । श्रौतस्याप्यथंस्य न्यायेन निर्णयाय हेतुमाह- ज्योतिराकारकत्वादिति । स्वप्रकाशज्ञानरूपत्वेनाप्रमेयत्वाखमरेयत्वे ` षघटादिवज्जडत्वापत्तैः । “एतदप्रमयं धुवमित्यादिभ्रतेरित्यथः ॥ ६ ॥ ननु कस्य ब्रह्ममाव उपदिियते । ब्रह्मणः अब्रहमणो वा १ नान्त्यः । तस्य ¦ जडत्वादसत्वाच । न प्रथमः । उपदेज्नानथंक्यादत्‌ ब्रह्मभावस्य स्वत एव सिद्धत्वात्‌ । जीवस्य स्वतो बह्ममावेऽप्यविद्याव्यवधानं ज्ञानेन निवत्येत इति चेन्न । अविद्यानिवृत्तर- नात्मरूपत्वे देतापततत्रेहणोऽसिद्धिप्रसङ्गात्‌ । तदुक्त' बातिंके-- अन्यावृत्ताननुगतं बस्तु बक्ति भण्यते। ्रह्मार्थो दुरु भोऽतर स्याददितीये सति वस्तुनि ॥ इति । अभिन्नत्वे चोपदेक्ञानथक्यमित्यक्तम्‌ । अत्र॒ परमाथेतः फलाभावममितरेपि कि वा प्रतीतितोऽपि? तत्रा्यमिष्टापच्या परिहरति- न क्ञास्ता न ज्ञास नशशिष्योनकशिक्षानचत्वं न चाहं न चायं प्रपञ्चः। स्वरूपावबोधो विकल्पासहिष्णुस्तदेकोव शिष्टरिशवः केवलोऽहम्‌ ॥ ७ ॥ द्वितीयत्वप्रतिपादनस्य युक्तत्वाच्चाह--रूप्यत इत्यादि । रूप्यते-चिता - मास्यते । प्रमेयं-चिद्धा- स्यम्‌ । द्रव्यादेरिव तद्विरिष्टस्यापि प्रमेयत्ात्‌ प्रमेयभेदोक्त्या द्रव्यादिवेरिष्टयात्यन्ताभाोवोऽपि लभ्यत इत्यारशयेनाह-तेनेत्यादि । निषेधः-मेदात्यन्ताभावयोरूभिः । अस्थूमित्यादौ स्थूलादेर्भेद इवात्यन्ताभावोऽपि बोध्यत इति वक्तुं शक्यते । अस्नेहुमित्यादिवाक्येषस्य भेदबोधपरतवे तत्पुरुष- ¦ त्वेन नपृंसकत्वानुपपत्तेबंहुत्रीह्यावश्यकत्वेन तत्समभिव्याहूारात्‌ अत्यन्ताभावमात्रबोधकत्वम्‌ । अकब्द- मित्यादौ तु नपुंसकत्वात्‌ बहुव्रीहित्वनिणंयेनाद्यन्ताभाव्रबोधकत्वमेवेत्यारयेनाह--अश्यब्दमित्यादि । अप्रमेयत्वात्‌-चिदभास्यत्वात्‌ ॥ ६ ॥ अविद्याव्यवधानम्‌-अविद्यारूपं व्यवधायकम्‌ । द्ेतापत्तेः-सत्यात्मभिन्नस्यापत्तेः । अव्या- वृत्तम्‌-अननुगतम्‌, अनुगतर्धामशून्यम्‌ अनुगतघरमंशू्यं च \; द्वितीये-त्रह्मभिन्ने । सत्ि--सत्ये । परमा्थ॑तः फकाभावं--पारमाथिकत्वरूपेण फलस्याभावम्‌ । प्रतीतितः-प्रातीतिकत्वेन रूपेण । फलाभावमित्यनूषज्यते । अत्र च फलाभावमित्यस्य फलरूपमलीकमित्यथंः । तथा च ज्ञायमानं फलमलीकमिति भावः । एतेन प्रातीतिकफलस्य प्रातीतिकत्वरूपेणाभावस्य सिद्धान्तेऽपि स्वीकारात्‌ प्रचात्तद्दूषणानुपपत्तिरित्यपास्तम्‌ । परमार्थतो नास्तीति । तथा च शास्वरादिसवं प्रपञ्चस्य निषेधात्‌ १५ २० 9 क) सप्तमश्लोकःः शास्ता उपदेशकर्ता गुरुः । शाखशुपदेशकरणम्‌ । शिष्य उपदेश्कमं । शिक्षा उपदेशषक्रिया । त्वं श्रोता, अहं वक्ता, अयं सवेप्रमाणसन्निधापितः प्रपश्चो देहेन्द्रियादिरथं परमाथतो नास्तीत्यथंः । द्वितीयं निराकरोति-खरूपावबोधो विकल्पासदिष्णुरिति । अयमथेः--यद्यप्यविद्यानिवृत्तिरात्माऽनात्मा वेत्यादिविकल्पने किमपि फलं निरूपयितुं न शक्यते, तथापि स्वरूपावबोधो विज्ञानफकमनुभूयते। न चैतत्कथमिति विकल्पनीयम्‌ सवद्वेतोपमर्देन विकल्पासदिष्णुत्वात्‌ । न हि दृष्टेऽनुपपन्नं नाम । तथा च भरुति- न निरोधो न चोत्पत्तिने बुद्धो न च साधकः । न शकने वै शक्त इत्येषा परमाथंता ॥ ब्रह्म वा इदमग्र आसीत्तदात्मानमेवापेदहं ब्रह्मास्मीति तस्मात्तत्सवेमभवदिः परमातवरूपेण ज्ञानफलस्यापि निषेधलाभ इति भावः । द्वितीये प्रातीतिकल्वविदिष्टं फलमली- कमित्यभिप्रायम्‌ । स्वरूपावबोधः--प्रकाशमानपूर्णानन्दरूपः । विज्ञानफलं चरममनोवृत्तिफलत्वेन प्रातीतिकेन विशिष्टम्‌ । तथा च प्रातीतिकमज्ञाननिवृत्तित्वं पूर्णानन्दे प्रकाशमाने जीवन्मुक्तेन कल्पितम्‌ । तद्विरिष्टस्य जन्यतारूपं फलत्वमपि प्रातीतिकम्‌ । तदुक्तं वातिके- निवृत्तिरात्मा मोहस्य ज्ञातत्वेनोपल्लितः । इति भावः । न चेतत्कथमिति । वियदादिसवंद्रेतोपमदंरूपे केवल्ये कल्पितस्य निवृत्तित्व- स्यासम्भवात्सत्यमेव तद्वाच्यम्‌, अन्यथा ह्यविद्येव स्यादिति भावः । विकल्पासहिष्णुत्वात्‌--आत्मनो विकल्पविषयवेशिष्टयस्यासहत्वात्‌ । तथाचोक्तं “ निवृत्तित्वं जीवन्मुक्तिका एवास्ति न तु विदेहुकं- वल्य'' इति नोक्तदोष इति भावः । ननु तत्रापि कि मानम्‌ ? तत्राह--न हीत्यादि। याया प्रमा सा सा समानविषयकाज्ञानतत्परयुक्तवत्कालपृवंत्वसून्यक्षणवृत्तिभंवति, यथा शुक्त्यादिप्रमे'ति नियमे हृष्टे प्रत्यक्षादिसिद्धे हि यस्माद्वैरिष्टयासहत्वमामनो बोधयन्ती सती नानुपपन्ना । ननु नानाज्ञानपक्ष दृष्टान्तसम्भवात्ताहसनियमः प्रत्यक्षादिसिद्धः। ` एकाज्ञानपक्षे तु का गतिः? तत्राहुू-तथा च श्रुतिरिति । तथा विकल्पासहत्वमात्मनो बोधयन्ती सती ज्ञानात्‌ ब्रह्मभावं दशंयति दैतजातं च वारयतीत्यग्रेऽन्वयः। निरोधः नाशः, उत्पत्तिः जन्म, प्रपञ्स्येति शेषः । बुद्धस्तत्त्वदर्शी । साघक श्रवणादिमान्‌ 1 मुक्तः अज्ञाननिवृत्तिमान्‌ | परमाथंतेति भावार्थोऽविवक्षितः । निरोधादिशन्यं परमाथं इत्युक्ते तच्छन्यत्वे विकल्पासहत्वं न लभ्येत, ततस्तथाऽनुक्त्वा इत्येषा परमाथंतेत्युक्तम्‌ | इतिशब्देन तु सवंवेरिष्टयासहु शुद्धं चिद्रूपमुक्तम्‌ । त॑त्‌ सवमभवदिति । स्वं हर्यजातं ब्रह्माभवदित्यथंः । सवंहदयानां ज्ञातब्रह्मभवनं १स्वकाल- पूवंकालवृत्तिभिन्नतया ज्ञातं यत्‌ ब्रह्म तत्तादात्म्यम्‌ । शुक्तौ ज्ञातायां सत्यामारोपित्तं रजतादिकं साऽभवदित्यादौ ताहशरजतादावृक्तमिन्नाया ज्ञातदुक्तेस्तादात्म्यं ब्रध्यते। अत एव ध्यत्र त्वस्य === =-= ^= १. स्वं टृश्यं। १० १५ २०५ २५ ३०८ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ स्याद्या । पूंमपि बह्मस्वरूपस्यैव सतो जीवस्य ज्ञानाद्अहममावं दश्षेयति । सवं च प्रैत वारयति ।॥ ७॥ : सवंमात्मेवाभत्‌ तत्‌ केन कं पश्येत्‌ तत्‌ केन क जिघ्रेदि'त्यादौ सवेहश्यानामात्मभवनमुक्त्वा अर्थात्‌ प्राप्तं तत्त्वज्ञात्मनि स्वकालपुवेवृत्ितासम्बन्धेन हदयादेरत्यन्ताभावमक्षेपाथंककिशब्देन श्रुतिर- नवदति । अस्येति पदस्य तत्त्वसाक्षात्कारवदथंकस्यानुषङ्कात्‌, केमित्यस्यापि विभक्तिव्यत्ययेन लिङ्कव्यत्ययेन चानुषद्कात्‌, को ज्ञाता, कि यथा स्यात्‌ तथा पर्येदित्यथलाभेन तत्त्वसाक्षात्कारव- दात्मस्वरूपे द्रष्टटर्यदशंनतत्साधनानामुक्तसम्बन्धेनात्यन्ताभावबोधः । एवं तत्‌ केन कं जिघ्रेदित्या- दावपि । किच्च "यत्‌ फलं इयाममासीत्‌, तदिदानीं रक्तमेवाभवत्‌, न तुं स्वनिष्ठर्यामतया समकालम्‌, नापि पूवंकालम्‌' इत्यादौ न त्वित्यादिना तदिदानीमित्यादेरर्थानुवादात्‌ तयोस्तुल्याथंकत्वम्‌ । रक्तादिपदस्य रक्तसमकालादिभिन्ने लक्षणास्वीकारेण तदन्ययोगन्यवच्छेदाथंकस्येवकारस्य ताहश- समकालादितादात्स्यव्यवच्छेदबोधकत्वेन च तत्सम्भवः । तथा तत्‌ केने'त्या्यनुवादतुल्याथंकत्वात्‌ “यत्र त्वस्ये"त्यादेरुक्ताथकत्वं स्वीक्रियते । लक्षणया भात्मपदोपस्थापितस्यापि तस्य हृर्यकालपूवंवृत्तिभि्स्यात्मनो भिन्नस्यास्य हक्यकालपूववृत्तितादात्म्य- व्यवच्छेदरूपस्य अन्ययोगन्यवच्छेदस्य एवकारेण बोधसम्भवात्‌ । विशेषणगतेवकारस्यापि शिरोम- ष्यादिभिरप्यन्ययोगव्यवच्छेदबोधकत्वस्वीकारात्‌ । तस्य अयोगन्यवच्छेदबोधकत्वस्वीकारेऽपि दृश्यकालपूवंवृत्तिभिन्नतादात्म्यायोगव्यवच्छेदबोघकत्वसम्भवात्‌ । यत्रेत्यनेनोक्तं तत्त्वसाक्षात्कार- काले हृदयेषु तादशन्यवच्छेदयोस्सत्तवात्‌ । यदि त्वात्मेव विरोष्योऽत्र स्वीक्रियते, अत एव यस्मिन्‌ सर्वाणि भूतान्यात्मेवाभूद्रिजानतः ` इत्यत्राभूदित्येकवचनान्तमिन्यालोच्यते, तदा तादश- भिन्ने भूतपदमेव लाक्षणिकम्‌ । तत्सवंमभवदित्यत्रानुवादाभावेऽप्युक्तवाक्यसमानाथत्वाय ताहशाथ- कंत्वप्रू | सविशेषणे ही"ति न्यायात्‌ ब्रह्यज्ञाने तादृशपूवंकारावृत्तित्वखाभः । एवं “यस्मिन्‌ सर्वाणि भूतान्यात्मेवाभृद्िजानतः । तत्र को मोहः कोक एकत्वमनुपर्यत' इत्यादौ क इत्यादिना एवकारार्थानुवादबलात्‌ ब्रह्यज्ञाने मोहादिपूवंकालावृत्तित्वं एवकारेण बोध्यत इति निर्णीयते । हैत्वथंकरातुप्रत्ययेन पूवंकाक्वृत्तिताघटितहेतुत्वोपस्थापनात्‌ पूवंकालवृत्तितासम्बन्येन मोहा्यभाव- धीसम्भवेन मोहादिकारणद्रेतसच्वे मोहादेरक्ताभावानुपपत्त्या द्रेतवत्कारपूवंकालावृत्तित्वस्य ब्रह्यज्ञाने घीसम्भवः। यथाश्रते साक्षात्सम्बन्धेन मोहादेरभावस्यात्मनि. बोधे जीवन्मुक्ते बाधात्‌ । विवक्षिताथं तु चरमज्ञाने पूव॑ज्ञानहेतुकस्य उक्तकाखावृत्तित्वस्य धीसम्भव इति ध्येयम्‌ । इत्याद्येत्याद्यपदेन ब्रह्मवेद ब्रह्मेव भवती 'त्यादिश्नुतिसङ्ग्रहः। ज्ञानादित्यादि । ज्ञानात्‌ ब्रह्मभावो नाम ज्ञायमान- जीवस्वरूपस्य ब्रहाज्ञानकालपुवत्वरन्यक्षणवृत्तित्वम्‌ । वारयतीत्यत्रापि ज्ञानादित्यनुषज्यते । तथा च ज्ञानस्वरूपं देतवत्काल्पुवंत्वशन्यक्षणवृत्तितया बोघयतीत्यथंः | भथवा ननु प्रातीतिकफल्त्वविरिष्टोहेशेन मुमृक्षृणां सवंत्यागपूवंकं श्रवणादौ प्रवृत््यनुप- पत्तिः । प्रवृत्तिकार एव “आत्मसुखमनादि तस्य फलत्वं प्रातीतिकमि'ति ज्ञानसम्भवेन सिद्धत्वेन ज्ञाते आत्मसुखे इच्छानुदयात्‌, तत्राह--न हीत्यादि । दृष्टे अज्ञानतत्परयुक्तविरोधिमनोवृत्तिविषय- त्वविशिष्टात्मयुखे परमपुरुषाथं उदेश्ये सम्भवति सति श्रवणादौ प्रवृत्त्यादिकःं न ह्यनुपपन्नमित्यथः । आत्मभिन्नस्य स्वंस्यापरमाधत्वेन तद्िरोधित््रमात्माकारवृत्तेयुक्तमित्याशथन "न निरोध! दत्याद्यक्तम्‌ । १० १५ २० २५ अष्टमदर्लोकः नन्वात्मनः स्वप्रकाश्चचेतन्यरूक्तवे सवेदा भासमानत्वेन जाग्रतखप्नसुपुत्यादि व्यवस्था कथम्‌ १ न च भ्रान्त्यैव व्यवस्थेति वाच्यम्‌ । तथा सति सवेस्येव स्वाप्नत्वा- . पत्तिरिति चेन्न । र्षणतस्त्रयाणामपि स्वप्नत्वेऽपि प्रतिभासतोऽविद्याकृतविशेषसम्भवात्‌ असद्विलकछषणत्वेन च सविशेषत्वाद्रयवस्थोपपत्तः। परमाथेतस्तु न कापि न्यवस्थेत्याह- न जाग्रन्न मे स्वप्नको वा सुुषिनं विद्वो न वा (1 ्रा्ञको वा । अविचात्मकत्वाखरयाणां तुरीयस्तदेकोऽवचिष्टर्शिवः केवलोऽदहम्‌ ॥ ८ ॥ अत्र लयक्रमेण पौर्वापयेव्यपदेन्चः। तथा दि-अस्मिन्मते पदार्थो हिषिष द्यं च। अन्येषां वादिपरिकल्यितानां पदार्थानामत्रैवान्तमोवात्‌। तत्र श्क्पदाथंः आत्मा पारमाथिक एकः सवेदेकसूपोऽप्यौपाधिकमेदेन त्रिविधः, श्वरो जीवस्साश्वी ठेति। तत्र शारणी भताज्ञानोपाधिरीश्वरः । अन्तःकरणतत्संस्करावच्छिना्ञानोपदहितो जीवः । प्रपञ्चितं चैत दधस्तात्‌। अविद्याप्रतिबिम्बेश्वरपक्चे बिम्बचेतन्यं साक्षी, बिम्बेश्वरपकष तु मिम्बग्रतिनिम्बुखान्‌ गतगुखस्वरूपवज्जीवेश्वरानगतसर्वानसन्धाव्चेतन्यं साक्षीत्युच्यते । वारतिककारमते त्वीश्वर एव साश्चीति देविध्यमेव जीवेश्वरभेदेन श्छः। तत्रेर्वरोऽपि त्रिविधः। स्वोपाधिभताविद्यागुण त्रयभेदेन विष्णुब्रहुदरमेदात्‌ । कारणीभूतसत्वगुणावच्छिनो विष्णुः पारयिता । कारणी ३०९ १० तस्यामुक्तवि रोधित्वबोधकं ब्रह्य वा' इत्यादिकमित्यादरायेन तदुक्तम्‌ । तदेतत्‌ अस्माभिरेतद्ग्रत्था- दावेवोक्तम्‌ । ७ ॥ श्रान्त्यवेति । यथा स्वप्नमध्ये जाग्रदादिकं भिन्नतया श्रान्त्या कल्पितं तथेत्यथ: । लक्षणतः -आविद्यकत्वादिरूपेण । जयाणामपीति । त्रयमप्येतत्‌ स्वप्नं सुषुप्तं मायामात्रं" 'त्रयस्स्वप्ना' इत्यादिश्रुतिभिरपि तथोक्तम्‌ । तयं जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिरूपम्‌ । एवं त्रय इत्यपि । प्रतिभासतः व्यव- हा रतः । ननु मिथ्याभूतस्य सदन्यत्वेऽपि सविरेषत्वस्वीकारे तच्छब्दस्यापि (शून्यस्यापि) स स्यात्‌ तत्राहु--असदित्यादि । लयक्रमेणेति । जाग्रद्विस्वयोः स्वप्नतेजसयोः तथोस्युषुप्तिप्राज्ञयोखंय इति क्रमसहशक्रमेणेत्यथंः । बिम्बेहवरेत्यादि । यथा बिम्बत्वप्रतिबिम्बत्वोपहितरूपाभ्यां मुखं द्वेधा भिद्यते । दपंणाद्युपाध्यन्तगं तत्वे सत्यौपाधिकपरिच्छेदशून्यत्वे च सति बहिः स्थितस्वरूपकत्वं प्रति- बिम्बत्वेम्‌ । बिम्बस्य वारणायाद्यम्‌ । घटाकाशादिवारणाय द्वितीयम्‌ । दपंणाद्यन्तगंततदवयव- वारणाय तृतीयम्‌ । उपाध्यनन्तगंतत्वे सति उपाध्यन्तगंतरूपाभिन्नबहिःस्थितत्वं बिम्बत्वमिति ` विवेकात्‌ । तथोक्तोपहितमुखद्रयात्‌ शुद्धरूपं मुखं भिद्यते । शुद्धस्योपहितकल्पनाधिष्ठानत्वेन ततो भेदस्यावर्यकत्वात्‌ । तथा च बिम्बत्वप्रतिबिम्बत्वोपहितजीवेरव राभ्यां शुद्धचिदन्या । विशिष्ठके वलयोभदाभेदस्वीकारेण तस्यां तदुभयस्यापि भेदस्वीकारात्‌ तदुभयानूस्यतापि सेति भावः। जवस्यापि कायंभूतमनोगतसत्त्वादिगुणावच्छिन्नत्वेन नत्रातिव्याप्िवारणायाट्-कार णीभूतेति । अकायंभूतेत्यथः । | १५ २० ९५ २३० | | २१० न्यायरतनावकीयुतसिदढान्तबिन्दौ भूतरजउपहितो ब्रह्मा सरष्टा । दिरण्यगमेस्तु महामूतकारणत्वामावाद्‌ न ब्रहम, तथापि स्थूलमतन्तष्टतवात्‌ स्वचिदुबह्मतयुपचयंते । कारणीमूततमउपहितो ररः संहता । एवं चैकस्यैव ॒चतुभजचतमंखपञ्खाचाः पुमाकाराः श्रीमारतीमवान्याचाश्च रू्याकारा क्वचिदिति । स॒वं शरीरी प्रथमः स वे पुरुष उच्यते। ५ आदिकर्ता स भूतानां ब्रह्माग्रे समवत्त॑त । तस्मादेतद्ब्रह्म नामरूपमन्नं च जायते । इत्यादिश्रतौ, रह्म तत्त्वं तपो वेदाः ब्रह्मा विप्रः प्रजापतिः। ` , इत्यादिकोरे चेत्यथंः। एवं चेति । चतुर्भुजादिशरीरकायंपरिपालनादेविष्ण्वादिकतंकत्वं १० चेत्यथः । एकस्यवेति । ननु चतुर्भुनाकारो विष्णोरवतारः, चतुर्मुखाकारो ब्रह्मणः पश्चमुखाकारो रुद्रस्य लक्ष्म्याकारो विष्णोः भारत्याकारो ब्रह्मणः भवान्याकारो सद्रस्येति विशिष्य वक्तव्यम्‌, किमित्ये- कस्येत्युक्तम्‌ ? उच्यते । चतुर्भुजशरीरस्य पालनमेव कायंमिति वक्तुमदाक्यम्‌, देत्यसंहारादिकायंस्य ` दशंनात्‌ । त्स्य देवरक्षणफलकत्वेऽपि तमःकायंत्वेन रुद्रकायंत्वात्‌ । एवं पञ्चमुखशरीरे त्रिपुर- संहा रादितमःकायंस्य जगत्पाकनफकर्कत्वेन विष्णुकायंदशंनात्‌ न रुद्रकायंत्वनिणंयसम्भवः । एवं १५ भवान्यादेः दैत्यादिसंहर्रत्विऽपि पालनरूपविष्णुकायं दशनात्‌ हरि्वशादौ विष्ण्वादिरूपत्वस्य स्पष्टमुक्तत्वाच्च न रुद्रादिरूपत्वनिणंयः। अत॒ एव॒ सरस्वत्यादेरपि पारनादिका्यं पुराणादौ तत्र तत्रोक्तमिति न ब्रहमादिरूपत्वनिणैयः। तस्मात्‌ चतुर्भुजादिक्ञरीरं शद्रादेरपि । एतदभिप्रयेणेव- हरिषूपी महादेवो लिद्धरूपी जनादंनः । । ईषदप्यन्तरं नास्ति भेदकृञ्नरकं व्रजेत्‌ ॥ २० इत्यादि बहल्रारदीयस्थानि, | नामानि तव गोविन्द यानि लोके महान्ति च । तान्येव मम' इत्यादिसहस्रनाममभाष्योदाहूतानि च व चनानि समज्ञसानि । अन्यथा गुणभेदेन मैदसत्त्वात्‌ विष्णुिवादिपदानां शिवविष्ण्वादिनामत्त्वासम्भवाच्चासङ्खतेः । उक्ताभिप्रायादरे तु सत्त्वगुणावच्छिन्नचित इव चतुर्भुजररीरबृत्तिजातिविरोषविरिष्टस्यापि हरिशब्दायत्वात्‌ । अन्यथा २५ श्रुतिपुराणादौ तत्तच्छब्देन तन्मात्रव्यवहारानुपपत्तेः । महादेवशब्दितस्य . तमोऽवच्छिन्नचैतन्यस्य चतुर्भृजररीराभिमानित्वात्‌ महादेवाभिमानविषयस्य किङ्खस्य पालनरूपसतत्वगुणकार्याय जनादंन- शब्दितसत्त्वावच्छिन्नचिद्रूपविष्ण्वभिमानविषयत्वाच्च हरीत्यादे राज्ञस्यम्‌ । चतुभुजशरीरस्येव तदभि- मानिनोस्सत्वतमोऽवच्छिन्नचिद्रूपहरिहरयोरपि हरिनारायणादिशब्दाथत्वान्नामानीत्यादेरप्याञ्जस्यम्‌ । कारणीभूतसत्त्वा्यवच्छिन्नचितां विष्ण्वादिरूपत्वं मेत्रायणीयज्ाखायां श्रूयते--अथ यो ह खड वा ३९. वास्य तामसोंऽशोऽसौ स ब्रह्मचारिणो योभ्यं द्रोऽय यो ह खलु वा वास्य राजसोंऽशोऽसौ स ब्रह्म-. ` चारिणो योऽयं ब्रह्या्थ यो ह खल वा वास्य सात्विकोंऽशोऽसौ स ब्रह्मचारिणो यो यं विष्णुस्स वा एष पुरुषः एकस्त्रिधाभूत' इत्यादि । तत्र दोपिकाव्याख्या । तामसः तमः प्रधानोदाः तमउपाधिको विह्ेषः, हे ब्रहमाचारिणः । एवमग्रेऽपीति । अष्टमद्लोकः तथा भवान्यादीनामपौदव रत्वमाश्वलायनेराम्नायते "अहमेव स्वयमिदं वदामि जुष्टं देवेभिरुत मानुषेभिः । यं कामये तन्तमुग्रं कृणोमि तं ब्रह्माणं तमूर्षि तं सुमेधाम्‌ अहं ख्द्राय धनुरातनोमिब्रह्मदरिषे शरवे हन्त वा उ। अहं जनाय समदं कृणोम्यहं" यावापृथिवी आविवेश । अहं सुवे पितरमस्य मूधन्मम योनि रप्स्वन्तस्समुद्रे । ततोऽवतिष्ठे भुवनानि विद्वोताम्‌ं यां वष्मंणोपस्पुशामि । अहमेव वात इव प्रवाम्यारभमाणा भुवनानि विष्वा । परो दिवा पर एनां पृथिव्ये तावती महिना सम्बभूवे'ति भवान्याः । अहमित्यादि । अंभुणस्य ऋषेः दुहिता वाक्‌ सैव भवान्या अवतारो वेदिकेषु प्रसिद्धेः । सा जगत्कारणतया आत्मानमुक्तवती-अहमेवेदं वदामि कि देवेर्मानुषेश्च रोवितं ब्रह्य यं पुरूषमनु- कम्पितं कामये इच्छामि तमुग्रं सर्वत्करषटं कृणोमि करोमि, ब्रह्माणं खष्टारम्‌ ऋषिमतीन्द्रियाय दिनं सुमेधां सुप्रज्ञं रुद्राय श्दरस्य धनुः आतनोमि ज्यायुक्तं करोमि ब्रह्मद्विषे तब्राह्यणद्रेष्टारं शरवे चारु हिसक हन्त वा उ हन्त वे हन्तुम्‌, उ: पादपूरणाथंः, समदं संग्रामं कृणोमि करोमि, किमथं जनाय मदीयस्त- वादियुक्तजनाय तच्छरीरमाविश्य तदीयजयाय करोमि-यथा कुरुपाण्डवयुद्धे श्रीकृष्णप्रेरितेनार्जुनेन स्तुता तदीयजयाथं संग्रामं कृतवती । यावापुथिवी हृदयमात्रम्‌ आविवेश अन्तर्यामिरूपेण प्रविष्टा, पितरं चुलोकं सूवे प्रसुवे जनयामि, यौः पिते'तिश्नूतेः, अस्य भूलोकस्य मूधंन्‌ मूध्नि समुद्रे ब्रह्मणि मप्सु भूतेषु अन्तर्यामिकारणरूपा मम योनिः यस्यामीक्षणरूपं गर्भं करोमि । मम योनिमंहद्ब्रह्य तस्मिन्‌ गर्भं दधाम्यहम्‌ । इति गीतोक्तः, ततः हेतोः विश्वानि भुवनानि अनुतिष्ठ अनुप्रविश्य विविधं तिष्ठामि, उतत अपि च वर्मणा मायाशरीरेण वात इव अन्याप्रेरिता सती प्रवामि वतं, विवानि भुवनानि जनयन्ती दिवा दलोकस्य एनाः पृथिव्याः अस्याः भूमेः परः परस्तात्‌ महं सम्बभूवेति । एवं श्रत्यन्तरमपि ब्रह्य ह देवेभ्यो विजिग्ये तस्य हं ब्रह्मणो विजये देवा अमहीयन्त त रक्षन्त अस्माकमेवायं विजयोऽस्माकमेवायं महिमेति । तद्धेषां विजज्ञौ तेभ्यो ह प्रादुर्बभूव तन्न व्यजानत किमिदं यक्षमिती'त्यादि “अथेन्द्रमबरूवन्मघवन्नेतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति । तथेति तदभ्यद्रवत्‌ तस्मात्तिरोदधे । स तस्मिन्नेवाकाशे स्व्रियमाजगाम बहुशोभमानामुमां हैमवती" तां होवाच किमेतद्यक्ष- मिति । सा ब्रह्मेति होवाच ब्रह्मणो वा एतद्विजये महीयध्वमिति ततो हैव विदाञ्नकार' इति । तत्रायमयंः -देवासुरयुदधे देवेभ्यः देवानां रक्षणाय देवशरीरेषु प्रविर्यासुरान्विजिग्ये ब्रह्मा- जयत्‌ । ततो देवाः तेन जयेन अमहीयन्त त्तं महिमानं प्राप्तवन्तः अस्माकं अस्मत्कतुक एवायं जयः तत््युक्तमहिमा चेति एेक्न्त मिथ्याभिमानं कृतवन्तः । तदीक्षणं ब्रह्य विजज्ञौ ज्ञातवत्‌ । तेभ्यः तेषां ` मिथ्याभिमाननारायादमुतरूपेण ब्रह्य प्रादुबंभूव । तद्रूपं देवास्सर्वे न व्यजानन्त किमिदं यक्षं पूज्यं वस्तु किमिति । ततो देवा अज्ञात्वा इदम्मघवन्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति । ततः तथेति स्वीकृत्य इन्द्रः तदभ्यद्रवत्‌ तदन्तिके गतः । तस्य स्वस्मिन्‌ मनः प्रणिधानाय तदयक्षमन्तर्धानं गलवत्‌ । ततस्स देवानां परमाप्तेन जगन्मातृरूपेण निजरूपान्तरेण अन्तर्घानस्य तस्मिन्‌ आकारे अवकारो यत्र ब्रह्म प्रदुभूतं तां स्व्रियमुमानामिकां हिमवतो दुहितरमिन्द्र आजगाम, किमेतद्यक्षमिति पृष्टवान्‌ । ततः सा देवानां हितेषिणी तमुवाच ब्रहयोति । ब्रह्मणो जगदीर्वरस्येव एतत्‌, तत्कृत एव असुरविजयः न तु यष्मत्कतुंकः, तत्रैव यूयम्महीयध्वम्‌ । ब्रह्मणः युष्मासु पक्षपातः न त्वसुरेष्विति स्वीयं महिमानं २९१९९ १५. २५ २ 0 २१२ न्यायरतनावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ स्वीकुरुत जयाभिमानें तु न कुरुतेति । अत्र उमादेव्या ईर्वरत्वं स्पष्टम्‌ । अन्यथा देवानामनीदवराणां सवषा यक्नाज्ञानस्य पुवमुक्तत्वात्‌ ब्रह्मविद्याधिष्ठातृत्वेन ईदवरसहवासशीलसत्त्वेऽपि अनीइवरत्वात्‌ यक्षतत्त्वोपदेशकतंत्वासम्भवात्‌ । एवच ईश्वरीं सवभूतानां तामिहोपह्वये श्वियम्‌' इत्यादि लक्ष्म्याः । तस्यास्समुद्रा अधिविक्षरन्ति । तेन जीवन्ति प्रदिशश्चतस्रः । ततः क्षरत्यक्षरं तद्विहवमुपजीवति । प्रणो देवी सरस्वती वाजेभिर्वाजिनीवती । धीनामवित्र्यवतु । इत्यादि सरस्वत्याः । तस्याः वाचः सकाशात्‌ समुद्राः मेघाः नद्यश्च = सम्यक्‌ द्रवति जलमस्मादिति व्युत्पत्तेः = अधि अधिकं प्रभूतम्‌ उदकं विक्षरन्ति वाग्देवतारूपेशप्रेरिता मेघनद्यादयः जरक्षरणादि कुवंन्तीत्यथंः । एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गागि प्राच्योऽन्या नद्यस्स्यन्दन्ते इवेतेभ्यः पवंतेभ्यः; प्रतोच्याञन्या इति श्रुत्यन्तरात्‌ । ततः पर्चात्‌ तदक्षरप्रेरितमेधादिसम्बन्धि जल क्षरते । सरस्वती देवी वाजिनी भन्नादिस्वामिनी वाजेभिः अन्नः न: अस्मान्‌ अवत्ति रक्षति प्रावतु । एवं धीनां मनोवृत्तीनां अविव्री भद्विषयेभ्यो वारयन्ती सद्िषय एव प्रातु प्रेरयतु । तत्परे कत्वेनान्तर्यामित्तया ईइवरत्वम्‌ । एवं भारतवचनानि उक्ता्थान्यनन्तानि सन्ति, विस्तरभयात्‌ न लिख्यन्ते । ननु- | नवकोटचस्तु चामुण्डाः भेदभिनच्ना व्यवस्थिताः । या रौद्री तामसी शक्तिः चामुण्डा सा प्रकौतिता । अष्टादश तथा कोटयः वेष्णव्या भेद उच्यते । यासातु राजसी शक्तिः पानी सेव वेष्णवी । या ब्रह्यशक्तिस्सत्त्वस्था साऽनन्ता वे प्रकोपिता ॥ इत्यादिवाराहपुराणवचनेभंवान्यादीनां शक्तिरूपता उक्ता। अत्र मूटे तु चतुर्भृजाद्ाः पुमाकारा श्रीभारतीभवान्यादयाः स्त्याकारा इति क्रमस्वारस्यात्‌ विष्णुब्रह्यरुद्रभेदादित्यादिक्रम- स्वारस्याच्च विष्णुब्रह्मरिवरूपत्वं श्रीभारतीभवानीनामुक्तम्‌ । तदिदं मिथोविरशद्धमिति चेन्न | (सेयम्माया चेतन्यदीप्ता ब्रह्मविष्णुशिवरूपिणी'त्यादिश्रुतेः 'साभासाज्ञानवाची यदि भवति पुनब्रह्यशब्द इत्यादिसंकषेपश्चारीरकोक्तेः । | प्रकृत्याः प्रथमो भाग उमा देवी यदास्विनी | व्यक्तस्सवंमयो विष्णुः स्वीसंज्ञालोकभावनः ॥ इति हरिवं्ञादयक्तेः । चिदाभासयक्ताज्ञानस्येव वातिकमते ईइवरत्वस्वीकाराच्च विष्णृब्रह्य- शिवानामपि साभाससतत्वरजस्तमोरूपत्वेन शक्तरूपत्वाविरोधात्‌ सतच्वादिगुणत्रयगताभासातिरिक्त- चितोऽपि बातिकमते ईरवरत्वस्वीकाराच्च करणीभतसत्वगणावच्छिन्नचेतन्यं विष्णुरित्यादिमखस्यापि सङ्गतेः । ननु तथापि राजसशक्तिः वैष्णवी कथम्‌ । सात्तिक्या एव शक्तः. वेष्णवीत्वौचत्या- दितिचेन्न। २१५ १५ २० २५ अष्टमदखोकः ३९२ परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम्‌ । धममसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥ इत्यनेन विष्णोरतिकशयितप्रवत्तिमत्वेन तच्छक्तेरेव प्रवत्यतिशयप्रधानत्वेन राजसीत्वौ- चित्यात्‌ । ब्रह्मणस्तु महाभूतमात्रस्ष्ट्त्वेन न तथात्वम्‌ । अत एव केमण्डलृजलाक्षेपहतवीर्यानित्यादि ब्रहमादाक्तिकर्मोक्तम्‌, न तु युद्धादिप्रवृत्तिरिति ध्येयम्‌ । भक्तेनापि न कार्त्स्येन ज्ञेया भक्तजंगद्गुरोः । किन्तु तेनैव तद्भुक्तिः परिपाकजुषापि च॥ उक्तं हि यमेन स्वभटान्‌ प्रति- स्वय॑भूर्नारदङ्शम्भुः कुमारः कपिलो मनुः । प्रह्वादो जनको भीष्मो बलिर्वेयासकिवंयम्‌ ॥। द्वादशैते विजानन्ति धर्मान्‌ भागवतान्‌ भटाः । इति । तथापि तद्गुणाः केचित्‌ श्रुता वाचार्यन्ति माम्‌ । अयोग्योऽपि ततः स्वस्य शुद्धधे तानू कथयाम्यहम्‌ ॥ तत्र भक्तिभंजनं कायेन मनसा वाचा वा निष्पा्यो भजनीयस्य तृष्हेतुर्व्यापारः भजमान- पुरुषनिष्ठः । तत्र विमागो मागवतादावुक्तः- श्रवणं कीर्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम्‌ । -मचंनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम्‌ ॥ इति पुंसापिता विष्णौ भक्तिरचेश्नवलक्षणा । क्रियते भगवत्यद्धा तन्मन्येऽधीतमुत्तमम्‌ ॥ भगवति सर्वात्मके परमप्रेमास्पदे अपिता पूवंमपि विद्यमाना भक्तिः यदि शास्त्रेणाधीतेन तत्कालं नवलक्षणा क्रियते, तदा तदधीतमुत्तमं मन्ये । तच्छब्दस्य उत्तरवाक्यस्थत्वात्‌ न यच्छन्दा- पक्षा । अयं भावः । विष्णोस्सवंजीवात्मभूतत्वादात्मनि सर्वेषां जीवानां सदा भूयासमिति प्रेमसत्तवात्‌ स्वाभाविकतया भनुरागविशेषनियता भक्तिः विष्णावस्त्येव सावंदिकी । सा तु शास्त्रेणाधीतेन नव- विधा क्रियते श्रवणादिस्वरूपज्ञानस्य श्रोतन्यकीतंनीयादिगुणग्रामज्ञानस्य श्रवणादीतिकतंग्यताज्ञानस्य ` च शास्त्राधीनत्वात्‌ । किञ्च पृवंमपि स्वस्य वा पूत्रभायदिर्वा श्रवणादि कृत्तं तद्विष्णोरेव कृतम्‌, शक्रे अघीते तु श्रद्धा साक्षादेव विष्णौ क्रियते । सवं विष्णुरिति ज्ञानात्‌ विष्णोरेव श्रवणादि सदा ` करोमीति ज्ञायते । “सवं विष्णुरिति ज्ञानाभावेऽपि पुत्रादेः श्रवणादिकं नादरेण करोति किन्तु. विष्णोरेव निखिलम ङ्कलगुणक््वेन ज्ञानात्‌ साक्षात्‌ श्रवणादि क्रियत इति । उत्तममिति; श्रवणदेरुक्त- ` ज्ञानजननद्रारा श्रवणाद्यनृष्ठानमधीतजशास्त्रस्य फलम्‌, तत्प्राप्तौ सत्यामधीतमृत्तमं मन्ये, तदप्राप्तौ गुणमात्रूपमपि तन्नोत्तमम्‌ । मुक्तावपयंवरससानादित्यथंः । ५ १९ | १० १५ २७ २५ ३९४ ` न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ भवणादिस्वरूपविचारः मथ श्रवणादेः किं स्वरूपम्‌ ? उच्यते । विष्णोस्सगुणस्य वा निगृणस्य वा शब्देन ज्ञानं ताहश- विष्णुप्रतिपादकशन्दस्य श्रोत्रेण ग्रहणं च श्रवणम्‌ । तच्च सर्वं सगुणस्य श्रीतिकरम्‌ । साधारणोऽपि हि जनः तादृशे स्वीयश्रवणे प्रीणाति, उक्तं हि गीतायाम्‌- प्रियो हि ज्ञानिनोल्त्यथंमहं स च मम प्रियः । इति । ५ ताटशज्ञानरूपस्य श्रवणस्य कोत्तनहतुत्वात्तदाह--कीतंनमिति । सगुणस्य वा निगंणस्य वा बोधकस्य श॒ब्दस्योच्वारणम्‌ । तत्राद्यस्य तत्प्रीतिकरत्वं स्पष्टम्‌ । द्वितीयमपि तथा । प्रणवाद्य- च्वारणस्थातिप्रीतिकरत्वेन भाष्धादावुक्तत्वात्‌-- अशक्नुवत्‌ भावयितुं वाक्यमेव समभ्यसेत्‌ । इत्याचारयोक्तंश्च ›तदृत्तरं ' च ताहशशब्दस्य ताहृशविष्णोश्चानुभूतत्वात्‌ स्मरणं जायते । १० अतस्तदृत्तरं स्मरणमुक्तम्‌ । तच्च तादृशविष्णोः शब्दान्यकरणेन ज्ञानं । शब्दजन्यतचज्ज्ञानस्य ` श्रवणत्वातु । तत्प्रतिपादकशब्दस्य श्रोत्रान्यकरणेन ज्ञानं श्रवणत्वात्‌ तस्य प्रीतिकरत्वं स्पष्टम्‌ । पादसेवनं परिचर्या विष्णुप्रतिमापादसम्मदंनगृहरेपनादिरूपा । अविद्यो वा सविद्यो वा ब्राह्मणो मामको तनूः । इति भगवदुक्तेः ब्राह्मणरूपस्य भगवदहस्य भगवद्भक्तस्य वा पादसंवाहूनादिरूपा च । अच॑नं १५ श्रवणादिभिन्नो विष्णुप्रीतिहेतुव्यापारः । वन्दनं पूजाबहिभूतनमस्कारः प्रतिमादौ । दास्यं दासभावः सेवा२ विष्णुप्रीतिफलकं सवंकर्मानुष्ठानम्‌ । "यत्करोषि यदर्नासी त्यादिना लौकिकवेदिकसकलक्रिया- समपंणस्य भगवति कतंव्यत्वेनोक्तत्वात्‌ । क्रियाया भगवत्प्रीतिफलकतापयंवसानमेव हि भगवति समपंणं विष्णुप्रीतिमुदिश्य तदनृष्टानमिति यावत्‌ । तच्च त्रिविधम्‌। पापक्षयमुदिर्य भगवतुप्रीतिमुदिश्य किमप्यनुहिश्य वा । २० यदुक्त भागवतादोौ- कमंनिर्हारमुहिश्य परस्मे वा तदपंणम्‌ । यजेदयष्टव्यमिति वा पथग्भावस्स सात्विकः ।। इति । केमंनिर्हारः पापनाशः । परस्मं विष्णवे । तदपंणं यागादिकर्मापिणम्‌ । विष्णुप्रीतिमुदिश्य तदनुष्ठानमिति यावत्‌ । यष्टव्यमिति यजेत्‌--भगवदाज्ञारूपेण वेदेन कर्तव्यतया बोधितमिति मत्त्वैव २५ यजेत्‌, न तु किञ्चिदुहिष्येत्यथंः ।! एवं त्रिविधभावयुक्तः स सात्विकः । उक्तक्रमेणापकृष्टमध्यमोत्तम- सात्विका इत्यथः । ननु पापक्षयरूपस्वगतफलकरामेन क्रियमाणस्य कमणः दास्यरूपत्वे स्वर्गादिकामेन क्रियमाणमपि तथा स्यादिति चेत्‌ । न । पापस्य ईदवरं प्रत्यपराधजन्यत्वेन तत्क्षयकामेन क्रियमाण- १. तदुत्तरं च तटशब्दस्य तादृशविष्णोरिति पा० । २. सेवा दासस्येव विष्णुप्रीतीत्यादि । ३० अष्टमहलोकः स्यापि दास्यत्वौचित्यात्‌ । अपराधिनो हि प्रभं प्रति दास्यमाचरन्तोऽपराधान्मुच्यन्त इति लोके (दृष्टम्‌ । ननु प्रभोः कोपहेतुव्यापारः अपराघ इति लोके व्यवहारः, पापजनकस्यापराधत्वे तथात्वं स्यादिति चेत्‌, स्यादेव । फलमत उपपत्ते रित्यधिकरणे महर्षिणा बादरायणेन विहितनिषिद्धयोरीदवर- प्रसादकोपजनकत्वोक्तः। न च तथापि पापनाशषफलकक्रियायाः कथं विष्णुप्रीतिफलकत्वमपीति वाच्यम्‌। विहितक्रियामात्रस्येदवरप्रसादजनकत्वात्‌ ईर्वरप्रसादस्येव पुण्यरूपत्वस्य बादरायणसम्मतत्वात्‌ । अथेवं स्वर्गादिफलकक्रियापि दास्यं स्यादिति चेन्न । कतृसुखाजनकेरवरप्रीतिफलकक्रियाया एव दास्यभक्तित्वात्‌ । अत एव- यस्त॒ आशिष आशास्ते न स भृत्यस्स वे वणिक्‌ । इत्युक्तं भागवते । आशिषः स्वर्गादिसुखानि . आशास्ते इच्छति भृत्यः दासः ते तव । एवं च केतुनिष्ठसुलफलकक्रियायाः राजसतामसभक्तित्वेन मागवतादावुक्ताया अचंनमध्ये निवेशो बोध्यः । अत एव (स्वकमंणा तमभ्यर्चये'ति गीता । न चेवं पापनाशादुदेशेन कतश्रदणादिकमपि भगवद्‌स्यं स्यादिति वाच्यम्‌ । ` दास्यलक्षणे श्रवणाद्यन्यत्वस्यापि निवेशात्‌ । मातापित्रादीनां विष्णुबुद्धया दासवत्‌ शुश्रूषणमपि दास्यमिति बोध्यम्‌ । | सख्यं प्रेमविरोषादिरूपम्‌ । यथा सख्यौ तथा विष्णौ । यथा च उपादेयं भक्ष्यादिकं प्राप्तं सख्ये निवेदयते प्रेमविरेषपूव॑कं तथा विष्णवे । यथा सख्युः दूषणादिकं परेण क्रियमाणं सोढुं न शक्यते, तथा विष्णोस्तन्न सोढव्यम्‌ । यथा तदीयकमं स्वकोयकमंवत्‌ क्रियते, तथा विष्णुकमं कायम्‌ । यथा अयम्मदिष्टं साधयिष्यत्येवेति विद्वासेन सख्युरनुवृत्तिः क्रियते, तथा विष्णोर्त्यादि । आत्मनिवेदनं स्वस्य निवेदनम्‌ । यथा विक्रीतस्य गवादेः योगक्षेमचिन्तायामनभिनिवेशः, तथा स्वकीयायां योगक्षेमचिन्तायाम्‌ । अनन्यारिचन्तयन्तो मां ये जनाः पयुपासते । तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम्‌ ॥ इति भगवदुक्तं प्रतिसन्धाय सदा विष्णुरेव चिन्त्य इत्यथः । विष्णुस्वरूपे सत्यज्ञानानन्दात्मके असङ्खसाक्षिरूपे स्वाभेदज्ञानमपि आत्मनिवेदनं बोध्यम्‌ । एतस्याः भक्तेः उक्तविदवासादिरूपसख्या- धीनत्वेन तदुत्तरमुक्तिः । दास्यस्यापि "विष्णुः सर्वोत्कृष्टः अहं तदपेक्षयाऽपक्ृष्ट' इति ज्ञानाघीनत्वातु तादृशज्ञानपुवंककरशिरस्संयोगरूपवन्दनसापिक्षत्वात्‌ वन्दनोत्तरमुक्तिः । पञ्चोपचारादिसाधनके अर्चने चिरमभिनिविशमानः भक्तः आलोचयति "किमस्य सव॑लोकनाथस्य परमसात्विकगणेरच्यं मानस्य माहरेन वराकेणाच॑नमिति ततस्च अचंनाभिनिवेशात्‌, वन्दनादिष्वेव कायिकादिष्वभिनिविते । भतोभ्चंनोत्तरं वन्दनमुक्तम गृहरेपनादिरूपपादसेवने कते पाद्यादिसमपंणरूपमचंनमभिरुषतीति पादसेवनोत्तरमचंनमुक्तम्‌ । पादसेवनमचंनादिकं गुणग्रामस्मरणाधीनम्‌ अतः स्मरणोत्तरं पाद- सेवनादिकेमुक्तम्‌ । स्मरणस्यापि श्रवणकीततंनाधीनत्वात्‌ कीत्तंनस्यापि श्रवणाधीनत्वात्‌ तयोरुत्तरयोः उक्तिः । उक्तश्रवणादिलक्षणानां क्वचिदेकत्र मेखनेऽपि न दोषः । एकस्यानेकविधमक्तित्वसम्भवात्‌ 1 १. अचंनाभिनिवेशं त्यक्त्वा बन्दनेति पाठः, युक्तदच । २९५ १० १५ २० २५ ३०७ २३९१६ | न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्दबिन्दौ सत्रेदं विवेचनीयम्‌ । श्रवणादीनां सगणनिर्गेणविषयतया सङ्कीर्णानां साधनभक्तित्वमेव । सख्यस्य तु साघनसाध्योभयविधभक्तित्वम्‌ । प्रेममात्रस्य साधनत्वेऽपि परमकाष्टापन्नप्रेम्णः संगुणविषय- श्रवणादिसाध्यत्वात्‌ । तदुक्तं विष्णुपुराणे प्रह्नञादविष्णुसंवादे- या प्रीतिरविवेकानां विषयेष्वनपायिनी । त्वामनुस्मरतस्सा मे हूदयान्मापसपतु । अनपायिनी अव्यभिचारिणी । त्वामनुस्मरतः त्वदीयश्रवणादि कुतंतः। सा तादृशी । ताहशस्य सगुणविषयकत्रेम्णः निर्गृणश्रवणादिसहितस्य चरमाऽऽत्मनिवेदनरूपा ब्रह्मात्मेक्यसाक्नात्का रखूपज्ञान- लक्षणा भक्तिः फलम्‌ । यस्य देवे परा भक्तिः यथा देवे तथा गरोौ। तस्येते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः ॥ इति श्रतेः । मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी ॥ | इति गीतोक्तथा तादृशग्रेमरूपस्य चरमभक्तेर्लानसाधनत्वोक्तेः । चकारात्‌ पूरवोक्तामानित्व- मदम्मित्वमित्यादिसाघनसमूहस्य समुच्चयः । भागवतेऽपि उक्तम्‌-- मद्गणश्चतिमात्रेण मयि सवंगहाशये । मनोगतिरविच्छिन्ना यथा गङद्धाम्भसोऽम्बुधौ ॥ लक्षणं भक्तियोगस्य निर्गुणस्य ह्य॒दाहूतम्‌ । अहेतुक्यन्यवहिता या भक्तिः पुरुषोत्तमे ॥ शरुतिमात्रेणोपस्थितिमात्रेण कारणेन तत्कायंस्योक्तप्रेम्णः ग्रहणम्‌, तस्येव निगृणभक्तिचरम- साधनत्वात्‌ । सवगृहारये सवंहश्याधिष्टानभूते । अविच्छिन्ना क्वचिदपि विषयेऽनवच्छिन्ना सवं विष्णुरेवेत्याकारेति यावत्‌ । मनोगतिः मनोवृत्तिः । यथा गङ्का पवंपरिचमादिसमुद्रभागेषु धारा- चतुष्टयेन गच्छन्ती समुद्रभागेषु सर्वेषु सम्बध्यते, तथा मनोवृत्तिरपि सकलटहर्यावच्छिन्नेषु मानेषु सम्बध्यते । ब्रह्माण्डस्यान्तबंहिश्च सवं विष्णुरेवेति सर्वानुस्यततया सवंहर्यानां अधिष्ठानतया ज्ञायत इति यावत्‌ । स्वरूपमुक्त्वा लक्षणमाह--लक्षणमित्यादि । अहेतुकी फलानुसन्धानशून्या । न हि ज्ञानस्य फलमस्ति । तस्य सकलदहद्यवि रोधितया मोक्षं प्रति व्यज्ञकत्वमात्रस्वीकारात्‌ । अन्यवहिता अहमेव विष्णुरिति स्वाभेदेन क्रियमाणा । अत एव ब्ृहन्नारदोयादावुक्तम्‌- जह्मेव परो विष्णुः मत्तस्सवेमिदं जगत्‌ । इति यस्सततं पदयेत्तं॑विदयादृत्तमोत्तमम्‌ ।। इति । सा च ब्रह्मसाक्षात्कारहेतुपरमप्रेमा त्रिधा- तस्येवाहं ममेवासौ स ॒एवाहमिति त्रिधा । भगवच्छरणत्वं स्यात्साधनाभ्यासपाकतः ।। इति | १० १५ २० २५ २० अष्टमदलोकः अन्ये च मत्स्यङर्मादयोऽनन्तावतारा लीलयैव विभवन्ति भक्तानुग्रहाथेमित्यवधेयम्‌ । चिन्मयस्याद्वितीयस्य निष्करस्याक्षरीरिभः। उपासकानां कार्थाथं बरह्मणो सुपकल्पना ॥ ३९१७ स एवाहमिति फरावस्थापि साधनस्य समकक्षतया उक्तप्रेम्ण एव साध्यरूपापतत्या | गीतादौ- सवंधर्मान्‌ परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज । इति सर्वेषु धर्मेषु सरणताबुद्धि त्यक्त्वा मय्येव तां करु तादशबुद्धिहेतुं उक्तप्रेमाणं कुविति यावत्‌ । वस्तुतस्तु प्रेमरूपसस्यभक्तेः फलमात्मनिवेदनम्‌ । अत्र त्रिविघत्वेन उक्ते, आद्यं-तस्येव- पाल्योहमित्याद्याकारत्वात्‌ स्वीयपालनादित्यागेन विष्णुचिन्तारूपम्‌ । द्वितीयं तु--प्रेमातिशयेनेतर- जीवादिद्रेततिरोधानात्‌ ममैवासौ सेव्य इत्याद्याकारम्‌, तुतीयं तु सेव्यसेवकभावादिभेदस्यापि तिरो- धानात्‌ सच्चिदानन्दविष्णुप्रेमरूपमिति विवेकः । तस्य च परमप्रेम्णः साधनरूपश्रवणादिभक्तिः तत्साध्यात्मनिवेदनपयन्तापि . उत्तमसातत्विकोत्तमराजसोत्तमतामसमध्ममसात्तविकादित्रयाधमसात्तवि- कादित्रयभेदेन एकाशीतिभेदा । तत्र सात्विकत्रयं कमंनिहरित्यादिना उक्तम्‌ । विषयानभिसन्धाय ज्ञानमेद्वयंमेव वा। अर्चादावचये्यो मां पुथग्भावस्स राजसः ॥ नारायणी आधिकारिकावतारत्वाऽविदयावद्विषयकमंकतुंत्वादिरूपजीवलिङ्कदर्शानात्‌ महाभूतादिसजंना- श्रवणाच्च जीवत्वमेवावताराणामिति मन्दमतीनां भ्रमं निराकूवं ्ाहु--अन्य इति । लीलयेव- स्वेच्छयेव, आविभंवन्ति-प्रकटीभवन्ति न॒ तु जायन्ते, सच्चिदानन्दात्मकानामुत्पत््ययोगात्‌ । सच्चिदानन्दरूपता च तेषां 'सच्चिदानन्दविग्रहं पञ्चपदं वृन्दावनभूरुहजलासीन'मित्यादिश्रुतिसिद्धा । महाभारते द्रोणपवंणि भगदत्तवधे-- चतुम्‌ तिरहं शड्वल्लोकव्राणाथमुदयतः। आत्मानं प्रविभज्येहं लोकानां हितमादधे ॥ एका मूतिस्तपश्चर्या कुरुते भुवि मे स्थिता । अपरा कुरुते कमं मानुषं लोकमाधिता ॥ अपरा पश्यति जगत्कूर्वाणा साध्वसाधुनी । रेते चतुर्थी त्वपरा वरार्हुभ्यो वराथंदा ॥ इत्यादि वदता भगवता आधिकारिकावताराणामेव लोकानुग्रहाथंमविद्यावद्विषयकमंकतृंत्वोक्ते- रनावृतत्वेनेदवरत्वमेव न जीवत्वमिति भावः । अत्रायं निष्कषंः । गुणावता राणां ब्रह्मविष्ण्वादीना- मखिलशक्त्याविर्भावकल्वादगुणावता रत्वन्यपदेशः, मल्स्याद्वताराणां त्वल्पशक्त्याविर्भावकत्वा- दंशावतारत्वन्यपदेशः, गृणावतारांशावताराभ्यां भगवत एवानन्तशक्त्याविर्भावः सवेदेति विवेकः । स च महाविष्णरेवेति वैष्णवाः । परमदिव इति दौवा: । परदेवतेति शाक्ताः । परमेर्वर एवेति शुद्धस्मार्ता इति संक्षेपः । | १५ १५ २० २५ २३० ३९८ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ नारायणी साधनभक्तिस्तु भज्यते सेव्यते भगवताकारमन्त.करणं क्रियतेऽनयेति व्युत्प्या-- श्रवणं कीतंनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम्‌ | अर्चनं वन्दनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम्‌ ।। इति पुंसार्पिता विष्णौ भक्तिदचेन्नवलक्षणा । क्रियते भगवत्यद्धा तन्मन्येऽधीतमुत्तमम्‌ ॥ इति नवधा । तत्र श्रवणं भगवद्विषयकशब्दस्य श्रोत्रेण ग्रहणं तदथंबोधश्च, कीत्तंनं भगव- द्बोधकशब्दोच्चारणम्‌, स्मरणं भगवत्स्वरूपगुणस्मृतिः, परादसेवनं पित्राचायंगुवदिः, अचंनं चलाचल- प्रतिमापूजनम्‌, वन्दनं पूजाबहिर्भूतनमस्कारो भगव ददुक्तभ्रतिमादेः, दास्यं दासस्येव स्वामिप्रीतिकर- कर्मानुष्ठानम्‌, सख्यं विवासो मित्रवृत्तिरच, विवासस्तदुक्तेऽवर्यं भावधीः, मित्रवृत्तिः बन्धुसमवय- स्कादिवग्यवहाराख्या सेवा, आत्मनिवेदनम्‌ आत्मनः शरीरस्य स्वीयत्वाभिमानत्यागपूवेकं स्वामि- स्वत्वफलकः सङ्कल्पः, तदभेदेनाखण्डेक रसानन्दात्मस्वरूपज्ञानं च । सेयं भक्तिस्त्रेधा कमंमिश्रा कमं- ज्ञानमिश्रा ज्ञानमिश्रा च तत्रं कमंमिश्रा तामसी राजसी सात्विकी च । तामस्यपि हिसार्था दम्भार्था मात्सर्यार्था चेति त्रिधा । | अभिसन्धाय यरद्धिसां दम्भं मात्स्य॑मेव च। संरम्भो भिन्नहरभावं मयि कुर्यात्स तामसः ॥ इति स्मृतेः । एवं राजस्यपि विषयार्था यशोर्था एेदवर्यार्था चेति त्रिधा । विषयानभिसन्धाय यश॒ एेडवयंमेव वा। अर्चादावचयेद्यो मां पृथग्भावः स राजसः ॥ इति स्मृतेः । एवं सात््विक्यपि पापनाशार्था भगवलप्रीत्यर्था विधिसिध्यर्था चेति त्रिधा । कमंनिर्हारमुहिश्य परस्मे वा तदपंणम्‌ । यजेद्यष्टव्यमिति वा पृथग्भावः स सात्विकः ॥ इति स्मृतेः । एवं कमंज्ञानमिश्रापि तधा । उत्तमा मध्यमाऽपकृष्टा च सत्त्वतारतम्यात्‌ । तत्रोत्तमा- सवभूतेषु यः पर्येद्‌ भगव द्धावमात्मनः । इति । मध्यमा- ई्वरे तदधीनेषु बाकिरेषु द्विषत्सु च । प्रेममेत्रीकृपोपेक्षा यः करोति स मध्यमः ॥ इति |. अपकृष्टा- अर्चायामेव हरये पूजां ग्रः श्रद्धयेहते । न तद्धक्तेष चान्येषु स भक्तः प्राकृतः स्मृतः ॥ इति । क. १५ २० २५ ३० अष्टमहलोकः जीवोऽपि त्रिविधः । स्वोपाध्यवान्तरमेदेन विश्वतेजसप्राज्ञभेदात्‌ । तत्र इति राजसत्रयम्‌ । अभिसन्धाय चेद्धिसां दम्भं मात्सयंमेष वा| स्मरन्विभिन्नहग्भावं मयि कुर्यात्स तामसः ॥ इति तामसत्रथम्‌ । संरम्भी क्रोधी । इति भक्तिविवेचम्‌ ॥ तत्राविदयत्यादि । “जागरित- स्थानो वैक्वानरः, स्वप्नस्थानस्तेजसः, सुषुप्तस्थानः प्राज्ञ' इत्यादिमाण्ड्क्यादिश्रुतिभिर्जागराद्- भिमानिनां विष्वादिसंज्ञा उक्ताः । अभिमानित्वं च उपाधित्रयद्येकावच्छिन्नानां क्रमेण योग्यत्वादि- नारायणी जञानमिश्रा- मद्‌गुणस्मृतिमात्रेण मयि सवंगुहारये । | मनोगतिरविच्छिन्ना यथा गङ्खाम्भसोम्बुधौ । इति । अविहिता चतुर्धा । कामजा १ द्वेषजा २ भयजा २ स्नेहजा ४। कामाद्‌ दवेषाद्धयात्स्नेहाद्यथा भक्त्येश्वरे मनः। अवेश्य तदधं दहित्वा बहवस्तद्गति गताः ॥ गोप्यः कामाद्भयात्कंसो द्वेषाच्चेद्यादयो नृपाः । सम्बन्धाद्‌ वृष्णयः स्नेहाद्यूयं भक्त्या वयं विभो ॥ इत्यत्र सम्बन्धात्स्नेहादुबृष्णयो युयं चेत्येवं भक्त्या विहितया वयमिति विभागः । तत्र कमं- मिश्रा नवधा गृहस्थानां कमंज्ञानमिश्रास्तिसो वनस्थानां ज्ञानमिश्रेका भिक्षूणां शुद्धेका सर्वेषां निविण्णानां ज्ञानयोगोऽसन्यासिनाम्‌ । इह कमंसु- तेष्वनिविण्णचित्तानां कमंयोगस्तु कामिनाम्‌ ॥ यहच्छया मत्कथादौ जातश्रद्धस्तु यः पुमान्‌ । न निविण्णो नातिसक्तो भक्तियोगोऽस्य सिद्धिदः ॥ इत्यादिस्मृतेः । अत्रानिविण्णानां सन्यासिनां कमसु सत्सु ज्ञानयोगः कमंज्ञानयोग इत्यथः | तत्राविहिताश्चतस्रो गोप्यादितुल्यानाम्‌। तस्मात्केनाप्युपायेन मनः कृष्णे निवेशयेत्‌ । इति स्मृतेः । भक्तिभूमयस्तु- प्रथमं महतां सेवा तदह्‌यापात्रता तततः । श्रद्धा च तेषां धर्मेषु ततो हरिगुणश्रुतिः ॥ ततो रत्यङ्कः रोत्पत्तिः स्वरूपाधिगतिस्ततः । प्रमवृद्धिः परानन्दे तस्थाप्यस्फुरणं ततः ॥ भगवद्धमनिष्ठातः स्वस्मिस्तद्गुणशाकिता । पम्णोथ परमा काष्ठेत्युदिता भक्तिभूमयः । इति संक्षेपः । ३९९ १० १५ ९५ २० ३२० न्यायरत्नावरीयुतसिद्धान्तबिन्दौ अविधान्तःकरणस्थुलक्षरीरावच्छिलो जाग्रदवस्थामिमानी विश्वः। स एव स्थूलक्षरीरा- भिमानरदहित उपाधिदयोपहितः स्वप्नाभिमानी तेजसः। शरीरान्तःकरणोपाधिदहय- रहितोऽन्तःकरणसंस्काराव च्छिन्नावि द्यामात्रोपदहितः सुषुप्त्यभिमानी प्राज्ञः। एतेषां च स्वतन््रोपाधिभेदामावेन स्वतन्त्रभेदाभावेऽप्यवान्तरोपाधिभेदादेकत्वेऽप्यवान्तरमेदो व्यव- हियते । सक्षी तु सर्वानुसन्धाता सवानुगतस्तुरीयाख्य एकविध एव । तत्रोपाधिमेद- नापि न क्वचिद्धेदः । तदुपाभेरेकरूप त्वात्‌ । अविचातहयाप्यतत्कायात्मकः प्रपश्चो दृर्यपदाथंः | तस्यापारमार्थिकत्वेऽपि व्याबहारिकसत्वाभ्युपगमात्‌ न ॒स्वाण्निकपदाथेवन्निरूपणं व्यथम्‌ । उपासनादावष- योगादिति । सोपि त्रिविधः । अव्याकृतमूतामूतेमेदात्‌ । तत्र साभासाविदा पूर्तामूत- प्रपश्चबीजनक्तिरूपा । तदजन्यत्वेऽपि तनिवृत्तौ निव तंमानत्वेन तद्रचाप्येः चैतन्य तत्सम्बन्धजीवेश्वरविभागविदाभसैः सहानादित्वादव्याकृतमित्युच्यते । अयं चान्याढृत णणाणणणिणणभणणणणिणणणणमररसोणररगणरणषिषाषाषष षी मप न न्म त्यादायः। स्थूलशरोराभिमानेति। व्यावहारकिस्थूलश रीराभिमानेत्यथंः। स्वतन्त्रोपाधीति। निरपेक्ष- त्रयोपाधीत्यथंः । स्वतन्त्रमेदेति । अन्यन्तभेदेत्यथंः । अवान्तरोपाधीति । अवान्तरभेदः ग्याप्यव्यापक- भावनिबन्धनो भेदः संस्कारावच्छिन्नत्वादिरूपोपाधिविरोषणेत्यथंः । एकत्वेऽपि-तादात्म्येऽपि । यथा घटपटयोरमिलितत्वेन निरपेक्षयोस्स्वो पहिताकाशभेदकत्वमत्यन्तभेदप्रयोजकत्वरूपम्‌ । यथा वा बिम्बत्वप्रतिबिम्बत्वयोस्तादटृशयोस्तथात्वं तथा संस्का रावच्छिन्नाविद्यादीनां प्राज्ञादिषु विश्वादितो नात्यन्तमेदकत्वम्‌ । विरवादुपाधिमध्येऽविद्यादीनां निवेशात्‌, य एव सूषुप्तावविद्योपाधिकः स्थितः, स एव जागरे इदानीमुपाधित्रयोपहित इति प्रत्ययाच्च, न हि मलिनतद्रस्त्रवतर्चेत्रस्थ निमेलतद्रस्तर- विदिष्टचेत्रादत्यन्तभेदो व्यवहियते । प्रत्युत य एव मलिनतद्रस्त्रः स्थितः, स एवेदानीं निमंलतद्रस्त्र इति अभेद एव प्रतीयते । वस्तुतस्तु दृष्टान्ते मालिन्योपलक्षिततदस्त्रोपहितस्येव निमंलवस्त्रोपहित- तादात्म्यं प्रतीयते, न तु मालिन्योपहिततद्रस््रोपहितस्येति दार्टान्तिकेऽपि संस्का रोपहिताविद्यादि- मःदधेदस्य विश्वादिष्वस्वीकारे तात्पयंमिति बोध्यम्‌ । भेदेनापीति । बिम्बत्वोपहितस्य साकषित्वपक्ष इति शेषः । तद्व्याप्येति । अविद्याचितोस्सम्बन्यादीत्यथंः । साभासेत्यादि । साभासा अविद्या तद्वयाप्येश्चेतन्यसम्बन्धादिभिः सहिता अव्याकृतमित्युच्यते ` इति योजना । बीजशक्तरूपेति । प्रयोजकशक्तितादात्म्यापन्नेत्यथः । शक्तिरच त्रिधा.) अटृष्टप्रपञ्च- संस्काररूपा सूक्ष्मावस्था अज्ञाननिष्ठावरणविक्षेपशक्ती च । एवं चाहष्टादीगां व्याकृतमध्ये निवेशा- भावेऽपि न क्षतिः । अत एव वक्ष्यति 'ूरवंपूवंसंस्करजीवकमंप्रयुक्ते'ति । ननु चंतन्याविदयासम्बन्धादेर- विद्याकायंत्वाभावात्‌ कथं तद्वयाप्यता ? तत्राहु-तदजन्यत्वेऽपीति, तच्निवुत्तौ निवतमानत्वेनेति । यद्यपि तन्नाविद्याकाययं तथापि यदा यदा चेतन्यतत्सम्बन्धादि तदा तदाऽविद्येति काकिकव्याप्नि- रस्त्येव । अविद्योच्छेदक्षण एवाविद्याचित्सम्बन्धादेरप्युच्छेदात्‌ । शुक्त्याद्यवच्छिन्नचिदविद्यासम्बन्धादौ तथादर्शनात्‌ । चतन्यतत्सम्बन्धेति । चिदविद्यासम्बन्धेत्यथंः । जीवेक्वर विभागेति । जीवेशभेदेत्यथं: । जीवेशयोस्तु हश्यन्तर्भावः, नान्याकृते हस्ये । चिदाभासेति । चित्तादात्म्यापन्नाभासेत्यथंः साभसेत्यने- १०५ २० ९५ २० ११ १ ~ "~~~ - ~~ भय -रमयायनयाोर्कन्यिः अष्टपष्लोक पदाथ इर्वरोषाधिः । सा च स्वयं जडाप्यजडेन चिदाभासेनौज्ज्व लिता पवेपूचेसस्कार- जीवकमग्रयुक्ता सती शब्दस्पशेरूपरसगन्धात्मकान्याकाशवायुतेजोजलप्रथिव्याख्यानि पञ्च- ` महाभूतानि जनयति । तत्र पूवेपूेमतभावापन्नाया अविद्याया उत्तरोत्तरं प्रति कारणत्वात्‌ पूय पूव भृतगुणानायुत्तरोचरभतेष्वनप्रवेशः। एवभविद्यात एवान्धकारोऽपि भावरूप एवा- ब्रणात्मा चाक्चषज्ञानविरोधी आलोकनाश्यदर्च अटिति महाविद्यदादिवदाविमेवति तिरोभवति चेति सिद्धान्तः । संसारहैतुदेहोपादानत्वामावाच्च न श्रुतिषु सूष्चप्रक्रियायामाम्चात इत्यविरोधः । दिक्कालौ त्वगप्रामाणिकत्वान्ोक्तो । आकाशस्येव दिग्न्यवहारजनकलत्व- सम्भवात्‌ दिशः शरोत्रभिःति भरेच । कारस्त्ववि्येव । तस्या एव सवाधारत्वादिति । २२९ नेवाभासस्य छन्धत्वेऽपि तस्य, तद्गतचित्तादात्म्यस्य चाविद्याव्याप्यताराभाय चिदाभासेत्युक्तम्‌ । तथा च अनादिपञ्चकमेव शक्तदयसंस्कारादष्टसहितमव्याकृतमित्युच्यते । व्याक्रियमाणाकाशादि कार्यान्यत्वादिति भावः । तद्धेदन्तद्यव्याकृतमासीत्‌ तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियत" इत्यादिभरुतिभिस्तु अन्याकृतपदार्थकदेशस्येवाज्ञानस्य उपादानत्वादिकमुच्यते । शक्तद्रयोपहितानज्ञानस्य परिणामित्वात्तद्‌ गतचिदाभासस्य वातिकमते उपादानत्वात्क तुत्वाच्च अज्ञानस्येव तुल्यन्यायेन अज्ञानसम्बन्धादे कालविधया निमित्तत्वात्‌ अदृष्टादेनिमित्तत्वाच्चेत्याशयेनाह्‌-सा चेति । चिदाभासेनोज्ज्वलिता- चिदाभासरूपेणे्वरेणाधिष्ठिता । प्युक्ता-सहकृता। गन्धात्मकानीति। गुणगूणिनोस्तादात्म्यस्वीकारात्‌। युक्तमेतत्‌ । अत एव श्रुतौ गुणानां पृथक्सृष्ट्नोक्ता । भूतभावापन्नाया इति । भूत- विशिष्टाया इत्यथः । तथा च पुवंपूवंभूतानामप्यत्तरोत्तरभूतेषूपादानत्वम्‌ । अत॒ एवाकाशादीनां वाय्याद्यपेक्षया महत्त्वं पुराणाद्युक्तं युज्यते । न ह्याकारादीनां कार्त्स्येन वाय्वादिरूपेण परिणाम तथासति उत्तरोत्तरोत्पत्तिकाले पूवंपूवच्छिदप्रसङ्खः, किन्त्वेकदेदेन; तथा च सुत रां पूवंपुवंस्य महच्वम्‌। नन्वेवं रमां स्वनारयत्वादिविरि्टवस्तुपूविका प्रकाशत्वादालोकवदि'त्यनुमानादालोकस्य स्वनाश्य- तमःपुवंकत्वं स्वीकृत्य विवरणादिग्रन्थोक्तः कथं स द्घतिः ? आलोकनाश्यभावरूपत्वे श्रुतिषु तत्सुषटयुक्त्यापत्तेः आलोकरूपतेजोऽभावरूपत्वात्तत्राहु-एव मित्यादि । आवरणात्मकत्वं प्रकटयति- चाक्षुषज्ञानविरोधीति । चाक्षुषधीप्रतिबन्धक ईत्यथं: । नन्वन्वयव्यतिरेकाभ्यामालोकस्य चाक्षुष- हेतुत्वात्‌ तमसस्तत्प्रतिबन्धकत्वे मानाभावस्तव्राहु-आलोकनाइय इति । आलोकस्य संयोगसम्बन्धेन चाक्षुषहेतुत्वे आलोके तदभावेन चाक्षुषं नोत्पद्येत, तस्माद्िषयतासम्बन्धेन चाक्षुषं प्रति अवच्छेदकता- सम्बन्धेन तमः प्रतिबन्धकम्‌, आलोकासम्बद्धद्रव्यावच्छिन्नचेतन्ये तमउत्पत्त्मा तत्र न चाक्षुषोत्पत्तिः, आलोकावच्छिन्नचेतन्ये तमोऽनुत्पच्या तत्र॒ चाक्षुषोत्पत्तिः। आलोकस्य तमोनाशकत्वेन चाक्षुषोप- योगितया तदन्वयव्यतिरेकावुपक्षीणाविति भावः । ननु तहि तमसः सृष्टिः कथं न श्रूयते ? तत्राहु-- संसारेति । देहमध्ये तमस्सत्त्वे मानाभावेन तमसो न देहोपादानत्वम्‌, आकाशं त्ववकाशदानाय देहान्तरस्त्येवेति भावः । दिक्कालाविति । क्लृप्तपदार्थान्याविति शेषः । श्रुतिषु सृष्टिप्रक्रियायामित्यनु- षज्यते । आकारस्यवेति । पराभिमतदिश इव आकाशस्य सवंगतत्वात्‌ दिक्कृतविदोषणतासम्बन्येन सर्वधा रत्वसम्भवात्‌ उदयाचलसचिकृष्टम्‌तंविरोषोपहितत्वादिरूपेण प्राचीत्वादिसम्भवादिति भावः । ननु आकाशः अविद्यादिकं वा दिमित्यत्र विनिगमकाभावात्‌ अतिरिक्ता दिगास्तामु तत्राह-दिश ० १० १५ २० ५.५. ३२२ न्यायरत्नावलीयुतसिदान्तबिन्दौ तानि च द्ष्माण्यपश्चीङृतानि पञ्च महाभूतान्यमूताख्यानि कारणैक्यात्सत्त्वरजस्तमो- गुणात्मकानि स्ांशप्राधान्येन ज्ञानक्रियाश्चक्त्यात्मकमेकं खच्छद्रन्यं चित्ररुपमिव भिरित्वा जनयन्ति । तस्य च ज्ञानशक्तिप्रधानांशोऽन्तःकरणम्‌ । तच्च बुद्धिमेन इति द्विधोच्यते । करियाशक्तिप्रधानांशः प्राणः स च पश्चधा-प्राणोऽपानो व्यान उदानस्समान इति। एवमेकेकभृतेम्यो ज्ञानक्रियाशक्तिमेदात्‌प्रत्येकमिन्द्रियद यं जायते । आकाशाच्छोत्र- वाचौ, वायोस्त्वक्पाणी, तेजसशुष्पादौ, अद्धो रसनपाय्‌ , एथिव्याः घ्राणोपस्थौ । अत्र तेजोमयी वागिति शरुतेस्तेजसी वाक्‌। पादस्तु नाभस इति केचित्‌ । शब्दव्यञ्जकेन्द्रियत्वेन ्रोत्रवद्वाचो नामसत्वम्‌ । पादविकित्सया च चक्षुषः स्वास्थ्यदर्शनाच्चश्वेत्यादस्यापि इति । दिग्जन्यमित्य्थः । तथा च श्रुतिरेव आकाशस्य दिक्त्वे मानम्‌, नाभसत्वेन प्रमितस्य श्रोत्रस्य दिग्जन्यताबोधकत्वादिति भावः| अविद्यैवेति। ननु नेदं युक्तम्‌, प्रतिनिम्बत्वोपहितं जीवं प्रत्यविद्याया आधारत्वेऽपि ईशं प्रति तत्सत्त्वे मानाभावः, शुद्ध प्रति तु सुतराम्‌, तस्येव सर्वाधारत्वात्‌; तत्राह- तस्या एवेति । सर्वाधारत्वात्‌ कालिकसम्बन्धेन स्वेतरसर्वाधारत्वात्‌ । ईजलादिकमपि तत्सम्बन्धेन तदवृत्ति, शुद्धचितस्तु तत्तदुवृत्तित्वाभावेऽपि न क्षतिः । नञः कालकालो गुणी. सवंविद्य' इत्यादिश्रुतिषु सवेहश्याधारकालाधारत्वात्‌, 'चक्षुषर्चक्षुरित्यादिश्रुतिषु हर्यभासकचक्षुरादिभासक- त्ववत्‌ । वस्तुतस्तु महाकाले मानाभावः, इदानीमिदमित्यादिवृद्धेजेन्यमाव्ररूपखण्डकालमात्रविषय- कत्वमेव । अयं साभासाविद्यारूपः, अविद्यागताभासाविविक्तचित एव ई<वरत्वस्योक्तत्वात्‌ । साभा- साविद्यायां ईर्वरोपाधित्वमिति भावः । -स्वच्छत्वसम्पादनायाह्‌-सत्वांदप्राधान्येनेति । ज्ञान- क्रियाशक्तयात्मकं ज्ञानक्रिययोजंननानुकूले ये शक्ती, तद्विरिष्टम्‌ । धमंधमिणोस्तादात्म्यात्‌ तदात्म- कत्वोक्तिः । प्रधानः--उपहितः । बुद्धिमेन इति द्विधेति । बुद्धेरप्यहमित्याकारकनि्चयतदन्यनिद्वय- रूपवृत्तिभेदेनाहङ्कारोऽनह ङ्ारद्चेति द्रेविध्यम्‌ । मनोऽपि द्विविधं संशयवृत्त्या चित्तम्‌, सद्कल्पादि- वृत्तिभिरचित्तम्‌ । कामस्सङ्कल्पो विचिकित्से'त्यादि एतत्सव मन एवे'त्यादिश्रुतेः । प्राण इत्यादि । हदि प्राणो गुदेऽपानस्समानो नाभिसंस्थितः । उदानः कण्ठदेशस्थो ग्यानस्सवंशरीरगः ॥ इति हृदयादचवच्छिन्नक्रियाजनकंत्वमेव प्राणत्वादिकमिति भावः। शक्तिभेदादिति । दयं दयमिति योजना । तथा चेकंकमूतेभ्यो ज्ञानशक्तिमदेकेकं क्रियाशक्तिमदेककं चेत्यथंः । शब्द- व्यञ्जकेत्यादि । वागिन्द्रियस्य शब्दोत्पादनद्वारा शब्दव्यज्ञकत्वम्‌ । पादचिकित्सयत्यादि । तथा च संस्कृतस्य पादस्य चक्षस्स्वास्थ्योत्पादनद्वारा रूपव्यज्ञकत्वात्तेजसत्वमिति भावः । एवं त्वचस्स्पदंव्यज्ञकत्वेन पाणेः क्रियाषक्त्याधिक्येन वायवीयत्वम्‌ । स्पर्शो हि वायावेव प्रथम- मभिव्यक्तत्वाद्रायोरेव गुणः । वायृपादानकल्वात्‌ भूतान्तरेऽनुगच्छति । एव्र वायोरेव क्रियाशक्ति, चलस्वभावत्वात्‌ । तत्सम्बन्धादन्यत्रापि । अत॒ एव शब्दस्याकाशमात्रगुणत्वात्द्रथञ्जकः- योद्धोत्रवाचोर्नाभसत्वम्‌ । रसनेन्द्रियस्य रसव्यञ्जकत्वेन जलीयत्वम्‌, पायोस्तु जक्वन्मलशोघ- कत्वेन तत्‌ । घ्राणस्य गन्धव्यञ्जकत्वेन पाथिवत्वम्‌, उपस्थस्य तु दुगन्धातिशयन्यज्ञक- १० १५ २० २५ २० मषटमष्लोकः तेनसतवमिति तु युकत्तयश्यामः। तेजोमयलभुविस्त॒ मनसः पञचमूतकायंस्यापि अन्नमयत्वश्रुतिशि तदुषकायेतया व्याख्येया । मनसश्च पश्चभृतगुणग्राहकत्वेन तद्र्व- निश्वयात्पञ्चभृतात्मकत्वमित्यन्यदेतत्‌ । २२२ त्वात्‌ तत्‌ । श्रुतिपुराणवाक्यादीनि सवंत्र साधकानि सन्त्येव । तदुषकायतयेति । तेजससुवर्णादि- भक्षणोपकाय॑तयेत्यथंः । ननु मनसः पाञ्चभौतिकत्वं कि मानस्‌ ? तत्राह-मनसदचेति । तदरतत्व- निस्वयात्‌-पञ्चभूतगुणवत्त्वनिर्चयात्‌ । अन्यदेतदिति । यथा '"चक्षस्तेजोमात्रोपादानकम्‌, रूपादिषु मध्ये रूपस्येव व्यञ्जकत्वात्‌ प्रभादिवदित्याद्नुमानेः चक्षुरादीनां तेजोमात्रोपादानकत्वादिकं सिध्यति तथा “मनः पञ्चभूतोपादानकम्‌, पञ्चभूतगुणानां ग्राहकत्वादि' त्यनुमानेन मनसः पाञ्चभौतिकत्वं सिध्यति । तारकिकादिमते तु तस्याणुत्वात्‌ पच्वभूतानारभ्यत्वेन न तथानुमानमिति भावः । पाठान्तरम्‌ अत्रायमधिको भिन्नद्च पाठः। तत्र टृष्टान्तमाह-मनस इति। अन्तःकरणासख्यलिद्धशरीरभागस्य। पञ्चभूतकायंस्थापीति--उक्तभ्रुतिभिरपञ्चीकृतपञ्चभूतकायंस्यापि । अन्नमयत्वश्वुतिव॒त्‌-“अन्नमरितं त्रेधा विधीयते तस्य यः स्थविष्ठो धातुस्तत्पुरीषम्भवति यो मध्यमस्तन्मांसं योऽणिषठस्तन्मन इत्याद्युप- क्रम्य अन्नमयं हि सोम्य मन" इति त्रिवृदन्नकायंत्वबोधकश्रुतिवदित्यथंः। वायुमुजामपि मोददशनाल्लो- कान्तरगतिसमथंस्य स्थू रुभूतकायंत्वायोगात्य्वभूतगुणग्राहकस्य पृथिवीमात्रकायंत्वायोगाच्च श्रुतिनं यथाश्रुताथंपरा किन्तु मनःस्थ लान्नोपकायंमित्यथंपरा । उपकायंता च तत्कृतोपचयवत्त्वेन त्कृतबलव- त्वेन वेति अन्यदेतत्‌। एवमापोमयः प्राण इति श्रुतिः प्राणाख्यलिद्गररीरभागस्य न जरकायंत्वबोधिका तस्यापि अपच्चीकृतभूतकायंत्वात्‌ । तैः सर्वेः सहितैः प्राणो वृत्तिभेदात्‌ पञ्चधा । इत्यादिवाक्यं: सिद्धान्ते तथा प्रतिपादनात्‌ । समानयुक्तित्वाच्च । तस्मात्‌ अन्नमयं हि सोम्य मनः आपोमयः प्राणः इति श्रुतेः यथाश्रुताथंबाधवतु तेजोमयी वाग्‌" इति भ्रुतेः यथाश्रुताथंबाध इष्ट इति भावः । नचु कथं ताहि मनसो भौतिकत्वसिद्धिः ? तत्राहु--मनसश्चेति । अन्त.करणास्यलि द्गशरीरभागस्य तु इत्यथः । पञ्चभूतगुणग्राहकत्वेन पञ्चभूतानां पुथिव्यप्तेजोवायुगगनानामसाधारणगुणाः पञ्चभूतगुणाः गन्धरसरूपस्पशंाब्दास्तेषां ग्राहकं पञ्चभूतगुणग्राहकं पञ्चभूतगुणानामपरोक्षप्रत्यक्षस्य जनकं तस्य भावः तत्त्वं तेन पञ्चभूतासाधारणगुणप्रत्यक्षजनकत्वेनेति यावत्‌ । अत्र॒ कालादृष्टादौ व्यभिचारः वारणाय हेतौ इन्द्रियत्वं देयम्‌ । तथा चायं प्रयोगः मनः पञ्चभूतगुणवत्पञ्चभूतारन्धं पञ्चभूता- साघारणगुणप्रत्यक्षजनकेन्द्रियत्वात्‌ यदिन्द्रियं यद्भूतासाधारणगुणग्राहुकं भवति तत्तदुभूतासाधारण- गुणवत्तद्भूतोपादानकं भवति, यथा धघ्राणादिकं पृथिव्यसाधारणगुणं गन्धादिग्राहुकं गन्धादिमत्‌ पाथिवमिति । न च घ्राणादीनां गुणप्रत्यक्ं प्रति असाधारणकारणत्वात्‌ मनसद्च ज्ञानसामान्यं प्रति कारणस्य गृणप्रत्यक्षं प्रति साधारणकारणत्वात्‌ टृष्टान्तदार्छ्न्तिकयोवेंषम्यमिति वाच्यम्‌| विषयसाधा- रणरूपचाक्षुषं प्रति चक्षुष इव विषयसाधारणगुणप्रत्यक्षं प्रति विषयमनोयोगस्याहेतुत्वे मनसोपि असाधारणत्वाद्‌ वेषम्याभावात्‌ । एतत्सवंममिप्रत्योक्तं वातिककारषादेः- स्वग्राह्याथंसजातीयमिन्द्रियं स्यात्प्रदीपवत्‌ ¦ रूपस्येवावभासित्वान्न चेत्स्याच्चिच्ररूपवत्‌ ॥ न॒चेदथंसजातोयं सर्वाथंग्रहणं भवेत्‌ । एककस्येन्द्रियस्येह मनोबुद्धयोयंथा तथा ॥ सवंभूतात्मकत्वात्त॒ सर्वाथिग्रहणं तयोः । द्त्थादि । न चाहङ्कारिकत्वादिबोधककपिलादिस्मृतिवि रोधात्तर्कोप्रमाणं तत्राहु-अन्यदिति । १० १५ ९० ९५ २५ ३२४ | न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तविन्दौ एतेषामधिष्ठातारो देवा अपि ज्ञानक्रियाशषक्तिप्रधानाः--दिगग्नी, बातेन्द्रो, आदित्यविष्णू, वरुणमित्रो, अधिगप्रजापती । तत्र ज्ञानशक्तिसमष्टिरन्तःकरणम्‌ । क्रिया- शक्तिसमष्टिः प्राणः । शब्दस्परोरूपरसगन्धग्राहकाणि भतरत्वक्चक्षसनधाणाख्यानि पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि । त्वक्चक्ुषी स्वग्रद्यगुणाश्रयं द्रव्यमपि गृह्णीतः । भ्रोत्रमपि चक्ुवंत्‌ गत्वा शब्दग्राहकम्‌ दूरे शब्द इति प्रत्ययात्‌ । वचनादानगतिविसर्गानन्दजनकानि वाक्पाणिषादपायपस्थाख्यानि पश्च कमन्द्रियाणि । एतच सवं भिित्वा सप्रदशकं लिङ्गं ज्ञानशषक्तिप्राधान्यन दिरण्यगमे इति क्रियाशक्तिप्राधान्येन त्रमिति चोच्यते | अयममतपदाथः कायेत्वादष्टो समष्टौ च जीवोपाधिरेव | तानि च तथाभतानि एतेषां-ज्ञानक्रियेन्द्रियाणाम्‌ । ज्ञानक्रियाशक्तिप्रधानाः-ज्ञानक्रिययोजंननानुक्‌लशक्तिमन्तः । ज्ञानराक्तिसमष्टिः--ज्ञानेन्द्रियाणां सहकारि, क्रियाशक्तिसमष्टिः त्रियेन्द्रियाणां सहकारी । ननु देवा- नामधिष्ठातृत्वे कि मानमिति चेत्‌, उच्यते । अचेतनस्य रथादेः चेतनाधिष्ठानेनैव क्रियादशंनात्‌ जीवस्यापरोक्ष्ञानरूपाधिष्ठानविषयत्वस्येन्द्रियादिष्व सम्भवात्‌ इन्द्रियापरोक्षज्ञानवन्तो देवा एव अधिष्ठातारो न जीवः । अथ कर्मंन्द्रयेषु कि मानमिति चेत्तदच्यते । शरोत्रं च श्रोत्तव्यं च॒ वाक्च वक्तव्यं चे"ति श्रुतौ श्रोत्रादीनामिव वागादीनामपि सविषयकत्वेनोक्तिरेव । शब्देत्यादि । शब्दा- दिनामिव तद्व॒त्तिजाततीनामपि ग्राहुकाणि बोध्यानि । गह्णीत इति ! द्रव्याविषययोः चाक्षुषस्पादां- नयोरनुपलम्भादिति शेषः । ननु श्रोत्रस्य केन सन्निकर्षेण शब्दग्राहकत्वम्‌ ? स्वाश्रयाकाशसमवेतत्वेनेति चेत्‌, तदहि श्रोत्रस्य श्रावणप्रत्यक्षहेतुत्वे मानाभावः । राब्दे विद्यमाने श्रोत्रसन्निकषंस्य सदा सत्त्वेन तद्रयत्तिरेकेण कायंव्यतिरेकानुपलम्भात्‌ । अथ स्पर्शादिषु श्रावणादिप्रत्यक्षवारणाय विषयतया श्रावणं प्रति शब्दत्वादिना हेतुत्वस्य वाच्यतया तद्बलात्सरवेषु शब्देषु सर्वेषां पुरुषाणां प्रत्यक्ष कुतो न स्यादिति चेन्न | शब्दनिष्ठविषयतासम्बन्धेन तत्पुरुषीयश्रावणं प्रति तत्पुरूषीयकणंगोलकस्यावच्छेदकता- सम्बन्धेन हेतुत्वात्‌, तस्माच्छोत्रस्येन्द्रियत्वे मानाभावः तत्राहु-धोत्रमपीति । गत्वा-शब्दावच्छेदक- देशेन संयुज्य । ग्राहक-शब्दस्य प्रत्यक्षजनकम्‌ । दूरे शब्द' इति प्रत्ययात्‌--'अयं श्रूतः शब्दः दूरस्थः विलक्षणध्वनिविशिष्टत्वा' दित्यनुमितेः । तथा च स्वसंयुक्तावच्छिश्नत्वसम्बन्धेन श्रोत्रं शब्दस्य ग्राहकमिति तादशसम्बन्धाभावकाटे तत्युरुषीयराब्दप्रत्यक्षानुपपत्या श्रोत्रस्य शब्दग्राहुकत्वमावर्यकम्‌ । शब्दस्य नाकाशसमवेतत्वं किन्तु भेर्यादिसमवेतत्वमिति स्वीकारे तु स्वसंयुक्तसंमवेतत्वमेव सम्बन्धः .समवेतत्वं तादात्म्यम्‌ । एवं च तत्पुरुषीयकणंस्यावच्छेदकता- सम्बन्धेन न हेतुत्वम्‌ । तत्पुरुषीयकर्णावच्छेदेनानुत्पद्यमानस्यापि दूरस्थस्य शब्दस्य तत्पुरुषीय- श्रोत्रेण ग्रहणात्‌ । ताकिकादिमते तु गगनरूपत्वेन श्रोत्रस्य देशान्तरे गत्यसम्भवादुक्तरीत्या शब्दा- ग्राहकत्वमिति भावः । सप्तदशकं "पञ्चप्राणमनोवुद्धिदशेन्द्रियसमन्वित' एति सप्तदशसङ्कयाकं लिङ्गं यावत्संसारकालमनपायितया आत्मोपाधित्वेनात्माभिग्यञ्जकम्‌ । ज्ानक्तीति । ज्ञानशक्तिसमष्टी- त्यथः । हिरण्यगभं इति । हिरण्यमिव प्रकाशजनको ज्ञानशक्तिरूपो गर्भो यस्येति व्युत्पत्तिः । ` करियाज्ञक्तोति । क्रियाशक्तिसमष्टीत्य्थंः । सूत्रं सवंशरीरावच्छिक्नहस्तादिक्रियाजनकंत्वेन सूत्रवदनु- १५ २० २५ २३२० अषटमह्लोकः भृतानि भोगायतनं शरीरं भोग्यं च विषयमन्तरेण भोगं जनयितुमश्षक्नुवन्ति जीवफम- प्रयुक्तत्वास्स्थौल्याय पञ्चीकृतानि मवन्ति। तत्र- च प्रत्येकं पञ्च भृतानि द्विषा विभज्यन्ते । तत्रेकेको भागथतुधां विभज्यते । तद्धागचतुष्टयं च स्वभागं विहायेतर- भूतचतुषटयाधमागेषु प्रविशतीति स्वस्याधेमागेनेतरेषामष्टममागेन च पश्चीकरणान्मेलनेऽ- प्याधिक्यादाकाश्ादिश्षब्दप्रयोगः | अत्र च श्रिवृतं त्रिषृतमेकेकां करवाणीति श्रतेः ग्रिब्रत्ुबेत उपदेशादिण्ति पूत्राच्च त्रयाणामेव मेठनप्रतीतेश् त्रि वत्करणमेव फेचिन्मन्यन्ते । ते पियदधिकरणन्याये- नेव निराकृताः । तथा हि तेत्तरीयके तस्माद्या एतस्मादात्मन अकाक्षस्सम्भृतः आकाशाद्रायुरित्यादिभ्रतेः छान्दोग्ये च त्रयाणां तेजोऽवन्नानां सष्टिभ्रवणेऽपि दर योरुपसंहारः तेजः प्राथम्यपदाथधमपिक्षया आकारवायुपदाथयोबंीयस्त्वात्‌ । छान्दोग्ये चैकनिज्ञानेन स्यतम्‌ । कार्य॑त्वादिति । सोपाधिकेश्वरस्य सव कायंजनकत्वात्‌ कार्यं नेशोपाधिरिति भावः । अराक्नुवन्तीति शतुप्रत्ययान्तम्‌ । स्थौल्याय-शरीरादिनिष्ठस्थौल्यप्रयोजकं स्थौल्यं लब्धुम्‌ । पञ्चीकरण- स्वरूपमाह--तत्रेत्यादि । तत्र द्विधाकृतभागयोः । स्वभागं--द्विधाकृतभागयोष्चतुर्घात्वमनापन्नमव- रिष्टमेकम्‌ । इतरेषामष्टमभागेन चेति । भाकाशादीमधंभागं प्रविष्टः इतरेषामेकेको भाग सोऽष्टमः। आकादेर्भागचतुष्टयात्मकोऽधेभागः इतरेषां भागवचतुष्टयं चेत्यष्टभागात्मकमेककं भूतं जातमिति भावः। आधिक्यात्‌-आकाशादिभागचतुष्टयस्याकारादिश्ब्दवाच्ये प्रविष्टवाय्वादिभागा- पक्षयाऽऽधिक्यात्‌ । तथा च यत्राकाशस्याध तत्रैवाकाशत्वजातिः, एवं यत्र वाय्वादेर्धं तत्र वायुत्वा- दिजातिरिति स्वीकारात्‌ तद्वाचकाकाशादिपदस्य प्रयोग इति भावः| व्रिवृतं--त्रिभागम्‌ । पूववत्‌ याणां भूतानां द्विधा द्विधा विभागं कृत्वा स्वीयमधमितरा- धीयभागद्रयस्येकेकेन संयोज्य तेज आदिभूतं तदीया्धेन इतरीयाधंयोर्भागद्रयेन च त्रिभागं करवाणी- त्यथः । केचित्‌--बाचस्पतिमिश्चकल्पतरुकारादयः। तदुक्तं कल्पतरो-- सम्प्रदायाध्वना पञ्चीकरणं यद्यपि स्थितम्‌ । तथापि युक्तिदृटत्वा्राचस्पतिमतं शुभम्‌ ॥ मतं त्रिवृत्क रणमिति शेषः । इत्यादिभ्नुतेरित्यादिपदेन छान्दोग्यीयसप्तमाध्यायस्थस्य “आत्मत आकाशः. आत्मतो वायु 'रित्यादिवाक्धस्य सडप्रहः । छान्दोग्ये तत्तजोऽसृजतेत्यादिषष्टाघ्यायस्थवाक्ये । दयोः-आकारवाय्वोः । तेजः प्राधम्येत्य दि । यथा वेदवेदिकरणयोमेध्ये क्षुते जति वेदं कृत्वा वेदि करोती'ति श्रृतिबोधितस्यापि क्रमस्य बाधेन श्षुत आचामे'दिति शास्त्रबोधितमाचनमनुष्ठोयते । पदाथंधमेक्रमपिक्षया पदार्थस्य बलवत्त्वात्‌, तथा प्रथमोक्तत्वेन न्धस्य तेजसि प्राथम्यस्य बाधे- नाकाशवाय्वोस्सृष्िनोधकवाक्ये उपसंहारः कल्प्यते इति भावः ! उपसंहारे हेत्वन्तरमाह-छान्दोग्ये- ३२५ १० १५ २०५ २५ २२६ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ सवे विज्ञानप्रतिज्ञानादाङाश्षवाय्योरषेतनयो्हयकायत्वस्यावद्यवाच्यत्वात्‌ | तत्र पशा- नामेव मेरनेऽप्यवयुत्यानुवादेन त्रिषृत्करणोपपत्तिः । त्रिवृतमेवेति मतकल्पनायां वाक्य- भेदप्रसङ्गः । गरिषृत्ुवेत उपदेश्ादिःति शत्रं त्वनुवादकत्वान्न पञ्चीकरणं न्यायसिद्ध बाधितुयत्सहते । मेरनग्रतीतिश्च शरीरादौ पञ्चानामविशिष्टैव । “पञ्चीकृतपञ्चमहा- भूतानीति च भाष्यकारवचनम्‌ । तस्मादलमनेनानात्मचिन्तनेनेति दिङ्‌ । तानि च पञ्चीकृतानि पञ्च महाभूतानि पूर्वाख्यानि मिरित्वैकं कायमिन्दरियाणामधिषठानं भोगायतनञ्ुत्यादयन्ति । चैकेत्यादि । ब्रह्मकायंत्वस्येति । अचेतनत्वेन ब्रह्यस्वरूपत्वासम्भवेन ब्रह्मकायंत्वेनाकारवाय्वोः ब्रहमातादात्म्यं स्वीकृत्येव ब्रह्यज्ञानेनाकारावायुज्ञानमुपपाद्यमिति भावः। नन्वविद्यदेरनादित्वेऽपि ब्रह्मणि तादात्म्येन कंल्पितत्वात्ताहरप्रतिन्ञोपपादनं कर्तव्यम्‌ । तथाचाकाशवाय्वो रनादित्वमपि कृतो नोच्यते ? न चाविद्यादेरावरणत्वाद्युपपादनाय ब्रह्मणि तादात्म्येन कल्पितत्वं युक्तम्‌, तादात्म्यस्य क्वचित्‌ स्वीकृतत्वेन तदन्यसम्बन्धकल्पने गौरवात्‌, अनुपपन्नत्वेन चाविद्यादेः कल्पितत्वात्‌ न द्वेतवि योधित्वम्‌, वाय्वाकाशयोस्तु ब्रह्मतादात्म्ये न मानमिति वाच्यम्‌ । हृद्यत्वाद्न्यथानुपपत्त्या तयोरपि तथात्वस्यौचित्यात्‌ । अत्रोच्यते--उक्तरीत्या तयो- मिथ्यात्वे सिद्धे तेत्तिरीयश्रुत्यबाधाय उत्पत्तिकल्पनं युक्तमेव । ब्रह्मणि कल्पितयोब्रह्यज्ञाननादयत्व- स्यावक्यकत्वेन ताकिकादिस्वीकृताविनारित्वादेस्त्याज्यत्वादिति भावः । अवयुत्यानुवादेन--पञ्ची- करणस्य न्यायसिद्धस्येकदेशोक्तित्वेन, उपपत्तिः-कथनोपपत्तिः । ननु अब्भक्षो वायुभक्ष" इत्यादिवत्‌ सावधारणेयमुक्तिः, तथा च त्रिवृतमेव, न पञ्चकृतमित्यथं: तत्राहु--नरिवृतमेवेति । वाक्यभेदः त्रिवृतं करवाणि, पञ्चीकृतं न करवाणो'त्ययंद्रयभेदेन तद्बोधकवाक्यभेदः स्यादित्यथंः । न्याय- मेवाह-मेलनप्रतीतिरिति । मेलनविषयिका धीः पृथिव्यादौ प्रत्यक्षरूपा यथास्ति, तथा वायोरपि शीतस्परशयुक्तजलविरिष्टतया उष्णस्पशंविरिष्टतेजोविरिष्टतया सुरभिपाथिवादिभागविरिष्टतया च धीरस्ति । तथाऽऽकाशस्यापि तेजःपाथिवादिभागविरिष्टतया चाश्षुषादिरूपा साक्षिरूपा वा धीरस्ति । तथा च वाय्वाकाडशयोरितरभूतसंसृष्टत्वस्यावजंनीयतया पञ्चीकरणमेव भूतानां व्यवहायंत्वे प्रयोजकम्‌, नाधंजरतीयं त्रिवृत्करणम्‌। किञ्च "यदग्ने रोहितं रूपमित्यादिनाऽन्यदेस्तेजआदिभूतत्रयरूपत्वमुक्त्वा “यदविज्ञातमिवाभूदित्येतासामेव देवतानां समास' इति श्रुत्या भूतमात्रस्यैव तेजञादिभूतत्रयरूपत्व- मुक्तम्‌ । यद्‌भूतत्रयवत््वेन पूर्वोक्तिन नोपलभ्यते वाय्वादिकं तदेतासां तेजआदिस्वरूपाणां देवतानां समासस्समुदाय एवेति तच्छुतेरथंः । तथा च यदयोगप्राथम्येन यद्यत्‌ रूपत्रयवत्त्वेनाप्रत्यक्षं तत्सवं तेजआदित्रयसमुदाय एवेत्यथंलाभात्‌ श्रुत्येवाकाशादेस्तेजआदिभागघटितत्वोक्तेः कथं पञ्चीकरणे विवादः । न चेवकारेण तेजआदित्रयमात्रात्मकत्वं बोध्यत इति वाच्यम्‌ । वाय्वाकाशादेरप्यविज्ञात- पदार्थत्वेन कास्स््यंमोधकयद्योगप्राथम्येन तत्रापि त्रयमात्रात्मकत्वस्य बोध्यत्वेन बाधादेवकारस्या- योगव्यवच्छेदकत्वनिणंयात्‌ । वचनमिति । पञ्चीकरणनामकम्रन्थस्थमिति शेषः । अधिष्ठानं संयोग- सम्बन्धेनाश्रयः । | १० | ९० ९५ अमर्खोकः तदेव शरीरमित्युच्यते । तत्र स्वप्रधानं देवक्षरीरम्‌ । रजःप्रधानं मनुष्यश्षरीरम्‌, ` तमःप्रधानं तियेगादिस्थावरान्तं श्षरीरम्‌ । तस्य च शरीरस्य पाञ्चमोतिकस्यापि चत्र रूपस्येव क्वचित्‌ न्यनाधिकमभावो भतानां न विरुध्यते । एवं विषया अपि पञ्चीकृतेकेक मतजन्याश्चतुदेशमुवनाख्या उष्व॑मघ्याधोभावेन सन्चरजस्त्मोशप्रधानाः। एतत्सव ्रह्माण्डाख्यं विराडिति मतमिति चोच्यते । अयमोपनिषदः सृष्टिक्रमः तद्विपरीतो ख्यक्रमः। पञ्चीकृतपञ्चमहाभततत्कार्यात्मरकं विरडाख्यं पृथिव्याद्य- ` कैकभूतलयेनामूतं अपञ्चीकृतपञ्चमहाभूतात्मके दिरण्यगर्भाखूये स्वकारणे लीयते । स ` एव दैनन्दिनः प्रयः । अमतं चव्याढरते परमेश्वरोपाधौ । अब्याकृतस्य त्वनादित्वेन कारणाभावान्न रयः । स्वकारणे शष्ष्मस्पेणावस्थानं रय इति तल्लक्षणात्‌ । अयमेव तदेव श्रीरमिति। 'त्वगिन्दरियस्य साक्षादाश्रय्शरीरमि'ति विवरणोक्तलक्षणात्‌। तियंगादि- पदवादि । चित्रेत्यादि । यथा नीलपीतादिनानारूपसमुदायरूपस्य चित्ररूपस्य मध्ये कस्यचिद्रूपस्य रूपान्तरावच्छेदकावयवपरिमाणापेक्षयाधिकपरिमाणावयवावच्छिच्नत्वरूपमाधिक्यं तथा मनुष्यादि- शरीरे भूतान्तरपक्षया पाथिवभागस्याधिक्यम्‌, देवादिशशरीरे तेजोभागाधिक्यम्‌, वरूणादिलोकस्थ- शरीरे जलीयादिभागाधिक्यमित्यथं; । पुथिव्यादेः सचराचरपुथिव्यादिहेतुत्वमित्याहू-एकंकभूतेति । चतुदंशभुवनेत्यादि । घनोदकाख्यमहाजलरारिमध्ये ऊर्ध्वाधोभावापन्नं संयुक्तं महाकटाहद्वयं तिष्ठति, तन्मध्येऽपि जलराशिः, तदुपरि महानौरिव पञ्चाशत्कोटियोजनविस्तीर्णा महापृथिवी सपततिसहस- योजनोत्रता, तस्या दशदश्योजनसहस्रपरिमितभागेभ्योऽघस्तात्‌ एकेकं पातालम्‌ । इत्यं सप्त पातालानि स्वर्लोकादपि रम्याणि । तानि सप्त भुवनानि | तस्या उपरि पादगम्यः सर्वो लोकः ' भूर्लोकः, तदुपरि भुवः स्वः महः जनः तपस्सत्यमिति षड्‌ भुवनानि । तान्येतानि चतुदंशभुवनानि संयुक्तकटाहद्रयमध्यस्थानि । कटाहदयस्योध्वंमपि घनोदकाख्यं महाजलमस्ति । तदेव त्रिविक्रमाख्य- विष्णुचरणसरोजाङ्गछतलनिभेदाघीनच्िद्रद्वारा. कटाहान्तःप्रविष्टं शिदुमारचक्रसूमेर्वादिपतनद्रारा हिमारयमवतीर्णं ग द्भारूपेण त्रिलोकीं पावयतीति भावः । ऊष्वत्यादि । ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्टन्ति राजसाः । इत्यादिस्मत्या ऊध्वं लोकानां सात्त्विकादिपुरुषप्राप्यत्वोक्तेः सततवादिप्रधानतेति भावः । तद्विपरीत इति! 'विपयैयेण तु क्रमोऽत उपपद्यते चे"ति न्यायात्‌। पृथिन्यादीत्यादि । पथिव्या ` जले, तस्य तेजसि, तस्य वायौ, तस्याकाशे, तस्यापञ्चीकृतभूतेषु ल्येनेत्यथं : । दंनन्दिनेति । सद्कुषंण- मुखानलेन भूर्भुवस्स्वारूपलोकत्रयदाहे सति तत्तापक्लान्त्या महरकिस्थेषु जनलोकं गतेषु हिरण्य- गर्भ॑स्य सत्यखोकस्थस्य रात्रिभ॑वतीति देनन्दिनप्रलयः । तत्र महर्लोकस्थस्य तापितत्वेन निजंनत्वेऽप्य- नागात्‌ जनलोकादौ च तापितत्वस्याभावात्‌ न वि राजस्सम्पूणंस्य लयो देनन्दिनप्रल्ये, किन्तु चतुदंश- भुवनेकदेशावच्छिक्नस्येति बोध्यम्‌। उपाघावित्यत्र लीयत इत्यनुषज्यते। तल्लक्षणादिति। तथा च प्रलय- ३२७ १० १५ २० २५ २० ३२८ न्यायरत्नावलोयुतसिद्ान्तबिन्दौ ` भ्राह्केतः प्रलयः ! ब्रमज्ञानादात्यन्तिक उच्छेदस्तात्यन्तिकः प्रर्यः। स च कारणः क्रमेणेव । कारणोच्छदादेव कार्योच्छेदात्‌ । सवं च घुष्टिप्रलयादिकं खप्नसुष्टिग्रलय- वदपारमार्थिक्मपि वासनादादर्थाद्थवहारक्चममिति न मायिकत्वेऽपि तुच्छत्वप्रसङ्कः यथा चैतत्तथा व्यक्तमाकरे । एवं स्थिते जागरणादिग्यवस्थोच्यते) इन्द्रियब्र्तिकारीनार्थोपलम्भो जागरणम्‌ | बोधकश्रतिस्मतीनां स्वपरिणामिकारणे संस्कारस्पेण कार्याणामवस्थानरूपस्य प्रलयस्य बोधकत्वाद- व्बाकरतस्य तदसम्भवात्‌ तत्प्र्ये मानाभावः । अत एव- '"अन्याक्रतं परे तत्त्वे लोयते सकलाश्च | "अव्यक्तं परमात्मनि" ।।'' इत्यादिवाक्यानां परिणामदून्यतयाऽवस्थानरूपभाक्तलयबोधकत्वम्‌ । मुरुपलयबोधकत्वे "तद्धेदं तद्यग्याकृतमासीत्‌' नासदासीन्नोसदासीत्तम आसी"दित्यादिश्रुतिभिरव्याकृतरूपेण जगतः प्रख्यकाले सत्त्वाभिधानानुपपत्तेः । प्राकृत इति । देनन्दिनस्तु न प्रकृतः । प्रकृतौ संस्का ररूपेणावस्थानस्येव ्राकृतराब्दाथत्वात्‌ । देनन्दिनस्तु न संस्काररूपेण पृथिग्यादेरवस्थानम्‌ । शतवर्षीयानावृष्ट्यादिना पृथिव्यादेः शुष्कगोमयपिण्डाकारत्वादेः पुराणादिषृक्तत्वात्‌ । किन्तूक्तपिण्डादिरूपेणेव हिरण्यगर्भेऽव- स्थानम्‌ । अत एव देनन्दिनप्रल्यसाधारणवाक्ये सूष्ष्मरूपेणेति मूके उक्तम्‌, न तु संस्काररूपेण । परमसृक्ष्मरूपं हि संस्कारः, न तु सृक्ष्मरूपमात्रमिति भावः । कारणक्रमेणेवति । आदौ कारणस्योच्छेदः । पर्चात्‌ काययस्येत्यथं; । वस्तुतस्तु कार्योच्छिदस्य पूवंभावित्वनिरासे तात्पयंम्‌ । तथा च कायं प्रथमतो नोच्छिद्यते, किन्तु युगपदेवाज्ञानत्परयुक्तोच्छेद इत्यथंः । उच्छेदादेवेति पञ्चमी ज्ञापकंहैतौ “धृमादग्निमानि 'तिवत्‌ । न च कार्योच्छिदं प्रति कारणो- च्छेदस्य हेतुत्वात्‌ कथमेवमिति वाच्यम्‌ । उच्छेदस्य सिद्धान्ते जन्यत्वास्वीकारादेरुक्तत्वात्‌ । "या या प्रमा सा सा स्वसमानविषयकाज्ञानतत्प्रयुक्तविरिष्टकालपुवंत्वशून्यकालवृत्ति'रिति नियमेनं युग- पदुच्छेदस्य युक्तत्वात्‌, अज्ञानसम्बन्धाद्यनादिददयोच्छेदस्य अज्ञानोच्छेदसमकारत्वावर्यकत्वेनाज्ञान- प्रयुक्तमात्रोच्छेदस्येवाज्ञानोच्छेदसमकालताया युक्तत्वाच्च ज्ञानस्याज्ञानानाराकत्वेऽपि न क्षतिः| मनज्ञानोच्छेदस्य सवंहदयोच्छेदव्याप्यत्वेऽपि अज्ञाननास्य सवंहश्यनाशान्याप्यत्वात्‌ । वासनेति । सत्यत्ववासनेत्यथंः । व्यवहा रक्षममिति-मिथ्यात्वज्ञानात्पूवमूध्वं वा तत्त्वसाक्षात्काराद्पर्वं निष्कम्प- प्रवृ्त्यादिक्षमम्‌, तत्वे साक्षात्कृते तु नेव प्रवृतत्यादिकमू, बलवत्तरकमंवशात्‌ सकम्पम्‌ । तदुक्तम्‌- शास्त्रेण नव्येत्परमाथंबुद्धिः कायंक्षमं नरयति चापरोक्षात्‌ । इति । व्य माकर इति । उक्तं हि भाष्यादो-ननु भवन्मते जगतोऽसत्त्वेन तुच्छत्वमिति चेत्‌, कं एवमाह-जगत्तुच्छमिति । आविद्यकत्वात्‌ सदसद्विलक्षणमित्यस्महशंनम्‌ । अथ पुनविद्योदये तुच्छमुच्यते काममुच्यतास्‌, न त्वेतावता तत्पूवंव्यवहारस्यानुपपत्ति'रिति। इन्द्रियवृत्तीति । स्वसमानाधिकरणा या इन्द्रियजन्यवृत्तयः, तत्कालीनोभ्योपलम्भ इत्यथः । स्वपदमर्थोपलम्भपरम्‌ । यदि च जागरे सवंदा इन्द्रियवृत्तौ न प्रमाणम्‌, कदाचिदनुमित्यादेरेव ५ १० ५ २९० ८ अषमदलोकः तत्र च मृतं विराडाख्यं भोग्यं प्रत्यक्षादिग्रमाणषट्केन व्यवहवियमाणत्वादथाव्रहारिकं विश्वाख्येन जीवेनोपमुज्यते । स च देहेन्द्रियादिषु प्रवेज्ञात्‌ व्यापनाद्वा विश्च इत्युच्यते । विश्च प्रवेशने विष्ल्‌ व्याप्नाविति च स्मरणतत्‌। अत्र यद्यपि विष्वेनाम्‌तेमन्याढ़ृतं चानुमानादिनाऽनुभृयते, तथापि व्यावहारिकं सवं विदवेनेव ज्ञायत इति नियमात्‌ स्थुलश्षरीरोपाध्यमिमानित्वाच्च न तस्यावस्थान्तरग्यापकत्वम्‌ । शुक्तिरजतादिज्ञानानाम- ्रामाणिकत्वात्तदिषयस्यान्यावहारिकत्वेऽपि ईन्द्रियन्यापारकालीनत्वाज्जागरणत्वोप- पत्तिः । ` ज्ञानोत्पस्यादिप्रक्रिया चाधस्तादुक्तैव । एवं जाग्रद्मोगजनककमक्षये स्वाप्न- मोगजनककर्मोदये च सति निद्रार्यया तामस्या वृत्या स्थूलदेहाभिमाने दूरीकृते सर्वेद्दियेषु देवतानुग्रहाभावानिर्व्यापारतया रीनेषु विश्वोऽपि लीन इत्युच्यते । तदा च स्वप्नतिस्था । २३९९ १४ सम्भवात्‌, तदेन्द्रियवृत्तिपदं प्रमापरं वोध्यम्‌ । प्रमाणषट्केन--अज्ञाताबाधितविषयकघीरूपप्रमित्यादि षट्केन । प्रत्यक्षानुमानजब्दानामिवोपमा वार्थापत्यनुपन्धीनामपि पृथगेव प्रमाणत्वम्‌ । गोसाहदय- विरिष्टगवयादिप्रत्यक्षोत्तरं 'स गौरेतद्गवयसहदा' इति ज्ञानस्य मानान्तरानवतारकालीनस्योपमान- मात्राधीनत्वात्‌, व्यतिरेकन्यापिन्ञानजन्यज्ञानस्यानुमितित्वे मानाभावात्‌, अर्थापित्तित्वस्येवान्वय- व्याप्निज्ञानजन्यज्ञाने स्वीकारेणानुमितित्वलोपापच्चेद्व अर्थापित्तिप्रमाणस्यान्यस्यावर्यकत्वात्‌, प्रति- योग्यनुपलन्धिजन्याया अभावप्रमाया इन्द्रियसन्निकर्षादिजन्यत्वे मानाभावेनानुपलन्धित्वजात्याश्रयता- हृरप्रमाकरणत्वस्यानुपलन्धावेवोचितत्वात्‌ । व्यावहारिकमिति। भज्ञातविषयकधीविषयत्वे- नाज्ञातत्वात्‌ ब्रह्यज्ञानात्‌ पूवंमबाध्यत्वाच्चप्रातीतिकान्यहश्यत्वेन व्यावहारिकेमिति भावः । अमूतं--स्वाप्नं वस्तु । अव्याकृतं -सौषुप्तम्‌ । व्पावहारिक--ज्यावहारिकप्रमाणग्राह्यम्‌ । अवस्थान्तरव्यापकत्वम्‌-अवस्थान्तरभोक्ततेजसादिवाचिपदवाच्यत्वम्‌। तथा च जाग्रदवस्था येनंवानु- भूयते तस्यव विर्वशब्दवाच्यतेति भावः । स्वप्नो येनेवानुभूयते स एव तेजस इत्यादेवक्तुमराक्यत्वेन वेरूप्यापत्तेराह- स्थ लक्ञरीरोपाध्यभिमानित्वाच्चेति । स्थूलरारीरघटितोपाध्यभिमानिवाचकपद- वाच्यत्वाच्चेत्यथः । तथा चोपाधित्रयाभिमानी विशवज्ञन्दस्य, द्रयमात्राभिमानी तेजसशब्दस्य, एक- मात्राभिमानी प्राज्ञराब्दस्य वाच्य इति भावः। अप्रामाणिकत्वात्‌-अज्ञाताविषयत्वात्‌ । इन्द्रिय व्यापारेति । व्यावहारिकविष्यकबहिररिन्द्रियजन्यमनोवृत्तीत्यथंः । कालोनत्वादिति। ज्ञानानां कारीनतेवाज्जागरणत्वोपपत्तिरिति योजना । तथा च शुक्तरूप्यादिज्ञानाग्याप्तेः इन्दरियजन्यवृत्तित्व- मात्रं न जागरणलक्षणमिति भावः । कर्मोदये-कमरूपसहकारिसमवधाने । तामस्येति । तमोगुण- ` विषयिकयेत्यथंः । दूरीकृत इति ! “अभावप्रत्ययाखम्बना वृत्तिनिद्रे'ति पातञ्जलमसूत्रेण व्यावहारिक- विषयकवृ्तयुपरमोपहिततमोग्‌णविषयकवृत्तेनिद्रात्वोक्त्या देहाभिमानरूपवृत्तेनिद्रया दूरीकरणम्‌ । व्यावहारिकाकारवृत्त्यभावस्य प्रत्ययः = प्रयोजकः उद्विक्ततमोगुणः तद्िषयिका वृत्तिनिद्रेति सूत्राथंः । इन्द्रियेष्विति । जाग्रः्रोगप्रदकर्माभावप्रयुक्तादिति शेषः। २१ १५ २७ २५ ३३० न्यायरत्नावलीयुतसिदान्तबिन्दौ तत्र चान्तःकरणगतवासनानिमित्त इन्द्रियव्त्यभावकालीनोऽर्थोपलम्भः खप्नः। तत्र मन एव गजतुरगादयर्थाकारेण विवतते, अविदयात्या च ज्ञायत इति केचित्‌ । अविद्यैव ुक्तिरजतादिवव्‌ स्वाप्नाथाध्यासाकारेण परिणमते ज्ञायते चाबिदयाद्च्येत्यन्ये । कः यषः श्रेयान्‌ ? उत्तरः । अव्रिद्याया एव सवेत्रार्थाध्यास्ञानाध्यासोपादानत्वेन धृतपतत्वान्मनोगतवासनानिमित्तत्वेन च क्वचिन्मनः परिणामत्वव्यपदेश्ात्‌ । ननु तदा मनसो च्दयाकारपरिणामानम्युपगम द्रष्टत्वसम्भवेनात्मनः स्वय॑ज्योतिष्ट्सिद्धिरिति चेन । बहिरिन्द्रियजन्यशृत्यमावेन तदानीं मनसोऽग्राहकत्वात्‌, तत्सहकारेणैव तस्य ग्राहकत्व- नियमात्‌, सवृत्तिकान्तःकरणावच्छिन्नस्येव चैतन्यस्य प्रमातत्वनियमात्‌ तदाऽन्तःकरण- सत्त्वेऽपि प्रमात्रमावः । किमधिष्ठानं स्वप्नाध्यासस्य ! मनोवच्छिन्नं जीवचेतन्यमित्येके । भूलाज्ञानावच्छिनं बहचेतन्यमित्यपरे । कं भरेयः १ मतमेदेनोभयमपि । तथा हि- जाग्रदबोधेन स्वप्नभ्रमनिव्र्यभ्युपगमादपिष्ठानज्ञानादेव च भ्रमनिवृ्तेतरहाचेतन्यस्य चापिष्ठानत्वे संसारदशायां तज्ज्ञानामावात्‌, ज्ञाने वा सवदेतनित्तेनं जाग्रदूबोधात्सप्न- इन्द्रियेति । बाह्येन्द्रियजन्येत्यथंः । विवतंते-परिणमते । सवंत्र-प्रातिभासिकाध्यासस्थले सवत्र । क्वचित्‌- सधीः स्वप्नो भूत्वेव्यादिश्रुतौ । नन्वित्यादि । मनसः परिणामानभ्युपगमे मनसो रष्टत्वसम्भवेनेति योजना । दृष्टत्वं ग्राहकत्वम्‌ । स्वयंज्योतिष्ट्वेति | “अत्रायं पुरुषस्स्वयंज्योति- भंवती'व्यादिश्रत्युक्तस्वयंज्योतिष्ट्वेत्यथंः । अत्र-स्वप्ने । स्वयंज्योतिरिति । आदित्यादिमनोवृत्ति- पयंन्तानां ज्योतिषामभावेन स्वयमेवात्मा स्वीयन्यवहारसाघनरूपं ज्योतिरित्यथ: । बहिरिन्द्रिय- जन्येति । प्रत्यक्षादिप्रमाणजन्येत्यथंः । तत्सहेत्यादि । प्रत्यक्षादिप्रमाणजन्यमनोवृत्तावेव मनसः परिणामित्वमिति नियमादित्यथंः । तथा चाहुमित्याकारकवृत्तिरविद्यापरिणाम एवेति भावः । ननु तथापि स्वप्ने मनसस्सत्त्वे मनोविरिष्टचिद्रूपप्रमातुसत्त्वापत्तिः तत्राह-सवृत्तिकेत्यादि । प्रमानुकूल- व्यापारवत्त्वं प्रमातुत्वं वृत्त्यसत्तवे न सम्भवतीत्यथंः। मूलाज्ञानावच्छिन्नं ब्रह्मचेतन्यमिति। मृलाज्ञाना- वृतं ब्रह्माधिष्ठानमित्यथं; । यथाश्रुते अज्ञानावच्छिन्नब्रह्मणः सवंदेतानधिष्ठानत्वेनाग्रे ' तचज्जानात्तत्नि- वृच्युक्त्यसङ्खतेः । निवृत््यभ्युपगमात्‌-बाधाभ्युपगमात्‌ । ब्रह्मचेतन्यस्येत्यादि । ब्रह्मचेतन्यस्य चाधिष्ठानत्वे जाग्रद्रोघात्‌ स्वप्ननिवृत्तिने स्यादति योजना । कर्तेति चेति चकारेण पूर्वोक्तस्य निवृत्तिनं स्यादित्यस्य हेतुतया समुच्चयः । कतु त्वेति । तथा च सिद्धान्ते च्यस्मिन्‌ कारये यः कर्ता सं एवोपादानम्‌ । घटादावपि कपालाकारनिगंतमनोवृत्त्या कुलालादेः कपालाद्यवच्छिन्नचिद्रूपत्व- सम्पत्त्या उपादानत्वभस्त्येवेति स्वप्ने ब्रह्मण उपादानत्वे जीवस्य कतुंत्वं न स्यादिति भावः। “न. तत्र रथा न रथयोगा न पन्थानो भवन्ति । अथ रथात्रथयोगान्‌ पथस्सृजते स हि कतं 'ति श्रुतौ, तव्र- १. सवंदरेताधिष्ठानत्वे जागरद्धानात्तन्निवृत्युक्त्यसङ्खतेरिति भावः । २. विवर्तोपादानस्य कतुः त्वनियमात्‌ स दहि कर्तेत्यत्र जीवस्येव स्वप्नकतृ त्वावधारणाच्च स्वप्न ब्रह्मण उपादानत्वे जीवस्य कतृ त्वं न स्यादिति मावः । | १५ २० २५ २० १ अश्मदलोकः निवृत्तिः स्यात्‌ । स हि कर्तेति च जीवकतत्वश्रुतेः आकाशादिग्रपश्चवत्‌ सवसाधारण्या- पत्ते न मृलाज्ञानावच्छिनं अह्मचेतन्यमधिष्ठानम्‌ । ननु जीवचेतन्यस्यानाढतत्वेन सवेदा भासमानत्वात्‌ कथमधिष्ठानत्वम्‌ ? सत्यम्‌ । तत्रापि स्प्नाध्यासानुकूकव्यावहारिकसंघातभानविरोध्यवस्थाज्ञानाग्युप- गमात्‌, स्वप्नदश्ायां चाहं मनुष्य इत्यादिगप्रातीतिकसंषातान्तरभानाभ्युपगमात्‌ । शय्यायां . स्वपिमीःति शय्यान्तरभानवत्‌ । भानसामग््यमावथ तुल्य एव । नन्वहं मनुष्य इत्यादिव्यावहारिकसंघाततज्ञानस्य प्रमाणाजन्यत्वात्कथमज्ञाननिवतंकता ! स्वप्ने, स हि-जीवो हि । अत्र जीवस्य स्वप्नानुकूरव्यापाराो चनादिमत्त्वरूपस्य स्वप्नकतुंत्वस्या- सम्भवात्‌ अदृष्टद्वारा कतृत्वमेव श्रुत्योक्तम्‌, तच्चाकाशादाविव स्वप्नेऽपि ब्रह्योपादानके सम्भवतोति नेदं दूषणं युक्तम्‌ । प्रपश्ववदिति । स्वप्नस्येति शेषः । सवंसाधारण्येति। सर्वान्‌ जीवान्‌ प्रत्यापरोक्षयेत्यथंः । भानविरोधीति । मनोऽवच्छिन्नचिद्विषयकं यदज्ञानं तदेव व्यावहारिकररीरायवच्छिन्न- चिद्विषयकमपि स्वीक्रियते, अन्यथा शरीरादेस्साक्षिणा भानं स्यात्‌; षटा्यवच्छिन्नचितस्तु न स्वप्न- कालीनाज्ञानविषयत्वे मानमस्ति, प्रमातृरूपसाक्षिचिदुपरागाभावादेव तदभानसम्भवात्‌ । जीवस्य जगदुपादानत्वपक्षे घटादौ साक्लिसम्बन्धस्य सदा सत्त्वेऽपि जागरणकालिकाज्ञानेनेव तदावरणादिति ध्येयम्‌ । शय्यान्तरभानवदित्यत्र व्यावहारिकान्यश्य्याभानाभ्युपगमवत्‌ । उक्तं हि मणिकारादिभि संरायस्वप्नौ न प्रमे, अत एव शय्यायां स्वपिमी'त्यादौ सुष॒प्तपुरुषासंसृष्टरय्या भाती" "त्यादि । भानसामभ्रीति । व्यावहारिकविषयकप्रमाकरणेन्द्रियसन्निकर्षादीत्यथंः । तुल्य इति । यथा ग्याव- हारिके शय्यादौ प्रत्यक्षादिसामग्रचभावः। तथा मनुष्यशरीरादावित्यथंः । ज्ञानस्य-जाग्र हशागतप्रथम- नारायणी ननु तत्र ज्ञानलक्षणसन्निकषंस्य भासकस्य सम्भवात्कथं सामग्रयभावः अन्यथा 'सुरभिचन्दनम्‌, घटो नास्ति, घटं पश्यामि, वरह्भिमनुभिनोमि"इव्यादौ घटसौरभादेर्भानं न स्यात्‌ खोकिकसन्निकषंबाधात्‌, मरौकिकस्य चान ज्गीकारादिति चेन्न । सौरभाद्यंशे स्मृतित्वादेरङ्खीकारात्‌, ज्ञानलक्षणाया;प्रतयासत्तित्व मानाभावात्‌। न च तहि कथमपूर्वाथंककान्यरचना ? अप्रसिद्धसंसगं कस्य स्मृत्यसम्भवादिति वाच्यम्‌ । तत्रावश्यकतत्तत्पदा्थस्मृत्या विरिष्प्रत्यक्षमप्रकल्प्यैव तत्तत्पदस्मृतेरेव कल्पनात्‌ । शाब्दस्यायोग्यता- ज्ञानेनाप्रतिबध्यतायाः कलहुस्थले क्लृप्तत्वात्‌ । उक्तपदस्मृतिजन्यशाब्दबोधादेव काव्यरचनोपपत्तेः, अक्लृप्तसन्निकषकल्पनमपेक्ष्य पदतदर्थोभियस्य स्मरणवृत्तिकल्पनस्येव युक्तत्वात्‌ । तस्मादलौकिक- परत्यक्नान्यथानुपपत्त्या ज्ञानलक्षणप्रत्यासत्तेरसिद्धेनं सन्निकर्षेण देशान्तरस्थरजतादे'रिदं रजतमि"ति श्रमे भानं किन्त्वधिष्ठाने ज्ञायमानानिवंचनीयरजतादेरेव, निविषयज्ञानानभ्युपगमात्‌ । आध्यासिक- तादात्म्यस्य उत्पत्तेरावर्यकत्वे विनिगमकाभावेन रजतोत्पत्तेरपि युक्तत्वाच्चेत्यंन्यत्र विस्तरः । अनिर्वाच्यत्वं च सद्विलक्षणत्वे सत्यद्विक्षणत्वम्‌ । एतच्चार्थापत्तिप्रमाणकम्‌ । तथाहि-सच्चेन्च बाध्येत, असच्चेन्न प्रतीयेत, विरोधाच्च न सदसदात्मकम्‌, अतः सदसद्धिच्रमिति । तस्मात्सिद्धा- १७ २० २५ ३३२ न्यायरत्नावलीयुतसिदधान्तबिल्दौ अवस्थान्तरान्यथानुपपत्या तत्कल्पने सुषुप्रावपि स्वप्नबाधकज्ञानमास्थीयेत । तचा- निषटम्‌, जाग्र्वापत्तेरिति चेत्‌, साध्ववोचः । स्वप्नावस्थाज्ञानस्यैवान्तःकरणलयसहितस्य सुषुपिरूपत्वान्न तत्र तद्बाधः। जागरणे तु मिथ्यैव स्वप्नोऽभादित्यनुभवादहमिति ज्ञानस्य प्रमाणाजन्यत्वेऽपि यथाथेत्वाच्छरीरादिज्ञानस्य च प्रमामजन्यत्वादवस्था- क्ञानविरोधित्वमनुभवसिद्धम्‌ । विशेषाज्ञानं तु न प्रमाणजन्यवृत्तिमन्तरेण निवतेते। ज्ञानस्य । अज्ञानेति । स्वप्नप्रयोजकाज्ञानेत्यथंः । अवस्थान्तरान्यथानुपपत्या । पूर्वावस्थायां बाधाभावे अवस्थान्त रोत्पत्त्यन्यथानुपपच्या । तत्कल्पने-प्रमाणाजन्यज्ञानस्यापि बाधकत्वकल्पने | सुषुप्तावपीत्यादि । सुषुप्तावविद्यावृत्तिरूपमहमित्याकारकन्ञानं स्वप्नबाधकमङ्खक्रियेत इत्यथः । जाग्रत्वेति । स्वरप्नसुषुपिशुन्यत्वेत्यथं; । स्वप्नावस्थाज्ञानस्य-स्वप्नावस्थाविषयकाज्ञानस्य, सुषुप्तौ यद्यत्भासते अज्ञानादि तदन्यस्वाप्नाथं विष॑यकाज्ञानस्येति यावत्‌ । अथवा स्वप्नावस्थाज्ञानस्य- स्वप्नावस्थाधिष्ठानविषयकाज्ञानस्य, तस्येव जीवेशादिभेदविषयकत्वस्वीकारात्‌ । एवं च सुषुप्तौ साक्िमात्रभास्यजीवेशतदद्धदादेरभानमुपपद्यते । तत्र-सुषुप्तौ । तद्राधः-स्वप्नावस्थाबाधः । यथाथं- त्वात्‌-अज्ञाताबाधितमनोऽवच्छिन्नचिद्विषयकत्वात्‌ । प्रमाणजन्यत्वादिति । मनुष्त्वादिविषशिष्ट- रूपेण साक्षिमात्रेण कदाचित्‌ भास्यत्वेऽपि चक्षुरादिप्रमाणभास्यत्वस्यापि कदाचित्तेन रूपेण शरीरादौ सत्त्वात्‌ “मनुष्यं मामहं पदयामी "ति प्रतीतेरिति भावः । अनुभवक्द्धिमिति । त्था च प्रमाण- जन्यज्ञानत्वेन नाज्ञानविरोधिता किन्त्वज्ञाताबाधितविषयकनिङ्चयत्वेन, तत्समनियतजातिविरोष- रूपप्रमात्वेन वेति भावः। नन्वविद्यावृत्तिरूपेणाहमित्याकारकन्ञानेन यदि मनोऽवच्छिन्नचिद्विषयकं व्यावहारिकशरीरा्- नेकावच्छिन्नचिद्विषयकत्वेन सामान्याज्ञानदाब्दवाच्यमनज्ञानं निवत्ते तदा “वटं न जानामीत्या- कारेणाज्ञातत्वपिरिष्टवटविषयकेणाविद्यावृत्तिरूपज्ञानेनापि घटाद्यवच्छिन्नचिद्विषयकमज्ञानं निवत्तेत, लस्याप्यज्ञातानाधितघटविषयकत्वस्वीका रात्‌ । अज्ञानतत्कार्याविषयकमेव ज्ञानमज्ञाननिवतंकमिति स्वीकारेऽपि आत्ममात्रविषयकसौषुप्ताविद्यावृत्या मृलानज्ञानं निवत्तेत, प्रमाणजन्यत्वत्यागे श्रवणादि- जन्यत्वस्यापि त्यागौचित्यात्‌ श्रवणादीनां प्रमाणाधितत्वात्‌ तत्राह-- विहेषाज्ञानं त्विति । घटाद्य- केकमात्रविष्रयकाज्ञानं त्वित्यथंः । अन्तरेणेति । "घटं न. जानामीत्याकाराविद्यावृत्तौ घटादयंशे नारायणी निव चनीयख्यातिः । एतेन भ्रमेऽसदेव रजतम्‌ भाति वासनाविशेषादिति माध्यमिकस्य, 'सदेवान्तः- ` कंरणपरिणामात्मकम्‌ भाती'ति साद्भयादेः क्षणिकविज्ञानात्मनो विशेषपरिणामो रजतादिरिदन्त्वादिना भाती'त्यात्मख्यातिवादिनो योगाचारादेः, इदमिति पुरोवतिनो ग्रहणम्‌, रजतमिति रजतस्य स्मरणं तयोरच स्वरूपतो विषयतद्च भेदाग्रहाद्विरिष्टग्यवहारोऽतः प्रवत्तिरचेत्यख्यातिवादिनो मोमांस- केस्य च मतम्‌ परास्तम्‌ । आद्यद्वितीययोः स्परातिबाधानुपत्तेरेव, तृतीये रजतत्वेनेदंत्वस्य इदन्त्वेन रजतत्वस्य चारोप इत्यत्र विनिगमकाभावात्‌ उभयारोपे सदसदादिविकल्येनोक्तदोषात्‌, चतुथं रजत- प्रकारकपुरोवतिविशेष्यकज्ञानत्वेन हतुतायाः सत्यरजतादिस्थके क्लुप्ताया इह बाधेन हेत्वन्तरकल्पने गौरवात्‌ । परिशेषात्‌ अनिवंचनीयद्यरातिसिद्धिरित्यन्यत्र विस्तरः । १०५ 4 ९५ ३० अष्टमदलोक साश्चिणथाविद्यानिवतेकत्वाभाव अज्ञानसाधकत्वेनैव धर्मिग्राहकमानसिद्ध इति न किश्िद- वद्यम्‌ । यावन्ति ज्ञानानि तावन्त्यज्ञानानीति चाभ्युपगमाद्‌ गुक्तिज्ञानेनेव व्यावहारिक संधातज्ञानेनाज्ञाननिडृत्तावपि पुनरपि कदाचिद्रजतभरमवन्न स्वप्नाध्यासानुपपत्तिरिति जीवचेतन्यमेवाधिष्ठानमिति पक्षे न कोऽपि दोषः। यदा तु पुनव्रंहज्ञानादेवाज्ञान- निवृतत्यभ्युपगमः, तदा रज्ज्वां दण्डम्रमेण सवेभ्रमतिरोधानवदयिष्ठानज्ञानाभावेऽपि जाग्रद्भ्रमेण स्वप्नभ्रमतिरोभावोपपत्तेः बह्मचेतन्यमेव खप्नाष्यासाधिष्ठानभिति पक्षेऽपि न कधिदोषः। प्रतिजीवं स्वप्नाध्यासासाधारण्यं तु मनोगतवासनानाम- साधारण्यादेव । मनोऽवच्छिन्नं ब्रह्चैतन्यमेवाधिष्ठानम्‌। एतस्मिन्नपि पश्षेऽवस्थाज्ञानस्या- वारकत्वाङ्खोकारान्न काप्यनुपपत्तिः । अत एव शासेषु क्वचित्क्वचित्तथा व्यषदेशः | ननु मनोऽवच्छिन्नचेतन्यस्याधिष्ठानत्वे अहं गजः इत्या्हङ्कारसामानाधि- करण्येन गजग्रतीतिः स्यात्‌ शदं रजतमि'ति शुक्तिसामानाधिकरण्येन रजतप्रतीतिवत्‌ , न निश्चयत्वाभावात्‌ प्रमात्वजात्यभावाद्रा नाज्ञाननिवत्तंकता । अत एव स्वप्नेऽपि कदाचिन्मनो न जानामीत्याकारकाविद्यावृत््युदयेऽपि न सामान्याज्ञाननिवृद्दिरितिं भावः । ननु प्रमाणाजन्यज्ञानस्या- विद्यानिवत्तंकत्वे साक्षिणोऽपि तत्‌ स्यात्‌, अज्ञानसाक्िणोऽज्ञातविषयांरो न निश्चयत्वमिति वेत्ति तत्र ज्ञापकं वाच्यं तत्राह-साक्षिणतचेति । ` निवतंकत्वेति । निवृत्तिजनकतावच्छेदकनिश्चयत्वेत्यथंः । अज्ञानसाधकत्वेति । अज्ञान- विषयकत्वेत्यथंः । ननु तत्साधकमपि पडचात्तन्निवतंकं भवतु तच्राहु-ध्मोति। अविद्यासाधकं साक्षीति येन मानेन सिद्धं तेनैव तस्य तदनिवत्तंकत्वं सिध्यति । निवत्तंकलत्वसत्त्वे साधकंत्वक्षण एव तदोपत्ति रिति भावः । यावन्तीत्यादि । व्यावहारिकसंघातज्ञानेनाज्ञाननिवृत्तावपि पुनरपि स्वाप्नाध्यासस्या- ज्ञानान्तरेणोत्पत्ेरनानुपपत्तिः, यावन्ति ज्ञानानि तावन्त्यज्ञानानीव्यस्याभ्युपगमात्‌ । शुक्तिज्ञानेनाज्ञान- निवृत्तावपि पुनरप्यज्ञानान्तरेण रजतश्रमोत्पत्तिवदित्यथंः। एकाज्ञानपक्षे शुक्तिरूप्यादेरिव स्वाप्नस्यापि ब्रहाज्ञानात्‌ पूर्वं न बाधः, किन्तु निवृत्तिः । अतो ब्रहौवाध्यासमात्रेऽधिष्ठानमित्याशयेनाहू-यदेत्यादि । पक्षेऽपीति । न दोष इत्यनुषज्यते । प्रतिजीवमित्यादि । एकेन जीवेनोपरभ्यमानः स्वप्नो नान्येन उपलभ्यत इति यत्‌ स्वप्ने असावारण्यं ब्रह्मणः स्वप्नोपादानतवे तदनुपपन्नमिति यत्‌ पुवंमुक्तं त्तन्न | ब्रह्मोपादानकस्यापि स्वप्नस्य तत्तज्ज।वीयवासनाजन्यतेनोक्तसाधारण्यसम्भवादित्यथेः । पक्षान्तर माह--मनोऽवच्छिन्नं ब्रह्यत्यादि । अविद्याप्रतिबिम्बिततचिद्रूपजीवान्यत्‌ . ब्रह्मचेतन्यं नियन्तुरूपं मनोऽवच्छिन्नमधिष्ठानमित्य्थैः । प्रथमकल्पेऽपि अविदयाप्रतिबिम्बितचेतन्यस्य न तद्रूपतथा अधिष्ठान- त्वेम्‌, अज्ञोऽहं घटं जानामो त्येवं ज्ञातृतया स्वप्ने भानात्‌, किन्तु मनोऽवच्छिन्नत्वेनेति । ननु मनोऽवच्छिन्नचित्वेन रूपेण जागरणे ब्रह्मणोऽपि भासमानत्वात्‌ केथमधिष्ठानता ? तत्राह- एतस्मिन्नित्यादि । अपिष्ठानावच्छेदकेत्यात्‌-भ्रमप्रयोजकाल्ञानविषयतावच्छेदकत्वात्‌ । भरमा- विरोधिनः-ध्रमविगाधि्ीःपशुक्तिस्माद्वद विततस्य । तत्र-भ्रमे | करस्पित्त धव म तु बाह्यः। २२३२ १०५ १५ २९५ ३३४ न्यायरत्नावरीयुतसिद्धान्तविन्दौ (त्वयं गजः इति । अह्मचेतन्यस्याधिष्ठानत्वपक्षेऽपि “गजः इत्याकारेव प्रतीतिः स्यान्न त्वयं गज इति । तत्रापीदङ्कारास्पदीमृतबाद्याथाभावस्य समानत्वादिति चेन्न। आये पक्ष अहङ्कारस्य शुक्तिवदधिष्ठानावच्छेदकत्वात्‌ शुक्तौ रजतमिःतिव दहं गजः इति न भ्रमाकारप्रसङ्गः। अहमिति ज्ञानस्येव शक्तिरिति ज्ञानस्येव भ्रमविरोधित्वात्‌, इदमंशस्य च भ्रमाविरोधिन एव तत्र भानाभ्युपगमात्‌ । स्वप्ने त॒ गज इत्याकारदय- मित्याकारोऽपि कल्पित एव । उभयाकारवाधेऽप्यथिष्ठानीभृतचेतन्याबाधान्न शुन्यवाद्‌- ` प्रसङ्गः। जाग्रदश्चायामपि शुक्तोदङ्कारविलक्षणस्य प्रातीतिकस्यैव रजतेदङ्कारस्य मानाभ्युपगमाच । अध्यस्तमेव हि परिस्फुरति भरमेषि"ति न्यायात्‌ । सुक्तीदमंश्मान- पक्चऽपि नेदमंश्चसत्यत्वमध्यासे प्रयोजकम्‌ । किन्त्धिष्ठानसत्यत्वम्‌ । अधिष्ठानं च तत्राज्ञातं शुक्तिचेतन्यमिवात्रापि सा्षिचेतन्यं विद्यते एवेत्युप पादितम्‌ । तस्मान्न पक्ष दयेऽपि काप्यनुपपत्तिः । अत्र च सखाण्निकपदाथेभोक्ता तैजस इत्युच्यते । पित्ताख्यतेजः प्रषानकत्वात्‌ । आदित्यादि्योतिरन्तरेणापि भासकत्वादिति वा । एवं जाग्रत्खप्न- भोगदयेन श्रान्तस्य जीवस्य तदूभयकारणकमक्षये ज्ञानश्क्स्यवच्छिनस्य सवासनस्यान्तः करणस्य कारणास्मनाऽवस्थाने सति विश्रामस्थाने सुषुप्त्यवस्था। न किंञचिदवेदिषमिःति कारणमात्रोपलम्भः सुषुपनिः। तत्र॒ जाग्रव्खमप्नभोग्यपदाथेज्ञानामावेऽपि साक्ष्याकारं जाग्रहशायां-जाग्रहुशागतभ्रमे । शु्तोदङ्धुा रविलक्षणस्य-रजतसंसृष्टत्वानापन्नादिदमंशात्‌ विलक्षणस्य रजतेदङ्कारस्य । रजतसंसृष्ेदमंशस्य प्रातीतिकेन रजततादात्म्येन विरिष्टतया प्रातीतिकमेवेदन्त्व- विरिष्टं रमे भाति, नाताटशं व्यावहारिकमित्यत्र सक्षेषश्ारीरकोक्ति प्रमाणयति-अध्यस्तमेवेत्यादि । नन्विदं रजतमिति भ्रमे शुक्तीदमंशस्य भानयपक्षे श्रमे विरोष्यस्याप्रात्तीतिकत्वनियमात्‌ “अयं गज' इति स्वप्नानुपपत्तिस्तत्राह-- शक्तीति । सत्यत्वं - प्रातीतिकान्यत्वम्‌ } प्रथोजकं--व्यापकम्‌ । तत्रापि-स्वप्नेऽपि । कारणेति । तदानीमुपधायकेत्यथंः । क्रियाशक्त्यवच्छिन्नमात्रस्य प्राणस्य सुषुप्तौ लयाभावादाह-ज्ञानश्षक्त्यवच्छिन्नस्येत्यादि । कारणात्मा-कारणीभूताज्ञानगतसंस्काररूपेण। कारण- मात्रोपलम्भः-स्थू लसूक्ष्मरूपदेहानुपलम्भविशिष्टः कारणोपलम्भविशेष इत्यथ: । यथाश्वतेऽविद्यावृत्ति रूपकार्योपलम्भस्य साक्षिणस्सत्वादसङ्गतिः । मृरछप्रिलयादिवारणाय विशेष्यदलम्‌ । अवस्थाज्ञानाकारं संस्कारतापन्नजाग्रत्स्वप्नाधिष्ठानविषयकमनादिजीवेशभेदादिविषयकं च यदवस्थारूपमज्ञानं तद्विंषय- क्म्‌ । संस्कारादीनां साक्षिसम्बन्धेन प्रकाराप्रसक्तेस्तत्राज्ञानमावहयकम्‌ । त्रयमिति-आकारत्रयोपहित- रूपभेदसम्भवादित्यभिप्रायम्‌, समूहाखम्बनेकवृतत्या निवहि वृत्तित्रयकल्पने गौरवात्‌ । ननु मूलाज्ञानाकारवृत््यापि नविदिषमिति स्मरणोपपत्तेः अवस्थाज्ञानविषयकवृत्ति किमित्यक्ता ? उच्यते---न किश्चिदवेदिषमि'त्यनेकपदाथंविषयकञ्ञानस्मतेमंखाज्ञानेनानुपपत्तेः तस्य मात्रविषयकत्वात्‌ । अत॒ एव “आत्मानमीज्ान्यं मनुष्यं वा नावेदिषभ्‌, आक्राशादिक नावेदिषम्‌' इनि स्मृतेरूपपत्तिः। इदं तु बोध्यम्‌ । मूलाज्ञानाक्राराप्यविद्यावृत्तिस्युपुप्ताववद्य १० १५ २५ ३० अष्टमदलोकः सखाकारमवस्थाज्ञानाकारं चाविद्याया वृत्तित्रयमभ्युपेयते। अदङ्ाराभावाच नेका वि शिष्वृत्तिः, सुषृप्त्यभावप्रसङ्गाच्च। अत एव बृचिरूपस्योप्ररम्भस्यामावान्न प्रलयेऽतिन्याधिः । तत्र तत्कल्पनाबीजामावात्‌ । इह च सुखमहस्वाप्सं न फिञ्चिदवे- दिषमिःति सुप्नोप्थितस्य परामर्लात्‌ । अननुभवे च परामरशानुपपत्तेः । अन्तःकरणोपराग- ३२५ वाच्या । प्रलयान्यकाले सवंदेव तत्स्वीकारात्‌ । एतावत्कालं मृढोऽहुमास'मिति नानाविषयाविरोषित- रूपेणाप्यज्ञानस्य जागरायकाले तत्तवज्ञानकाले च स्मरणात्‌ । एवञ्च मनोऽवच्छिन्नचितः स्वप्ना- धिष्ठानत्वपक्षेऽप्युक्तस्मरणोपपत्तिरिति । नन्वज्ञानविशिषटसाक्षिविषयिका सुखाभिन्नसाक्षिविषयिका च वृत्तिः कुतो नोक्ता ? तत्राह-नकेति । विरि्टवृत्तिः-अज्ञानादिविशिष्टसाक्षात्कारवृत्तिः । अहङ्कारा- भावादिति । त्था च संसगंविषयकेवृत्तौ अहङ्कारत्वेन हेतुता । सा च हेतुता निमित्ततया कायंसहभावेनेवेति नाह ङा रलयोत्पत्तिकाखेऽपि विरिष्टविषयकवृत्त्युत्पत्तिः। अह्ङ्कारत्वं च स्थूला- वस्थमनस्त्वम्‌, अहमाकाराविद्यावत्तित्वं, वा । ताकिकादिमते तु निविकल्पकस्यापि सुषुपताव- स्वीकारात्‌ जन्यज्ञानमात्रे त्वडमनोयोगस्य हेतुत्वम्‌ । नन्वस्थाज्ञानस्येवाज्ञानसाक्षिणोस्सं सगंविषयकत्वं स्वीकृत्य ताहशसंसर्गाभानमुपपायताम्‌, किमह ङ्ारहैतुतयेति चेन्न ! तावतापि संसर्गाकारवत्तर्वार- यितुमरक्यत्वात्‌, सुषप्तिपूवेक्षणे लिङ्खुपरामर्शादिसत्त्वे सुषुप्त्युत्पत्तिक्षणे संसर्गानुमित्यादेदर्वारत्वाच्च। अत एवाह्‌--सुषुप्त्यभावभ्रसङ्कादिति । सुषुप्तौ संसर्गाकारवृत्तिस्वीकारे सुषप्त्यभावप्रसङ्गात्तादश- वृत्तावहुङ्कुा रहेतुताकल्पनात्‌ ताहशहेत्वभावात्ताहशवृत््यभाव इति समुदायाथंः । न च निविकल्पकाविद्यावत्तेस्संस्कारतापन्नमन आदाविवाज्ञानसंसर्गादावप्यविद्यावत्त्यत्पत्ति- वारणमिति वाच्यम्‌ । जागरस्वप्नयोरज्ञानादिसंसगंविषयिकाया न जानामि" इत्यादिवृत्तेरुत्पत्यां तत्सामम्रयाइ्चाज्ञानादिरूपायाः सुषुप्तावपि तदापत्तेः। संस्कारतापन्नमनञआदौ तु संसगंविषयकानु मित्यादिकमह ङ्का रहेतुकमेव जाग्रदादिवृत्तेरुत्पत्तिकाटे जायते, नाविावृत्तिरिति वषम्यम्‌ । ` वृत्तत्यादि । तथा च वृत्तिरूपः कारणोपलम्भो लक्षणे निवेद्य इति भावः । इह्‌-सृुषुप्तौ । परा- मर्शात्‌-स्मरणात्‌ । अननुभवे-वत्त्यनत्पादे । ज्ञानसृष्ष्मावस्थारूपसंस्का राभावादिति शेषः । अन्तः करणेति । अह ्कारेत्यथः । जन्यत्वाभावात्तत्तोल्लेखाभावः । तस्मिन्‌ सत्यपि न स्मरणत्वानुपपत्ति- रित्यथंः । अह्ङ्काराभावेन काल्देशविरिष्टकूपेणाज्ञानादेरननुभवात्तेन रूपेण न स्मरणम्‌, किन्तु केवङाज्ञानत्वादिविशिष्टरूपेणेति भावः । ननु सौषप्तानुभवे यद्ज्ञानांरो देशादिवेरिष्टयं न भाति अहङ्काररूपकारणाभावार््ताहि सविषय- कत्वाज्ञानत्वयोरपि वेशिष्ट्यं तत्र न भायात्‌, इष्टापत्तौ च न किञ्चिदवेदिषमिति स्मृतो तदुल्लेखानु- पपत्तिः, उक्तवेरिष्टयांरो न स्मृतित्वं किन्त्वनुभवत्वमित्यस्यादतसिषध्युक्तस्य स्वीकारेऽपि अवस्था- नानाकारा वृत्तिरिति मृासङ्खतिः, स्मृतिकाले स्मयंमाणस्यावस्थाज्ञानस्योच्छिन्नत्वेन तव्रक्त- शषयस्य साक्षिणो भानासम्भवादिति चेन्न । यथाऽभावस्य प्रतियोग्यनुयोगिविरिष्टत्वाभावत्वा- भ्यामेव ज्ञानस्य सविषयकत्वज्ञानत्वाभ्यामेव च प्रत्यक्षे भानं तथेवाज्ञानस्य सविषयकत्व- भ्यामेव प्रत्यक्षे भानं न तु शद्धाज्ञानस्य, तयोरिव तस्यापि निविकल्पकावेद्यत्वात्‌ । किंञ्च ). लाघवादाह-अहमाकारेति । सुषुप्तौ तदभावान्नाहङ्कारः । १० १५ २० २३० ३३६ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तविन्दौ काठीनानुभवजन्यत्वामावाच्च न तत्तोन्रेखामावेऽपि स्मरणत्वानुपपत्तिः । . स्मरणे तत्तोन्रेखनियमाभावाच्च जाग्रदक्ञायामस्वाप्समित्यनुभवानुपपकेः लिङ्गाम वेनाश्रया- सिद्धा चानुमानस्यासम्भवात्‌ । अहङ्कारस्तूत्थानसमय एबानुमृयते । सुषुपरी रीनत्वेन तस्याननुभतत्वात्‌ स्मरणानुपपेत्तेः सुखप्रतिबिम्बाश्रये दपेणे जपाङ्सुमलौदित्याध्यासेन रक्तं खमिति प्रतीतिव दहङ्काराश्रयतया साक्षिचैतन्यस्य स्मरणाश्रयत्वादहमस्वाप्स- मिति. सामानाधिकरण्यप्रतीतिः न पन. सखी तिवदाश्रयतया । स्तिसंञचय विपयेयाणां सा्िचितन्याभ्रयत्व नियमादहङ्कारस्य च प्रमाणजन्यज्ञानाश्रयत्व नि यमात्‌, तदुभयरूपविरि्त्वेनाज्ञानस्मृतिः ताहसीमेव स्वकारणीभूतामविद्यावृत्ति कल्पयति। एवं चाज्ञानत्वादि- संसर्गान्यसंसगंविषयकवृ त्तावेवाहङ्कारस्य हेतुत्वं कल्प्यम्‌। ननु ज्ञानस्य प्रत्यक्षे सविषयकत्वसप्रकारकत्व- नियमो युक्तः, विषयस्य पुवंमुपस्थितत्वात्‌ । ज्ञानत्वप्रका रकत्वनियमस्त्वयुक्तः तस्य पूवंमनुपस्थितत्वात्‌ अतत एव सविषयकत्वांशे सविकल्पकं ज्ञानत्वांरो निविकल्पकं न सिंहाकारं ज्ञानस्य प्रत्यक्षं नव्यताकिकं- रुच्यते इति चेन्न । ज्ञानैस्योत्पत्तयुत्तरं प्रत्यक्षतामते हि ताटशयुक्तत्वायुक्तत्वविचारः न तु तस्य साक्षिवेद्यत्वमते स्ववेद्यत्वमते वा पूर्वानुपस्थितस्यापि ज्ञानत्वादेरपि भानस्वीकारादिति ध्येयम्‌ | १स्मरण इति। यस्य कालादिविशिष्टरूपेणानुभवस्तस्येव तद्रूपेण स्मृतिरिति भावः। ननु सुषुप्तौ ताहशवृत्त्य भावेऽपि जाग्रत्काल एव -'सुखमहमस्वाप्समिव्यनुभवः कल्प्यताम्‌, तत्राहु-जाग्रदित्यादि । ननु जागरे सुषुप्तेः प्रत्यक्षं मास्तु, अवस्थाज्ञानं मनोल्यश्चेति द्वयं हि सुषुप्तिः, तत्राद्यं जागरकालीन- धिया नष्टत्वात्‌, द्वितीयं चायोग्यत्वात्‌ नष्त्वाच्च न प्रत्यक्षम्‌, अनुमितिस्तु स्यत्तत्राह-लिङ्गेत्यादि । (स्वप्नजागरणयोयंध्यकालस्सुषुप्तिमान्‌ ज्ञानसामान्याभावात्‌, जन्यज्ञानसामान्याभावाद्रे'त्यनुमानं न सम्भवति । आद्यो हि न हतुः असिद्धत्वात्‌, पक्षे ज्ञातुमशक्यत्वाच्च । अत एव न द्वितीयः । न च तत्कालविशिष्टरूपेण कस्याप्यस्मृतेः तत्काठे जन्थज्ञानसामान्पाभावोऽनुमेयः; यदा दयनुभवी जायते तदा तत्कालविशिष्टं स्वविषयं स गृह्यत, ततद्च तद्रूपेण स्मृतेरुत्पत्तिस्स्यात्‌, तदभावाच्च. ताहश- ज्ञानाभाव इत्यनुमानसम्भव इति वाच्यम्‌ । ज्ञानस्य स्मृतिजनकत्वानियमात्‌ । तस्माल्लिङ्कासम्भवः, आश्रयासिद्धिश्च । तत्कालस्यानुपस्थितत्वात्‌ । ननु स्मृत्तिरपि न सम्भवति । अहमस्वाप्समि'ति स्मयंमाणाहङ्कारस्य पुवंमननुभवात्‌ तत्राह- अह ्धार इत्यादि । अनुभूयते-साक्षिणा विषयीक्रियते । ननु तथाप्यज्ञानादिस्मृत्याश्चयतयाऽहुङ्कारस्य साक्षिभास्यत्वानुपपत्तिः अज्ञानाद्यनुभवानाश्चयत्वात्‌ तत्राह--मुखेत्यादि । रक्तं मुखमिति प्रतीतिवत्‌- “अत्र रक्तं मुखमि'ति प्रतीतावेकव्र॒दपंणे रक्तरूपमुखयोर्भानवत्‌ । यत्र मुखं दपंणस्थं पूवंमहष्ट्वा रक्तरूपस्य दपंणे आरोपः, तत्र मुखे न रक्तत्वारोपसम्भवः अधिष्ठानीभूतमुखस्य पूर्वं ज्ञानाभावात्ता- हशस्थं दृष्टान्त इति भावः। आध्रयतयेति । अहङ्कारस्य स्मरणाश्रयतयेत्यथंः । प्रतीतिरित्युनुष- ज्यते । साक्षिचैतन्थाश्रयत्वात्‌-अ विद्योपहितचिदाश्रयत्वात्‌ । ननु प्रमायामिव स्मृत्यादावप्यहङ्कार आश्रयस्स्यात्‌ तत्राह-अहङ्कारस्येत्यादि । ज्ञानाश्रयत्वात्‌-ज्ञानमात्राश्रयत्वात्‌ । तत्र॒ हैतु- १. अत एव स्मरणे तत्तोल्छेखानियम इत्याह्‌---स्मरणेति । १७ ९५ 4 अष्टमदलोकः प्रमात्वेनेव तत्कार्यतावच्छेदात्‌, अप्रमात्वावच्छेदेन च अविद्याया एव कारणत्वात्‌ । अत॒ एवानाप्तवाक्यादिजन्यपरोक्षविभ्रमोऽप्यविदयावृ्तिरेवेत्यभ्युपगमो वेदान्त विदाम्‌ । तत्रान्तःकरणवृत्तिजनकसामग्रीसम्भवेऽपि प्रमात्वाभावापराधेनान्तःकरणस्या- सामर्थ्यात्‌ । नामादिषु ब्रह्माध्यासस्तु इच्छाधीनतया भ्रमप्रमाविरक्ष्णा मनोबृत्तिरे कामादिवत्‌, तदुक्तम्‌-- अत एव चोदनाजन्यत्वान्मानसी क्रियेव सा । न ज्ञानभिति। एतेन तकंस्यापि मनोवृत्तित्वं व्याख्यातम्‌ । व्याप्यारोपेण व्यापकग्रसञ्जनात्मकस्य तकस्येच्छाधीनतया भ्रमप्रमाविरक्षणत्वादिति। अत एव मनननिदिष्याक्षनसहिते भ्रबणाख्ये वेदान्तवाक्यविचारे श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः इत्यादिविधिरष्युप- २३२७ प्रमात्वेनेत्यादि । तत्कायेतेति\ अह ङ्काररूपपरिणामिकायंतेत्यथंः। अप्रमात्वेति । स्मृतिसंशयविपयंय- साधारणाप्रमात्वेत्यथंः । कारणत्वात्‌-परिणामित्वात्‌ । प्रमां प्रत्यप्यविद्यायाः परिणामित्वम्‌, कायंमातरं परति तत्स्वीकारात्‌; अप्रमायां त्वविद्याया एव, नाहङ्कारस्येति ज्ञापनाथंमेवकार उक्तः । स्मृतेर- ज्ञाताविषयकत्वात्‌ संशायविपयंययोर्बाधिताथंकत्वादप्रमात्वम्‌ । तत्रान्तःकरणेति । शब्दज्ञानमर्थोपस्थितिरित्यादिसामग्रया यथा मनोवृत्तिदशाब्दप्रमारूपा जायते, तथा शाब्दभ्रमरूपापि सम्भवति, परन्तु भ्रमं प्रत्यविद्याया एव परिणामित्वात्‌ न मनसः परिणामित्वमिति भावः । ननु नामादौ ब्रह्येवयोपासना न प्रमा, बाधितविषयकत्वात्‌; नापि भ्रमः, नामादौ ब्रह्यभेदस्य ज्ञातत्वेऽपि तदुत्पत्तेः; तथा च तत्राविद्याया इव मनसोऽपि परिणामित्वसम्भव इत्यत आहु--नामादीति । ब्रह्माध्यासः-ब्रह्मतादात्म्याकारवृत्तिः । कामादिवत्‌--इच्छाद्रेषादिवत्‌ । चोदनाजन्यत्वात्‌--'नाम ब्रहोत्युपासीते'त्यादिविधिवाक्याथंस्य ईष्टसाधनत्वस्य ज्ञानाघौनेच्छाजन्य- प्रयत्नसाध्यत्वात्‌ । न ज्ञानमिति । ज्ञानस्योक्तप्रयत्नं विनापि दुगंन्धादिविषयकस्योत्पत्तेः प्रमाण- व्यापाराभावे उक्तप्रयत्नसत्वेऽप्यनुत्पादान्नोक्तप्रयत्नजन्यता । १अत एव 'पल््याज्यमवेक्षेत' इत्यादौ ्ञानानुक्‌ व्यापारे विधिरिति भावः । व्याप्येत्यादि । "बह्िव्याप्यधूमवानु हृद" इत्याद्या रोपजन्थस्य "हदो वह्निमान्‌ स्यादि'त्याकारकपरिणामस्य इच्छाधीनत्वेन न '्रमत्वप्रमात्वे इत्यथंः। निदिध्यासन- सहितेति । निदिध्यासनरूपफलोपकायं ङ्खसहितेत्यथंः । साक्षात्कारमुहिश्य मननादिसहितं श्रवणं विधीयते । तत्र श्रवणं नाम॒ तत्त्वमस्यादिवाक्यं यदि ब्रह्यात्मक्यपरं न स्यात्‌, तदोपक्रमोपसंहारादिभिरपि अद्रेतब्रह्यबोधकं न स्यादि'त्यादितकंरूपम्‌। तस्य च प्रमाणीभूत्तवाक्यतात्पयंवविषयकत्वेन प्राधान्यम्‌ । ब्रह्मात्मेक्यसिद्धयनुकूकतर्कादयोऽपि श्रवणेऽ- ्तभंवन्ति । मननं तु वाक्यजन्यज्ञानस्य परोक्षनिद्चयभावसम्पादकस्तकः । निदिध्यासनमपरोक्ष- निद्चयत्वसम्पादकस्तकंः । 'तत्त्वमस्यादिवाक्यजं ज्ञानं यदि परोक्षं स्यात्‌, तहु अपरोक्षात्मविषयकं न स्यादिःत्यादिरूपः तयोस्तत्सम्पादनरूपफलोपकारकारित्वेन श्रवणा ब्गंत्वम्‌ । तदस्सम्पादने हि १, अत एव ३-२-९ अधिकरणे सम्यग्जरणादीनां प्रयत्नासाध्यत्वेपि तदनुक्‌कव्यापारस्य तथात्व- मुक्तं--प्‌० मी० । २. भ्रमत्वप्रमात्वशून्यत्वादित्यथं इति पा० । ८ १५ १५ २० २५ ३३८ न्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ पदयते । तस्य चतुविधान्वयव्यतिरेकादितकंरूपत्वात्‌ । दण्डदयान्वयव्यतिरेकः साि- साक्ष्यान्वयव्यतिरेकः, आगमापायितदकश्यन्ग्यग्यतिरेकः, दुःखिपरमप्ेमास्पदान्वय- व्यतिरेक इति समन्वयाध्यायाविरोघाध्यायसाधनाध्यायफलाध्यायाः । अचुवृत्तव्या- वृत्तान्वयव्यतिरेकः पश्चमः। एतच सर्वेषां बेदान्तानक्लतकाणां चतरक्षणीमीमां साप्रति वपन्वते अ~य कयकः श्रवणफलीभूतं वाक्यजज्ञानं नापरोक्षभ्रमहेत्वज्ञानस्य निवतंकम्‌ । अथवा ब्रहयात्म॑क्यसिद्धयनुक्‌ लस्तर्को मननम्‌ । निदिध्यासनं तु श्रवणमननयोरकाग्रयं पौनःपुन्यरूपम्‌ । तयोश्चोक्तक्यविषयकासम्भावनाविप- रीतभावनाबुद्धिनिरासद्वारा साक्षात्काररूपफलाप्रामाण्यघीनिरासकत्वेन उपकारित्वात्‌ श्रवणाङ्खत्वम्‌ । आद्यकल्पो विवरणे, द्ितीयकल्पः संक्षेषहारोरकादावुक्तः । | द्ग्द्हयान्वयन्यतिरेक इत्यादि । दशि दृश्यानां तादात्म्यमन्वयः । तस्य च निरूपणासम्भवात्‌ हशि ह्यानि कल्पितानीति हसि हृद्यानामन्वयेनेव व्यतिरेकस्सिष्यतीत्यथंः । सस्वप्रकाशदशस्तादा- त्म्येन सिद्धं जडं यदि सत्यं स्यात्‌, तदा जडत्वादिना स्वप्रकारादत्यन्तविलक्षणं न स्यादि'ति तर्को बोध्यः) एवमग्रेऽपि निविकारसाक्षितादात्म्येन सिद्धं जडं यदि सत्यं स्यात्‌, तदा विकारवत्‌ न स्यात्‌" (एवमागमापायशून्यात्मतादात्म्येन सिद्धं ह्यं यदि सत्यं स्यात्‌, तदा आगमापायित्वरूपकादाचित्कत्व- वन्न स्यात्‌, परमप्रमास्पदात्मतादात्म्येन प्रतीयमानं यदि सत्यं स्यात्‌, तदा दुःखसाधनं न स्यात्‌' 'सद्रस्तुतादात्म्येन प्रतीयमानं पटादिकं यदि सत्यं स्यात्‌ तदा मिथोव्यावृत्तं मिथ्याभूतं न स्यादिति बोध्यम्‌ । एवं साक्षिणो निविकारत्वात्‌ साक्ष्याणां च विकारित्वात्‌ साक्षिणि साक्ष्यस्यान्वयेन व्यतिरेकः सिध्यतीत्यथंः । एवमागमापायितया उत्पत्तिविनाशवत्त्वरूपया कादाचित्कत्वेन मिथ्यात्वात्‌ सवं- कादाचित्कानामधिष्ठानमात्मा । स हि तेषामवधिः, आगमापायदून्यत्वात्‌ 1 यथा वृष्टिमतां देशानां वृष्टिशून्या गङ्काऽवधिरुच्यते, तथा च तेषां तत्र तादात्म्येनानुपपन्नेन व्यतिरेकः । एवं दुःखित्वेनोप- लभ्यमानस्याहङ्कारादेः परमप्रेमास्पदात्मभिन्नत्वात्‌ तयोस्तादात्म्यरूपान्वयेनानुपपद्यमानेनात्मन्य- हङ्कारादि कल्पितम्‌ । एवं स्वेषु हृष्येषु मिथो व्यावृत्तेषु भिन्नेषु सद्रूपेणानूव॒त्त आत्मा, तस्मात्तत्र तेषामन्वयेन तादात्म्यरूपेण व्यतिरेकस्सिध्यति । तत्‌ येषु व्यावृत्तेषु तादात्म्येनान्वितं तत्र तानि कल्पितानि । यथा रज्जौ मालासर्पादि यथा वा जातौ व्यक्तय इति भावः। अनुक्केति । अनुग्राहुकेत्यथंः ! तर्काणामिति। कायंकारणानन्यत्वादिततर्काणामित्यथंः | चतुलंक्षणीति ! चतुरध्यायीत्यथंः । प्रेतिपादितानाभिति। 'तदनन्यत्वमारम्भणशब्दोदिभ्य' इत्यादिः सूत्रेषु प्रपञ्चमिथ्यात्वजीवब्रहंक्यबोधकवेदान्तानूग्राहुकतर्काः प्रतिपादिताः । तथाह्-तदनन्यत्वं तस्य ब्रह्मणः अनन्यत्वं ब्रह्यान्यशन्यत्वम्‌, वाचारम्भणश्चतेः। आदिपदोदितश्रुतियुक्तिभ्यः । वाचेत्यादि शरुतेरयमथंः । आरम्भणम्‌ आरभ्यमाणं कायंमात्रं वाचा वाडमात्रं मिथ्येति यावत्‌ । अकायंमप्य- विद्यादिक नाममात्रम्‌ | उभयत्र हेतुगभं विरोषणं विकार इति । यतो नारोत्प्यादिविकृतिमत्‌, अतो मिथ्येत्यथः । कायंनष्टयोहि कदाचिदसत्त्वं वाच्यम्‌, सवंदा सत्वासंम्भवात्‌ । तथा च तंदनधि- करणकालस्य तद्गतसत्त्वावच्छेदकत्वासम्भवात्‌ असत्त्वं दुर्वारमिति । अधिष्टानरूपकारणानन्यत्वं दृश्यमात्रस्य मिथ्यात्वमिति यावत्‌ । तथा च हश्यमातरं यदि सत्यं स्यात्‌, तदा किञ्चित्कालावच्छिन्नेना- सत्त्वेन निरूपणानह न स्यादित्यादितर्का बोध्याः । ५ | १७ १५ २० ९५ २० अष्टमहलीकः -पादितानथुपरक्षणमित्यभियुक्ताः । विस्तरस्तु बेदान्तकल्पलतिकायामनसन्धेयः । तदेवं सुषृप्त्यवस्थायामस्त्यानन्दभोगस्तद्भोक्ता च सुषुप्त्यमिमानी प्राज्ञ इत्युच्यते | प्रकषणा- ज्ञत्वात्तदानीं विरोषावच्छेदाभावेन प्रकृष्टज्ञत्वाद्वा । तदा चान्तःकरणस्य लयेऽपि तत्संस्कारेण वच्छेदान्न जीवाभावप्रसदङ्गः, न वा साबेह्यापत्तिः । ईशाभेदप्रतिपादनं च शरीरेन्द्रिया्यभिमानरहितत्वेनोपचारात्‌ तत्संस्कारस्य च निमित्तकारणत्वेन साक्ष्याभित- कार्योपादानकोटावप्रवेश्लान तद्भेदेऽपि साक्षिभेदः । जागरणे खन्तःकरणस्य प्रमात्राभ्ित- कार्योपादानकोतौ प्रवेश्षा्तद्धेदेन प्रमात्रमेद एव । साक्षिण एव चाधपिकोपाधिविषशिष्टस्य प्रमातसान्न प्रतिप्तन्धानान्‌पपत्ति रिति । २२९ कल्पकतिकेति। श्रवणादिस्वरूपनिरूपणमुक्तरीत्या तत्र कृतम्‌ । आनन्दभोगः सुखाकारवृत्तिः। भोक्ता आश्चयः । अभिमानी आश्चयः । प्रकषेणेति । मूलाज्ञानं सवेदाऽस्ति । अवस्थाज्ञानमपि सुषुप्ता- विति प्रकषंः । विरेषावच्छेदाभावेन-वत्तित्रयविषयान्यविषयविरोषविषयकत्वाभावेनं । सौषप्तसाक्षिण इति दोषः । विरोषविषयकत्वस्य दुःखप्रयोजकत्वेन तदभावो ज्ञानस्य प्रकेषंः । प्रज्ञ एव प्राज्ञः । प्रजञादिभ्यश्चे"त्यनेन स्वार्थेऽणिति भावः । अवच्छेदादिति । मनोऽवच्छिन्नचेतन्यमेव जीव इति पक्ष इति शेषः । अविद्योपहितचेतन्यस्य जीवत्वपक्षे नोक्तप्रसङ्कः। मनोऽवच्छिन्नस्य जीवत्वे तु मन- उच्छेदेन जीवत्वाभावस्स्यात्‌, ईशाभेदसम्पत्त्या सावल्यापत्तिर्च स्यात्‌ । जीवस्याभावेन तं प्रत्य- विद्याऽऽवणोतीत्यस्य वक्तुमराक्यत्वादिति भावः । ईशाभेदेति । रजा अहरहबरंह्य गच्छन्त्योऽपि न विन्दन्ती 'त्यादिभरुतेरित्यादिः । गच्छन्त्य एेक्येन समाधिता: । ननु तदा वृत्तिरूपेण परिणतमनसः संस्का रसत्त्वे तज्जन्थस्मृतिरूपकार्याणां साक्षयाधितत्वात्‌ ताहशसंस्काराणामुक्तस्मृतिहेत्ववि्ायामिव साल्िकोटो निवेशेन तद्धदेन साक्षिभेदः स्यात्‌ । वातिकमते हि साक्षिमात्राधितं स्मरणादिकम्‌,. न साक्ष्यनन्तगंतवस्त्वाध्रितम्‌ ।` तस्य संस्काराध्ितत्वे तु संस्कारोऽपि साक्ष्यन्तगंतो वाच्यस्स्यात्‌, तथा च वक्ष्यमाण्बातिकविरोधः तत्राह्‌- संस्कारस्येति । निमित्तेति । स्मृतिनिमित्तेत्यथंः । कायति । स्मृत्यादिकार्येत्यथंः । स्मृत्यादेरविद्या- मात्रपरिणामत्वस्योक्तत्वात्‌ न मनसस्तत्र उपादानत्वं नतरां तत्संस्कारस्येति भावः | अत्रेदं बोध्यम्‌ । मूके साक्षिमात्राधितत्वरूपं साक्याधितत्वं स्मरणादेयंदुक्तं तदविद्यागत- चिदाभासः साक्षीति वातिकमतमवलम्ब्येव । अतत एव मनोगतचिदाभासस्य जीवत्वेन तन्मतेऽविद्याया जीवानुपाधिव्वेन भेदास्वीकारात्‌ साक्षिणः सवंजीवेष्वेक्यमेव । बिम्बप्रतिबिम्बानुगतशुदधचित्‌ साक्षी ति मते तु स्मृत्यादिकार्यं न साक्षिमात्राधरितम्‌, किन्त्वविद्याविरिष्टचिदाभासाधितमपि । ननु पूवंदिनस्थ- ` प्रमात्राञ्नुभूतमद्यदिनस्थप्रमात्रा न स्मर्येत, तयोभेदात्‌ तत्राहु-साक्लिण इत्यादि । अधिकोपाधोति । सवृत्तिकमन इत्यथः । प्रमातृत्वातत्‌-सवृत्तिकमनोऽवच्छिन्नचिद्रूपस्य च प्रमातुस्स्वरूपत्वात्‌ । न प्रतिसन्धानेति । 'तथा च साक्षिणि प्रमास्मृत्योः सामानाधिकरण्यसम्भवेन का्य॑कारणभावसम्भवः | १. स्मरणेद्यथंः । तथा च मनसोष्वस्थाव्यक्तिभेदेपि सवविस्थानुस्यूतमन.त्वोपरुक्षितस्वलूमेक्यान्‌ तद्विशिष्ट साक्षिण एकत्वेन नानुभवस्मृत्योर्वेयधिकरण्यमिति मावः । १० १५ (4. 34 २० २३४० ष्यायरतनावलयुतसिद्धान्तबिन्दौ माठमानप्रमेदेऽपि प्रतिदेहं न मिदयते। साक्षी गाद्याथंवदस्मात्स आत्मेत्युच्यते ततः ॥ व्यभिचारो मिथो यद्सममात्रादेः स्वसाक्षिकः | सवेमात्राच्मावाथसाक्ित्वान्न तथात्मनः ॥ इति । वार्तिककारपादेव्यवहारदज्षायामपि साश्षिमेदनिराकरणात्‌ सुषुप्रौ तद्धेदकल्पनं केषा्चिद्ग्यामोह एवेत्यवधेयम्‌ । नन्‌ दुःखमहमस्वाप्समिःति कस्यचिक्कदाचित्परामर्शात्‌ सुषुप्रो दुःखानु- मवोऽप्यस्तु । न । तदानीं दुःखसामग्रीविरदेण तद्भावात्‌ । सुखस्य चात्मस्वरूपत्वेन न॒चैकमनोगतस्य मनोऽन्तरावच्छिन्नसाक्षिण्यपि स्मृत्यापत्तिरिति वाच्यप्र्‌ । तन्मनोगतप्रमा- यसंस्कारस्य मनोऽन्तरावच्छिन्ने विरहात्‌ तत्तच्छरीरा्वच्छिन्ने स्मृत्यादौ तत्तच्छरीराणामपि हेतुत्वाच्च । मनस्तत्संस्कारयन्यतरावच्छिन्नं चेतन्यं साक्षीति केचित्‌ । तदुक्तन्यायेन वातिकोक्तयुक्त्या च विरुद्धमिति ज्ञापयितुमाह-मातुभानेत्यादि । स तव अ्मेत्युच्यते "एष त आत्मान्तर्याम्यमृत' इति श्रुताविति शेषः । व्यभिचारः- मिथः परस्पराभावकालीनत्वम्‌ । स्वसातिकः-आत्मसाक्षिकः । सवं- मात्राद्यभावा्थति । सर्वे ये मात्रादिरूपाः तदभावरूपाश्चार्था इत्यथंः । व्यवहारेति । जागरेत्ययंः | साक्षि मेदेति- प्रतिदेहं साक्षिभेदेत्ययंः । तद्भेदेति । एकस्मिन्नपि देहे मनोऽवच्छिन्नसाक्षितो मन- स्संस्कारावच्छिन्नसाक्षिणो भेदेत्यथं: । यथा मनोभेदेन साक्षिभेदः, तथा तत्संस्का रभेदेनेति तेषां भावः। व्यामोह एव न तु न्यायानुसरणम्‌ । ननु साक्षिण एकत्वे एकस्य प्रमातुः प्रमात्रन्तरीयसुखाद्यनुभवा- पत्तिरिति चेन्न । अहुमन्यमनोगतयुखवि रिष्ट इत्यनुभवस्यापादनासम्भवात््‌ एकमनोऽवच्छेदेनापर- मनोगतसुखादिवरिष्टयस्य उक्तानुभवविषयस्याप्रसिद्धेः । ननु तथापि तत्पुरुषीयसुखादिभासकचितस्तन्मनोऽवनच्छिन्नचित्वेन रूपेण साक्षितास्तु, सुषप्ता- वपि तन्मनोव्यक्तिरस्त्येव, अवस्थाभेदेऽपि स्वरूपाभेदात्‌; किञ्चाविद्यावच्छिन्नचितस्साक्षित्वपक्षे मनोऽवच्छिन्नचितमादाय विनिगमकाभाव इति चेन्न शुद्धचितोऽन्तर्यामिणो वा चैतन्यस्य साक्षित्वपक्षे मनोभेदेन साक्षिभेदे" मानाभावात्‌, किञ्च अविद्यावच्छिन्नस्य साक्षित्वपक्षेऽपि मनोऽवच्छिन्नस्य न साक्ितासम्भवः। अविद्यातद्‌वृस्यादीनां मनोदेशपेक्षया अधिकदेशब्यापकानां कास्थेन मनोऽवच्छिन्न- चित्सम्बन्याभावात्त्‌ । अत एव मनोवत्त्यनिगंमकालेऽविद्यावच्छिन्नचिता घटाद्यपादानभूतया . घटा- देर्भानवारणाय घटाद्यवच्छेदेनावरणं कल्प्यत इति मूल एव पूवंमुक्तम्‌ । तदस्वीकारे च वृत्तेरावरण- १. अच्रायमधिकः पाठः । साक्षिभेदे सौरवान्मानामावाध्च । अन्यथा तत्तत्युखदु :खादिटश्यावच्छिन्नचितो वा भासकत्वेन सुखादि दृश्यमेदेन क्षणमेदेन वा साक्ष्यमेदापत्तेः । तस्मात्‌ आध्यासिकस्य तादात्म्यस्य मासकतानियामकत्वमिति सिद्धान्तादधिष्ठानमेव साक्षीति युक्तम्‌ । १० ५ २५ अषटमदलोकः ३४९ नित्यत्वात्‌ क्षय्यादेरसषमीची नत्वेन च दुःखमित्युपचारात्‌ दुःखमदमस्वाप्समिःति प्रत्ययोप- पत्तिः.। अथवा अवस्थात्रयस्यापि तरेविध्याङ्गीकारात्‌ सुषुपावपि दुःखटुषपद्यते । तथा हि-प्रमाज्ञानं जाग्रज्जाग्रत्‌, शुक्तिरजतादिविभ्रमो जाग्रत्खप्नः श्रमादिना स्तब्धीभावो जग्रससुषुक्तिः । एवं स्वप्ने मन्त्रादिप्रा्षिः स्वप्नजाग्रत्‌, “खप्नेऽपि स्वप्नो मया इष्टः इति बुद्धिः खप्नसप्नः, जाग्रदक्ञायां कथयितुं न ज्ञक्यते, स्वप्नावस्थायां च यक्किञ्चिदनु- ५ भूयते, तत्स्वप्नसुषुसिः। एवं सुषुप्त्यवस्थायामपि साक्तिकी या ॒सुखाकारा बत्तिः | ता सुषुमिजाग्रत्‌, तदनन्तरं सुखमहमस्वाप्छमिति परामक्षः । तत्रैव या राजसी इत्ति, सा सुषुर्निखप्नः, तदनन्तरमेव दुःखमहमस्वाप्समिति परामर््शोपपत्तिः । तत्रैव या तामसी इतिः, सा सुषुशनिसुष्िः, तदनन्तरं भादं भूढोऽ्दमस्वाप्समिति परामशः । भङ्गाथंत्वपक्षस्योच्छेदस्स्यात्‌ । उपचारात्‌--जाग्रतककालीनाच्छय्यादौ दुःखसाधनत्वन्ञानात्‌ । दुःख- १० मित्यादि । दुःखसाधनक्षय्याधिकरणकं शयनं कृतवानहमित्यथंः । जागरे वरेविध्यमाहू-प्रमेत्यादि । स्तब्धीभावः-अहमाका रवृत्त्यन्यवृत्तिसामान्याभावः। सात्विकी-सत्त्वगुणपरिणामरूपा सुखाका राऽऽत्मसुखविषयिका 1 राजसी--रजोगुणविषयिका । रजो- गुणस्य दुःखादिपरिणामयोग्यत्वेन दुःखत्वोपचार इति भावः । तामसी-तमोगुणविषयिका । तिस्रोऽपि वृत्तयः सतत्वगुणस्येव परिणामाः, ज्ञानत्वात्‌ । अथवा सुखरूपेण परिणतसत्त्वगुणविषयिका सात्तिक, १५ दुःखरूपेण परिणतरजोगुणविषयिका राजसी, मोहरूपेण परिणततमोगुणविषयिका तामसी । न च सतत्वादिगुणपरिणामरूपा वृत्तिस्सात्तविक्यादिरूपाः आत्मसुखविषयिका १, एवं सुखाकारेत्यस्य सवंत्रानु ष ङ्धादिति वच्यम्‌ | दुःखविषयकेज्ञानेन विना दुःखविषयकस्मृत्यसम्भवात्‌ ज्ञानरूपाया वृत्तेः सत्तवान्य- गुणपरिणामत्वासम्भवातत्‌ । 'सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञान'मिति स्मृतेः । सुखादिरूपेण परिणामे तु धातु- साम्यादिकमेव निमित्तम्‌ } अथ राजसी वत्तिर्दःखम्‌, तामसी वृत्तिः तमःपरिणामो मोहुरूप २० तत्संस्कारस्व तदवच्छि वचेतन्यन।श एवेति न तदथं तद्गोच रवच्यपेक्षेति चेन्न । दुःखमोहयोः वृत्ति पदेनाग्यवहा रात्‌ सविपयके ज्ञानेच्छादविव वृत्तिपदभ्रयोगादिति भावः। एवमध्यात्मभित्यादि । एवममिहितानामेतेषामेक्योपासनया हिरण्यगभंलोकप्राप्तिः अन्तःकरणशुद्धिद्रारा क्रममुक्तिश्चेति योजना । एतेषां विरवादिसमृहानां प्रथमं समृहमार्ह-रजोगण इत्यन्तेन । अध्यात्मं-शरीरमधिकृत्य २५ स्थितः । अधिभूत्त-स्थुलभूतमधिकरत्य स्थितः । अधिदेवं-श रीरस्थूलसमष्टिभिन्नसोपाधिरजोगण- रूपमधिकृत्य स्थितः । अध्यात्मं जाग्रदिति । अध्यातमेन विश्वेनानुभूयमाना जाग्रदवस्थेत्यथंः | अधिदेवं-त्रह्मकारणिका सृष्टिः । अधिभूतं सवंभूतान्यधिकृत्य स्थितः । रजोगणो-ज्रह्मोपाधिः । एष प्रथमस्समृहः । एवमध्यात्मं-लिङ्खदारीरमधिकृत्य स्थितः । अधिभूतं ~-सृष्ष्मभूतसमष्टिमधिकृत्य स्थितः । अधिदेवं-तदुभयान्यसत्तवगुणोपाधिकेः । यध्यात्मम्‌-अज्ञानमधिक्रटा स्थितः । अधिभृतम्‌- २३० १, विषयिका एव सुश्वाक्रारेति पा ३४२ स्यायरत्नावलीयुतसिद्धान्तबिन्दौ यथा चेतत्‌, तथा "वासिष्ठवातिकामृतादो स्पष्टम्‌ । एवमध्यात्मं विश्वः, अधिभूतं विराट्‌ अधिदेवं विष्णुः । अध्यात्मं जाग्रत, अधिदेवम्‌, पानं, अभिभूतं सत्लगुणः। एष- मध्यात्मं तेजसः, अधिभूतं हिरण्यगभेः अधिदैवं ब्रह्मा, अध्यात्मं खप्नः, अधिदैवं | सृष्टिः, अधिभूतं रजोगुणः । एवमध्यात्मं प्राज्ञः, अधिमभृतमन्याकृतम्‌, अधिदेवं खः, अध्यात्मं सुषुर्षिः, अधिदेवं प्रलयः, अधिमृतं तमोगुणः । एवमध्यात्माधिम्‌ताधिदेवा- नामेकत्वात्‌ प्रणवाचयवत्रयसहिताना्ुपहितानामेक्योपसनया दिरण्यगमेरोकग्रापर अन्तःकरणशुद्धिद्धारा कऋमद्ुक्तिश्च । एतत्सर्वोपाधिनिराकरणेन साक्षिचेतन्यमात्रज्ञानेन तु साक्षादेव मोक्ष इति । तदेवं त्रयाणामप्यवस्थात्रयसदहितानां विश्वतेजसप्राज्ञानाम- विद्यात्मकलत्वात्र दृश्यत्वेन च मिथ्यात्वादनुपदहितः केवलः साक्षी तुरीयाख्योऽ्दमस्मी- त्यथः । एवं उ्यवहारतः सवेव्यवस्थोपपत्तेः परमाथतः कस्या अपि व्यवस्थाया अभावान्न काप्यनुपपत्तिः । विस्तरेण चेतत्प्रपञ्चितमस्मार्भिवेद।न्तकल्परतिकायामित्युपरम्यते ॥८॥ ननु जाग्रत्छप्नसुपुप्त्यवस्थासहितानां त्रयाणामपि तदमिमानिनां मिथ्यत्वा्त- त्साक्षिणोऽपि मिथ्यात्वं स्यादविरेषादित्याशङ्कय विशेषामिधानेन साकिणः सत्यत्वमाह- अपिव्यापकत्वाद्विततवश्रयोगास्स्वतस्सिद्धमावादनन्याश्रयत्वात्‌ । जगत्तच्छमेतत्समस्तं तदन्यत्त देकोऽव शिष्टः शिवः केबरोऽहम्‌ ॥ 8 ॥ अव्याकृतचिदाभासादियक्तमधिकरत्य स्थितः । अन्यकृतम्‌-्ईर्वरः । अधिदेवम्‌-अजानाव्याकरृतान्यतमो गृणोपाधिकः । एवमध्यात्मेत्यादि । प्रणवावयवरूपवाचकसहितानामुक्तसमूहानामेकत्वादेकत्वं विचिन्त्य उपदहितस्वरूपाणामुक्तसमूहानामेक्योपासनया सत्यलोकप्रा्निपूर्व॑कं केवल्यमित्यथं; । प्रथमाकवेयवो वाचकः, प्रथमसमृहश्च वाच्यः, तयोरेकत्वं विचिन्त्यम्‌ । एवं द्वितीयौ तृतीयौ चावयवंसमूहाविकल्वेन विचिन्त्यौ । प्रथमसमूहुस्य कारणेन द्वितीयेनंकत्वं द्वियीयस्यापि तृतीयेन कारणैकत्वं चिन्तयित्वा सत्यलोकं प्राप्य हिरण्यगर्भेण तत्र विद्यमानेन सह॒ मुच्यते । नसिहतापिन्यथवंरिखामाण्डक्यादिश्रुति तददाष्यं चात्र प्रमाणं बोध्यम्‌ । अत्र प्रथमसमूहै सत्त्वगुणपालनविष्णूनां द्वितीपसमूहे रजोगुणसृष्ट ब्रह्मणां च पाठः प्रामादिकः । विपरीतपाठस्य युक्तत्वात्‌, अथवरिखातापनीयादौ तथेवोक्तत्वात्‌, त्रयीं तिखो वृत्ती रित्यादिमहिभ्नस्तोत्रीयव्याख्याने आचार्यैरेवोक्तत्वात्‌ । अत्र ब्रह्मनिर्दशेन तदुपाधि- रजोगुणादिलाभेऽपि तेषामपि स्वातन्त्येणाकारादिवाच्यत्वात्‌ पृथगुक्तिः । अत एव गाहंपत्याचग्नीनां पुथिष्यन्तरिक्षद्युलोकानाम्‌ ऋगादिवेदानां च. विराडन्तःपातित्वेऽपि अथरवंशिखादौ प्रथमादिसम्‌हे पुथगुक्तिस्सङ्खच्छते । स्वातन्त्येण वःच्यत्ता तु त्रयीमित्यादिपद्यादौ स्पष्टा । पदाथंमुपसंह॒रति-- ` तदेवमिति । ८ ॥ = =-= - १. वासिष्ठे निर्वा० ५६५ सर्गे द्रब्टन्यम्‌ । वातिके ५-३२- १०५८ १५ १५ ९9. ९५ २० | नवम्लोकः न दृष्टदरषटारं पश्येरिति साक्षिणं प्रकृत्य अतोऽन्यदातेमिति श्रुतेः साक्षिणोऽ- न्यत्सा्षयं सवं जगत्च्छं न तु साक्षी । बाधावधित्वात्‌ भ्रमाधिष्ठानतया ्ञातत्वाच्च | तद्बाधग्राहकाभावाच्चेत्यावनुक्तसथुच्वयार्थोऽपिक्षब्दः। “अथ यदल्पं तन्मत्यैमिति भुतेः प्रिच्छिन्नत्वतच्छत्वयोः समव्याप्रत्वात्परिच्छिन्नततुच्छत्वनिवृत्ती हत्याह-व्यापकत्वा- दिति । सवं खन्वि दं ब्रह्मेति सर्वात्मत्वोपदेशेन देश्कारापरिच्छिननत्वादाकाश्चादीनां च देशकारपरिच्छिन्नतेऽप्यपक्षिकमह्वेन व्यापकत्वोपन्नारात्‌ । ननु सवेव्यापकत्ेन निर्यत्वाद्भावरूपत्वाचात्मा न दुःखनिवृत्तिरुपः। नापि सुखरूपः । सुखस्यानित्यत्वेन निरयात्मखसूपत्वानुपपततेः। तथा चात्मस्वरूपो मोक्षोऽपुरुषाथं एवेत्याङ्य नेत्याह-- हिततभ्रयोगादिति । हिततवं पुरुषाथेतवम्‌ । तदेत्त्ेयः पूत्रास्रेयो वित्तातप्योऽन्यस्मात्‌ सवेस्मादन्तरतरं यदयमात्मेति “यो वै भूमा तत्सुखम्‌, ष परम आनन्दः, ( एष ह्येवानन्दयाति › विज्ञानमानन्दं ब्रह्महत्यादिभिः श्रुतिभिः तस्य परमानन्द्रुपत्वोष- ^ लोके ५ देजञात्‌ । तस्य च नित्यत्वेऽपि रोके ध्मेजन्यतत्तदन्तःकरणवृ्तिव्यङ्गयतया तदत्पत्ति- जगत्तच्छमिति । जगन्मिथ्येत्यथंः । आतंशब्देन विनालित्वोक्तावर्थान्मिथ्यात्वलाभः । आत्तं बाघेन पीडितमित्य्थे मिथ्यात्वं शाब्दमेवेति भावः । बाधावधित्वादिति । यद्विषयकप्रमा बाधिका, तत्त्वादित्यथंः । तथा च साक्षिणो मिथ्यात्वे बाधिकप्रमेव दुरुभेति कृतो मिथ्यात्ववार्तेति मावः । श्रमेत्यादि । अतत््वारोपरूपश्रमस्य तत्त्वाज्ञानपूवंकत्वनियमेनाज्ञानविषयत्वरूपादधिष्ठानत्वात्‌ साक्षिणस्तात्त्विकत्वमित्यथंः । ननु माध्यमिकस्य शून्यवादिनो मते न तत्त्वप्रमा बाधिका, सवंस्येव विचारासहत्वेन युक्तिबाध्यत्वात्‌ । अत एव श्रमो न तत्त्वाज्ञानप्रयक्तः । तथा च पूवंपूवंभ्रमवौसना- मात्रादत्तरोत्तरभ्रमः, न किञ्चित्स्थिरमुपादानं निमित्तं वास्ति, यत्‌ सत्‌ तत्‌ क्षणिकमिति नियमाभ्युप- गमात्‌ । तथा च साक्षिण एव क्षणिकविज्ञानरूपस्य घटपटादिरूपत्वस्वीकारात्‌ साक्षिणो घटाद्या- कारस्येव घटादिरूपाकारेण साक्षिणोऽपि बाधः सम्भवति तत्राह- तद्‌ बाधग्राहकेत्यादि । घटाद्याकारे साक्षिसामान्थाभावज्ञानं बाधकं तत्तेनैव गृह्यते अन्येन वा ज्ञानेन ? नाद्यः। बाध्यमानेन तेन तद्ग्रहणेऽपि तत्सिद्धयसम्भवात्‌। नान्त्यः । तस्यापि घटवद्वाध्यमानत्वेन घटविषय- कत्वासिद्धया घटज्ञानाभावविषयकबाधासाधकत्वात्‌, ज्ञानान्तरस्य ज्ञानान्तररूपप्रत्यक्षतायास्त्वयाऽ- नङ्खीकारात्‌, ज्ञानस्य स्वात्मकप्रत्यक्षविषयत्वस्येव त्वया स्वीकारादिति भावः । अल्पं-प्रिच्छिन्नम्‌, मत्यं -विनाशि बाधरूपमत्यग्रस्तं `वा । अपरिच्छिक्नत्वात्‌-देशकालनिष्टाभावाप्रतियोगित्वात्‌ । व्यापकत्वोपचारात्‌-'आकाशवत्सवंगतः, वायुस्सवं त्रगो महा 'नित्यादिरुतिस्मृत्यादिन्यवहारात्‌ । सवैव्यापकत्वेन-कारुतः सवंन्यापकत्वेन सव॑दा सत्त्वेनेति यावत्‌ । प्रेयः-त्रियतरम्‌ । भअन्यस्मात्‌- आत्मभिन्नात्‌ । अन्तरतरम्‌-आरोपितत्वेन बाह्यात्‌ सवंस्मात्‌ हंदयात्‌ सत्यानन्दरूपत्वेन अधिष्टान- त्वात्‌ यतोऽन्तरम्‌ अतस्सवंस्मात्‌ स्वतादात्म्याध्यासेन प्रियादपि प्रियत्तममेतदित्यथंः । यत्‌--य; । भूमा-अपरिच्छिच्रः । आनन्दयाति-सर्वानानन्दयति । महाकाशस्य घटाकाशादाविव महानन्दस्य ` परिच्छिन्नानन्दे हेतुत्वमिति भावः। तत्तदन्तःकरणवृत्तीति । चन्दनादिधोगजन्यमनोवुत्तीत्यथंः । रोके ३२४३ १५ १५ २० २५ ३० २४४ न्यायरत्नावखीयुतसिद्धान्तबिन्दौ विनाक्षोपचारः। अन्ञानव्यवहितस्य च तस्य प्राप्तस्यैव ज्ञानमात्रादविधयानिवृ्या प्रा्तिरिि भवतीति तदुदेशेन श्चप्रबच्युपप त्तिः । अध्यस्तस्य प्रपश्चस्य दुःखरूपस्या- धिष्ठानत्वात्‌ स॒ एवाभाव इति दुःखाभावरूपत्वेनापि तस्य पुरुषाथंता । ननु मोक्ष क सुखं संवेद्यते, न वा ? नाचः। तदानीं देहेन्द्रियाचमावेन तद्व्यञ्जकामावात्‌, न्यञ्जकामावेऽपि तत्सम्बेदनाभ्युपगमे संसारदश्ञायामपि तथा प्रसङ्कात्‌ | न द्वितीयः ५ अपुरुषाथेतापत्तेः । ज्ञायमानस्यैव तस्य पूुरुषाथेत्वात्‌ । अत एव सकरातद्धोजिनोरिवेति वैष्णवं मन्याना्ुदगार इति षचेमेत्याह-सखतस्तिद्धमावादिति। स्वप्रकाशषज्ञान- ` सूपत्वादित्यथः। यद्यपि संसारदज्ञायामविदयावृतस्वरूपत्वादात्मा परमानन्दरूपतया न प्रथते, तथापि त्वविद्याऽविदयानिवृत्तौ खग्रकाश्चतया स्वयमेव प्रमानन्दतया प्रकाशत इति न व्यञ्जकापेश्चा । ननु सुखस्य स्वप्रकारशज्ञानरूपत्वेऽपि नात्मरूपता । ज्ञानस्य ० धात्वथेरूपतया क्रियात्रेन साश्रयत्वात्‌, जानामीति प्रतोतेज्ञानमहस्मीत्यप्रतीतेथ; र + ऋणं इत्यनेनेदं सूचितम्‌-'सुखस्य स्वरूपेणाजन्यत्वेऽपि स्वावरकाज्ञानविरोधिविरिष्टरूपेण लोके काम्यत्वात्‌ मुमुक्षोरपि पूर्णानन्दस्वरूपमोक्षस्यावारकमूलाज्ञानविरोधिविरिष्टतया काम्यते ति । तदिदमुक्तं- तवुहढेन मुमृक्षुप्रवत्तीति । इति--इत्थमज्ञानविरोघिज्ञानविरिष्टरूपेण तदुहिस्य प्रवृत्तीत्यथंः। स एव-परमानन्दात्मेव । पुरुषाथंता--काम्यता । ज्ञायमानस्येति । अनावृतसुखमेव काम्यते अत एव १५ तवावृतसुखं मया सम्पाद्यमिति केनचित्प्रतारितः पुरुषो वदति मास्तु मे तत्सुखमिति । शकंरेति । यथा शकरा स्वरूपेण न सुखप्रकाराः, ततप्रयोजकस्य शकरासंवेदनस्याभावात्‌; किन्तु तद्धोजिनस्त- त्संवेदनवतः। एवं विष्णुभावापन्नस्य सुखरूपत्वेऽपि न सुखप्रकाशः, तत्संवेदनाभावात्‌; किन्तु तद्धेदेनावस्थितस्य अयं विष्णुस्सकलकल्याणगृणो मत्सेव्य' इति संवेदनवतः । तस्मात्‌ विष्णुभावो न मोक्षः, किन्तु तत्सन्निधिस्थितस्य तत्सवेदगमिति । तदेतन्मतमाधिता माध्वाः वेष्णवंमन्या एव न २० तु बेष्णवाः | एवमेकमिदं ब्रह्य न भेदि सकलं जगत्‌ । वासुदेवामिधानस्य स्वरूपं परमात्मनः ॥ तदेतदुपदिष्टं ते संक्षेपेण महामुने। परमाथ सारभूतं यत्तदद्रेतमरोषतः ॥ ५ तःद्धावभावनापन्नस्ततोऽसौ परमात्मना । भवत्यभेदी भेदरच तस्याज्ञानकृतो भवेत्‌ ॥ . इति विष्णुपुराणायुक्तेः । "ब्रह वेद ब्रह्मैव भवती त्यादिभरतेदचेति भावः । प्रथते--भाति । प्रकारते--संशयाद्यविषयत्ववान्‌ । स्वयमेवेत्यस्य संशयाद्यविषयत्वेऽन्वयः । तथा च पूर्णानन्दस्य ` संसारकाले संशयादिविषयत्वमावरणप्रयुक्तम्‌ । आव रणनिवतंकवृत्तिनाोत्यत्तिक्षणपयंन्तक्षणत्रये ३० संशयाद्यविषयत्वं तु ताटसवृत्तिप्रयुक्तम्‌ । तदत्तरकाखे तु वृ्यंभावेऽप्यावरणाभावादेव तदिति भावः । षर षके [ दहामदलोकः तथा च कथमद्वैतवाद इत्याक्षङ्कय नेत्याह-अनन्याश्रयत्वादिति । शयत्साक्षादपरोक्षाद्‌ बरहम, य आत्मा सर्वान्तरः, सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रहम, विज्ञानमानन्दं ब्रह्मेति भुतेः स्वप्रकाशज्ञानानन्दरूप एवात्मा । अन्तःकरणाचुयाधितादात्म्याध्यासेन च तदषृलौ ज्ञानाध्यासाज्जानामीति तदाश्रयत्वप्रतीतिः । धात्वथेतद्त्पत्तिविनाक्षवत्वं चान्तःकरण- शृत्तेरेवेति ज्ञपिरूपगुख्यज्ञानस्य सर्वाधिष्ठानस्वेनान्याश्रयत्वामावान्न दैतापत्तिः । तेन ज्ञानसुखात्मक आत्मा सत्यः, तद्धि न्नं च सवं जगदसत्यमिति सिद्धम्‌ ॥ ६ ॥ ननु सवस्य जगतस्तुच्छत्वे तभ्भिषेधेनात्मतचप्रतिपत्तिने स्यात्‌ । न हि शश विषाणं निषिध्यते । @वचित्प्रमितं क्व चिन्नि षिध्यत हति न्यायात्‌ । तथा च निषेधानु- पपत्येव न जगतस्तुच्छमिति, नेत्याह- न चेक तदन्यद्‌ दितीयं ृतस्स्यान वा केवरत्वं न चाकेवरुतवम्‌ । न शुन्यं न चाून्यमदधेतकत्वात्कथं सबेवेदान्तसिदधं वीमि ॥ १० ॥ एकत्वसद्खथायोगि एकम्‌ । तदपे्षाबुद्विजन्यद्धितवसद्कथायोगि दवितीयम । तत एकामावे द्वितीयं कतः स्यात्‌ ? द्वितीयं च ठृतोयादीनामप्युपलक्षणम्‌ । ननु एकमेवा- द्वितीयमिति शरुत्या. एकत्वं प्रतिपायते । नेत्याह--न वा केवरुत्वमिति । केवलतम्‌ एकत्वम्‌ । वस्पाविद्यकत्वात्‌ । यद्यात्मन एकत्वं शरुत्या न प्रतिपाद्यते, तदं प्रत्यक्षादि- प्रमाणवज्ञादनेकत्वमेय स्यादिति चनेत्याह-न च केवरुत्वमिति। अकेबरत्वम्‌ अनेकत्वम्‌। नेह नानास्ति किञ्चन) एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म, अथात आदेश्चो नेति नेतीत्यादिभरुतिभ्यः । साश्रयत्वात्‌--स्वसमानसत्ताकाश्रयकत्वात्‌ । भद्रेतेति । अद्रैतज्ञानेत्यथं; । अन्तःकरणेति । आत्मनि मनस्तादात्म्याध्य्रासेनेत्यथंः । - तद्वृत्तौ-तत्परिणामरूपायां वृत्तौ । ज्ञानाध्यासात्‌--स्वधमंत्वेन कल्पितस्यात्मस्वरूपस्य ज्ञानस्य तादात्म्याध्यासात्‌। घात्वथंत्वेत्यादि। धात्वथंत्वं जानातीत्यादिधातु- वाच्यत्वम्‌ । वृत्तेः--वृत््यवच्छिन्नचितः । सुखादिज्ञानमपि सुखादिरूपवृत््यवच्छिन्नचिदेव । वस्तुतस्तु वृत्तेव॑तंमानरूपस॒म्बन्धस्य असत्त्वापादकक्नीनशन्यत्वविरिष्टचित इति यावत्‌ । एतेन यस्य विषयस्य ज्ञानं तदाकारवुत्त्यवच्छिन्नचित्‌ तस्य ज्ञानमिति वाच्यम्‌ । तथा च सुखादिस्थरे तथा न सम्भवतीतः- पास्तम्‌ । ज्ञप्तीति ! चिदित्यथंः । सर्वाधिष्ठानत्वेन--स्वान्यसर्वाधारत्वेन । अन्याभयत्वेति । अन्याध्रितत्वेव्यथः । ज्ञानसुखस्वरूपात्मकः जञ पिसुखस्वरूपात्मकः । ९ ॥ क्वचित्‌ प्रमितमित्यादि । प्रतीयमानं सवं सत्यमेव परन्तु एकत्र प्रमितमन्यत्र॒ निषिध्यत इत्यन्यथाख्यातिविरोषवादिनां मतम्‌ । तवयपेक्षाबरद्धीति ! नानैकत्वसापिक्षवुद्धीत्यथंः { अयमेकोऽयमेक' ` इत्येकत्वद्वयविषयकज्ञानेति यावत्‌ । आविद्यकत्वात्‌-अतोऽन्यदातंमि'ति श्रुतिबाधितत्वात्‌ । अने कत्वं द्वित्वसम्बन्धित्वम्‌ । इह ब्रह्मणि नाना तद्भिन्नं किञ्चन नेत्यथंः । "विनन्भ्यां नानाजौ न सह्‌ २२ | २२४५ , १४ २७ ३४६ म्यायरत्नावशीयुतसिवान्तविन्द तिं सवेप्रतिषेधाच्छुन्य मेव स्यादिति नेत्याह--न शन्यमिति। असमव स॒ भवति असदुत्रहमेति वेद चेत्‌ । अस्ति ब्रह्मेति चेदरद । सन्तमेनं ततो विदुरिति, सत्यं ज्ञानमनन्तं अक्षम । सदेव सोम्येदमग्र आसीदित्युपक्रम्य एेतदात्म्यमिदं सवं तत्सत्यं स आत्मा तत्व- मसी्त्यादिश्रतिमिः सत्यतप्रतिपादनात्‌, सवेभ्रमाधिष्ठानत्वात्सवेबाधावधित्वाच्च । तहिं सत्यत्वज्ञानस्वादिधमेबदपि स्यात्‌ ! नेस्याह- न चासून्यमिति । एकमद्वितीयमिति पद्द्रयेन स्वेभेद्रतिषेधेऽप्येवकारेण धमधमिभावादिमेदप्रतिषेधात्‌ । सवत्र हेतुमाह- अद्वेतकत्वादिति । द्विधा इतं द्वीतं तस्य भावो दतम्‌ । तदुक्तं वातिकि- द्विधेतं द्ीतमित्याहस्तद्धाबो दैतथुच्यते । इति । न विद्यते द्वैतं द्विधाभावो यत्र तदद्रैतमित्यक्षराथंः। (सलिल एको द्रशादेतः इति रतेः । प्रतियोगिन्ञानस्यैव लाधवेनामाववुद्धौ कारणत्वात्‌, दरैतस्यानिवेचनीयतवाङ्गी कारेण प्रतयक्षादिवे्यत्वाननिषेधोपपत्तिरित्यथः । ततहयदश्च अत्माङ्गुखिनि्देशेन प्रति इत्यनेन सूत्रेण. नसहशब्दार्थे भेदादौ व्रत्तमानाभ्यां ` विनञ्डब्दाभ्यां नानाञ््रत्ययौ भवत इत्यथंकेन नञ्छब्दात्‌ स्वाथिकनाञ्य्रत्ययान्तात्‌ नानापदनिष्पत्तस्तस्य भेदा्थ॑कत्वात्‌ । एेतदात्म्यम्‌-एतदात्म- कम्‌, अशून्यं -सत्यत्वादियुक्तम्‌ । सवंभेदेति । सजातीयविजातीयप्रतियोगिकभेदेत्यथः । धमेधमि भवादीति। घमंघरमिभावादिप्रयोजकौ यौ. भेदाभेदौ, तद्प्रतिषेधादित्यथंः | भेदमात्रे स्वीकृते सामानाधिकरण्यप्रत्ययानुपपत्तेः ¦ अभेदमात्रे स्वीकृते धमंधर्मिभावानुपपत्तेः भेदाभेदौ स्वीक्रियेत । तत्र भेदस्य धमिप्रतियोगिभावादिसपिक्षत्वेन संसृष्त्वेन च मिथ्यात्वादभेदस्थापि भेदाभावरूपत्वादिरूपेण तादृशत्वादेवकारेण निषेधः । तदुक्तं खण्डने--एकमद्वितीयमित्युक्त्वा यदेवकारमादत्ते श्रुतिस्तदा- त्यन्तिकादतं प्रतिपादयितुमिति । द्विवाभावः--प्रकाशद्रयसत्ता । सदूपाधिष्ठानसंसगंस्य धघटादिरूपा- रोप्यस्य च “सन्‌. घ्रट' इत्यादिश्रमसिद्धस्य च सत्ता यत्र शुद्धे ब्रह्मणि न विद्यते, तदद्वेतम्‌ । तत्तवादिति हैत्वथः । सलिल इति । आचाराथंविवबन्तत्वात्‌ सलिकमिवाचरतीत्यथंः, निम इति यावत्‌ | अतत ` एव्व नपुंसकस्थापि सकिलपदस्य पुस्त्वोपपत्तिः | प्रमितमेव निषिध्यते इति यद्दूषणमुक्तं तत्‌ समाघत्ते- प्रतियोगीति । ज्ञानस्य--ज्ञानत्वेन । लाघवेन प्रमात्वानिवेशलाघवेन । न च विशेषणतावच्छेदकप्रकारकधीविधया प्रतियोगिज्ञानस्य कारणत्वं वाच्यम्‌, तत्राप्रमात्व- निचये अभावज्ञानानुदयात्‌ अनावृतेन प्रतियोगि प्रमात्वेन हैतुत्वोक्तेरावेश्यकत्वमिति वाच्यम्‌ । तत्रा- प्रमात्वनिश्चये सत्यप्यभावज्ञानोदयेनानावृतप्रमात्वेन हैतुत्व।स्वीकारात्‌, अनावृतप्रमात्वीयप्रातीतिक संसेगस्य भ्रमेऽपि सतत्वेनाप्रमात्वनिद्वयाभावकाठे च्रमादप्यभाववद्धिसम्भवेन च भ्रमसाधारण- कारणतासम्भवेनास्मदिष्टाविघाताच्च । ज्ञानस्यैव कारणत्वात्‌ द्वैतस्य प्रत्यक्षादिवे्यत्वाच्च ` निषेधोपपत्तिरिति योजना । ननु प्रत्यक्षादिप्रमाणवेद्यस्य कथं निषेधस्तत्राह-अनि्वंचनीय- त्वाङ्खीकारेणेति । मिथ्यात्वस्वीकारेणेत्यथंः । तथा च ` प्रत्यक्षादीनां न तात्तिकं प्रामाण्यं येन निषेघविरोधः, किन्तु व्यावहारिकमिति भावः । अङ्गलिनिर्देशेन-प्रमाणफल्विषयतया । १० १५ २० २५. ३० दश्षमदलोकः ३४७ पाद्यतामिति, नेत्याह--कथं जवीमीति । किमाक्षेपे । अद्वेतकत्वेन वागविषयत्वात्‌ । अवचनेनेव प्रोवाच "यतो वाचो निवतेन्ते अप्राप्य मनसा सहः । न व्िज्ञातेविज्ञातारं विजानीयाः इत्यादिभ्रतिम्यः । बागविषयत्वे वेदान्तानां कथं तत्र प्रामाण्यमिति चेन्न! अविषयेऽप्यात्मनि कदकारव्त्तिमात्रेण तदविचानिवतेकत्वादित्याह-सवेवेदान्तसिद्ध मिति। तथा च श्रतिः- 4 यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्यन वेद सः। अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानताम्‌ ॥ यन्मनसा न मनुते येनाहुमेनो मतम्‌ । तदेव ब्रहम त्वं विद्धि नेदं यदिदयुपासते ॥ हत्यादिरविषयत्वमात्मनो दशयति । तदेवं बेदान्तवाक्यजन्यासण्डाकारवृत्या १० अनिचानिषृत्तौ तत्कन्पितसकलानथधनिवृत्तौ परमानन्दरूपस्सन्‌ इतदत्यो भवतीति सिद्धम्‌ ॥ अद्रतकत्वेन, बमत्रिषबत्वादिति । अद्रैतकत्वात स्वसमानसत्ताकटैतविरिष्टहर्यमिन्नत्वे वागादि- ` प्रमाणफलाधिषयत्वमित्यथंः । अट चनेन--क्चनं विनैद । मोवाच-ज्ञापितवान्‌ । वचनस्य मुख्यवृततत्रहाण्यसम्भवात्‌ तत्र तत्फलाविषयत्वाच्च लक्षणावृत्त्या बोधनप्रकारस्य दर्बोधत्वाच्च गुरुणा १५ शिष्यपुष्टेन वचनं नोक्तम्‌ । तादशं च गरोरभिप्रायमजानन्‌ टिष्यः पृष्टवान्‌ । ततो गरुरांह--त्रम खल्‌ उपशान्तस्वभावो ह्ययमात्मे' ति । तस्यायमथंः--त्रमो वचनमनुक्त्वेव त्वां ज्ञापयामः, अयमात्मा वचनमुख्यवृत्यविषयत्वात्‌ प्रमाणफलाविषयत्वाच्चोपशान्तस्वभावः स्वामाविकेन. देतसम्बन्धेन विशिष्टात्‌ हश्याद्विरक्षण इति । निवततन्ते-फलत्रिषयतया बोघनासमर्थाः । अप्राप्य-फख्विषयत्व- दवारकसम्बन्धेनासम्बध्य । विज्ञातेः--मनोवत्तिरूपज्ञानस्य । विज्ञातारं-स्वप्रकाशसाक्षिणम्‌ । अविषये- २० फलाविषये । तदाकारेति । शुद्धात्माकारेत्यथंः । तथा च तत्र प्रामाण्यं तदाकारप्रमाकरणत्वम्‌, न तु तद्विषयकफलकरणत्वमिति भावः । तदुक्तम्‌- फलव्याप्यत्वमेवास्य शास्त्रकृद्धिनिराकृतम्‌ । ब्रह्यण्यज्ञाननाशा्थं वृत्तिव्याप्यत्वमिष्यते ।। इति । वेदान्तसिद्धं--वेदान्तवाक्यजन्यवृत्तिप्रयुक्त(ानतत्प्युक्तोच्छेदवत्‌। अमतं -परोक्षप्रमाणफा- २५ विषयत्वेन ज्ञातम्‌ । मतम्‌ --उक्तफरुविषयत्वेन. ज्ञातम्‌ । विजानतां --ग्रत्यक्षप्रमाणफरुविषयत्वेन- जानतां पुरुषाणाम्‌ । अविज्ञातं--चंतन्याविषयत्वरूपस्वप्रकाशत्वेनाज्ञातम्‌, अविजानताम्‌--उक्तफल- विषयत्वेनाजानताम्‌ । विज्ञातम्‌--उक्तस्वप्रकाशत्वेन ज्ञातु शक्यम्‌ । मनुते-फरविषयौकरोति । तदेव-फलाविषयीभूतम्‌ । उपासते श्रुत्यादिप्रमाणेन तत्तदुगुणवत्तया फलविषयरूपेण जानन्ति । अविषयत्वमिति । चिद्रूपस्येव मुर्यज्ञानरूपत्वेन तदीयसम्बन्धस्येव मुख्यविषःयतारूपत्वेन तत्सामान्या- ३० ३४८ न्यायरत्नावलीयुश्सिहान्तबिन्दौ म स्तौमि तं व्यप्सयसेषभथं समग्रद्तैरपि यो बबन्ध । क्निापि तैस्सदश्रथिताखिलाथं तं शङ्करं नौमि सुरेषव॑रं च ॥ १ ॥ छधुरपि बह्वथेवहरिचन्तमणिरिव निबन्धोऽयम्‌ । मधुदनेन शूनिना विहितो गुणिनां विनोदय ॥ २५ यदत्र॒ सौषवं किञ्ित्तद्‌ गुरोरेव मे न दहि। यदत्रासौष्ठवं िञ्ित्तन्ममेव गुरने हि॥३॥ बहुयाचनया मयाऽयमन्पो बलभद्रस्य छते ङतो निबन्ध; ।. यददुष्टमिहास्ति यच्च दुष्टं तदुदारास्सुधियो विषेचयन्तु ॥ ४ ॥ इति श्रीमत्परमहुसपसित्राजकाल्वायंश्रीविष्कःरसस्स्नतीः- भगवत्पूज्यरिष्यश्नीमघुसूदनसरस्वतीविरचितः लिंद्ान्तबिन्दुनासको ग्रन्थः. समाप्तः 1 १० भावं फकविषयत्वनिराकरणद्रारा दशयति । वृत्तेराकारास्यसम्बन्धस्तु न मुख्यविषयतेति तस्य ब्रह्मणि स्वीकारेऽपि न विरोध इति भावः । विनापि तैरिति । सूत्रशन्दस्य तन्तौ सङ्ग्रहवाक्ये घ प्रथोगात्‌ द्लेषभूको व्यतिरेकालकारोऽयम्‌ 1 सूत्रेरपि व्यासस्सर्वर्थान न बबन्ध न-सङमहीतकाल्‌ कद्कुराद्याचार्यास्तु सूत्राप्यनाधित्यापि सर्वार्थान्‌ सङ्ग्रहीतवन्तः सूत्रानुकार्थानामपि .वक्वृत्वर्रदत्य्थः । ( वह्भथं ).प्रापकः । निबन्यः-प्रन्थः। अत्र-ग्रत्थे । सौधव्र-- लघुः--अतिस्वल्पः । बह्वथंवह्‌ गुणवत्वस्‌ । बल्भद्रस्य- आचार्याणां सेवकब्रह्मचारिणः ॥ श्रीनारायणतीर्थानां गुरूणां चरणाम्बुजम्‌ । नसामि वाङ्सनःकायेरनन्यशरणेस्सदा ॥ भजे श्रीपरमानन्दसरस्वत्याः पदाम्बुजम्‌ । प्देवालम्ब्य संसारसागरो . गोष्पदीकृतः ॥ इति श्रीं गौड॑ग्रह्यानन्दसरस्वतीविरचिता सिद्ान्तबिन्दुटीका न्यायरत्नावली समाप्ता । १५ रः श्रीशङ्करभगवत्यादविरचिता शतश्लोकी श्रीआनन्दज्ञानाचार्यविरयचितटीकोपेता ॥. ६७ 3.2 श्रीशङरभगवत्पादाचार्यविरचिता ङ़तश्लोकी श्रीमदानन्दज्ञानाचार्यविरचितटीकोपेता दृष्टान्तो नैव दृष्टस्त्रिभुवनजठरे सद्गुरोज्ञनदातुः, स्पष्श्चित्तत्र कल्प्यः, स नयति यदहो स्व्णतामश्मसारम्‌। न स्पर्शत्वं तथापि, श्रितचरणयुगे सद्गुरुः ‹ स्वीयश्िष्ये स्वीयं साम्य विधत्ते, भवति निरुपमस्तेन चालौकिकोऽपि।। ९।। यद्रच्छीखण्डवृक्षप्रसृतपरिमलेनाभितोऽन्येऽपि वृक्षाः शश्वत्सौगन्ध्यभाजोऽप्यतनुतनुभृतां तापमुन्मूलयन्ति। आचार्याल्लब्धबोधा अपि विधिवतः सत्निधौ संस्थितानां त्रेधा तापं च पापं सकरुणहदयाः स्वोक्तिभिः क्षालयन्ति।। २।। दृष्टान्त इति। ज्ञानदातुः सद्गुरोखिभुवनजटरे दृष्टान्तो नैव दृष्टः। श्षुद्रविद्योपदेष्टणां गुरूणां दृष्टान्तः कथञ्चिदुपलभ्यते। परन्तु “न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यत” इत्युक्तत्वात्‌, ज्ञानदातुः श्रीगुरोरदृषटान्तः तरिभुवनजटसान्तर्वर्तिषु देवादिषु लोकिकेषु नानाविचित्रवस्तुषु नैव दृष्टः। अथ मनाक्साम्यदर्शनेन स्पर्शपाषाणो दृष्टान्तत्वेन कल्प्यः कल्पनीयश्चेत्‌, तथापि न घटत इत्याह-स नयतीति। स स्पर्शाश्मा अश्मसारं लोहं यद्यपि स्वर्णतां नयति प्रापयति, तथापि स्पर्शत्वं न प्रापयति, स्वसदृशं न करोति। सदगुरस्तु श्रितचरणयुगे स्वीयशिष्ये स्वीयं साम्यं विधते! तेन कारणेन स्पशदिर्दष्टान्तानर्हत्वाद्‌ गुरु्निरुपमो दृष्टान्तशून्यः तथाऽलौकिकोऽपि प्रपञ्चातीतोऽपि (न दृष्टः) आत्माकारत्वात्‌ “ज्ञानी त्वात्मैव मे मत" मिति भगवद्राक्यात्‌।।१।। अथ श्रीगुरोः सन्निधानमात्रेणैव शिष्यः कृतार्थतामेति, किं पुनरुपदेशादित्याह--यद्वदिति। श्रीखण्डवृक्षो मुख्यश्चन्दनवृक्षस्तस्मात््रसृतो यः परिमतस्तेनाभितः समन्ततः अन्ये वृक्षा अपि शश्वत्‌ निरन्तरं सौगन्ध्यभाजो १. सद्रुरः = सद्‌ ब्रह्य, तस्योपदेष्टा स्वाभेदमेव शिष्यस्य प्रापयति, ब्र्यात्मैक्योपदेशात्‌। लोकिकगुरुस्तु स्वसदृ शत्वं शिष्ये आपादयेत्‌, न त्वभेदम्‌। अत एव सद्रुः अलोकिकः। साम्यं ब्रह्यत्वम्‌। "पण्डिताः समदरशिनः' निर्दोषं हि . समं ब्रह्म! इति ब्रह्मणि समशब्दप्रयोगात्‌। २. देवादिलोकेषु पा.| १०. १५ २० ३५४ आनन्दगिरिरीकोपेता आत्मानात्मप्रतीतिः प्रथममभिहिता सत्यमिथ्यात्वयोगाद्‌? द्वेधा ब्रहयप्रतीतिर्निगमनिगदिता स्वानुभूत्योपपत्त्या। आद्या देहानुबन्धाद्धवति तदपरा सा च स्वत्मिकत्वा- दादौ ब्रह्माहमस्मीत्यनुभव उदिते खल्विदं ब्रह्म पश्चात्‌। । ३।। आत्पा चिद्धित्सुखात्माऽ नुभवपरिचितः सर्वदेहादियन्ता सत्येवं मूढबुद्धिर्भजति ननु जनोऽनित्यदेहात्मबुद्धिम्‌। बाह्यास्थिस्नायुमज्जापलरुधिरवसाचर्ममेदोयुगन्त- ्विण्मूत्रश्लेष्पपूर्ण स्वपरवपुरहो सविदित्वाऽपि भूयः।। ४।। भवन्ति। अथ न केवलं सौगन्ध्यभाजः, किन्तु, अतनुतनुभृतां बहूनां सर्वजातीयानां लोकानां तापमुन्मूलयन्ति। बहूनामिति तारतम्यवर्जम्‌। तद्रदाचार्याद्‌ विधिवशाद्‌ भाग्यवशाल्लन्धबोधाः सन्तः यदृच्छया सन्निधौ संस्थितानां सर्वजनानां सकरुणहदयाः यथाधिकारं कर्मोपासनाज्ञानकाण्डनिरूपिकाभिः स्वोक्तिभिः स्वैरकथाभिरः त्रेधा आध्यास्मिकाधिदैविकाधिभौतिकभेदेन त्रिविधं तापं च, कायिकवाचिकमानसिकभेदेन त्रिविधं पापं च क्षालयन्ति उन्मूलयन्ति। विधिवशादिति पदेन बोधलब्धेः दुर्लभत्वं सूचितम्‌।।२।। अथात्मानात्मप्रतीतिप्रकारमाह-आत्मेति। प्रथमं मूलतस्तत्त्वविचारे क्रियमाणे सत्यं मिथ्या चेति कोरिद्रयमासीत्‌। तथा च सत्यमिथ्यात्वयोगादात्मानात्मप्रतीतिश्च। "सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्य'तिश्रुतेः सत्यं ज्ञानं, पिथ्या तद्विपरीतमज्ञानम्‌। एवं सत्यस्य ब्रह्मणः प्रतीति्दरेधा निगमनिगदिता वेदोक्ता। अथ तामेवाह- स्वेति। स्वानुभूत्या उपपत्त्या चैवं द्वेधा प्रतीतिः। तत्राद्या स्वानुभूत्या या प्रतीतिः सा देहानुबन्धात्‌ शरीरावच्छेदेन भवति। तथोपपत््या या प्रतीतिः सा सर्वात्मकत्वात्‌ समष्टिरूपात्‌। अथात्र हेतुमाह-आदाविति। आदौ देहावच्छेदेन ब्रह्माहमस्मीत्यनुभवे उदिते सति पश्चात्तदनन्तरं सर्व खल्विदं ब्रहेति उपपत्याऽऽत्मप्रतीतिर्भवति।।३।। एवमुदे शमात्रेणात्मप्रतीतिमभिधायेदानीं वि शेषतो निरूपयति-- आत्मा चिदिति। आत्मा चिद्रित्सुखात्मा वर्तते। चिच्चैतन्यं, विद्‌ ज्ञानं, सुखं परमानन्दः। तदेतत्रयमप्यात्मा स्वरूपं यस्य स तथा। अथ न केवल- मेवंविधमात्मस्वरूपं उपनिषद्रा्यैरेव ज्ञातव्यमित्याह-अनुभवेति। किभूत आत्मा? अनुभवपरिचितः = अनुभवेन परिचितः, निरन्तराभ्यासेन ज्ञातः। अथ तमेवानुभवमाह- सवदेहादियन्तेति। सर्वे च ते देहादयश्च इद्दरियप्राणास्तेषां यन्ता नियन्ता चालकत्वेन देहनियन्ता चिद्रूपः। इद्ियनियन्तृत्वेन संविद्रूपः। सुषुप्तावानन्दरूपः इत्यवस्थात्रयेऽप्यनुभूयत इत्यर्थः। अहो इत्याश्चर्ये! एवं सत्यपि मृढबद्धिर्जनः अनित्यदेहादौ आत्मनुद्धि भजति। अनित्यश्चासौ देहश्च तत्रात्मबुद्धि, देह एवात्मेति मनुते! अथ देहोऽप्यात्मत्वकल्पनार्हो भविष्यतीति चेत्रेत्याह-- बाह्येति। बाह्यं अस्थीनि च स्नायवश्च सृक््षशिराः, मज्जा, पलं मांसं, रुधिरं सक्तं, वसा चर्ममेदोयुक्‌ अन्तर्विण्मूत्रश्लेष्मपूर्णम्‌। एवंविधं जुगुप्सास्पदं स्वपरवपुः स्वकीयं परकीयं वा शरीरं विदित्वाऽपि भूयो देहात्मनुद्धि भजत इति महदाश्चर्यमित्यर्थः।।४।। १. सत्यत्वेन आत्मनः, मिथ्यात्वेनानात्मनश् प्रतीतिः नित्यानित्यवस्तुविवेकरूपा अथात ब्रह्मजिज्ञासा" इति प्रथमसूत्रे अथशब्देनाभिहिता। उक्तं च-- त्रह्म सत्यं जगन्मिथ्येत्येवंरूपो विनिश्चयः। सोऽयं नित्यानित्यवस्तुविवेकः परिकीतिंतः' इति। २. इदं पदं नास्ति पुस्तकान्तरे । श 0 ४ श्लो ५-७] शतश्लोकी देहस्त्रीपुत्रमित्रानुचरहयवृषास्तोषहेतुर्ममेत्थं सर्वे स्वायुर्नयन्ति प्रथितमलममी मासपीमांसयेह। एते जीवन्ति येन व्यवहृतिपटवो येन सौभाग्यभाज- स्तं प्राणाधीशमन्तरगतममृतममुं नैव मीमांसयन्ति। ।५।। कश्चित्कौटः कथच्चित्यटुमतिरभितः कण्टकानां कुटीरं कुर्वस्तेनैव -साक व्यवहतिविधये चेष्टते यावदायुः, तद्ज्जीवोऽपि नानाचरितसमुदितैः कर्मभिः स्थूलदेहं निमयात्रैव तिष्ठन्ननुदिनममुना साकमभ्येति भूमौ।।६।। स्वीकुर्वन्‌ व्याघ्रवेष स्वजठर भृतये भीषयन्‌ यश्च मुग्धान्‌ मत्वा व्याघ्रोऽहमित्थ स नरपशुमुखान्‌ बाधते कि नु सत्त्वान्‌। अथ पुनराश्चर्यमेव दर्शयत्राह-- देहेति। अमी सर्वे लोका इहास्मिन्‌ जगति इत्थं मांसमीमांसया मांसविचारेणालं पूर्णं स्वायुर्नयन्ति, स्वकीयमायु परिकलयन्ति। किंभूतमायुः 2 प्रथितं वंशविज्ञानादिगुणैःख्यातमपीत्यर्थः। इत्थं कथमित्याह--देहेत्यादि। देह स्वदेहः, स्त्री, पुत्रः, पितरं, अनुचरः, सेवकः, हयोऽश्वः, वृषो बलीवर्दः, एते मम तोषहेतवो भवन्तीत्यभिमानेन। तथा एते पुष्टाः कृशा वेति भरणपोषणरक्षणादिभिर्दृदप्रेमानुबन्धेन स्वायुर्नयन्ति। देहभृतामिदमेव प्रयोजनमिति मत्वा व्यर्थं व्ययीकुर्वन्ति। अथ गृढमात्मतत्वं तैः परमप्रयोजनत्वेन कथं ज्ञेयं ? न तत्र तेषामपराधः, किं तु तद्गतमौढ्यस्य। अथ तदेवाह--एत इति। एते देहस््रीपत्रादयः येन कृत्वा जीवन्ति। तथा येन व्यवहतिपटवः स्वव्यवहारक्षमा भवन्ति। तथा येन सौभाग्यं सौन्दर्यं भजन्ति। मृतशरीरे तथात्वादर्शनादित्यर्थः। तमन्तर्गतं अन्तर्यामित्वेन स्थितं प्राणाधीशं प्राणेशं प्राणमुख्यं अमृतं प्रियमाणेषु देहेष्वमरणशीलं अमुमनुभवैकवेद्यं नैव मीमांसयन्ति न विचारयन्तीति महदाश्चर्यमित्यर्थः।।५।। अथ देहात्मसाहचर्यं दृष्टान्तेन दर्शयति.--कश्चिदिति। तथा कश्चित्पटुमतिः कीटः कथञ्चित्निज- कफोदभूतसूत्रयन््ैः कण्टकानां कुटीरं कुर्वन्‌ व्यवहतिविधये व्यवहारसिद्धये यावदायुश्चेष्टते इतस्ततः पर्यटति। तद्रत्‌ जीवोऽपि नानाचरितसमुदितैः अनेकविधानि चरितानि क्रियमाणसञ्चितानि तेभ्यः समुदितैः प्रारव्धकर्मभिः स्थूलदेहं शरीरं निर्माय विरचय्य ततोऽत्रैव देहे तिष्ठन्‌ अमुना देहेन साकं सहैवानुदिनं भूमावभ्येति पर्यटति। अयमर्थः--कण्टककुटीरवदचेतनो देहः स्वतो न चलति, मृतशरीरे चलनादर्शनात्‌। अतस्तस्य कश्चिच्चालको वक्तव्यः। स एव जीवः। तथा च रथाश्चन्यायवत्‌ चालकव्यतिरेकेण देहो न चलति, तथा देहव्यतिरेकेण तस्य चालकत्वं न युज्यत इत्युभयोः साहचर्यम्‌।।६।। अथ प्राप्तोऽपि देहः पारमार्थिको न भवति, किन्त्वविद्याकल्पितत्वात्वृत्रिमोऽ स्तीति तदनुरूपं न कार्यमिति दृष्टान्तेन द्रढयति-- स्वीकुर्वन्निति। यः कश्चित्‌ पुरुषः स्वजठरभृतये भिक्षया स्वोदरपूरणाय कृत्रिमं व्याघ्रवेषं १. द्रदयति पा.| ३५५ ` १० ९५ २० २५ ३५६ आनन्दगिरिरीकोपेता मत्वा स्त्रीवेषधारी सत्यहमिति कुरुते किं नटो भर्तुरिच्छां _रतदच्छारीर आत्मा पृथगनुभवतो देहतो यः स साक्षी।।७। स्वं बालं र्रोदमानं चिरतरसमयं शान्तिमानेतुमगर द्राक्च खार्जूरमाम्र सुकदलमथवा योजयत्यम्बिकाऽस्य। तद्रच्चेतोऽ तिमूढं बहुजननभवान्मौल्यसस्कारयोगाद्‌ बोधोपायैरनेकैरवशमुपनिषद्‌ बोधयामास सम्यक्‌! । ८।। यत्प्रीत्या प्रीतिपात्रं तनुयुवतितनूजार्थमुख्य स तस्मात्‌ प्रेयानात्माऽ थ शोकास्पदमिंतरदतः प्रेय एतत्‌ कथं स्यात्‌। भार्याद्यं जीवितार्थेः वितरति च वपुः स्वात्मनः श्रेय इच्छन्‌ तस्मादात्मानमेव प्रियमधिकमुपासीत विद्वान चान्यत्‌।। ९।। स्वीकुर्वन्‌ तेन मुग्धान्‌ बालिशांश्च भीषयन्‌ त्रासयत्रास्ते। सः अहं व्याघ्र इत्थं मत्वा नरपशुमुखान्‌ सत्त्वान्‌ प्राणिनः बाधते किं नु? व्याघ्रवेषं कृत्रिमं जानन्‌ तृष्णीमास्ते। न तु व्याघ्रवेषानुरूपं कर्म करोतीत्यर्थः। अथेतदेव पुनरदष्टान्तेन द्रयतिः--मत्वेति। स्त्रीवेषधारी नटः अहं स्त्रीति मत्वा भर्तुरिच्छां कुरुते किम्‌? स््रीवेषानुरूपैर्हावभावैरन्यान्‌ पुरुषान्‌ प्रलोभयति, परं तु स्वयं ख्यहमिति मत्वा रमणयोगे इच्छां न कुरुते। तद्रच्छारीरः शरीरावच्छित्र आत्मा देहतः देहानुभवे पृथगस्ति। यतः स साक्षी तटस्थः, तेन देहानुरूपा चेष्टा न कार्या। स्वरूपानुरूपमेव स्थातेव्यमित्यर्थः।।७।। अथ बहुप्रकारैरत्मप्रतीति दर्शयन्त्याः श्रुतेः कौशलमाह-- स्वं बालमिति। अम्बिका माता चिरतरसमयं सोदमानं स्वं बालं शान्तिमानेतुं तुष्णीभावं प्रापयितुं अस्य बालकस्याग्रे द्राक्षं खार्जूरं आप्र सुकदलं वा योजयति। येन केनाऽप्यभीष्टफलेनायं रोदनादुपशमं प्राप्नोत्वित्यर्थः। तद्रद्‌ बहुजननभवान्मौढ्यसंस्कारयोगादवशं चञ्चलं सदतिमूढं अज्ञानोपहतं चेतः उपनिषत्‌ सम्यग्‌ यथाऽधिकारं अनेकैरबोधोपायैः आत्मज्ञानोपायर्बोधयामास। आत्मप्रतिपत्तौ बहुषु उपायेषु प्रोक्तेषु सत्स्वेकोऽपि प्रतिफलिष्यतीत्यर्थः। ।८ ।। [ श्लो०.७-९ ९ 0 १५५ अथात्मनः सवपिक्षया प्रियत्वमाह-- यत्प्ीत्येति। यस्माद्र््यमाणाद्रिषयजातात्‌ सकाशात्‌ स प्रसिद्ध ` आत्मा प्रेयान्‌ परमप्रेमास्पदं भवति। स कः? तनुयुवतितनुजार्थमुख्यं यद्‌ विषयजातं तद्‌ यत््रीत्या प्रीतिपात्रम्‌ अत्रायमर्थः--सुख-दुःखान्यतरसाक्षात्कारो भोगः, स तु आत्मन एव युज्यते! अतो विषयभोगार्थं प्रवृत्तस्य प्रथममात्मप्रीतिरुदिष्टा। तया मूलभूतया उक्तविषयजातं प्रीतिपात्रं भवति। तत्रापि प्रथमं तनुः शरीरं भोगसाधनत्वात्‌, ` ततो भोग्येष्वन्तरङ्गा युवतिः, तत उभयप्रीतिजन्यस्तनूजः पुत्रः, ततस्तत्रर्वाहकोऽर्थः द्रव्यं, ततोऽप्यर्थसाध्य- १. रुद्धातुः परस्मैपदी। अतः रोदे रोदने मानः आग्रहः यस्येति विग्रहः--इत्याहुः। २. जीवितार्थी" इति पाठान्तरम्‌। एवं व्याख्यायामपि। | ३. प्रकटयति पा.| २५. श्लो० १०] शतश्लोकी यस्माद्ावत्‌ सुखः स्यादिह हि विषयतस्तावदस्मिग्रियत्वं यावद्‌ दुःखं च यस्माद्भवति खलु ततस्तावदेवाप्रियत्वम्‌। नैकस्मिन्सर्वकालेऽस्त्युभयमपि कदाप्यप्रियोऽपि प्रियःस्यात्‌ ` प्रेयानप्यप्रियो वा सततमपि ततः प्रेय आत्माख्यवस्तु। । ९ ०।। मन्यदन्नपानवस्त्रताम्बूलादिकं प्रीतिपात्रं भवति। तथा च मुख्या प्रीतिः आत्मनः, तदधीना गौणी प्रीतिरन्येषामिति परत्यक्षमेवास्ति। ° एवं यस्य मुख्या प्रीतिः स एवात्मा प्रेयानित्यर्थः। भवत्वात्मा प्रेयांस्तथापि विषयजातमपि प्ीतिपात्रत्वादुपास्यमेवेत्यागतमित्याडक्य विषयेषु प्रीतिप्रतवं प्रातिभासिकं, तत्र पारमार्थिकं दुःखपात्रत्वमेवास्तीत्याह-- इतरदिति। इतरद्‌ विषयजातं शोकास्पदमित्यनुभवसिद्धम्‌, आदिमध्यावसानेषु यद्‌ दुखरूपं तद्‌ दुःखास्पदमेव। उक्तं च-- “अर्जने रक्षणे नाशे क्लेशदो विषयो भवेत्‌। सुखायः सज्जते तत्र मूढधीरिति विस्मयः'* इति। एवमन्वयव्यतिरेकाभ्यां दुःखास्पदमेतद्विषयजातं प्रेयः कथं स्यात्‌? न स्यादेवेत्यर्थः। तस्मात्कारणाद विद्रान्‌ पण्डितः अधिकं यथा भवति तथा प्रियं प्रियतमं आत्मानमेवोपासीत न चान्यच्छरीराद्यम्‌। अथात्मनः सर्वेभ्योऽधिकप्रियत्वं प्रकटयति--भार्याद्यमिति। स्वस्य जीवितार्थे पुमान्‌ भार्या्यं वितरति। पुत्रवित्ताद्यमपि दत्वा स्वात्मानं रक्षति। आत्मानं सततं रक्षेद्‌ दारैरपि धनैरपि" इत्युक्तत्वात्‌। अथ शरीरेऽप्यात्मत्वनिषेधार्थमाह-- वपुरिति। आत्मनो जीवस्य श्रेयः सुकृतातिशयमिच्छन्‌ वपूर्वितरति। भृगुपतनेन गङ्गाप्रवेशेन क्षात्रधर्मेण वो ` शरीरमर्पयति। एवमात्यनििकं प्रियत्वमात्मन एव, शरीरादीनामापेक्षिकमित्यर्थः।। ९।। अथापेक्षिकं प्रियत्वं विविच्याह-- यस्मादिति, इह विषयभोगे यस्माद्‌ भार्यादिविषयतः सकाशात्‌ यावत्‌ सुखं भवति तावदेवास्मिन्‌ विषये प्रियत्वम्‌। तथा यस्माद्‌ वैर्यादिविषयतः यावद्‌ दुःखं तावदेवास्मिननप्रियत्वम्‌। एवमुभयमपि प्रियत्वमप्रियत्वं वा एकस्मिन्विषये सर्वदा नास्ति। यतः कदापि कदाचित्‌ अप्रियोऽपि कार्यवशात्‌ प्रियः स्यात्‌। तथा कदापि कदाचित्‌ प्रेयानपि भार्यादिविषयो निमित्तवशेन कालवशेन वा अप्रियः स्यात्‌। ततः आत्माख्यवस्तु सततमपि प्रेयः। अत्र मूलं श्रुतिः--^न वा अरे पुत्राणां कामाय पुत्राः प्रिया भवन्त्यात्मनस्तु कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति" । तथा “तदेतत्प्रेयः पुत्रात्रेयो वित्तास्रेयोऽन्यस्मात्सर्वस्मादन्तरतरं यदयमात्मा स योऽन्यमात्मनः प्रियं ब्रुवाणं ब्रूयालिरयं सेत्स्यतीति ईश्वरो ह तथैव स्यादात्मानमेव प्रियमुपासीत स य आत्मानमेव प्रियमुपास्ते न हास्य प्रियं प्रमायुकं भवति।“ भाष्यम्‌। याज्ञवल्क्यो मेत्रेयीं प्रति वदत्ति। ॐरे मैत्रेयि! पुत्राणां कामाय पुत्राः प्रियाः न भवन्ति। किन्त्वात्मनस्तु कामाय पुत्राः प्रिया भवन्ति। प्रथमतः स्वीय आत्मा प्रियः स्यात्‌ तहिं तदर्थ पुत्राः मृग्यन्ते। यथा पुत्राय कदलीफलेन भाव्यमिति रथ्यां गतस्य मुख्या पुत्रप्रीतिरेवोदिष्टा, तदर्थ फलादेः। तद्रन्मुख्याऽऽत्मप्रीतिस्तदर्थ पुत्रादिप्रीतिः। एवमात्मप्रीतिशेषत्वेनैव सर्वेषां प्रीतिः। अथ तदेतदिति, तत्र पुत्रवित्तयोरेषणाऽतिग्रियत्वेन दुस्त्यजा। अथ तदेतदात्माख्यं वस्तु पुत्रात्पेयः, स्वभावतः पुत्रः प्रेयान्‌, तदपेक्षयाऽप्येतस्मियमित्यर्थः। तथेव वित्तादपि प्रेयः। अथ कि प्रत्येकं वक्तव्यम्‌। अन्यस्मादपि सर्वस्मात्मरेयः। न हि केवलं वाङूमात्रेणास्य प्रियत्वम्‌, अतो युक्तिमाह--अन्तरतरमिति। यद्‌ यस्मात्कारणात्‌ स योऽयमात्मा अन्तरतरं भवति। अन्तरतरमिति। (अन्तरतरमित्यान्तरतरं) आन्तरं पुत्रादि ततोऽप्यान्तरम्‌। युक्त्यन्तरमाह- १. प्रियं" इति पा. २. प्रत्यक्षसिद्धमस्ति पा.| ३. सुखार्थं पा. ३५७ ९ 0 १५ २५ ३० ३५८ आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो० ११-१२ श्रेयः प्रेयश्च लोके द्विविधमभिहितं काम्यमात्यन्तिक च काम्य दुः खैकबीज क्षणलवविरसं तच्चिकीर्षन्ति मन्दाः । ब्रह्यवात्यन्तिक यत्निरतिशयसुखस्यास्पद संश्रयन्ते तत्ज्ञास्तच्च काठोपनिषद्भिहितं षद्विधायां च वल्ल्याम्‌। । ११।। आत्माम्भोधेस्तरङ्ोऽ स्म्यहमिति गमने भावयत्नासनस्थः सवित्सुत्रानुविद्धो मणिरहमिति वाऽस्मीद्धियार्थप्रतीतो। "हृष्टोऽस्म्यात्मावलोकादिति श्रयनविधौ मग्नं आनन्दसिन्धौ अन्तर्निष्ठो मुमुचुः स खलु तनुभृता यो नयत्येवमायुः। । १२।। अन्यमिति। अथात्मनः सकाशात्‌ अन्यं प्रियमिति ब्रुवाणं पुरुषं प्रति इति .ब्रूयात्‌। इतीति किं? तवाभिमतं यत्पुत्रवित्तादि प्रियं तद्‌ रोत्स्यति शोकास्पदं भवति। उत्पत्तिस्थिति- विनाशादिकालत्रयेऽपि दुःखहेतुत्वात्‌। एवं यस्माद्‌ दुःखं भवति तत्कथं प्रियत्वेन गण्यते। तदुक्तं भगवता-“ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते। आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः” इति। तथा यथा विषया दु-खहेतवः। ह इति किमर्थः, ईश्वरः किं तथेव स्यान्रैवेत्यर्थः। तस्मादात्मानमेव प्रियमुपासीत, न पुत्रादि। एवं य आत्मानमेवोपास्ते अस्य ह इति निश्चयेन प्रियं पुत्रवित्तादिकं प्रमायुकं प्रमाविषयो न भवति प्रियत्वेन न स्फुरति। घृतास्वादे तैलभक्षणवदित्यर्थः। तदुक्तं भगवता-- “यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः इति।।१०।। अथात्र कठशाखोपनिषदं संवादयति--श्रेय इति। लोके श्रेयः प्रेयश्च द्विविधमभिहितं प्रक्तम्‌। श्रेयः सुकृतसाधनम्‌, प्रेयः प्रेमास्पदम्‌। तद्‌ द्रेधा--काम्यमात्यन्तिकं च। काम्यं श्रेयः फएलोदेशेन क्रियमाणम्‌, उपवासादिकं* च; आत्यन्तिकं मोक्षसाधनम्‌। तथा प्रेयोऽपि काम्यं जायापुत्रादि, आत्यन्तिकमात्माख्यम्‌। तत्र श्रेयः प्रेयो वा यत्काम्यं तद्‌ दुःखैकबीजं दुःखनिदानम्‌। तर्हि तत्र लोकानां प्रवृत्तिः कथं दृश्यत इत्यत आह-- क्षणलवविरसम्‌। शुक्तिकारजतवत्निमिषमात्रृष्टिरम्यं तन्मन्दा मूरखाश्चिकीर्षन्ति वाज्छन्ति। तथा आत्यन्तिकं ्रेयः प्रेयो वा ब्रह्मैव, यतो निरतिशयसुखस्यास्पदम्‌। तच्च तत्त्वज्ञाः संश्रयन्ते। इत्येतत्ममेयं कटवल्ल्युपनिषदि अभिहितम्‌। अथ कटठोपनिषदो बहुधा पठिताः सन्ति। प्रकृते एतत्प्मेयं कुत्र स्थले निंरूपितमस्तीत्यत्राह-- षड्विधाया च वल्ल्याम्‌।।११।। अथ ब्रह्मैकत्वभावनया निष्यन्नस्यान्तर्निष्ठस्य स्वरूपं श्लोकद्रयेनाह-आत्येति। एवं निरूपितप्रकारेण यो मुमुक्षुरायुर्नयति परिकलयति सः अन्तर्निष्ठ इत्युच्यते। अथ किं कुर्वत्रायुः परिकलयतीत्याह-- आत्मेति, गमने अहमात्माम्भोधेस्तरङ्ग इति भावयन्‌; स्थानान्तरचलने सति यथा तरद्गो बाह्याभ्यन्तरतो जलमय एव सत्नितस्ततश्यलति, एव्महं जीवोऽप्यगाधस्यात्मसमुद्रस्य तरङ्ग इवास्मीति भावयन्‌ गच्छतीत्यर्थः, “क्रीडन्नूरमिरपामिवे"" ति श्रुतेः। अथासनस्थः यदा स्थितो मुमुक्षुः संवित्सूत्रानुविद्धो मणिरहमस्मीति भावयन्‌ १. “अन्यत्‌' २. किमर्थं = किशब्दार्थे। ३. प्रियं आत्मस्वरूपं न प्रमायुकं न मरणशीलं- शां. भा.। ४. उपयाचितादिकं च' पा. ५. 'दृष्टः* द्रष्टा इति पा, १ 0 ९५५ श्लो° १३-१४] शतश्लोकी वैराजव्यष्टिरूपं जगदखिलमिदं नामरूपात्मकं स्यात्‌ अन्तस्थप्राणमुख्यात्‌ प्रचलति च पुनर्वेत्ति सर्वान्‌ पदार्थान्‌। नायं कर्ता न भोक्ता सवितृवदिति यो ज्ञानविक्ञानपूर्णः साक्षादिव्थ विजानन्‌ व्यवहरति परात्मानुसन्धानपूर्वम्‌। । १३।। नैर्वेद्यं ज्ञानगर्भं द्विविधमभिहितं तत्र वैराग्यमाद्य प्रायो दुःखावलोकाद्धवति गृहसुहत्पुत्रवित्तैषणादेः। अन्यज्ज्ञानोपदेशाद्‌ यदुदितविषये वान्तवद्धेयता स्यात्‌ ` प्रव्रज्यापि द्विधा स्यात्‌ नियमितमनसो' गेहतो देहतश्च। । १४।। संविद्रूपं यत्सूत्रं तेनानुविद्धः प्रोतः अहं जीवलक्षणो मणिरस्मीति भावयन्‌ आस्ते। “मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्र परणिगणा इवे*” ति भगवद्रचनात्‌। एवं देहव्यापरे अन्तर्निष्ठत्वं दर्शयन्‌ इदानीं इद्धियव्यापारे निरूपयति- हृष्ट इति। इद्धियार्थप्रतीतौ सत्यां आत्मावलोकादात्मदर्शनान्ममेदानीमात्मदर्शनं वृत्तमिति मत्वा हष्टोऽस्मीति भावयन्‌। अथेद्धियोपरमेऽप्याह--शयनविधाविति। शयनविधौ सुषुप्तिकालान्ते अहमानन्दसिन्धौ एतावन्तं कालं मग्नः अभूवमिति भावयन्‌।। ९२।। अथ द्वितीयं श्लोकमाह-- वैराजेति। ज्ञानं शास्त्रोत्थं, विज्ञानमनुभवस्ताभ्यां पूर्णो यः पुमान्‌ भवति स साक्षादित्थमिति विजानन्‌ आत्मानुसन्धानपूर्वं व्यवहरति। इतीति किमित्याशङ्क्याह--वैराजेति। अत्रैतदुक्तं भवति। आत्माकारान्तःकरणवृत्तिः पुमान्‌ यदा बाह्यदृषटिर्भवति तदा नामरूपात्मकमखिलं समग्रं विचित्रं जगत्‌ स्थूलसमष्टिरूपस्य विराजो ब्रह्मणो व्यष्टिरूपमिति पश्यन्‌ कुत्सानिन्दाऽसूयाव्यतिरिक्तः व्यवहरति। तथा व्यष्टिरूपं जगदन्तस्थप्राणमुख्याच्िद्रूपात्रचलति व्यापारं करोति, तथा तस्मादेव संविद्रूपात्‌ पदार्थान्‌ वेत्तीति जानन्‌ तदनुसन्धानपूर्वमेव व्यवहरति। तथाऽयमात्मा सवितृवत्‌ सूर्यवत्न कर्ता, चालकत्वेऽपि कर्तृत्वाभिमानशून्यः। तथा न भोक्ता, पदार्थग्राहकत्वेऽपि भोक्तुत्वाभिमानशुन्यः। तद्रद्‌ व्यवहरतीति तात्पर्यम्‌।। १३।। अथ द्विप्रकारं वैराग्यमाह-यैरवेद्यमिति। तत्र विज्ञानोपायेर वैराग्यं द्विविधमभिहितं प्रोक्तम्‌। अथ तस्य ्रैविध्यमाह--एकं वैरव्यपपरं ज्ञानगर्भञ्च। निर्वेदाद्‌ दुःखादुत्पत्न नरवे्यम्‌, तदेवाह- आदं नरव गृहसह्पत्रवित्तेषणादेः प्रायो दुःखावलोकाद्धवति। यदधुना दुःखजनकं तदग्रेऽपि दुःखजनक भविष्यतीति वृश्चिकस्पर्शवद्‌ दुःखदर्शनाननाद्रियते, आदृतमपि त्यज्यते। अथ ज्ञानगर्भं वैराग्यमाह--अन्यदिति। अन्यद्‌ द्वितीयं ज्ञानोपदेशाद्धवति। प्रथमं टुःखदर्शनादित्युक्तमनन्तरमात्मातिरिक्तं सर्व दुःखरूपमित्याद्युपदेशाद्दितविषये उक्तविषये सुहत्पत्रकलत्रादिके वान्तवद्धेयता स्यात्‌। यथा जुगुप्सया वान्ते जाते सति पुनस्तद्‌ग्रहणेच्छा नोदेति तद्रद्विषयवैर- स्यज्ञानात्पुनर्विवेकिनस्तदप्रहणेच्छा नोत्पद्यते। तदुक्तं वासिष्ठे-- “नुद्ध्वाऽप्यत्यन्तवैरस्यं य: पदार्थेषु दुर्मतिः। बध्नाति वासनां भूयो नरो नासौ स गर्दभः" । ।इति। १. मनसां पा. २. पायंपा, ९० १५५ २० ३६० आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो० १५-१६ यः कश्चित्‌ सोख्यहेतोस्तरिजगति यतते नैव दुःखस्य हेतोः देहेऽ हन्ता तदुत्था स्वविषयममता चेति दुः खास्पदे दे। जानन्‌ रोगाभिधाताद्यनुभवति यतोऽ नित्यदेहात्पबुद्धिः | भायपित्रार्थनाशो विपदमथ परामेति नारातिनाश।। १५।। तिष्ठन्‌ गेहे गृहेशोऽप्यतिथिरिव निजं धाम गन्तु चिकोर्षः देहस्थं दुःखसौख्यं न भजति सहसा निर्ममत्वाभिमानः। आयात्रायास्यतीदं जलदपटलवद्‌ यातृ यास्यत्यवश्यं देहाद्यं सर्वमेव प्रविदितविषयो यश्च, तिष्ठत्ययलः।। १६।। शक्त्या निर्मोकतः स्वाद्‌ बहिरहिरिव यः प्रव्रजन्‌ स्वीयगेहात्‌ छाया मार्गदरुमोत्था पथिक इव मनाक्‌ सश्रयेदेहसस्थाम्‌। अथ प्र्रज्यापि द्विधा भवति। प्रथमा गेहतो गृहात्सत्रज्या, अपरा देहतश्च। देहेऽभिमानशुन्यत्वमेव देहतः प्रत्रज्येत्यर्थः।। १४।। अथ द्विप्रकारं वैराग्यं पूर्वमभिहितम्‌। तदेव विज्ञानोपायवैराग्यमुपदेशप्रकारेणाह--यः कश्चिदिति। त्रिजगति लोकत्रयेऽपि यः कश्चित्पुरुषः सौख्यहेतोः सुखं मे भूयात्‌ इति यतते प्रयत्नं करोति, परं तु दुःखस्य हेतोर्नैव यतते। एवं सति या देहे अहंता तथा तदुत्था देहहितार्थमुत्पत्रा स्वविषयममता चेति द्व दुःखास्पदे दुःखस्थाने भवतः। एवं जानन्नपि अनित्यदेहात्मनुद्धिः पुरुषः रोगाभिघातादि अनुभवति। रोगो ज्वरादिः, अभिधातस्ताडनादिः, एवं देहोऽहमिति बुद्ध्या रोगाभिघातादिदुःखमनुभवति। तथा भार्यापुत्रादिषु ममताऽभिनिवेशे तत्नाशेन परमुत्कृष्टं विपदं एति प्राप्नोति। किन्त्वहंताममताशुन्यो दुःखी न भवति। यथा अरातर्वेरिणो नाशे सति ममताशन्यत्वाद्‌ दुःखी न भवति। तथा च यत्राहंता ममता वा तत्रैव दुःखसाहचर्यमिति धूमवहिसाहचर्यवत्रिश्चितमित्यर्थः।। १५।। अथ गृहाद्‌ बहिः प्रत्रजितुमशक्तस्य विवेकिनोऽपि पुरुषस्य मोक्षोपायमाह- तिष्ठत्निति। गृहेशो गृहस्थो गेहे तिष्ठन्नपि देहस्थं दुःखसौख्यं न भजति न स्पृशति। क इव? गेहे तिष्ठन्‌ अतिधथिरिव मार्गस्थ इव। किभूतोऽतिथिः ? निजं धाम गन्तुं चिकोर्षुः स्वं ग्रामं गन्तुमिच्छः। शक्षणमधिवासस्थलं प्राप्तस्य अस्मात्‌ श्वः गन्तव्यमस्तीति कृतनिश्चयस्य यथा निःस्पृहत्वं तथैव प्रकृतेऽपीत्यर्थः। किंभूतो गृहस्थः 2 निर्ममत्वाभिमानो ममताभिमानशुन्यः*। तर्हि स्थितेषु गतेषु वा विषयेषु कथमुदासीन इत्याह--आयात्‌। अवश्यम्‌ आगमिष्यत्‌ देहादि पदार्थजातमवश्यमायास्यत्येव। तथा यात अवश्यं गमिष्यद्रस्तु यास्यत्येव। किंवत्‌? जलदपटलवत्‌, जलदपरलं स्वप्रयत्नेन नायाति। विधिवशादायातमपि स्वप्रयत्नेन न निर्गच्छति। एवमित्थं प्रविदितविषयः प्रविदितोऽन्वयव्यतिरेकेण ज्ञातो विषयो येन स तथाभूतः पुरुषः अयत्नः सन्‌ गृह तिष्टति।। १६।। अथ प्रागुक्तां द्विविधप्रत्रज्यां पृथगनुवदति-- शक्त्येति। यः पुरुषः शक्त्या वैराग्यबलेन स्वीयगेहात्सकाशात्‌ सर्पो यथा बलेन निर्गच्छति कञ्चुकं त्यक्त्वा बहिर्याति तथा पुत्रकलत्राद्यनादिस्नेहानुबन्धेन दुस्त्यजादपि १. यच्च। २. देहे इति स्यात्‌। ३. क्षणमपि पा.। ४. अहंममाभिमान एव दुःखनबीजं तत्त्यागे निरतिशयानन्दः सुखप्राप्य इत्यर्थः। १ 0 ९५ २३० श्लो० १७-१८ ] शतश्लोकी ्षुत्पयप्तिं तरुभ्यः पतितफलमयं प्रार्थयेद्धैक्ष्मत्न स्वात्माराम प्रवेष्टं स खलु सुखमय प्रत्रजेदेहतोऽपि।। १७।। कामो बुद्धावुदेति प्रथममिह मनस्युदिशत्यर्थजातं तद्‌ गृहणातीद्धियास्यैस्तदनधिगमतः क्रोध आविर्भवेच्च) प्राप्तावर्थस्य सरक्षणमतिरुदितो लोभ एतत्रय स्यात्‌ सर्वेषा पातहेतुस्तदिह मतिमता त्याज्यमध्यात्मयोगात्‌। । १८।। दान ब्रह्मार्पणं यत्क्रियत इह नृभिः स्यात्‌ क्षमाऽक्रोधसन्ञा श्रद्धाऽऽस्तिक्यं च सत्यं सदिति परमतः सेतुसन्ञ चतुष्कम्‌। स्वगृहाद्‌ बलेन प्रव्रजति। तथा यो देहसंस्थां जीवनोपायं मनाक्‌ संश्रयेत्‌ अनुष्ठानसिद्धिप्रयोजनमात्रमिति कृत्वा आहारादिकसंस्थां श्रयेत्‌। क इव? मार्गदरुमोत्यां छायां पथिक इव। अग्रे गन्तव्यमस्तीति द्रुमच्छायायां क्षणं विश्राम्यतिर; न तु तत्रास्थां करोति। अथ देहधारणार्थ निर्वाहमाह--तरुभ्य इति। तरुभ्यः सकाशात्‌ क्षुत्पर्यप्तं + भेक्षमन्नं प्रार्थयेत्‌, न सड्रहबुद्धया। किभूतमन्नं पतितफलमयं वातादिना पतितानि यानि फलानि तन्मयं न तु फलच्छेदेन। अथ देहाभिमानमपि त्यजेदित्याह। स पुरुषः सुखमयं सुखस्वरूपं स्वात्मारामं प्रवेष ेहतोऽपि प्र्रजेत्‌। देहाभिमानशन्यत्वमेव देहतः प्रत्रज्येत्यर्थः।। १७।। इदानीं कामक्रोधलोभाः सर्वेषां पातहेतवो भवन्तीत्याह--काम इति। मूलभूतः कामोऽभिलाषः प्रथमं बुद्धावुदेति। ततो मनसि अर्थजातं पदार्थजातं रूपरसादि तन्मध्ये अमुकेन भवितव्यमिति उद्दिशति सङ्कल्पविषयं करोति। ततस्तत्पदार्थजातमिद्धियास्यैश्चक्षुरादीद्धियमुखेर्गृणाति ग्रहीतुं यतते। एवं कृतेऽपि यत्ने तदनधिगमतस्तेषामनधिगमः अनेकान्तरायैरप्रापतिस्तदा क्रोध आविर्भवति। “कामात्क्रोधोऽभिजायत'* इति भगवद्रचनात्‌। अथ दैववशादर्थस्य प्राप्तौ नानोपायैस्तद्रक्षणार्थं या मतिः स्वीयत्वाभिमानः स एव लोभ उदितः। एवमेतत्रयं कामक्रोधलोभरूपं सर्वेषां जीवानां पातहेतुः सकलदःखस्वरूपसंसारकारणमित्यर्थः। तस्मादेतन्मतिमता पुरुषेण त्याज्यम्‌। कुतः? अध्यात्मयोगात्‌। बुद्धेः परतो वर्तमानमध्यात्मं प्रत्यगात्मरूपं तस्य योगात्‌ निरन्तरानुसन्धानरूपादभ्यासयोगादित्यर्थः।। १८।। एवं कापक्रोधादिदैत्यनिबर्हणेन देवत्वप्राप्तिस्त्यितसििन्नर्थे सामवेदोक्तं कल्माषसाम* संवादयत्राह- दानमिति। नृभिर्मनु्ैर्यद्‌ ब्रह्र्पणं क्रियते व्ययैक्रियते तदानमिति ग्रक्तम्‌। तथा या अक्रोधसंज्ञा साक्षा प्रक्ता। तथा आस्तिक्यं अस्त्येवानेन प्रयोजनमिति विश्वासरूपिणी बुद्धिः श्रदधत्युच्यते। तथा सत्यं सदिति ब्रह्येति चतुष्टयं मुक्तेः साधनम्‌। अत एभ्यः परमन्यद्रिरुद्धस्वरूपं चतुष्कं सेतुसंज्ञं भवति। अदानं, क्रोधः, ` अश्रद्धाऽसत्यमिति यत्सेतुचतुष्टयं तज्जन्तोः प्राणिनो बन्धाय भवति। इति तस्मात्‌ कारणात्‌ इमान्‌ पूर्वोक्तान्‌ चतुरः सेतून्‌ दानपूरवेश्चतुभिस्तीर्त्वा उल्लङ्घ्य नरः पुरुषार्थ श्रेयोऽमृतं स्वर्गति ज्योतिराप्तिं च श्रयते प्राप्नोति। श्रेयः सुकृतातिशयम्‌, अमृतं देवत्वं, स्वर्गतिमूर्ध्वगति, ज्योतिराप्तिं च प्राप्नोतीत्यर्थः' अत्र श्रुतिः। “हाउ ३ सेतुंस्तर ३ द्स्तरान्‌ ३ दानेनादानं ३ हाउ २३ अहमस्मि प्रथमजा ऋतास्या २ हाउ ३. १. भक्षय पा.। २. विश्रमते पा.। ३. स्व" नास्ति। ४. सेतुषाम इत्येव वैदिकप्रसिद्धिः। ३६१९ ९ 0 १५५ २० ३६२ | आनन्दगिरिरीकोपेता | [ श्लो १९-२० तत्स्याद्‌ बन्धाय जन्तोरिति चतुर इमान्‌ दानपूर्ैश्चु्भः तीर्त्वा श्रेयोऽमृतं च श्रयत इह नरः स्वर्गतिं ज्योतिराप्तिम्‌।। १९।। ` अन्न देवातिथिभ्योऽर्पितममृतमिदं चान्यथा मोघमन्नं यश्चात्मार्थं विधत्ते तदिह निगदित मृत्युरूपं हि तस्य। लोकेऽसौ केवलाघो भवति तनुभृतां केवलादी च यःस्यात्‌ त्यक्त्वा प्राणाग्निहोत्रं विधिवदनुदिन योऽश्नुते सोऽपि मर््यः।। २०।। सेतृंस्तर २ दुस्तरान्‌ ३ अक्रोधेन क्रोधं, हाउ .३ पूर्व देवेभ्यो अमृतस्य प्नाभायि हाउ ३ सेतूंस्तर ३ दुस्तरान्‌ ३ श्रद्धया अश्रद्धां हाउ २ यो मा ददाति स इदेवमावाः हाउ ३ सेतुंस्तर ३ दुस्तरान्‌ ३ सत्येनानृतं हाउ ३ अहमन्नमन्नमदन्तमादमि हाउ ३ वा एषा गतिः। ३ एतदमृतं ३ स्वर्गच्छ ३ ज्योतिर्गच्छ ३ सेतृंस्तीर्त्वा चतुराः'*। भाष्यम्‌-- तत्र विकल्पे हाड गद्यते। अदीर्षे दीर्घवत्कुर्यादित्यादि सामशिक्षोक्तमनुस्मरणीयम्‌। तत्र चतुरः सेतून्‌ तरेत्यन्वयः। सेतुर्यथा जलप्रवाहभेदको भवति तथा अखण्डैकरसभेदकाश्चत्वारः सेतवो भवन्ति। तान्‌ तर उल्लद्धयेत्युपदिशति। किंभूतान्‌ सेतून्‌? दुस्तरान्‌ उपायान्तरेण दुःखेन तर्तुमशक्यान्‌। अथ सेतून्‌ तथा तल्लङ्घनोपायांश्च कथयति-दानेनेति। तत्र ब्रह्यार्पणत्वेन यदीयते तत्‌ (तत्र) दानं (शब्दो, नार्थव्ययः।) तदन्यदेहभार्यापुत्रा्यर्थं यद्‌ व्ययीक्रियते तत्‌ अदानम्‌। एवं दानेनादानमुल्लङ्य, देहादयर्थं व्ययीकृतमपि बरहयार्पणमिति ज्ञात्वैव कुर्वित्यर्थः। तदुक्तं भगवता-- “यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत्‌। यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पण' मिति। अथ ज्ञानप्रकारमाह-अहमस्मीति। अहं ऋतस्य सत्यस्य ब्रह्मणः प्रथमजोऽस्मि। प्रथमं सर्वस्मात्‌ प्राक्‌ जात इति प्रथमजः शबलत्वेनोपस्थितः भार्यापुत्रकलत्रादिष्वन्तर्गतो हिरण्यगर्भोऽहमस्मीति ज्ञात्वा ब्रह्ार्पणमेव सर्वमिति भावयेदित्यर्थः। तथा हाउ इत्यथवा; अक्रोधेन क्षमारूपेण क्रोधं द्वितीयसेतुं तर। तत्रोपायमाह-- पूर्वमिति। देवेभ्यो मनश्चक्षुरादिभ्यः सकाशात्‌ पूर्वममृतस्य ब्रह्मणो नाभिः बुद्धिरूपेण तारकोऽहमसिमि। बुद्धिपर्यन्तमेव क्रोधः, ततोऽग्रे ब्रह्मैवास्मीति भावय। “यो बुद्धेः परतस्तु स'' इति भगवदुक्तेः। तथा श्रद्धया कृत्वा अश्रद्धाँ तृतीयसेतुं तर, अस्त्येव परमात्मना परमप्रयोजनमिति भावयन्‌। तत्रोपायमाह-य इति। यः पुरुषो मा इति मद्यं, ददाति सर्वे निवेदयति स इ स एव देवं आवा प्राप्तवानित्यास्तिक्यविश्वासादश्रद्धां तृतीयसेतुं तरेत्यर्थः। अथ सत्येन ब्रह्मणा अनृतं प्रातिभासिकं विश्वाकारं तर। तत्रोपायमाह-अहमिति। अहं जीवरूपेणात्नमदि तथा प्रलये अत्रमदन्तं भक्षयन्तमग्न्याद्युपाधिभूतं सर्वमदूमि आहतिप्र्षेपवज्जुहोमि। योऽवशिष्येत सोऽस्म्यहमिति भावयेदित्यर्थः। एवमेषा उक्तप्रकारा गतिरुद्धारप्रकारः। एतदुक्तप्रकारममृतं मोक्षः। अनेनोपदेशेन स्वर्गच्छ, तथा ज्योतिरमृतं गच्छेत्युपदेशः।। १९।। अन्ञपिति। देवातिथिभ्योऽर्पितमन्नममृतं भवति। देवेभ्यो वैश्वदेवकर्मणि अतिथिभ्यश्च वैश्वदेवान्ते समागतेभ्योऽर्पितं यदन्रं तदमृतं भवतीत्यर्थः। अन्यथा एतदकरणे देवातिथिवञ्चने मोघं निष्फलमत्रं भवति। यश्चात्मार्थ पिण्डपोषणार्थमन्रं विधत्ते तत्तस्य मृत्युरूपं परिणामे विषोपमं भवति, असाक्षिकत्वात्‌। एवं यः पुमान्‌ केवलमत्तीति केवलादी। स च केवलादी केवलाघो भवति केवलमधरूपो भवतीत्यर्थः। अत्र श्रुतिः। ““प्रोघमन्नं विन्दते अप्रचेताः, सत्यं ब्रवीमि वध इत्स तस्य। नार्यमणं पुष्यति नो सखायं, केवलाघो भवति केवलादी"*।।२०।। १. ^नाम' इति सामवेदे पाठः| २. आवात्‌" इति पाठः। 4 0 १ २० २० श्लो° २१-२२] शतश्लोकी लोके भोजः स एवार्पयति गृहगतायार्थिनेऽच्नं कृशाय यस्तस्मै पुर्णमन्न भवति मखविधौ जायतेऽ जातशत्रुः। सख्ये नान्नार्थिने योऽर्पयति न स सखा सेवमानाय नित्य संसक्तायान्नमस्माद्‌ विमुख इव परावृत्तिमिच्छेत्‌ कटर्यात्‌। । २९।। स्वाज्ञानज्ञानहेत्‌ जगदुदयलयौ सर्वसाधारणौ स्तः जीवेष्वास्वण्गर्भ श्रुतय इति जगृर्हूयते स्वप्रबोधे। विश्व ब्रह्मण्यबोधे जगति पुनरिदं हूयते ब्रह्म यद्वत्‌ शुक्तौ रौप्यं च रौप्येऽधिकरणमथवा हूयतेऽन्योन्यमोहात्‌। । २२।। लोक इति। लोके स एव भोजो दाता यो गृहमागताया्थिने अन्नमर्पयति। किंभूताय? कृशाय दरिद्रत्वपीडिताय। अथ तस्य फलमाह-तस्मै दात्रे मखविधोौ लोकिकेऽलौकिके वा यत्ने पूर्णमन्नं भवति। तथा अन्नदाता, अजातशत्रर्भवति। यस्मात्‌ तस्यान्नदानेन सर्वभूतान्तरस्थाः स्वे देवाः सन्तृप्ताः भवन्ति अतो वैरिणोऽपि मित्राणि भवन्तीत्यर्थः। अथ व्यतिरेकमप्याह--सख्य इति। यः पुरुषः अत्ना्थिने सख्ये सखिभूताय स्वर्गप्रापकाय नार्पयति स सखा न भवति, किन्तु पिशुन एवेत्यर्थः। किभूताय ? नित्यं सेवमानाय आश्रिताय तथा संसक्ताय अनन्यशरणाय । अनेन सर्वभूतेष्वप्यत्रदानं न करोतीत्यक्तं भवति। अथ याचकोऽपि अस्मात्कदर्यात्‌ कृपणाद्विमुखः पराङ्मुख इव परावृत्ति इच्छेत्‌, पुनस्तं न याचयेत्‌, अन्यं दातारं गच्छेदित्र्थः। श्रुतिरपि-- “स इद्रोजो यो गृहवे ददात्यन्नकामाय चरते कृशाय। अरमस्मै भवति यामहूता उतापरीषु कृणुते सखायम्‌। न स सखा यो न ददाति सख्ये सचाभुवे सचमानाय पित्वः। अपास्मात्तरेयात्र तदोको अस्ति प्ृणन्तमन्यमरणं चिदिच्छेत्‌'*। भाष्यप्‌--अन्वयमुखेन प्रशंसति--स इत्‌ स एव भोजो दाता यः गृहवे प्रतिग्रहीत्रे तत्राप्यन्नकामाय चरते गृहमागताय दारिद्र्येण कृशाय तादृशायातिथयेऽन्नं ददाति यंमहूतौ यामाः गन्तारो देवा आहूयन्ते अत्रेति यामहूतिर्यज्स्तसित्नस्मै दात्रे फलं अरं अलं पर्याप्तं भवति कामप्रदं भवतीत्यर्थः। उतापि च आपरीषु अन्यासु शात्रवीसेनासु सखायं कृणुते। तस्य सर्वे सखाय एव, न शत्रव इत्यर्थः। अथ व्यतिरेकान्वयाभ्यामाह--स पुरुषः सखा न भवति यः सचाभुवे सर्वदा सहभवनशीलाय तथां सचमानाय सेवमानाय उपसर्जनीभूताय सख्ये जनाय पित्व: पितूनत्नानि न ददाति न प्रयच्छति स सुहन्न भवतीत्यर्थः। अस्माददातुः सख्युः सः अप.प्रेयात्‌ अपगच्छेत्‌। यद्येनं परित्यज्य गच्छेत्तदोकः सद्म नास्ति न भवति, अरण्यतुल्यम्‌। स पुरुषः अन्यं पृणन्तं अन्नदातारं अरणं शरणं गच्छेत्‌ कामयेत।।२१।। स्वाज्ञानेति। जगदुदयलयौ स्वाज्ञानज्ञानहेतू स्तः। जगतो नामरूपात्मकस्य चराचरस्योदयः प्रादुर्भावो लयश्च प्रलयः, एतौ स्वस्याज्ञानं च ज्ञानं च स्वाज्ञानज्ञाने ते एव हेतू कारणं ययोस्तौ स्वशब्देनात्मा। तथा चात्माज्ञानाज्जगत्प्ादुर्भावः, तथाऽऽत्मज्ञानाज्जगत््रलय इत्यर्थः। एतौ आस्वर्णगर्भं हिरण्यगर्भं मर्यादीकृत्य सर्वजीवेषु साधारणौ । हिरण्यगर्भोऽपि स्वस्वरूपं विस्मृत्याहमीश्वरो नियन्तेत्यभिमानं वहति। तदा प्रादुर्भूतं विश्वाभासं पश्यति। अथ यदा ब्रह्माहमस्मीति स्वरूपे लीनो भवति तदा विश्वाभासविलय इति श्रुतयो जगुः। एवमेव जीवेष्वपीति प्रकट यत्राह--हूयत इति। स्वप्रबोधे ब्रह्माकारान्तःकरणवृत्तौ जाताय विश्वं ब्रह्मणि हूयते। १. अयं दाता पा.| १० १५ २० 39 ३६४ आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो २३-२४ तुच्छत्वान्नासदासीद्‌ गगनकुसुमवद्धेदक नो सदासीत्‌ किन्त्वाभ्यामन्यदासीद्‌ व्यवहतिगतिसन्नास लोकस्दानीम्‌ किन्तववगिव शुक्तौ रजतवदपरो नो विरा व्योमपूर्वः शर्मण्यात्मन्यथैतत्‌ कुहक सलिलवत्‌ कि भवेदावरीवः।। २३।। बन्धो जन्मात्ययात्ा यदि न पुनरभूत्‌ तर्हिं मोक्षोऽपि नासीत्‌ यद्वद्रात्रि्दिनं वा न भवति तरणौ किन्तु दृग्दोष एषः। अप्राणं शुद्धमेक समभवदथ तन्मायया कर्तृसज्ञ तस्माटन्यच्च नासीत्‌ परिवृतमजया जीवभूतं तदेव।। २४।। अग्नावाहुतिप्रक्षपवद्धस्मसाक्करियते। तदा देहाभिमानित्वाभावात्‌। अबोधे देहाभिमानित्वात्‌ अहमाकारा इदमाकारा वाऽन्तःकरणवृत्तिः, तदा इदं ब्रह्म जगति हूयते नास्त्येवेति क्रियते। अत्र दृष्टन्तमाह--यद्वदिति। भ्रमनिवृत्तिकाले शुक्तौ रौप्यं हूयते, तथा प्रतिभासकाले तु अधिकरणं शुक्तिः रोप्ये हूयते। कस्मात्‌? अन्योन्यमोहात्‌ शुक्त्यज्ञाने रजतोदयः, रजताज्ञाने च शुक्तिरित्यर्थः\।।२२।। ननु नामरूपात्मकस्य दृश्यमानस्य जगतः (कर्ता) उपादानकारणं किं स्यादिति विचार्यमाणे न तावच्छुद्धस्यानीहस्य ब्रह्मणस्तथात्वमुपपद्यते। तथा तदतिरिक्तस्य तथात्वकल्पने किमसत्सद्रा कल्पनीयम्‌? तत्राद्यं निषेधति-- तुच्छत्वादित्ति। तत्र तावज्जगदुपादानकारणं असत्रासीत्‌। कुतः? तस्य असतो गगनकुसुमवतच्छत्वात्‌ अत्यन्तासत्त्वेनोपादानकारणत्वानर्हत्वात्‌। अथ नापि भेदकं सद्राच्यं परमार्थसतो ब्रह्मणः सकाशादन्यस्य ` भेदजनकस्यासम्भवात्‌। अतः परिशेषात्‌ सदसद्विलक्षणमासीदित्याह--कित्विति। आभ्यां सदसद्भ्यामन्यद्‌ विलक्षणमासीदित्य्तं भवति। नन्‌ तर्हिं ब्रह्मातिरिक्तं परमार्थसन्मास्तु, तथापि व्यवहारसदासीदेवेति चेत्‌, तदपि निषेधत्ति--व्यवहतीति। तदानीं व्यवहारस्याप्यभावादित्यर्थः। तदानीमिति पदेनं सृष्टेः प्राड्‌ नासीत्‌। किंतु परिशेषान्मध्य एवोत्पत्नमित्युक्तं भवति। ननु तदानीमाकारवन्नास्ति तथापि व्योमासीत्‌ तथा महाभूतारन्धो विराडप्यासीदिति चेत्‌, तदपि निषेधति--नो विराइव्योमपूर्वं इति। व्योम पूर्वं कारणीभूतं यस्य स तथा। अथास्तां मध्य एवोत्पन्न; तस्य पृथग्भूतत्वेन ब्रह्मण आवरकत्वं भवेत्‌, तदपि दृष्टान्तेन निषेधति- -शर्मणीति। शर्मणि शुद्धे ब्रह्मणि तक्किमावरीवः ? आवृणोतीत्यावरीवः। आवरकं न भवेदित्यर्थः। किंवत्‌? कुहकसलिलवत्‌। मायया स्थले जलभ्रममुत्पादयतः कुहकस्य एेन्द्रनालिकस्य क्षणमुत्पत्नं सलिलं भ्रमनिवृत्तौ सत्यां किं स्थलस्यावरकं -भवेत्‌? नैव। तद्रत्मकृतेऽपीत्यर्थः। अत्र श्रुतिः-- “नासदासीन्नो सदासीत्तदानीं नासीद्रजो नो व्योमा परो यत्‌ किमावरीवः कुहकस्य शर्मन्नम्भः किमासीद्‌ गहनं गभीरम्‌'*।। २३।। अथ वस्तुतो ब्रह्मरूपाणामेव जीवानां बन्धमोक्षावप्यज्ञानकृतावित्याह--बन्ध इति। युनर्जन्मात्ययात्मा जन्ममत्युरूपो यदि बन्धो नाभूत्‌ तर्हिं मोक्षोऽपि नासीत्‌। तदुक्तम्‌--“बद्धो मुक्त इति व्याख्या गुणतो षन स्वभावतः। तथा द्वितीयस्याभावात्‌ को बद्धः कश्च मुच्यत'' इति। अत्र दृष्टान्तमाह--यद्वदिति। तरणौ सूर्य रत्रिर्दिनं वा न भवति न युज्यते। कथं तहं रात्रिदिनव्यवहारो भवतीत्यत आह--एष दृर्दोष इति। जगच्च्ुषां सर्यादर्शनदर्शनमेव रात्रिदिनव्यवहारनिमित्तमपक्षिकमित्यर्थः। अथ जीवत्वोपाधिनिमित्तमाह--अप्राणमिति। “अप्राणो १. “शुक्तिः अधिष्टानं अवभासते'। २. गुणतो मे न वस्तुतः । ९ 0 १ २० श्लो° २४] शतश्लोकी प्रागासीद्धावरूप तम इति तमसा गृढमस्मादतर्क्य क्षीरान्तर्यददम्भो जनिरिह जगतो नामरूपात्मकस्य) ह्यमनाः शुभ्र" इति शुभ्रस्य" ब्रह्मणः प्राणसम्बन्धाभावात्‌ अप्राणमेकमद्वितीयं तन्मायया कर्तृसंजञं हिरण्यगर्भाख्यमभवत्‌। तस्मादन्यत्नासीत्‌। तदेवाजया मायया परिवृतं सज्जीवभूतं जीवत्वं प्राप्तं न पृथक्कश्चिज्जीवोऽस्तीत्यर्थः। | २४।। अथ पूर्वमुक्तं तदानीं जगन्नासीदिति; तहिं पुनः कथमुत्पत्नमित्याशडक्याह--प्रागिति। जगदुपादानभूतं भावरूपं तम इति अज्ञानमासीत्‌। तेन तमसा जगद्‌ गढमाच्छदितम्‌। अस्मात्‌ कारणादतक्यमन्ञायमानम्‌। किंवत्‌? यद्रत्‌ क्षीरान्तर्गतमम्भः उदकं क्षीरन्तर्वर्तमानमपि न ज्ञायते तद्रत्‌। तत इहासिन्नज्ञाने अस्य नामरूपात्मकस्य जगतो जनिरुत्पत्तिः। ननु यद्यपि बीजान्तर्गतो वृक्षस्तिष्ठति तथापि कारणसामग्रीव्यततिरेकेण नोत्पद्यते। अत आह--कामादिति। सिसृक्षोः सष्टुमिच्छतो धातुः परमेश्वरस्य कामादिच्छातः। सापि कुत इत्यत आह-- किभूताद्धातुः कामात्‌? अनुगतजगतः कर्मभिः संप्रवृत्तात्‌। अनुगतमनादित्वेन वर्तमानं यज्जगत्तस्य कर्मभिः ्रितात्‌। अथ तान्यपि कुत इत्यत आह--रेतोरूपैः बीजभूतैः मनोभिः प्रथममनादिप्रवाहेणानुगतैः सद्धिः सन्ततैः कार्यमाणैः निष्पादितैः कर्मभिरित्यर्थः। एतदर्थे श्रुतिरपि। “तम आसीत्तमसा गृहव्छमग्रे प्रकेतं सलिलं सर्वमा इदं। तुच्छयेनाभ्वपिहितं यदासीत्तपसस्तन्महिना जायतैकम्‌।। १।। कामस्तदग्रे समवर्तताधि मनसो रेतः प्रथमं यदासीत्‌। सतो बन्धुमसति निरविन्दन्‌ हदि प्रतीष्या कवयो मनीषा"*।।२।। भाष्यम्‌। ननूक्तप्रकारेण यदि पूर्वमिदं जगत्रासीत्‌, कथं तहिं तस्य जन्म? जायमानस्य जनिक्रियायां कर्तृत्वेन कारकत्वात्‌, कारकं च कारणावान्तरवि शेषः इति कारकस्य सतःकार्यनियतपूर्वक्षणवर्तित्वस्यावश्यम्भावात्‌। अथेतदोषपरिजिहीर्षया जनिक्रियायाः प्रागपि तद्रिद्यत इत्युच्यते, कथं तस्य जन्म, अत आह--तमसा गुहटठमग्र इति। अग्रे सृष्टेः प्राक्‌ प्रलयदशायां भूतभौतिकं सर्व जगत्‌ तमसा गूढं यथा नैशं तमः सर्वं पदार्थजातमावृणोति तद्रत्‌, आत्मतत्वस्यावरकत्वात्‌ मायापरपर्यायं भावरूपाज्ञानमत्र तम इत्युच्यते। तेन तमसा निगृढं संवृतं कारणभूतेन तेनाच्छादितं भवति। आच्छादकात्‌ तस्मात्‌ तमसो नामरूपाभ्यां यदाविर्भवनं तदेव तस्य जन्मेत्युच्यते। . ननु कारणभूते तमसि तज्जगदात्मकं कार्य विद्यते चेत्तहिं कथन्नासीद्रज इत्यादिना तन्निषेधस्तत्राह--तम आसीदिति। तमो भावरूपाज्ञानं मूलकारणम्‌। तद्रूपतां तदात्मतां यतः सर्वं जगत्‌ प्राप्तमासीदतो निषिध्यत इत्यर्थः । नन्वावरकत्वादावरणं तमःकर्तृ, आवार्य जगत्‌ कर्म, कथं कर्तृकर्मणोस्तादात्म्यं तत्राह--अप्रकेतमिति। अप्रकेतमप्रज्ञायमानम्‌। अयमर्थः--यद्यपि जगतस्तमसश्च कर्मकर्तृभावो योक्तिको विद्यते, तथापि व्यवहारदशायामिव, तस्यां दशायां नामरूपाभ्यां विस्पष्टं न ज्ञायत इति तादात्म्यवर्णनम्‌। अत एव मनुना स्मर्यते-“आसीदिदं तमोभूतमप्रजञातमलक्षणम्‌। अप्रतक््यमनिरदेश्यं प्रसुप्तमिव सर्वतः'” इति। कुतो वा न प्रज्ञायत इत्यत आह-- सलिलपिति। लुप्तोपमा, सलिलमिव। यथा क्षीरेणाविभागापन्नं नीरं दुर्विज्ञानं तथा तमसा अविभागापत्र जगत्‌। ननु विविधविचित्रभूयसः प्रपञ्चस्य कथमतितुच्छेन तमसा क्षीरेण नीरस्येवाभिभवः? तथा तमोऽपि क्षीरवद्‌ बलवदित्येवोच्यते तर्हिं दुर्बलस्य जगतः सर्गसमये नोत्पत्तिसंभवः इत्यत आह--तुच्छेनेति। आ समन्ताद्‌ भवतीत्याभु इदं सर्वं तुच्छेन तुच्छकल्पेन सदसद्विलक्षणेन भावरूपाज्ञानेनापिहितं आच्छादितमासीत्‌। एकम्‌ एकीभूतं कारणेन तमसाऽविभागतां प्राप्तमपि तत्‌ कार्यजातं अजायत।। तपसः पर्यालोचनरूपत्वं. चान्यत्राम्नायते- “यः सर्वज्ञः सर्वविद्‌ यस्य ज्ञानमयं तपः” इति। अथ कामस्तदग्र इति। ननु उक्तरीत्या यदीश्वरस्य पर्यालोचनं जगतः पुनः पुनरुत्पत्तौ कारणं तदेवं वा कित्निबन्धनम्‌? इत्यत आह--कामस्तदय १. शुद्धस्य। २. आ सर्वतः आच्छादितं पा.। २६५ 4 0 १५५ २५ ३० ३६६ आनन्दगिरिरीकोपेता [श्लो° २५-२७ कामाद्धातुस्सिसृक्षोरनुगतजगतः कर्मभिः सप्रवृत्तात्‌ रेतोरूपेर्मनोभिः प्रथममनुगतेः सन्ततैः कार्यमाणैः।। २५।। धचत्वारोऽस्याः कपर्दा युवतिरथ भवेन्नूतना नित्यमेषा माया वा पेशला स्यादघटितघटनापाटवं याति यस्मात्‌। स्यादारम्भे धृतास्या श्रुतिभववयुनान्येवमाच्छादयन्ती तस्यामेतौ सुपर्णाविवं परपुरुषौ तिष्ठतोऽ ्थप्रतीत्या। । २६।। एकस्तत्रास्त्यसङ्स्तदनु तदपरोऽज्ञानसिन्धु प्रविष्टो विस्मृत्यात्मस्वरूप स विविधजगदाकारमाभासमेक्षत्‌। इति। अग्रे अस्य विकारजातस्य सृष्टेः प्रागवस्थायां परमेश्वरस्य मनसि कामः समवर्तत सम्यगजायत सिसूृक्षाऽजायतेति भावः। ईश्वरस्य सिसृक्षा वा किहेतुकेत्यत आह--मनस इति। मनसः अन्तःकरणस्य सम्बन्धि वासनाशेषेण मायायां विलीनेऽन्तःकरणे समवेतम्‌। सामान्यपेक्षमेकवचनम्‌। सर्वप्राण्यन्तःकरणेषु समवेतमित्यर्थः। एतेनात्मनो गुणाधारत्वं प्रत्याख्यातम्‌। तादृशं रेतः भाविनः प्रपञ्चस्य बीजभूतं प्रथमं अतीते कल्पे प्राणिभिः कृतं पुण्यापुण्यात्मकं कर्म यत्‌ यतः कारणात्सृष्टिसमये आसीदभवत्‌। भृष्णु वधिष्णु अजायत परिपक्वं सत्‌ फलोन्मुखमासीदित्यर्थः। तत्‌ ततो हेतोः फलप्रदस्य सर्वसाक्षिणः कर्माध्यक्षस्य परमेश्वरस्य मनसि सिसृक्षा अजायतेत्यर्थः। तस्यां च जातायां स्रष्टव्यं पर्यालोच्यते। ततः सर्व जगत्सृजति। तथा चाम्नायते “सोऽकामयत बहुस्यां प्रजायेयेति। स तपोऽतप्यत स तपस्तप्त्वा। इदं सर्वमसृजत यदिदं किञ्चे''ति। अथो विद्रदनुभवमप्यनुग्राहकत्वेन प्रमाणयति--सत इति। सतः सत्वेन इदानीमनुभूयमानस्य सर्वस्य जगतो बन्धु बन्धकं हेतुभूतं कल्पान्तरे प्राण्यनुष्ठितं कर्मसमूहं कवयः क्रान्तदर्शिनो योगिनः हदि हदये निरुद्धया मनीषया बुदूधया प्रतीष्य विचार्य असति सद्विलक्षणे अव्याकृते कारणे निरविन्दन्‌ निष्कृष्यालभन्त विविच्याजानन्ित्यर्थः।। २५।। मायाया उत्कर्षं वर्णयति--चत्वार इति। अस्याः पूर्वोक्तमायायाः चत्वारः कपर्दाः उत्कर्षाः सन्ति। अथ तानेवाह--युवतिरिति। एषा माया नित्यं नूतना कदापि स्थविरा न भवति। अतो युवतिर्भवेत्‌। देहादिवार्द्धक्येऽपि सा तरुण्येवास्ति। अयं च एक उत्कर्षः। तथा इयं पेशला स्यात्‌। किं नाम पेशलत्वमत आह--पेशला कुशलेत्यर्थः। तदेवाह--यस्मादिति। यस्मात्कारणादियमघटितघरनापाटवं विक्षेपे कोशलं याति, अयं द्वितीयः उत्कर्षः। तथेयमारम्भे उपक्रमे घृतास्या घृतवद्‌ मिष्टं आस्यं मुखं यस्याः सा तथा। यस्य कस्याप्यारम्भे मिषं दर्शयति, परिणामे विषोपमा। अयं तृतीय उत्कर्षः। अथेयं श्रुतिभववयुनानि श्रुतिभिः उपनिषद्भागेः प्रतिपादितानि आत्मज्ञानानि आवरणशक्त्याऽऽच्छदयति) अयं चतुर्थः उत्कर्षः। तस्यां चतुरुत्कर्षवत्यां मायायां एतौ परपुरुषो परः परमात्मा, पुरुषो जीवः एतौ सुपर्णौ पक्षिणाविव तिष्ठतः। केन प्रकारेण ज्ञातावित्याह--अर्थेति। अर्थप्रतीत्या पदार्थभासकत्वेन। माया तु तिरोधानक््री। सकलभासकत्वं परमात्मन एवेत्यर्थः।। २६।। इदानीं जीवपरमात्मनोः परमार्थतः एकत्वमाह--एक इति। तत्र तयोः सुपर्णयोर्मध्ये एकः परमात्मा असङ्गोऽस्ति तदनु तदपरो जीवः अज्ञानसिन्धु प्रविष्टः स आत्मस्वरूपं विस्मृत्य विविधजगदाकार १. चतुष्कपर्दा युवतिः सुपेशा घृतप्रतीका वयुनानि वस्ते। तस्यां सुपर्णा वृषणा निषेदतुरयत्र देवा दधिरे भागधेयम्‌। एकः सुपर्णः स समुद्रमाविवेश स इदं विश्वं भुवनं विचष्टे। २. अधरनघटना पा.| १० ९५५ श्लो° २७-२९ ] शतश्लोकी बुद्धयाऽ न्तर्यावदैश्द्विसुजति तमजा सोऽपि तामेवमेक - स्तावद्विप्रास्तमेक कथमपि बहुधा कल्पयन्ति स्ववाग्भिः।। २७।। नायाति प्रत्यगात्मा प्रजननसमये नैव यात्यन्तकाले यत्सोऽखण्डोऽस्ति लेङ्ग मन इह विशति प्रत्रजत्यर्ध्वमर्वाक्‌। तत्कार्य स्थूलता वा न भजति वपुषः किन्तु सस्कारजात तेजोपात्रा गृहीत्वा व्रजति पुनरिहायाति तैस्तैस्सहैव।। २८।। आसीत्पुर्वं सुबन्धुर्भशमवनिसुरो यः' पुरोधाः सनातेः ब्राहफ्यात्कूटाभिचारात्स खलु मृतिमितस्तन्मनोऽ गात्कृतान्तम्‌। आभासं प्रातिभासिकं एेक्षत्‌ दृष्टवान्‌। ततः बुद््षया निश्चयात्मिकया अन्तः यावदैक्षत्‌ तावत्‌ अजा माया तं जीवं विसृुजति। तथा सोऽपि जीवः तां मायां विसृजति अन्तर्दृष्स्या विचार्यमाणे उभयोरसंस्पर्शं अखण्डत्वमेवानुभूयते। तर्हि सुपर्ण््रयकल्पना कुत इत्याह--विप्रा इति। तमेकमेवात्मानं विप्रा श्रुतिज्ञा: कवयः शिष्यबोधादिव्यवहतिविधये वाभ्भिर्वचोभिरनेकधा कल्पयन्ति। न त्वनुभवत इत्यर्थः। एतदर्थ श्रुतिः। चतुष्कपर्दा इतिः । २७।। अथ जन्ममरणाननुबन्धेनास्य स्वरूपं निरूपयति--नायातीति। प्रजननसमये गर्भाविभवि सति प्रत्यगात्मा नायाति गर्भे न प्रविशति। तथा अन्तकाले देहावसानसमये न याति न गच्छति। यत्‌ यतः स आत्मा अखण्डः अपरिच्छिन्नोऽस्ति। यतः प्रवेशनिर्गमौ हि परिच्छिन्नस्यैव सम्भवतः। तर्हिं लोके जन्ममरणादिव्यवहारः कस्येत्याह--लैङ्गपिति। लैङ्गं पञ्चदशकलोपेतं मनः। इह लोके ऊर्ध्वं देवलोकेऽरवाङमनुष्यलोके वा गर्भे विशति। तथा प्रव्रजति च न प्रत्यगात्मा। अथ तल्लिङ्गदेहोपेतं मनः वपुषः स्थूलदेहस्य कार्श्य कृशतां स्थूलतां पुषटत्वं वा न भजति, रोगादयुपहतौ कृशता तथा पाटवे पुष्टत्वं वा न भजति। एवं तन्मनः उत्क्रान्तो ूर्वसंस्कारजातं तथा तेजोमात्राः प्रत्यद्गप्राणान्‌* गृहीत्वा व्रजति गच्छति। तथा पुनरुत्पत्तिसमये तैस्तैः सस्कारजातेः सह इह गभं आयाति! ।२८।। अथ प्रवेशनिर्गमौ मनस एव सम्भवतो नात्मन इत्यत्र ऋक्शाखीयां श्रुतिमाख्यायिकापूर्विकां संवादयति- आसीदिति। मुबन्धुनामा अवनिसुरो ब्राह्मणः पूर्वं भृशं अत्यर्थं सर्वोत्कर्षेणासीत्‌, किंभूतः 2 सनाते; पृथ्वीभुजः पुरोधाः पुरोहितः। अथ खल्विति श्रूयते। स ब्राहफ्याद्‌ ब्राह्यणकृतात्‌ कूटाभिचारात्‌ कापस्यरचिताद- भिचारादस्त्रप्रयोगात्‌ मृतिमितः मरणं प्राप्तः। तन्मनः कृतान्तं यमलोकमगात्‌। अथ तस्य सुबन्धोर्भ्राता श्रोतमन्त्रैः कृत्वा तद्गतं मनः पुनरनयत्‌ आनीतवानिति सूक्तेन वेदः प्राह। तस्मात्कारणादात्माभियुक्त- मात्सप्रतिविम्बाभियुक्तं सत्‌ मन एव व्रजति परं त्वन्तरात्मा न त्रजति। एतन्मूलभूता श्रुतिरपि अष्टमाष्टके- “यत्ते यमं वैवस्वतं मनो जगाम दूरकं। तत आवर्तयामसीह क्षयाय जीवसे। भाष्यम्‌। अत्रेयमाख्यायिका। पूर्व सनातिसंज्ञस्य राज्ञो गृहे बन्धुः सुबन्धुः श्रुतबन्धुर्तिप्रवन्धुरिति चत्वारो भ्रातरः पुरोहिता आसन्‌। ते द्विषन् शाय राज्ञाऽऽदिष्टमाभिचारिकं न कुवन्तीति राज्ञा बहिष्कृताः। ततोऽन्यन्मायाविपुरोहितद्रयं कृतम्‌। तेन बन्ध्वादयश्चत्वारः १. "योऽसनातेः पुरोधाः'। २. समग्रा मन्त्रो दृश्यते पु.। ३. "वपुषः उत्क्रान्तो" । ४. श्रत्यक्‌ प्राणान्‌" २६७ ९० ९५ ०५ ४। २८५ २३० ३६८ आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो २९-३१ तद्भ्राता श्रौतमन्रैः पुनरमयदिति प्राह सूक्तेन वेदः तस्मादात्माभियुक्त व्रजति ननु मनः कर्िचिन्नान्तरात्या।। २९।। एको निष्कम्प आत्मा प्रचलति मनसा धावमानेन तस्मिन्‌ तिष्ठन्नग्रेऽ थ पश्चान्न हि तमनुगतं जानते चश्षुराद्याः। यद्वत्पाथस्तरङ्खैः प्रचलति परितो धावमानैस्तदन्तः प्राक्यश्चादस्ति तेषां पवनसमुदितैस्तैः प्रशान्तैर्यथावत्‌। । ३०।। एकाक्यासीत्‌ स पूर्वं मृगयति विषयानानुपूर्व्याऽन्तरात्मा जाया मे स्यात्मजा वा धनमुपकरणं कर्म कुर्वस्तदर्थम्‌। ` क्षुन्धाः सन्तो राज्ञ आभिचारिकं कर्तुं प्रवृत्ताः। तच्छत्वा मायाविनौ पुरोहितौ चाभियारिककर्मणा सुबन्धु जघ्नतुः। ततः सुबन्धोर्भ्रातरः तं पुनर्जीवयितुं वक्ष्यमाणः श्रौतमत्रैरपायं चक्रुः। यत्ते यममिति। भाष्यम्‌। भो सुबन्धो! यत्ते मनो वैवस्वतं विवस्वतः सूर्यस्य पुत्रं यमं प्रति दूरं जगाम। तत्ते मनः आवर्तयामसि ततो निर्वतयामः। किमर्थम्‌? इह लोके क्षयाय निवासाय जीवसे जीवनायेति प्रथमा। अथ द्वितीया “यत्ते दिवं यत्पृथिवीं मनो जगाम दूरकं। तत्त आवर्तयामसीह क्षयाय जीवसे” तथा--“यमादहं वैवस्वतात्सुबन्धोर्मन आभरम्‌। जीवातवे न मृत्यवेऽथो अरिष्टतातये" ।।२९।। इदानीं चलनादिधर्मां मनस एव नात्मन इति दर्शयति-एक इति। एकोऽद्वितीयो निष्कप्ः कर्मशून्योऽपि आत्मा धावमानेन मनसा सह प्रचलति! तथा तस्मिन्मनस्यपि तिष्ठन्‌ सन्‌ अग्रे पुरतः पश्चाच्च वर्तते। तमेवंविधमात्मानमनुगतमन्तर्गतमपि चक्षुराद्याः न जानते न जानन्ति। इन्रियागोचरत्वात्‌। तत्र दृष्टन्तमाह- -यद्रदिति। यद्वत्‌ पाथः उदकं परितो धावमानेस्तरद्धैः प्रचलति, तथा तेषां तराणां अन्तःप्राक्‌ पश्चाच्च पाथोऽस्ति। किंभूतैस्तरद्गैः 2 पवनसमुदितैर्वायुनोत्पत्रैः। एवं मायामयैरिद्धियैरप्यात्मा प्रचलति। अथ तैः प्रशान्तैः सद्धिर्यथावत्मकृतिस्थं पाथ एवास्ति, तद्रदात्माऽपि।।३०।। इदानीं जीवस्य बाद्यप्रपञ्चानुवृत्ति निरूपयति--एकाकीति। सोऽन्तरात्मा, पूर्वमेकाकी आसीत्‌। अतः परम्‌ आनुपूर्व्या अनुक्रमेण विषयान्पृगयति गवेषयति। अथानुपूर्वीमाह--प्रथमं जाया मे स्यात्ततः प्रजा मे स्यात्ततस्ततिर्वाहार्थं धनं वित्तं मे स्यात्‌। अथ तदर्थ वित्तप्राप््यर्थ प्राणावशेषैः क्लेशैः कर्म कुर्वन्‌। एवं धनादिविषयप्राप्तौ अस्पाद्विषयादन्यद्‌ महदपि गरीयः श्रेष्ठं न पनुते। एवं बहुविषयोदे रो एकविषयालाभे सति अकृत्स्नो भूत्वा मृत इव विरमति विरामं प्राप्नोति। तथा एकहान्या प्राप्तस्य नाशेन अकृतार्था भवति। अत्र मूलश्रुतिः--आत्मैवेदमग्र आसीदेक एव सोऽकामयत जाया मे स्यादथ प्रजायेयाथ वित्तं पे स्यादथ कर्म कुर्वीयित्येतावान्वै कामो नेत्स च नातो भूयो विन्देत्तस्मादप्येतर्येकाकी कामयते जाया मे स्यादथ प्रजायेयाथ वित्तं मे स्यादथ कर्म कुर्वीयेति स यावदप्येतेषामेकैकं न प्राप्नोत्यकृत्स्न एव तावन्मन्यते तस्यो कृत्स्नता। भाष्यं। अग्रे पूर्वमिदमयमेक एव केवलमात्मैवासीत्‌। स जाया मे स्यादिति अकामयत एेच्छत्‌। ततोऽस्यां ` जायायां प्रजायेय पुत्रत्वेन जन्म प्राप्नुयामित्यकामयत। “अस्यां जायते पुनः” इति ्रुतेः। तथा आत्मैव १. उत्र आत्मा अकृततिवाहो वर्णीति- शां. भा.। श 0 ९५५ , । ॥ श्लो ३१-३३ ] शतश्लोकी क्लेशैः प्राणावशेषैर्महदपि मनुते नान्यदस्माद्‌ गरीय- स्त्वेकालाभेऽप्यकृत्स्नो मृत इव विरमत्येकहान्याऽकृतार्थः।।२१।। नासीत्पुर्वं न पश्चादतनुदिनकराच्छादको वारिवाहः दृश्यः किन्त्वन्तराऽ सौ स्थगयति स दृश पश्यतो नार्कविम्बम्‌। नो चेदेवं विनाऽ्कं जलधरपटलं भासते तर्हिं कस्मात्‌ तद्वद्विश्च पिधत्ते दृमथ न परं भासकं चालक स्वम्‌।। ३२।। भुञ्जानः स्वापनराज्यं ससकलविभवो जागरं प्राप्य भूयः राज्यभ्रष्टोऽ हमित्थं न भजति विषम तन्मृषा मन्यमानः। जायायां पुत्रत्वेन परिणमते तथा यत्कर्म करोति तदप्यात्मार्थमेवेति पुनः श्रुत्या निरूप्यते। एवं जायापुत्रप्राप्तौ तद्धरणार्थ वित्तं मे स्यादिति वित्तं कामयते। अथ वित्तप्राप्त्यर्थं कर्म कुर्वीयिति। एतावान्‌ वै कामः। अथ नेदिति निपातो निषेधार्थे। '्नेत्स च न सम्भवतीत्यर्थः। अतः जायापुत्रादिविषयादन्यद्‌ भूयो बहुतरं न विन्देत न विन्दति। एवं यावज्जीवं, पुनरुत्पत्तिमासाद्य तथेवेति पुनरुक्तम्‌। एवं स जीवो यावदेतेषां जायादीनां मध्ये एकैकं न प्राप्नोति तावदकृत्स्नः असम्पूर्णोऽहमिति मन्यते इत्येवं तस्य अकृत्स्ता अपूर्णता।।३१।। ` अविद्याया आवरणशक्तिमेव विविच्य प्रपञ्चयति--नासीदिति। वारि वहतीति वारिवाहो मेघः अतनुदिनकराच्छादको भवति। न तनुरतनुर्महोंल्लोकत्रयप्रकाशको यो दिनकरो दिवसे प्रसृतकरः सूर्यस्तदाच्छादको भवति। अथ तस्याच्छादकत्वमान्तरालिकं, न प्रवाहपरम्परागतमित्याह--नासीदिति। मेघः प्रावृर कालात्पूर्व ग्रीष्मे नासीत्‌। अथ पश्चाच्छरत्कालान्तेऽपि भ्नासीदेवं एवंविधो मेघः सूर्य पश्यतो जनस्य दृशमेव स्थगयति आवृणोति, नार्कबिम्बं, तस्य मेघादप्यभितः करप्रसारशालित्वादित्यर्थः। एवं सत्यपि लोके सूर्यो निष्प्रभ इति प्रतीतिः प्रातिभासिकीत्याह--नो चेदिति। एवमुक्तम्रमेयं नोचेत्सूर्य एवाच्छादित इति चेत्तहिं अर्कं विनां जलधरपरलं सूर्यावरकीभूतं पेषपरलं कस्माद्भासते > सूर्यस्य घनपरलेन तिरोहितत्वात्‌ घनपरलं कस्मात्‌ प्रकाशान्तरात्‌ जञायते, सूर्यस्याऽऽच्छन्रत्वेन प्रकाशकत्वानर्हत्वादित्यर्थः। तथा च सूर्यं पश्यतो जनस्य धनपरलेन दृष्टिरेवावृता, न सूर्यः। एतददृष्टान्तावष्टम्भेन भूमण्डलस्यापि सूर्यावरकत्वं तद्रदेवेत्यर्थः। अथ यदर्थमेतदुपक्रान्तं तदाह-- तद्वदिति। तद्रटन्तरोत्पत्नं विश्वमपि पश्यतो दृशं दृष्टिमेव पिधत्ते, न परं, परब्रह्मस्वरूपं नाच्छादयति, तर्हि कथं न दृश्यत इत्याशङ्क्य दृश्यत एवेत्याह! किभूतं परं ब्रह्म स्वभासकं चालकं च। स्वशब्देन विश्वं तस्य भासकं तथा चालकञ्च। येन विचित्ररूपं विश्वमाभाति तथा येन चलति सर्वव्यवहारं करोति तत्परं ब्रह्म कथमाच्छदयितुं शक्यते ? ब्रह्मव्यतिरेकेण तस्य भासकचालकान्तराभावात्‌। तथा च जगदाकारादिमध्यावसानेषु वर्तमानं ब्रह्मैव सत्यम्‌। तदज्ञानादुदितो जगदाकारः शुक्तिरजतवत्प्रातिभासिक इत्यर्थः।।३२।। एवं स्वप्दृष्ान्तेन प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वं निरूपयति-- भुञ्जान इति। ससकलविभवःसेनाकोशाययुपस्कारयुक्तः सन्‌ स्वाप्नराज्यं भुज्जानः पुरुषो भूयो जागरं प्राप्य प्राक्तनं दस्रं रङ्कदेहं निरीक्ष्याह राज्यभ्रष्ट इति विषमं सोकं -न भजति। कुतः 2 तत्स्वाप्नं राज्यं मृषा मन्यमानः। अथेममेवार्थ दृष्टान्तेन द्रढयति--स्वप्न इति। स्वपने अगम्यागमनमुखं सुरापानब्रह्मवधादि अधं पातकं कुर्वेन्‌ ततः प्रबोधं प्राप्तः सन्‌ तेन पातकेन प्रत्यवायी १. माध्यद्दिनिपाठः। २. नासीदेवेति स्यात्‌। २६९ ९५ २७ | ३० ३७० आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो° ३३-२३५ स्वप्न कुर्वत्रमम्यागमनमुखमघं तेन न प्रत्यवायी तद्रन्जाग्रहशायां व्यवहतिमखिलां स्वपणवद्विस्मरेच्चेत्‌। । २३।। स्वणावस्थानुभूतं शुभमथ विषमं तन्मृषा जागरे स्यात्‌ जागृत्यां स्थूहदेहव्यवहतिविषयं तन्मृषा स्वापकाले! इत्थ मिथ्यात्वसिद्धावनिश्शमुभयथा सज्जते तत्र मूढः सत्ये तद्धासकेऽ स्मित्रिह हि, कुत इदं तन्न विदो वय हि। । २४।। जीवन्तं जाग्रतीह स्वजनमथ मृत स्वाणकाले निरीश्षय निर्वेद यात्यकस्मान्मृतममृतममुं वीक्ष्य हर्षं प्रयाति। स्मृत्वाऽप्येतस्य जन्तोर्निधनमसुयुति भाषते तेन साक सत्येव भाति भूयोऽ त्पकसमयवशात्‌ सत्यता वा मृषात्वम्‌। । ३५।। प्रायश्चित्ती न भवति। यथापूर्वं लोके व्यवहार्य एव दृश्यते। मनसाऽप्यनुतापं न प्राप्नोति। कुतः ? तन्मृषा मन्यमान इति पूर्ववत्‌। तथा जाग्रदशायामेव पापकर्ता प्रायश्चिततार्हो भवति। अथ जाग्रदशायामपि अखिलां पुण्यपापव्यवहति चेत्‌ स्वप्नवद्विस्मस्तदापि तद्रस्रायश्वित्ता्हौ न भवति, यतस्तन्मृषा मन्यमान इति प्रागुक्तमेव । तदुक्तं भगवता-ब्रह्मण्याधाय कर्माणि" इत्यादिना।।३३।। अथ जाग्रतस्वप्नावस्थयोरपि भ्रमजनकत्वमस्तीत्याह--स्वप्नेति। स्वप्नादस्थायामनुभूत शुभ राज्यभोगे- ््राप्त्यादि, तथा विषमं व्याघ्रभक्षणादि तत्सर्व जागरे मृषा भवति। अथ जाग्रहशायां स्थूलदेहव्यवहतिविषयं शुभं मिष्टाशनादिसकलभोगसुखं तथा विषमं आधिव्याधियातनाजनितंः दुःखं यत्तत्स्वापकाले सर्व मृषा भवति, इत्यममुना प्रकरेणो भयथापि अनिशं निरन्तरं मिथ्यात्वसिद्धौ सत्यां तत्र मूढः यः सज्जतेऽभिनिवेशं करोति तत्कस्मात्कारणादिति वय न विद्यः।।३४।। अथ एतदेव सोदाहरणं निरूपयति--जीवन्तपिति। इह लोके जाग्रत्यवस्थायां जीवन्तं स्वजनं अथेदानीं स्वप्नकाले मृतं निरीक्ष्य अकस्मातरिर्वेदं दुःखं याति प्राप्नोति। अथवा जाग्रत्यां मृतं विपत्रं स्वजनं स्वप्नकालेऽ मृतं जीवन्तं वीक्ष्य हर्षं प्रयाति। अनेन जाग्रत्यनुभूतं स्वप्नकाले मृषा भवतीति दशितम्‌। अथ तत्र तदस्मरणेनान्यथा प्रतीयत इति चेत्तत्राह--स्मृत्वेति। (अनेन जाग्रत्यनुभूतं) एतस्य जागृत्यां मृतस्य जन्तोर्मिधनं स्मृत्वाऽपि अथवा जीवतःअसुयुतिं जीवनं स्मृत्वापि तेन सह भाषते वार्ताः कथयति। तथा मृतेन सह दीनालापं कसोति। तथा च स्वप्नकालेऽपि स्मरणवतोऽपि मृषात्वप्रतीतिर्भवतीति सूचितम्‌। एवं सति उभयथा मिथ्यानुभूतौ सत्यामपि स्वप्ने मृषात्वप्रतीतिजग्रत्याञ्च सत्यत्वप्रतीतिर्लोकानां कथमुत्पद्यत इत्यत आह-- भूयोऽ ल्पकेति। भूयोऽ ल्पकसमयवशात्‌ सत्यता पृषात्वं वा भाति भासते न तात्तिकम्‌। भूयांश्चाल्पकश्च तौ समयौ च तद्रशात्‌, जागृतिः चिलकालमस्ति, तत्र दृढानुसन्धानात्सत्यत्वं भासते। स्वप्नस्त्वल्पसमय- टृश्योऽस्त्यतस्तत्र प्रषात्वं भासते। विचार्यमाणे तावदुभयोरपि असत्यत्वमित्यर्थः।। ३५।। १. तद्धासकेऽस्मिन्नहह' २. 'जनितयातनादुःखं'। १० १५५ श्लो° ३६-३८ ] शतश्लोकी स्वाणसखीसङ्सौख्यादपि भृशमसतो या च रेतश्च्युतिः स्यात्‌ सा, दृश्या तद्रदेतत्स्फुरति जगदसत्कारणं सत्यकल्पम्‌। स्वपने सत्यः पुमान्स्याद्युवतिरिंह मृषैवानयोः सयुतिश्च प्रातः शुक्रेण वस्रोपहतिरिति यतः कल्पनामूलमेतत्‌। । ३६।। पश्यन्त्याराममस्य प्रतिदिवसममी जन्तवः स्वापकाले पश्यत्येनं न कश्चित्करणगंणमृते मायया क्रीडमानम्‌। जाग्रत्यर्थव्रजानामथ च तनुभृतां भासक चालक वा नो जानीते सुषुप्तौ परमसुखमयं कश्चिदाश्चर्यमेतत्‌। । ३७।। स्वप्ने मन्त्रोपदेशः श्रवणपरिचितः सत्य एष प्रबोधे स्वापादेव प्रसादादभथिलषितफलं सत्यतां प्रातरेति। सत्यप्राप्तिस्त्वसत्यादपि भवति तथा किं च तत्स्वप्रकाशं येनेदं भाति सर्वं चरमचरमथोच्चावच दृश्यजातम्‌। । ३८।। इदानीमसदुपादानकं विश्वमपि सदिति सदृष्टान्तमाह--स्वाप्नेति। असतोऽविद्यमानादपि स्वाप्नस््री- सङ्गसोख्याद्रेतश्च्युतिः शुक्रद्रवोः भवति। सा दृश्या व्यावहारिकसत्या। तद्रदसत्कारणं जगत्‌ सत्यकल्पं स्फ़रति। नामैकदेशे नामग्रहणमितिवत्‌ असत्‌ सदसद्विलक्षणमविद्याख्यं कारणं यस्य तदसत्कारणम्‌, एवंविधं जगत्सत्यकल्पं स्फुरति न तु सत्यम्‌, सुषुप्तावस्तमितत्वात्‌। अथ दृष्टान्तेन दार्न्तिकसिद्धिमाह--स्वप्न इति। स्वप्ने पुमान्‌ सत्यः, युवती स्त्री मृषा च, परमनयोः स्त्रीपुरुषयोः संयुतिः सुरतमपि मृषा। तथा ` प्रातजग्रदवस्थायां शुक्रेण रेतसा वस्त्रोपहतिः प्रत्यक्षसिद्धा। एवमात्मा सत्यः, स्त्री माया असत्या, तयोर्युतिः सम्बन्ध आध्यासिकः अत एव मृषा। तस्माज्जातं जगद्‌ व्यवहारसत्यं, यतः सर्व कल्पनामूलं काल्पनिक- मित्यर्थः।।३६।। अथावस्थात्रयेऽपि अनुभूयमानमात्मानं केऽपि न विचिन्वन्तीत्याश्चर्यमाह--पश्यन्तीति। अमी जन्तवो जीवाः प्रतिदिवसं स्वापकाले अस्य परमात्मनः आराम क्रोडं पश्यन्ति, परं त्वेनमात्मानं कश्चिन्न पञ्यति। किभूतमात्मानम्‌? करणगणं ऋते बाोनद्धियव्यतिरेकेणापि मायया स्वाप्नदेहेद्धियादिरूपया क्रीडमानम्‌। अथास्तां तावन्मौट्यदशा स्वप्नावस्थायां, जागृत्यामपि तनुभृतां चालकं तथाऽर्थव्रजानां भासकं प्रकाशकं निरन्तरं न पश्यति। तथा सुषुप्तौ परमसुखमयम्‌, एवंविधं परमात्मानं केऽपि न जानन्तीत्येतन्पहदाशचर्य- पित्यर्थः।।३७।। ननु जाग्रदवस्थाया* अपि स्वप्नदृष्टान्तेन मृषात्वे प्रोच्यमाने तस्यां गुरुमुखादुपनिषद्विचारादिना यो, ब्रह्मबोधः सोऽपि मृषा भवति, ततो ब्रह्मापि वन्ध्यापुत्रवदसद्रूपं स्यादित्याशङ्खयाह--स्वप्न इति।।३८।। १. "सादृश्यात्‌" | २. अत्र श्रुतिः-- "आराममस्य पश्यन्ति न तं पश्यति कश्चन" इति। ३. द्रावः'। ४. स्थायाम्‌ पा.| २७१९ 4 0 4 । २० ३७२ आनन्दगिरिरीकोपेता | [ श्लो० ३९-४ ध मध्यप्राणं सुषुप्तौ स्वजनिमनुविशन्त्यग्निसूर्यादयोऽ मी वागाद्याः प्राणवायुं तदिह निगदिता ग्लानिरेषां न वायोः। तेभ्यो दश्यावभासो भ्रम इति विदितः शुक्तिकारौप्यकल्पः. प्राणायामत्रतं तच्छूुतिशिरसि मतं स्वात्मलनब्धौ न चान्यत्‌। । ३९।। १्नोऽकस्मादारद्रमेधः स्पृशति च दहनः किन्तु शुष्कं निदाघा- दारद्र चेतोऽनुबन्धैः कृतसुकृ तमपि स्वोक्तकर्मप्रजार्थेः। तद्रज्ज्ञानाग्निरेतत्स्पृश्नति न सहसा किन्तु वैराग्यशुष्क तस्माच्छुब्धो विरागः प्रथममभिहितस्तेन विज्ञानसिद्धिः। । ४०।। एवं स्वप्ननिदर्शनेन जगमिथ्यात्वं निरूप्येदानीं जगत्सत्यत्वाभिव्यज्जिकायां जागृत्यामपि तमिथ्यात्वं निरूपयति--मध्येति। अमी अग्निसूर्यादयो वागादीन्दियाधिदेवताः सुषुप्तौ तृतीयावस्थायां मध्यमं प्राणं विराजमनुविशन्ति प्रविशन्ति। किंभूतं विराजं 2 स्वजनिं स्वस्य जनिः यस्मिन्‌ सं तथा स्वोत्पादकम्‌। “मुखादिन्द्रशचाग्निश्चे'” ति तथा “चक्षोः सूर्यो अजायते” ति श्रुतेः। कार्यजातस्य कारणे प्रवेशो युक्त एवेत्यर्थः। तथा वागाद्या इद्धियगणाः सुषुप्तौ प्राणवायुमिन्द्रसंज्ञमनुविशन्ति, तत्‌ तस्मात्कारणादेषां साधिदेवतानामिद्धियाणां ग्लानिरस्तमयः निगदिता उपनिष्मतिपादिता। परन्तु स्थूलसूकष्प्रपञ्चलयरूपायां सुषुप्तावपि प्राणवायोरस्तमयो नास्ति। यतः सुषुप्तौ श्वासरूपेण प्रत्यक्षत उपलभ्यमानत्वात्‌। अथ जाग्रत्यामपि चक्षुरादिभ्यो यो दृश्याभासो दृश्यानां रूपरसादीनां प्रतिभासः सः भ्रमो न तास्विक इति विदितः। उत्तरकाले बाधितत्वात्‌। अथ भ्रमे दृष्टान्तमाह--शुक्तिकारौप्यकल्य इति। यथा शुक्त्यवच्छित्रेऽधिकरणे रोप्यं प्रातिभासिकं प्रतीयते, तद्रद्‌ ब्रह्मण्यधिकरणे नामरूपात्मकं विश्वं प्रातिभासिकम्‌। तस्मात्कारणादवस्थात्रयेऽपि अनस्तमितप्राणायामव्रतं स्वात्मलब्धौ श्रुतिशिरसि मतं, नान्यच्चक्षुरादित्रतं, तस्यावस्थात्रयेऽपि -आत्मलन्धा- वशक्तत्वात्‌२।।३९।। अथ शुद्धवैराग्ययोगेनैव ज्ञानसिद्धिरित्यनुबदति--नोऽ कस्पादिति। आर्द्रं जलाक्तं एधः काष्ठं दहनोऽगनिरकस्मानन स्पृशति। किन्तु तिदाघाच्छुष्कमेव स्पृशति! तद्रदुबग्यरभार्यादिविषयेरा्द्रं चेतः स्वोक्तकर्मप्रजार्थः कृतसुकृतमपि ज्ञानामिर्न स्पृशति। स्वोक्तकर्म स्वाश्रमवर्णोचितम्‌। प्रजा पुत्रः “पुत्रेणैव अयं लोको जय्यो नान्येन कर्मणे'"ति। तथा-“नापुत्रस्य लोकोऽस्ती” ति श्रुतिः। तथा आर्थेः अर्थसाध्यैः यज्ञदानादिभिः कृतसुकृतमपीत्यर्थः। किंतु वैराग्यशुष्कमेव चेतः ज्ञानाग्निः स्पृशति। तस्मात्‌ कारणात्‌ शुद्धो विरागः वान्तत्यक्तात्नवत्‌ विषयवितृष्णता प्रथमं आवश्यकत्वेन अभिहितः प्रोक्तः२। अत्र श्रुतिः*। ^न कर्मणा न प्रजया धनेन त्यागेनैके अमृतत्वमानशुः। परेण नाकं निहितं गुहायां विभ्राजदेतद्यतयो विशन्ति।'* भाष्यम्‌। एकेन त्यागेन वैराग्येण १. नो इत्यव्ययम्‌। सन्धिरार्षः। नाकस्मात्‌' पा. २. बृहदारण्यके प्रथमाध्यायपज्चमत्राह्यणे इदमुक्तम्‌ तस्मादनस्तमिता देवता यद्रायुः इत्याधिदैविके। मृत्युः इममेव नाप्नोद्योऽयं मध्यमः प्राणः यतः आध्यात्मिकेऽनस्तमितः प्राण एवेति। तस्मात्तयोरेवोपास्यत्वमिति निर्णतिम्‌। ३. अनेन कृत्वा विज्ञानसिद्धिर्भवति। अ. पा.। ४. ना. उ. १२.२३ ९० १ श्लो ° ४१-४२ ] शगतश्लोको | २३७३ यत्‌ किञ्चित्नामरूपात्मकमिदमसदेवोदितं भाति भूमौ येनानेकप्रकारर्व्यवहरति जगद्‌ येन॒ तेनेश्वरेण। तद्रल्रच्छादनीयं निभृतरशनया यद्देष द्विजिह- स्तेन त्यक्तेन भोज्य सुखमनतिशय मा गृधोऽन्यद्धनाद्यम्‌। । ८ ९।। जीवन्मुक्तिर्मुमुक्षोः प्रथममथ ततो मुक्तिरात्यन्तिकी च ५ तेऽभ्यासज्ञानयोगाहुरुचरणकृपाऽ पाङ्सद्धेन लब्धात्‌ अभ्यासोऽपि द्विधा स्यादधिकरणवश्ारैहिको मानसश्च शारीरस्त्वासनाद्यो ह्युपरतिरपरो ज्ञानयोगः पुरोक्तः।। ४२।। यतयः अमृतत्वं आनशुः प्राप्ताः। परन्तु न कर्मणा फलपिक्षेण, न प्रजया पुत्रेण, न धनेन दानादिना। अथामृतत्वं निरूपयति--परेणेति। परेणं पख्रह्यणा नाकं स्वांशीभूतं गुहायां हद्याकाशे यत्रिहितं निधिवद्‌ १० गोपितं वस्तु। यच्चान्तः* प्रकाशत्वेन भ्राजते स्फुरति तदमृतं यतयो विशन्ति। वैराग्यं ज्ञानगर्भमिति यः कश्चित्‌ पठति।।४०।। अथ प्रागुक्तोपदेशक्रमे ईशावास्योपनिषटुक्तां श्रुति संवादयत्राह--यत्किञ्चिदिति। य्किचिदसदेवोदितं नामरूपात्मकं इदं शुक्तिकारजतवत्‌ इदन्त्वेन भुमौ येन आभासते, तथा गच्छतीति जगत्‌ येन कृत्वा अनेकप्रकार्व्यवहरति, तेनेश्वरेणेदं तद्वत्‌ प्रच्छदनीयम्‌ अच्छादनीयम्‌। तद्रक्किंवत्‌? यद्रत्निभृतरशनया निश्चयेन ९५ ज्ञातया रज्ज्वा एष प्रातिभासिकत्वेन ज्ञातो द्विजिहः सर्पं आच्छाद्यते। तद्रज्जगद्धासकत्वेन चालकत्वेन च संविद्रूपत्वेन निश्चितेन परमात्मना जगदाच्छादनीयम्‌। तेन जगदाभासेन त्यक्तेन दूरतोऽपास्तेन केवलीभावे प्रप्ते अनतिशयमत्युत्कृष्टमात्यन्तिकं सुखं भोज्यम्‌। परन्तु अन्यततद्विलक्षणं धनादिकं विषयसुखं मा गृधः माऽभिकाक्षयेत्युपदेशत्रयम्‌। श्रुतिश्च “ईशावास्य'* मिति। भाष्यम्‌। इदं पुरोभासमानं यत्किचिन्नामरूपात्मकं सर्वमाद्रह्स्तम्बपर्यतं गच्छतीति जगत्‌ व्यवहारवत्‌ जगत्यां पृथिव्यां यद्धाति तत्‌, ईष्टे इति ईट्‌ तेन ईशा २० सर्वोत्कृष्टे परमात्मना कृत्वा वास्यं, वस आच्छदने आच्छादनीयम्‌। जगद्धासकत्वेन चालकत्वेन च ज्ञातेन पर्रह्मणा प्रातिभासिकं जगदाच्छाघम्‌ तुच्छत्वेन ज्ञेयम्‌। एवं तेन जगदाभासेन त्यक्तेन दूरतोऽपास्तेनावशिष्ट- मात्मस्वरूपमानन्दात्मकं भुद्धीथाः, परन्तु धनं विषयसुखं मा गृधः। गृधु अभिकांक्षायाम्‌, इदं कस्यस्वित्‌ किमुपादानमिति ज्ञात्वा मा अभिकांक्षय (सर्वात्मना तिष्ठन्‌ गेहे गृहेश इति (१६) शक्त्या निर्मोकतं इति (१७) पठनीयम्‌)।। ४ १।। | २५ अथ द्विधा मोक्षप्प्रकारमाह--जीवन्मुक्तिरिति। उपरतिः सर्वात्मना प्रपञ्चोपरमः। शेषं स्पष्टम्‌।।४२।। १. यच्चार्थ | २. मोक्षोपायमाह पा.। ` ३७४ आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो० ४३ स्वानुनमूल्य कामान्‌ हृदि कृतनिलयान्‌ क्षिप्तशङ्निवोच्चेः ही्यदेहाभिमानस्त्यजति चपलतामात्मदत्तावधानः। यात्यर्ध्वस्थानमुच्चैः कृतसुकृतभरो नाडिकाभिर्विचित्र नीलश्चेतारुणाभिः स्रवदमृतभर गृहामाणात्मसोख्यः।। ४३।। अथ प्रथमोदिष्टं जीवन्ुक्तिमाह--सर्वानिति। हदि कृतनिलयान्‌ अनेककल्पपर्यन्तं संस्काररूपेण हदि स्थितान्‌ सर्वान्‌ कामान्‌ मनोरथान्‌ उन्मूल्य समूलमुत्खातान्‌ कृत्वा दीर्यदेहाभिमानः सन्‌ चपलतां त्यजति - अहंममताभिमानमुत्सृज्य मनोवेगं त्यजति। किंभूतः ? आत्मदत्तावधानः आत्मनि दत्तं अवधानं अविरतानुसन्धानं येन स तथा। एवं तथाभूतः सन्‌ उच्यैः ऊर्ध्वस्थानं सर्वोत्कृष्टं ब्रह्मरन्धं सुषुम्नाविवरेण याति। किंभूतं स्थानं ? नीलश्वेतारुणाभिर्नाडिकाभिः विचित्रं सहस्रदलं चक्रम्‌। पुनः किभूतं ? स्रवदमृतभरं कृण्डलिनीमुखनिर्भेदेनामृतं खवतीत्यर्थः। किभूतो जीवन्मुक्तः ? कृतसुकृतभरः कृतानेकपुण्यपुज्जः। पुनः किंभूतः ? गृह्यमाणात्पसौख्यः। ब्रह्मानन्दवानस्मीति किञ्चिदुर्वरिताहङ्कारशेष इत्यर्थः। अत्र श्रुतिः--कण्डिकाचतुष्टयम्‌-यदा स्वँ प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हदि स्थिताः। अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुत इति।। १।। तद्यथाहिनिर्त्वयनी वल्मीके मृता प्रत्यस्ता शयीतैवेमेवेदं शरीरं शेतेऽथायमनस्थिकोऽ शरीरः प्राज्ञ आत्मा ब्रह्मैव लोक एव सप्राडिति होवाच याज्ञवल्क्यः।।२।। तदप्येते श्लोकाः अणुः पन्था वितरो माँ स्पृष्टोऽनुवित्तो मयेव। तेन धीरा अपियन्ति ब्रह्मविदः उत्क्रम्य स्वर्ग लोकमितो विमुक्ताः।।३।। तस्मिन्‌ शुक्लमुत नीलमाहुः पिङ्गलं हरितं लोहितं च। एष पन्था ब्रह्मणा हानुवित्तस्तेनैति ब्रह्मवित्‌ तैजसः पुण्यकृच्च।।४।। भाष्यम्‌। अस्य मुमुक्षोः पुरुषस्य हदि स्थिताः सर्वँ कामाः सङ्कल्पाः यदा प्रमुच्यन्ते शान्ता भवन्ति। अथेति अनन्तरं, तदानीमित्यर्थः। मर्त्यो मरणधर्मात्मकोऽपि अमृतो मुक्तो भवति, किं पुनरदवादिः। अथामृतत््वमाह--अत्रेति। अत्रास्मिन्‌ देहे वर्तमान एव ब्रह्य समश्नुते परमानन्दमनुभवति। अथ शरीरे वर्तमानः सन्‌ तदभिमानशून्य इति सदृष्टान्तमाह-- तद्यथेति। अहेः सर्पस्य निर्ल्वयनी निर्मोकः कञ्चुकं मृता निर्जीवा वल्मीके सर्पस्थाने प्रत्यस्ता प्रक्षिप्ता सती शयीत निश्चेष्टतया स्थिता सा दूरात्‌ सर्पं इव दृश्यते परन्तु सर्पकृत्यं न करोति एवं तद्रदिदं अयं पुरुषः शरीरमेवाधिष्ठाय शेते निश्चेष्टतयाऽवतिष्ठते। अथेत्यनन्तरं अयं प्राज्ञः आत्मा जीवः अनस्थिकः अस्थिरूपः स्थूलदेहः तदभिमानशून्यः तथा अशरीरः शरीरं सूक्ष्मशरीरं तदभिमानशुन्यश्च। भोः समप्राडिति सम्बुध्य याज्ञवल्क्यो जनकं प्रत्युवाच। तदप्येते श्लोका इति। तत्रार्थे श्लोका प्रसिद्धमन्त्राः सन्ति। तानेव याज्ञवल्क्य आह-- अणुरिति। अणुः सूक्ष्मो मार्गः सुषुम्नाविवरोपलक्षितः। वितरो^ विशिष्टतर श्रेष्ठतम एवंविधो मार्गः माँ स्पृष्टः मम गुरुमुखात्‌ कर्णच्छिद्रतो ज्ञातः, अनन्तरं मयैव अनुवित्तः अनुष्ठितः। तेन मार्गेण धीराः ब्रह्मविदः पुरुषा अपि इतः प्रपञ्चाद्विमुक्ताः सन्तः सुवर्गलोकं ब्रह्मरनध्राख्यं स्थानं यन्ति प्राप्तुवन्ति। तस्मिन्‌ विचित्रवर्णा नाड्यः सन्तीत्याह--शुक्लमित्यादि। एवमध्यात्मरीत्या व्याख्यातम्‌। केऽपि आधिदेविकस्थित्या विष्ण्वादिलोकगप्राप्ति व्याकुर्वन्ति। एवमेष पन्था मार्गः ब्रह्मणा मत्तः पूर्वं अनुवित्तोऽनुष्ठितः। तेनैव मार्गेण त्र्य विद्वांसः वैराजत्वं प्राप्ताः पुण्यकृदिति नान्य इत्यर्थः| ।४३।। १. "विततः' एवं मृतेऽपि। २. ब्रह्यवित्‌ तैजसः वैराजत्वं प्राप्तः सुकृदेति नान्य इत्यर्थः पा.| 4 0 ९५५ २० २० श्लो ° ४२-४५ ] शतश्लोकी प्रापश्यद्धिश्वमात्मेत्ययमिह पुरुषः शोकमोहाद्यतीतः शुक्र ब्रहमाध्यगच्छत्स खलु सकलवित्सर्वसिदध्यास्पद्‌ हि। विस्मृत्य स्थूलसृक्षमप्रभृतिवपुरसौ सर्वसङ्कल्पशन्यो जीवन्मुक्तस्तुरीय पदमधिगतवान्पुण्यपापैर्विहीनः। । ४४।। यः सत्त्वाकारवृत्तौ प्रतिफलति युवा देहमात्रावृतोऽपि तद्धर्मर्बाल्यवार्ददुयादिभिरनुपहतः प्राण आविर्बभूव । श्रेयान्‌ साध्यस्तमेत, सुनिपुणमतयः सत्यसङ्कल्पभाजो ष्हयभ्यासाहेवयन्तः परिणतमनसा साकमूर्ध्वं नयन्ति। । ४५।। अस्मित्र्थे ईशावास्योपनिषदुक्तं श्रुति संवादयति--प्रापश्यदिति। अयं पुरुष इहास्मिन्‌ देहे वर्तमानः सन्‌ विश्वं आत्मेति प्रापश्यत्‌ पश्यति स्म। विश्वं विश्वाकारेण नापश्यत्‌। कित्वात्माकरेणैव। किंभूतः? शोकमोहाद्चतीतः। एवंविधः सन्‌ शुक्रं शबलं ब्रह्म हिरण्यगर्भाख्यं अध्यगच्छत्‌ अधिगतवान्‌। एवं हिरण्यगर्भत्वं प्राप्तः सकलवित्सर्वज्ञो जातः। तथा सर्वसिद्धीनामणिमाद्यष्टानामास्पदं स्थानं च जातः। तथा असौ पुरुषः स्थूलसृष्षमप्रभृतिवपुविस्मृत्य सर्वसङ्कल्पशून्यः सन्‌ तुरीयं पदं अधिगतवान्‌ आत्मसुखमनुभवति स्म। ततः पुण्यपापेर्विहीनः सकलकर्मातीतः। अत्र श्रुतिः सार्धकण्डिका। यस्मिन्‌ सर्वाणि भूतान्यात्मैवाभुद्रिजानतः। तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः।।१।। स पर्यगच्छुक्रमकायमत्रणमस्नाविरं शुद्धमपापविद्धम्‌। भाष्यम्‌। यस्मिन्‌ काले विजानतो विज्ञानवतः पुरुषस्य सर्वभूतानि आत्मैवाभूत्‌ सकलं ब्रह्मेवाभूत्‌। तत्र तसिन्‌ काले को मोहः किमज्ञानम्‌? तथा तन्मूलः शोकः कः? न कोऽपीत्यर्थः। किंभूतस्य विजानतः? एकत्वम्‌ अभेदं अनुपश्यतः सर्वत्र एकत्वभावनयैव विज्ञातस्वरूप इत्यर्थः। एवं स जीवन्मुक्तः शुक्रं शबलं हिरण्यगर्भस्वरूपं पर्यगात्‌ प्राप्तवान्‌। किभूतं शुक्रं 2 अपापविद्धं पापमहंकारस्तेनास्पृष्टं अत एव शुद्धमपि प्राप्तवानित्यर्थः। पुनः. किभूतम्‌> अस्नाविरं स्नायवः शिराः तत्स्वरूपं स्थुलदेहं तस्मादतीतम्‌ अस्नाविरं। तथा अव्रणं व्रणं चिं सृक्ष्मभूतेद्धियप्राणावस्थात्मकं लिङ्गदेह तस्मादप्यतीतं। एवं चतुर्थ महाकारणे देहे वर्तमानमित्यर्थः।।४४।। अथ जीवन्मुक्तस्य मनः प्रणश्च ऊर्ध्वं गच्छत इत्येतसित्र्थे ऋक्‌शाखीयां श्रुति संवादयति-यः सत्तवेति। यः आत्मा सत््वाकारवृत्तौ प्रतिफलति स युवा प्राण आविर्बभूव। सत््वगुणोपपत्नो जीव इत्यर्थः। स देहमात्रावृतोऽपि बाल्यवार्ध्यादिभिः तद्धरमर्देहधर्मीरनुपहतः सन्‌ श्रेयान्‌ कल्याणरूपस्तथा साध्यः साधयितुं उत्तमां गति प्रापयितुं योग्यः। तं एतं प्राणं सुनिपुणमतयः कुशलबुद्धयः सत्ये परे ब्रह्मणि संकल्पो मनोगतिर्यैषां ते तथाविधाः पूरवोक्तादभ्यासात्‌ देवत्वं प्रप्तुमिच्छन्तः परिणतर्मनसा विविक्तेन मनसा सह ऊर्ध्वं नयन्ति। अत्र श्रुति तृतीयाष्टके--““युवा सुवासाः परिवीत आगात्‌ स उ श्रेयान्‌ भवति जायमानः। तं धीरासः कवय उन्नयन्ति स्वाध्यो ३ मनसा देवयन्तः” भाष्यम्‌] बाल्यवार्द्क्याद्ैरदेहविकार्विरहितो युवा मुख्यप्राणः सुष्ठु वास प्रावरणं यस्य स्वाकारान्तःकरणप्रतिविम्बितः परिवीतः शरीरावृतः सन्‌ अगात्‌ जीवददशां प्राप्तः। ‡ इति निश्चयेन। स जायमानः प्रादुर्भूतमात्रः सन्‌ श्रेयान्‌ स्वकर्मनिरतो भवति। स स्वाध्यः सुखेनाराध्यः। तमव धीरं १. ‹स्वाध्यस्तमेतं'। २. ऽपि। व ९० ९५ ९० २३० ३७६ आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो ०४६-४७ प्रायोऽ कामोऽस्तकामो निरतिश्यसुखायात्मकामस्तदाऽसौ तत्प्राप्तावाप्तकामः स्थितचरमदशस्तस्य देहावसाने, प्राणा नैवोत््रमन्ति क्रमविरतिमिताः स्वस्वहेतौ तदानीं क्वाय जीवो विलीनो लवणमिव जलेऽखण्ड आत्मैव पश्चात्‌। ।४६।। पिण्डीभूतं यदन्तर्जलनिधिसलिलं याति तत्सैन्धवाख्यां भूयः प्रक्चिप्तमस्मिन्‌ विलयवमुपगत नामरूपे जहाति। धीरासः दृढव्रताः कवयः क्रान्तदशिनो ज्ञानिनो देवयन्तो देवत्वं प्राप्तुमिच्छन्तः मनसा सह उन्नयन्ति सुषुम्नामार्गेण ऊर्ध्वं नयन्ति ब्रह्मरन्ध्रं प्रापयन्ति।।४५।। अथ निर्वाणमुक्तिमाह--प्राय इति। प्राड्निरूपितो जीवन्मुक्तः पुरुषः प्रायो बाहुल्येन अकाम एव तिष्ठति। यतोऽस्तकाम आत्माकारस्य मनसो विक्षेपाभावात्‌। परन्तु निरतिशयसुखं परमानन्दस्तदर्थमात्मकाम आत्माकारः कामो यस्य स तथा। अथ तत्प्राप्तौ आप्तकामः परमानन्दे 'सर्वानन्दानामन्तर्भूतत्वात्‌। तदुक्तं भगवता। “यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं तत” इति। किंभूतः ? स्थितचरमदशः स्थिता चरमा प्राप्ता दशा यस्य। अथ दशातीतत्वमाह-- तस्येति। तस्य पुरुषस्य देहावसाने प्राप्ते सति प्राणा नैव उत््रमन्ति उत्क्रमणं हि पुनर्देहारम्भाय कंल्पते। प्रकृते तु तथा न भवत्ि। किन्तु स्वस्वहेतौ स्वकारणे क्रमविरतिं क्रमेण नाशं इताः प्राप्ताः, तदानीं क्वोयं जीवदशापत्नः 2 क्वास्ति ? न क्वापीत्यर्थः। यतो जले लवणमिव विलीनो लयं प्राप्तः तदा पश्चादखण्ड आत्मैव तिष्ठति। अवच्छेदकाभावात्‌। ब्रह्मैव सन्‌ ब्रह्माप्येति" इति श्रुतेः। जीवः प्रथमं ब्रह्मैवासीत्‌ "मध्ये जीवदशां प्राप्तः" पुतर्ब्रह्यत्वमेव प्राप्नो तीत्यर्थः।।४६।। अथ लवणपिव जले इत्येतद्दृष्टान्तं विशदयन्राह--पिण्डीभूतमिति। स्पष्टोऽर्थः। अत्र श्रुतिः “स यथा सैन्धवखिल्य उदके प्रास्त उदकमेवानुविलीयेत न हास्योदूग्रहणायेव स्याद्‌ यतो यतस्त्वाददीत लवणमेवैवं वा अर इदं महद्‌ भूतं अनन्तमपारं विज्ञानघन एवैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुविनश्यति न प्रेत्य संज्ञास्तीत्यरे व्रवीमि इति होवाच याज्ञवल्क्यः।* भाष्य। मैत्रेयीं ज्येष्ठपत्नीं प्रति याज्ञवल्क्य उवाच। अरे मेत्रेयि सैन्धवखिल्यः सैनधवपिण्डः उदके प्रास्तः प्रक्षिप्तः सन्‌ अनुविलीयेत विलीनः सन्‌ उदकत्वमेव प्राप्नोति। न प्रकारान्तरम्‌। ह इति निश्चये* न पुनरस्य सैन्धवस्य उद्ग्रहणाय नैव स्यात्‌ यत्सैन्धवं जले प्रक्षिप्तं तस्य उत्‌ ऊर्ध्वं ग्रहणं बहिर्निष्कासनं तदह“ नैव स्यात्‌। पुनस्तस्य नैव प्राप्तिः इत्यर्थः। अथ तदेवाह। तु पुनः लवणं क्षारोदकमेव लभ्यतेः। एवममुना प्रकारेण इदं महद्‌ भूतं अनन्तं अक्षोभ्यं अपारं अमर्यादं वैराजरूपं विज्ञानधने परमात्मस्वरूपे एव एतेभ्यो भूतेभ्यः स्वकारणेभ्यः समुत्थाय उदयं प्राप्य तान्येव भूतानि विनाशोन्मुखानि अनुलक्ष्यीकृत्य विनश्यति। तस्य न प्रत्य संज्ञाऽस्तीति प्रेत्य नाशं प्राप्य तस्य संज्ञा नास्तीति। स्वकारणे लीयन्त इत्यत्र आर्तभागयाज्ञवल्क्ययोः संवादश्रुतिमुक्तवान्‌। तथा च श्रुतिः। “याज्ञवल्क्येति होवाच यत्रास्य पुरुषस्य मृतस्याग्निं वागप्येति वातं प्राणश्चक्षुरादित्यं मनश्चन्द्रं दिशः श्रोत्रं पृथिवीं शरीरमाकाशत्मौषधीर्लोमानि वनस्पतीन्‌ केशा अप्सु लोहितं च रेतश्च निधीयते क्वायं तदा पुरुषो भवतीत्याहर ` १. श्ुद्रानन्दानां'। २. श्रान्त्या'। २. बृ. २.७.१२। ४. निश्चयेन'। ५. (तदर्थ'। ६. "लक्ष्यते" । श 0 ६ २० ३० ,, श्लो० ४७-४९ ] शतश्लोकी ्रज्ञस्तद्रत्परात्मन्यथ भजति ल्य तस्य चेतो हिमांशौ वागग्नौ चक्षुरके पयसि पुनरसूमरेतसी दिश्चु कर्णौ।। ४७।। क्षीरान्तर्यद्रदाज्य मधुरिमविदितं तत्पृथग्भूतमस्मात्‌ भूतेषु ब्रह्म तदद्‌ व्यवहतिविदितं श्रान्विश्रान्तिबीजम्‌ ध्यं लब्ध्वा लाभमन्यं तृणमिव मनुते यत्र नोदेति भीतिः सान्द्रानन्दं यदन्तः स्फुरति तदमृत विद्ध्यतो हान्यदार्तम्‌। । ४८।। ओतः प्रोतश्च तन्तुष्विह विततपटश्चित्रवर्णेषु चित्रः तस्मिञ्ञिज्ञास्यमाने ननु भवति पटः सूत्रमात्रावशेषः। सौम्य हस्तं" -भाष्यं। जारत्कारव आर्तभागो याज्ञवल्क्यं प्रति वदति--भो याज्ञवल्क्य, ! अस्य जीवन्मुक्तस्य पुरुषस्य मृतस्य त्यक्तदेहस्य वाक्‌ अमि स्वाधिदेवतं अप्येति प्रविशति। चक्षुः आदित्यं प्रविशति। मनश्चन्द्र दिशः श्रोत्रं प्रविशति इत्यधिदेवतं प्रवेश उक्तः। अथ शरीरं पृथिवीं स्वकारणभूतां प्रविशति! आत्मा हदयाकाशः आकाशे प्रविशति। लोमानि कण्ठादधस्तनानि ओषधीः प्रविशन्ति। केशा पूर्धन्याश्च वनस्पतीन्‌ वृक्षान्‌ प्रविशन्ति। रेतः शुक्रं लोहितं (अशुद्धं) च अप्सु प्रविशति। तदा क्वायं पुरुषो भवतीति। प्राप्तसङ्केतो याज्ञवल्क्यो वदति--आहरेति। भोः सौम्य, आर्तभाग हस्तं आहरेति हस्तं देहीत्यर्थः।।४७।। अथ सर्वं विश्वं आत्मसम्बन्धेनैव चलतीत्याह--क्षीरान्तरिति। यद्रत्‌ क्षीरान्तः दुग्धमध्ये यदाज्यं घृत- मस्तीति मधुरिमविदितं मधुरिम्णा माधुर्येण विदितं ज्ञातं, अथ तद्‌ घृतं अस्मात्‌ क्षीरात्‌ परथग्भूतं भिन्नं मथनाज्जञातं, यतः पुनर्धृतं क्षीरान्तरनिक्षिप्तं सत्‌ दुग्धत्वं न प्राप्नोति, तद्रद्‌ भूतेषु ब्रह्मास्तीति व्यवहतिर्व्यवहारस्तेन विदितम्‌। तच्च भूतपेक्षया भित्रम्‌। यतः श्रान्तविश्रान्तिबीजं जाग्रत्या श्रान्तस्य पुरुषस्य सुषुप्तौ या विश्रान्तिः यो विश्राम- स्तस्य बीजं कारणम्‌। यतः यल्लब्ध्वा प्राणी अन्यलाभं तृणमिव मनुते। तथा यत्र यस्मिन्‌ ब्रह्मणि भीतिनेदिति अद्रे तत्वात्‌। "द्वितीयाद्वै भयं भवती” ति श्रुतेः। यतः सुषुप्तौ स्थूलसृष्ष्मप्रपञ्चलये मनः केवलात्माकारं भवति। एवं सान्द्रानन्दं वस्तु यदन्तः स्फुरति तदमृतं विद्धि जानीहि। अतोऽन्यत्‌ पदार्थजातं आर्त बाधितं शुक्तिकारजतवटुत्तरक्षणे बाधदर्शनात्‌। अयपर्थः। केवलमुदकरूपे दुग्धे उदकाद्विलक्षणं यन्माधुर्य तदन्तर्गतस्य आज्यस्यैव संभवति। एवं भूतरूपेः देहे चलनादिव्यापारस्तथेद्धियेष्वर्थप्रकाशः एतदात्मकृतमेव, न शरीरकृतम्‌। यतो मृतशरीरे तथात्वं न दृश्यते। अनेन “तेजोमयोऽमृतमयः'* तथा “अन्तर्याम्यमृतः'* इत्यादिश्रुतीनां विषयो दशितः।।४८।। अथेदं विश्वं परम्परया ब्रह्मण्येव ओतप्रोतमिति दर्शयति--ओतः प्रोतश्चेति। इह लोके विततो विस्तृतः पटः तन्तुषु ओतप्रोतो दृश्यते। किभूतेषु तन्तुषु 2 विचित्रवर्णेषु। किंभूतः पटः? विचित्रवर्णः। तस्मिन्‌ परे जिज्ञास्यमाने सम्यण्विचार्यमाणे ननु निश्चयेन पटः सूत्रमात्रावशेषो भवति। ऊर्ध्वतन्तुषु ओतः तिर्यक्तन्तुषु प्रोतः। एवंविधो यः पदार्थः स परसंज्ञा प्राप्तः। परन्तु तत्र सूत्रव्यतिरेकेणान्यः कोऽपि पदार्थ नानुभूयते। तद्रत्नरगनगरनरप्रामपश्वादिरूपं गुणकर्मविभागेन विचित्रं विश्वं वैराजरूपे ब्रह्माण्डविग्रे प्रोतं, स च वैराजः वियति आकाशे प्रोतः, तदपि वियद्‌ ब्रह्मणि प्रोतम्‌। अनेनाक्षरं ब्रह्म प्रतिपाद्यते। अत्र श्रुतिः। “स १. 'यत्‌^। २. -असद्रूपे'। 2३७७ ९० १५५ २०५ ३७८ | आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो ० ४९-५० तद्द्‌ विश्च विचित्र नगनगरनरग्रामपश्चादिरूपं प्रोतं वैराजरूपे स वियति तदपि ब्रह्मणि प्रोतमोतम्‌।।४९।। रूप रूपं प्रतीदं प्रतिफलनवशात्‌ प्रातिरूप्यं प्रपेदे ह्येको द्रष्टाऽद्वितीयो भवति च सलिले सर्वतोऽनन्तरूपः। होवाच यदूर्ध्वं गागं दिवो यदवाक्‌ पृथिव्या यदन्तरा द्यावापृथिवी इमे यद्भूतं च भवच्च भविष्यच्चेत्याचक्षत आकाश एव तदोतं च प्रोतं चेति कस्मिन्नु खल्वाकाश ओतश्च प्रोतश्चेति।।१।। स होवाचैतद्वै तदक्षरं गार्गि ब्राह्यणा अभिवदन्त्यस्थूलमनण्वहस्वमदीर्घमलोहितमस्नेहमच्छायमतमोऽवाय्वनाकाशमसंगमस्पर्शमगन्धमरसम- चक्षुष्कमश्रोत्रमवागमनोऽतेजस्कमप्राणममुखमनामागोत्रमजरममरमभयममृतमरजमशन्दमविवृतमसंवृतमपूर्वमनपर- मनन्तरमबाह्यं न तदश्नोति कंचन न तदश्नोति कश्चन।* भाष्यं। जनकसभायां याज्ञवल्क्येन सह विवदमानेषु ब्राह्मणेषु गर्गकन्या वाचक्रवी, तया पृष्टो याज्ञवल्क्यस्तस्याः प्रश्नं अनुवदति स्म। स होवाचेति। स याज्ञवल्क्यः ह इति निश्चित्य गागीं प्रत्युवाच। भो गागं त्वयैतत्‌ पृष्टं । तत्किं? दिवो यदूर्ध्वं स्वर्गादप्युच्चं तथा पृथिव्याः सकाशात्‌ यत्‌ अर्वाक्‌ अधो वर्तते। तथा यटन्तया यन्मध्ये इमे दृश्यमाने द्यावापृथिवी तथा यद्धूतमतिक्रान्तं भवदरर्तमानं भविष्यदागामि पदार्थं इत्याचक्षते। तत्‌ कसिन्नोतं प्रोतं चेति त्वया पृष्टे सति मयोत्तरितं तदाकाश एव ओतं च प्रोतं चेति। पुनस्त्वया पृष्टं कस्मिन्‌ वा आकाशः ओतश्च प्रोतश्चेति। तत्रोत्तरं श्रूयतामित्याह- स होवाचेति। भो गाग त्वया एतद्र पृष्टं तर्हि ब्राह्मणाः ब्रद्ज्ञाः पुरुषाः एतदक्षरं अविनाशि ब्रह्म अभिवदन्ति तस्मिननक्षरे ब्रह्मणि आकाश ओतश्च प्रोतश्चेति शेषः। तत्र किंभूतं अक्षरमिति यदि पृच्छसि तर्हि श्रूयतामित्याह- अस्थूलमिति। स्थूलादिचतुर्विधपरिमाणातीतं जात्यभिप्रायेणैकत्वनिरदँशः। अनोहितमिति। लोहितादिवर्णातीतं तथा अस्नेह स्नेहश्चिक्कणतागुणस्तद्रहितं। अच्छायं अमूर्तं। अतमः तमो भावरूपाज्ञानं मायाख्यं ततोऽप्यतीतम्‌। अवायु, अनाकाशं ताभ्यामतीतम्‌ असङ्गम्‌ असंमिलितं। अस्पर्शं संस्पर्शरहितं। तथा अचक्षुष्कमित्यादितः इद्धियरहितं। अथ तद्रतं अधिदैवतरूपं तेजो न भवतीत्यतेजस्कं। तर्हीद्धियचालकः प्राणो भविष्यतीति चेत्तदपि निषेधति- अप्राणपिति। अमुखं मुखरहितं, नामगोत्ररहितं च। अजरं जरातीतं च। अमरणस्वभावं, द्वितीयाभावात्‌ अभयं अमृतं नित्यमुक्तस्वभावं अरजं गुणातीतं लोकातीतं वा। अशब्दं शब्दागोचरं। अविवृतं विवर्तव्जितं। असंवृतम्‌ अवच्छेद्रहितं, अपूर्वं न विद्यते किंचित्‌ पूर्वं यस्मात्‌, अनपरं न विद्यते अपरं यस्मात्‌, अनन्तरं न विद्यते अन्तरमभ्यन्तरं यस्य। अबाह्यं न विद्यते बाह्यमावरणं यस्य एवंविधं यत्तत्किचन कमपि न अश्नोति नाद्गीकुरुते। असद्गोदासीनत्वातू्‌। तथा कश्चन तत्राश्नोति व्याप्नोति अग्राह्यत्वात्‌।।४९।। अथात्मनो बिम्बप्रतिबिम्बन्यायेन सर्वात्मकत्वमाह- रूपं रूपपिति। अत्र प्रतिबिम्बविषये श्रुतित्रयमुपन्यस्तवान्‌। इदं ब्रह्य प्रतिफलनवशात्‌ रूपं रूपं प्रति प्रातिरूप्यं प्रपेदे। प्रतिरूपस्य भावः प्रातिरूप्यं। अत्र श्रुतिः दध्यङ्ढाथर्वणोऽश्चिभ्यामुवाच तदेतदृषिः पश्यत्रवोचत्‌। रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूवेति। अत्रेयमाख्यायिका। पूर्वमश्चिनौ देवभिषजावात्मज्ञानोपदेशार्थं दधीचि प्रति गत्वा आवाभ्यां आत्मविद्योपदेष्टव्येत्यूचतुः। तेनोत्तरितं क्षणान्तरे उपदेक्ष्यामीति। दधीचिवाक्यं श्रुत्वा स्वगृहं गतौ। तदन्तरे इन्द्रः समागत्य दधीचि प्रत्युक्तवान्‌- त्वयैतौ मदीयभिषजौ नोपदेष्टव्यो। अथ यदि मदीयवचनं न श्वृणोषि तर्हि तव शिरः 'पातयिष्यामीत्युक्त्वा निर्गतः। पुनरश्चिभ्यामागतम्‌। ततस्तौ दधीचिमुखाद्विदितवृत्तान्तावूचतुः। भो दधीचे क्षणान्तरे उपदेक्ष्यामीति तव! १. पोथयिष्यामि'। ९० ९५ २० २० श्लो° ५०-५१ ] शतश्लोकी इन्द्रो मायाभिरास्त श्रुतिरिति वदति व्यापकं ब्रह्म तस्मात्‌ जीवत्वं यात्यकस्मादतिविमलतरे बिम्बितं बुद्ध्युपाधो।। ५०।। तज्ज्ञाः पश्यन्ति बुद्ध्या परमबलवतो माययाऽ क्त पतङं बुद्धावन्तः समुद्रे प्रतिफलितमरीच्यास्पदं वेधसस्तम्‌। यादृग्यावानुपाधिः प्रतिफलति तथा ब्रह्म तस्मिन्‌ यथाऽऽस्यं पराप्तादशनुरूपं प्रतिफलति यथाऽ वस्थितं तत्‌ सदैव।। ५१।। प्रतिज्ञा मिथ्या भवितुं नार्हतीति। इदानीं तव शिरः स्थानान्तरे निधायाश्वशिरस्त्वयि संयोज्यते। तेन शिरसाऽऽत्मविद्यामुपदिश। तत इन्द्र आगत्याश्रशिरश्छित्वा गमिष्यति। पुनस्तव स्वाभाविकं शिरः संयोजयिष्याव इति। नासत्यवचसा तथाविधायां सत्यां अश्वशिरसा मधुकाण्डमुपदिष्टवान्‌ इति पूर्ववृत्तान्तः। अथ दध्यङ्डाथर्वणः, अथर्वणस्यापत्यं आथर्वणः, एवंविधो दधीचिः अधिभ्यां यदुवाच तदेतदृषिर्वेदः पश्यन्‌ अवोचत्‌। तत्कि ? रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूवेति, प्रतिबिम्पितं रूपं यस्येति म्रतिरूप इत्यर्थः। अथ द्वितीयां श्रुतिमाह-- एक इति। च परं एको द्रष्टा सलिले द्वितीयो भवति। पश्यतीति द्रष्टा। अत्र श्रुतिः। सलिल एको द्रष्टाऽद्रैतो भवतीति। अथ तृतीयां श्रुतिं दर्शयति- इन्द्र इति। इन्द्रो मायाभिः सर्वेतोऽनन्तरूप आस्ते। इन्द्रः परमात्मा मायाभिः कृत्वा सर्वतः अनन्तरूप आस्ते। अत्र श्रुतिः! न्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते। पुरुरूपो बहुरूपः ईयते ज्ञायते इत्यमुना प्रकारेण ्रतिर्व्यापकं ब्रह्म वदति। तदकस्माद्‌ बुद्ध्युपाधौ प्रतिबिस्वितं सज्जीवत्वं याति। किंभूते उपाधौ ? विमलतरे स्वच्छतरे। ।५०।। अथास्त्रं ऋक्शाखीयां श्रुति संवादयत्राह-- तज्ज्ञाः इति। पतनशीलः पतङ्गो जीवः, तं पूर्व प्रतिपादितं जानन्ति ते तज्ज्ञाः शाख्विदो, बुद्ध्या निश्चितान्तःकरणवृत््या पश्यन्ति। अथ किंरूपेण पश्यन्तीत्याह-- बुद्धाविति। बद्धौ बुद्धिलक्षणे समुद्रे अन्तः वेधसः परमात्मनः प्रतिफलितमरीच्यास्पदम्‌ प्रतिफलिताः प्रतिबिम्बिता ये मरीचेयः किरणास्तदेवास्पदं स्वरूपं यस्य स तथा। अथ तस्य पतनशीलत्वं प्रकटयत्राह-- परमेति। परमबलवतो दुर्जयमायस्य वेधसो हिरण्यगर्भस्य मायया अक्तं व्याप्तं मुह्यमानम्‌। अत्र श्रुतिः। “पतद्गमक्तमसुरस्य मायया हदा पश्यन्ति मनसा विपश्चितः। समुद्रे अन्तः क्यो विचक्षते मरीचीनां पदमिच्छन्ति वेधसः" भाष्य। असुरस्य बलवतो दुरन्तमायस्य परमात्मनो माययाऽक्तं व्याप्तं। अत एव पतद्भं पतनशीलं जीवं विपश्चितः ज्ञानिनो मनसः संकल्पात्मकस्य हदा बुद्धिरूपेण बुद्धयेत्यर्थः। अन्तः पश्यन्ति। समुदनाद्‌ व्यापनात्समुद्रः। स एव बुद्धिलक्षणः, तस्मिन्‌ प्रतिफलिनानां वेधसः ईश्वरस्य चित्स्वरूपाणां मरीचीनां पदं स्थानमिति कवयः क्रान्तदर्शिनः विचक्षते वदन्ति परम्‌ इच्छन्ति च उपासते च। अथ श्लोकोत्तरा्द्धन प्रतिनिम्बप्रकारं विशदयत्राह-- यादृगिति। यद्रूपो यादृक्‌ यत््ममाणो यावान्‌ एवं- विधो य उपाधिर्बुद्धिलक्षणः तंस्मिन्‌ तथा ब्रह्य प्रतिफलति। यादृगिति सत्वरजस्तमोमयः। यावानिति स्थूलः सूक्ष्मो दीर्घो वर्तुलो वा, यथोपाधिरस्ति तत्र तत्र तथैव स्वयं सदेव यथाऽवस्थितं सत्‌ प्रतिफलति। स्वमर्यादां न. जहाति। अत्र दृष्टान्तमाह- यथेति। यथा आस्यं मुखं प्राप्तादशानुरूपं प्रतिफलति, वर्तुलो दीर्घः स्थूलो. लघुर्मलिनः शुद्धो वा यथा प्राप्तो य आदर्शो दर्पणः तदनुरूपेण प्रतिफलति। परन्तु स्वयं यथावस्थितमेवेतिः तद्वद्‌ ब्रह्यापि।।५१।। १. किरूपत्वेन'। २. मेव तिष्ठति पा.| २७९ १० ९५ २० २३० ३८ ० आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो ५२-५४ एको भानुस्तटस्थः प्रतिफलनवशाद्यस्तवनेकोदकान्त- ननिात्वं यात्युपाधिस्थितिगतिसमतां चापि तद्रत्परात्मा। भूतेषुच्यावचेषु प्रतिफलित इवाभाति तावत्स्वभावा- वच्छिन्नो यः पर तु स्फुटमनुपहतो भाति तावत्स्वभावेः।। ५ २।। यद्रत्पीयुषरञ्मौ दिनकरकिरणैर्बिम्वितैरेति सान्द्र ५ नाश नैश तमिस्रं गृहगतमथवा मुच्छितैः कास्यपात्र। तद्वहुद्धौ परात्मद्युतिभिरनुपद बिम्बिताभिः समन्ता- द्वासन्ते हीद्धियास्यप्रसृतिभिरनिशं रूपमुख्याः पदार्थाः ।। ५३।। पूणत्मानात्मभेदात्‌ त्रिविधमिह परं बुद्ध्यवच्छिन्नमन्यत्‌ तत्रैवाभासमात्र गगनमिवे जले त्रिप्रकारं विभाति! अम्भोऽ वच्छिन्नमस्मिनरतिफलितमतः पाथसोऽन्तर्बहिश्च पणविच्छिन्नयोगे व्रजति लयमविद्या स्वकार्यैः सहैव । ५४।। अथैतदेव दृष्टान्तान्तरेण द्रटयत्राह- एको भानुरिति। स्पष्टार्थमिदं पद्यम्‌।।५२।। ननु जलादिष्वर्कप्रतिविम्बं स्वकीयं रूपमेव प्रकटयति, न पदार्थान्तरं; एवमात्प्रतिविम्बो जीवश्चेत्हि ९५ कथं पदार्थान्तस्ज्ञापको भवतीत्याशङ्क्य सदटृष्टान्तमाह- यद्वदिति। यद्रत्पी यूषरश्मौ जलमयचन्द् दिनकरकिरणैर्बिम्बितैस्सद्धिः सान्द्रं निविडं नैशं रत्रिभवं तमिखं अन्धकारो नाशं एति प्राप्नोति। “आदित्येन | चन्द्रमा भाती""ति श्रुतेः। दृष्ान्तान्तरमाह-- अथवा कांस्यपात्रे दिनकरकिरणैः मूर्च्छितैः सद्भिः गृहगतं गृहान्तविं तमिसखरं नाशमेतीति प्रसिद्धम्‌। तद्रदद्धौ बिम्बिताभिः परमात्मदयुतिभिः समन्ताद्‌ रूपमुख्याः पदार्था भासन्ते। तर्हि निमीलितनेत्रस्यापि पदार्थभानमस्त्विति, तत्राह-किंभूताभिः ? अनुपद्‌ तत्काल दद्धियास्यप्रसृतिभिः २०. इद्धियास्यैरिद्धियमुखः प्रसृतिः प्रसारो यासां ताभिः।।५३।। | अथोपाधावेव त्रेधा ब्रह्प्रतीतिरस्तीत्याह- पुणत्मिति। इहोपाधौ पूर्णं च आत्मा च अनात्मा चेति व्रिविधं ब्रह्म भासते। तत्रैकं परं पूर्ण उपाधेर्बाह्याभ्यन्तरतो वर्तमानम्‌। तथा द्वितीयं बुद्ध्यवच्छिन्नं बुद्ध्यावृतम्‌।' तथाऽन्यत्‌ तृतीयं तत्रैव बुद्धौ आभासमात्रं प्रतिबिम्बस्वरूपम्‌। किमिव? जले त्रिप्रकारं गगनमिव विभाति। अथ प्रकास्रयमाह। एकं अम्भोऽवच्छित्रं उदकावृतम्‌। अपरं अस्ित्नदके प्रतिफलितं। तृतीयं अतोऽस्मात्‌ २५ पाथसः उदकात्‌ सकाशात्‌ अन्तर्बहिश्च तिष्ठति । एवं पूर्णावच्छिन्नयोगे सति उपाधिभूता अविद्या स्वकार्यैः प्रतिबिम्नादिभिः संह लयं नाशं याति। अधिष्ठानसाक्षात्कारे आभासो नश्यतीत्यर्थः।।५४।। १. बुद्ध्या युतम्‌ । श्लो° ५५-५६ | शतश्लोकी दृश्यन्ते दारुनार्यो युगपदगणिताः स्तम्भसूत्रप्रयुक्ताः सङ्ीतं दर्शयन्त्यो व्यवहतिमपरां लोकसिद्धा च सर्वाम्‌। सर्वत्रानुप्रविष्टादभिनवविभवाद्‌ यावदथनुबन्धात्‌ तद्रत्सूत्रात्पसंन्ञाद्‌ व्यवहरति जगद्धूर्भुवःस्वर्महान्तम्‌।। ५५।। तत्सत्यं यत्‌ त्रिकालेष्वनुपहतमदः प्राणदिर्व्योममुख्य यस्मिन्‌ विश्रान्तमास्ते तदिह निगदितं ब्रह्म सत्यस्य सत्यम्‌। नास्त्यन्यत्किञ्च यद्रत्यरमधिकमतो नाम सत्यस्य सत्यं सच्च त्यच्चेति मूर्ताद्युपहितमवरं सत्यमस्यापि सत्यम्‌। ।५६।। अथ सूत्ररूपं सर्वात्मकं ब्रह्माऽऽह-- दृष्यन्त इति। युगपदेकसमयावच्छेदेन अगणिता अनेका दारुनार्यः काष्ठटरचिता अचेतना अपि नार्यो नर्तक्यः सद्गीतं वाद्नृत्यात्मकं दर्शयन्त्यो दृश्यन्ते। न ह्यचेतनेषु तथात्वं युक्तमित्याशङ्क्याह-- किंभूता नार्यः 2 स्तम्भसूत्र्युक्ताः। शिल्पकेन रचितं यत्‌ स्तम्भान्तः सूत्रं तेन प्रयुक्ता तालादिनियमेन चेष्टं प्रापिताः। अथ न केवलं सद्गीतं दर्शयन्त्यः, किन्तु लोकसिद्धं सर्वा व्यवहति च लोकप्रसिद्धा सर्वा व्यवहतिर्व्यवहारः मल्लयुद्धशस्साधनमृगयादिः, तमपि दर्शयन्त्यः। तद्रत्‌ सर्वत्रानुप्रविष्टात्‌ सूत्रात्पसंज्ञादात्मनः प्रेरकाद्धूर्भुवः स्वर्महान्तं जगद्‌ व्यवहरति। किभूतात्‌2 अभिनवविभवात्‌ अतक््यसामर्थ्यात्‌। पुनः किंभूतात्‌? यावदर्थानुबन्धात्‌ यावानर्थः प्रयोजनं तावानेव सम्बन्धो यस्मात्‌। "व्यवहारे यावत्प्रयोजनं तावदेवानुबध्नाति नियतत्वेन सम्बन्धं प्रापयति न त्वनियतत्वेन। अत्र श्रुतिः। “वायुर्वै गौतम तत्सूत्रं वायुना वै गौतम सूत्रेणायं च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च भूतानि संदृब्धानि भवन्ती" "ति। अथैतदर्थे ऋक्शाखीया ्रुतिश्च। “खियः सतीस्ता उ मे पुंस आहुः पश्यदक्षण्वान्नविचेतदन्धः। कविर्यः पुत्रः स इमा चिकेत यस्ता विजानात्स पितुः पिता सत्‌*”। भाष्यं। याः इदानीं सिय: सतीः ` स्रीत्वं प्राप्ताः आहूर्लौकिकाः ताः उ ता एव मे मद्यं पसः पुरुषानाहुः प्रतिपादयन्ति तत्त्वज्ञाः। कथमन्यस्यान्यभाव उच्यते ? एकस्यैव निरस्तसमस्तोपाधिकस्य आत्मनस्तत्तदेहावस्थानमात्रेण तदव्यपदेशोपपत्तः। श्रूयते हि- ^त्वं खरी त्वं पुमानसि त्वं कुमार उत वा कुमारी" इत्यादि। स्रीत्वं पुंस्त्वं चोभयमपि वस्तुतो नास्तीत्युक्तं भवति। अन्या श्रुतिस्तदभावं बोधयति- “नैव स्री न पुमानेष नैव चायं नपुंसकः। यद्यच्छरीरमादत्ते तेन तेन तथोच्यते"! अमुमर्थमत्यन्तं निगृढं अक्षण्वान्‌ ज्ञानदृष्ट्युपेतः कश्चित्‌ पश्यत्‌ पश्येत्‌ जानाति। तथा अन्धः अतथारूपः स्थूलदृष्टर्न विचेतत्‌। न विचेतति न जानाति। कितु पुत्रः वयसा अल्पोऽपि यः कविः क्रान्तप्जञः ज्ञानी स्यात्‌ स ई इममर्थं आचिकेत जानाति। ` एवमुक्तलक्षणस्य परमात्मनः जातानि स्रीत्वपुरुषत्वादीनि विजानात्‌ ओपाधिकानि विजानीयात्‌। स पितुः स पुत्रः कविः स्वोत्पादकस्यापि ज्ञानरहितस्य पिता सत्‌। पितृवत्पूज्यो भवति।।५५।। अथ सत्यशब्दव्यपदेश्यं पर्रह्माह- तत्सत्यमिति। यत्‌ त्रिकालेषु भूतभविष्यदवर्तमानेषु अनुपहतं अबाधितं अदः अमूर्तं प्राणदिग्व्योममुख्यं। प्राणाः मुख्यप्राणादयः दिशो व्योम मुख्यशब्दात्‌ कालादि तदेव्‌ सत्यं। यद्रा प्रकारान्तरमाहः- अतोऽस्माद्‌ ब्रह्मणः सकाशादन्यत्परमुत्कृष्ठं अधिकं महत्‌ किञ्चिदपि सत्यस्य ९. "यस्मिन्‌ व्यवहरे'। २. ई' नास्ति। ३. भ्रकारान्तरेणाहः। २८१ ९०. १५५ २० ० ३८२ आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो० ५७-५८ यत्किञचिद्धात्यसत्यं व्यवहतिविषये रोप्यस्पग्बुमुख्यं तदे सत्याश्रयेणेत्ययमिह नियमः सावधिर्लोकसिद्धः। तद्रत्सत्यस्य सत्ये जगदखिलमिदं ब्रह्मणि प्राविरासीत्‌ मिथ्याभूत प्रतीत भवति खलु यतस्तच्च सत्य वदन्ति। । ५७।। यत्राकाशावकाशः कलयति च कलामात्रता यत्र कालो यत्रैवाशावसान बृहदिह हि विराट्‌ पूर्वमर्वागिवास्ते। सूत्र यत्राविरासीन्महदपि महतस्तद्धि पूर्णाच्च पूर्णं सम्पूर्णादर्णवादेरपि भवति यथा पृण्मेकार्णवाम्भः।।५८।। नाम नास्ति। यद्यस्ति तर्हि वेदेषु कथं न प्रसिद्धम्‌। अतः ब्रहैव सत्यं सत्यव्यपदेश्यम्‌। अथ सत्यशब्दव्युत्पत्तिपाह-- सच्च त्यच्चेति। सच्चेति यन्मूर्तं पृथिव्यप्तेजोरूपं त्यच्चेति यदमूर्तं वाय्वाकाशौ ताभ्यां उपहितं आश्रितं यत्‌ अवरं शबलं ब्रह्य तस्यापि सत्यं ब्रह ।।५६।। अथ सत्यस्य सत्यमिति दृढीकुर्वन्‌ सदृष्टान्तमाह- यत्किञ्चिदिति। लोके व्यवहारविषये दृश्यजाते यक्विचचिद्रौप्यसर्पाम्बुमुख्यमसत्यं भाति। शुक्तिकायां रजतं, रज्ज्वां सर्पः, मरीचिष्वम्बु एवमेतत््रमुखमसत्यं यद्धासते तत्सत्याश्रयेणैव भासते। शुक्तिकाद्यधिकरणं हि व्यावहारिकसत्यं, तदाश्रयेणैव रौप्यसर्पम्बुमुख्यमसत्यं भाति तद्व्यतिरेकेण प्रतिभासासम्भवात्‌। इह लोके अयं नियमः सावधिर्लोकसिद्धो दृष्टः सत्याश्रयेणैवासत्यं भातीति नियमो लोकसिद्धोऽस्ति। किंभूतो नियमः? सावधि: अवधिना सह वर्तमानः; नेदं रजतमित्यु्तरकाले बाधदर्शनात्‌। एवं यावद्बाधादर्शनं तावदेव रजतादि भासते। अत एवास्यासत्यत्वं। तद्रत्सत्यस्य सत्य ब्रह्मणि इदं अखिलं जगत्‌ प्रातिरासीत्‌ प्रादुर्भूतं, तदपि सावधि प्रातिभासिकमित्यर्थः। प्रकारान्तरेण सत्यं टृदीकरोति-- पिथ्येति। मिथ्याभूतं रजतादि येन प्रतीतं प्रतीतिविषयो भवति। तत्खल्विति निश्चयेन सत्यं वदन्ति। ।५७।। अथ पूर्ण ब्रह्म दर्शयति- यत्राकाशावकाशः इति। अहो इत्याश्चर्ये । बृहन्महदपि स्थूलमपि विरा्‌ पर्व ब्रह्म विराडिति पूर्वमुपलक्षणं यस्य एवंविधं विश्वरूपाख्यं अवागिवास्ते। तत्कि? यत्र -यसििन्नाकाशावकाशः आकाशस्यापि अवस्थानम्‌। तथा यत्र कालः कलामात्रतां लेशमात्रतां कलयति प्राप्नोति। तथा यत्राशावसानं दिक्पर्यवसानं भवति। एवंविधमपि अवगिवास्ति। तथा तत्र सूत्रं आविरासीत्‌। किभूतं > महतोऽपि विराजोऽपि महत्‌ हिरण्यगभख्यमित्यर्थः। एवंविधं यत्‌ हीति निश्चयेन तदेव पूर्णात्‌ पूर्ण ब्रह्म। अत्र दृष्टान्तमाह- यथेति। यथा स्वरूपेणैव पूर्णादर्णवादेः समुद्रादिपदार्थात्‌ एकार्णवाम्भः एकीभूतसप्तसमुद्रोदकं पूर्णातपूर्ण तद्रत्‌ प्रकृतेऽ पीत्यर्थः। अत्र श्रुतिः। "पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णातपूर्णमुदच्यते। पूरणस्य पूर्णमादाय पूण्मिवावशिष्यते'"। भाष्यम्‌। एकं सावधिपूर्णं तदापेक्षिकं यथा नदीहदात्‌ तडागः पूर्णस्तडागात्समुद्रः तथा इदं मूर्त पूर्णम्‌, तदपेक्षया अदः अमूर्तं पूर्णं तस्मादपि पुण्मुदच्यते उत्कर्षं प्राप्नोति। तत्पूर्णस्य पूर्ण पूर्णत्वमादाय अङ्गीकृत्य सम्मेलनेन एकीभावमापाद्यः पूर्णमवावशिष्यते। तदेव पूर्णात्पूर्ण अनतिशयं पूर्णमित्यर्थः२।।५८।। १५ २० १. श्राप्य'। २. अस्य मन्त्रस्य भगवत्पादीयव्याख्या बृहदारण्यके पञ्चमाध्यायादौ दृश्यते--अदः (परोक्षं) ब्रह्म पूर्ण। इदं सोपाधिकं नामरूपस्थं व्यवहारापत्नं तदेव ब्रह्म पूर्ण स्वेन रूपेण न तु सोपाधिकेन रूपेणा तदिदं कार्यात्मकं ब्रह्म पूर्णात्‌ कारणात्णनः उदच्यते उद्विच्यते उद्रच्छति। स्वीयपूर्णत्वं न जहाति। पूर्णस्य कार्यात्मनो ब्रह्मणः पूर्णत्वमादाय आत्मस्वरूपैरसत्वमापाद्य, अविद्याकृतं ओपाधिकमन्यत्वावभासं विद्यया तिरस्कृत्य, पूर्णं एकरसं ब्रह्मैवातिशिष्यते। श्लो० ५९-६१ | | | शतश्लोकी अन्तः सर्वोषधीनां परथगमितरसेर्गन्धवीेर्विपाके - रेकं पाथोदपाथः परिणमति यथा तद्देवान्तरात्मा। नानाभूतस्वभावेर्वहति वसुमती येन विश्च पयोदो वर्षत्युच्चैर्हृताशः पचति दहति वा येन सर्वन्तरोऽसौ। । ५९। । भूतेष्वात्मानमात्मन्यनुगतमखिल भूतजातं प्रपश्येत्‌ प्रायः पाथस्तरङ्गान्वयवदट्‌थ चिरं सर्वमात्मैव पश्येत्‌ एकं ब्रह्माद्वितीयं श्रुतिशिरसि मत नेह नानाऽस्ति किञ्चित्‌ मृत्योराप्नोति मृत्यु स इह जगदिदं यस्तु नानेव पश्येत्‌। । ६ ०।। प्राक्श्चादस्ति कुम्भाद्‌ गगनमिदमिति प्रत्यये सत्यपीदं कुम्भोत्पत्तावुदेति प्रलयमुपगते नश्यतीत्यन्यदेशम्‌। नीते कुम्भेन साकं व्रजति भजति वा तत््माणानुकारौ ` इत्थ मिथ्याप्रतीतिः स्फुरति तनुभृता विश्वतस्तद्रदात्मा। । ६ ९।। अथ सर्वान्तरं ब्रह्माह- अन्तः सर्वौषधीनामिति।' स्पषटर्थमिदं पद्यम्‌। श्रुतिरपि। यः पृथिव्यां तिष्ठन्‌ पृथिव्या अन्तरो यं पृथिवी न वेदेत्यादि।।५९।। अथ ब्रह्मण एकत्वे मूलश्रुतिसहकारिणीमीशावास्योपनिषच्छरति संवादयन्‌ आह- भूतेषु इति। भूतेषु बहुषु आत्मानं एकं पश्येत्‌। तथा एकसित्रात्मनि अखिलं समग्रं भूतजातं प्रायः बाहुल्येन चिरकालं प्रपश्येत्‌? किमिव? पाथस्तरद्ान्वयवत्‌ पाथश्च तरङ्गाश्च तेषां अन्वयः सम्बन्धस्तद्रत्‌। अथेकसििन्नुदके सहसखरशस्तरद्वाः दृश्यन्ते तथा सर्वेषु तरङ्गेषु एकं जलमेव दृश्यते! नान्यत्‌ किञ्चित्‌ पदार्थान्तरमनुभूयत इत्यर्थः। एवमेतैरुक्तप्रकारैः एकपद्वितीयं ब्रह्मैव श्रुतिभिरभिहितं निरूपितम्‌। परन्तु इह किञ्चित्नाना न विद्यते, वस्तुतस्तु नाना न भवति। परन्तु यः नानेव पश्येत्‌। स मृत्योर्देहादावहद्भाराभिनिवेशात्‌ पुनर्मृत्युमेवाप्नोति। श्रुतिरपि-- “यस्तु सर्वाणि ` भूतोन्यात्मन्येवानुपश्यति। सर्वभूतेषु चात्मानं ततो न विचिकत्सति"। न विचिकित्सति उत्तमाधमभावेन तारतम्यं न करोति। तथा “मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति" ।६०।। अथोक्तं प्रमेयं दृष्टान्तेन दृढीकुर्वत्राह- प्रा्यश्चादिति। इदं गगनमाकाशः कुम्भात्सकाशात्‌ प्रापश्चादस्तीति प्रत्यये सत्यपि तनुभृतामित्थमितिप्रकेर्मिथ्याप्रतीतिः स्फुरति। अथ तदेवाह । इदं घरावच्छित्नं गगनं घटोत्पततौ सत्याम्‌ उदेति उत्पद्यते। तथैव घटे प्रलयं नाशमुपगते घटाकाशो नश्यति। तथा कुम्भे अन्यदेशं प्रदेशान्तरं १. यथा शुद्धं जलं मेधेन वृष्टं तत्तदुपाधिभेदात्‌ नानारसं भवति एवमन्तरात्मा तत्तदन्तःकरणाद्युपाधिभेदात्‌ भेदं ्राप्नति। अयं भेदः कृतकः न तु सत्यः २. आत्मन्मरेव कल्पितं आत्मनि अधिष्ठितं पश्येत्‌ सन्‌ घटः सन्‌ पट इति सर्वत्रात्मतादात्स्येन पदार्थोपलब्धेः। २. यथा| ३२८२ ५ १५ ३८४ आनन्दभिरिरीकोपेता [ श्लो०६२-६४ "यावत्पिण्डो गुडस्य स्फुरति मधुरिमेवास्ति सर्वोऽपि तावान्‌ यावान्कर्पूरपिण्डः परिणमति सदामोद एवात्र तावान्‌) विश्वं यावद्धिभाति दुमनगनगरारामचैत्याभिरामं तावच्चैतन्यमेकं प्रविकसति यतोऽन्ते तदात्मावशेषम्‌। । ६ २।। वाद्यात्रादानुभूतिर्यदपि तदपि सा नूनमाधातगम्या वाद्याघातध्वनीनां न परथगनुभवः किन्तु तत्साहचर्यात्‌। मायोपादानमेतत्सहचरितमिव ब्रह्मणाऽऽ भाति तद्रत्‌ तस्मिन्य्त्यक्स्रतीते न किमपि विषयीभरावमाप्नोति यस्मात्‌। । ६३।। दृष्टः साक्षादिदानीमिह खलु जगतामीश्वरः संविदात्मा ` विज्ञातः स्थाणुरेको गगनवदभितः सर्वभूतान्तरात्मा। दृष्ट ब्रह्मातिरिक्तं सकलमिदमसद्रूपमाभासमात्र शुद्धं ब्रह्माहमस्मीत्यविरतमधुनाऽत्रैव तिष्ठेदनीहः। । ६ ४।। नीते सति गगनमपि कुम्भेन साकं व्रजति तत््ममाणानुकारौ भजति लघीयसि महति च घटे तत््माणं भवति तथा दीर्घे निम्ने वक्रे वा घटे तत्तदाकारं भजति। तद्वद्रिश्रतश्चराचरात्‌ प्राक्‌ पश्चादात्मा वर्तते इति ज्ञात्वापि पूर्ववत्तत्रावस्थाकल्पनं भ्रान्तमेवेत्यर्थः।।६१।। अथ प्रकारान्तरेण ब्रह्मणः सर्वात्मकत्वमाह- यावदिति। स्पष्टार्थम्‌| ।६२।। अथ पुनरपि ब्रह्मणः सर्वात्मकत्वमाह- वाद्यादिति। यद्यपि वाद्यात्सकाशात्‌ नादानुभूतिर्भवति तदपि तथापि सा नादानुभूतिः आधघातगम्या आघातव्यतिरेकेण नोत्पद्यते। आघात इत्युपलक्षणम्‌। क्वचिदाघातेन क्वचिद्रादनेन क्वचिद्‌ वायोरास्यपूरणेन नादानुभूतिर्भवति। कितु साहच्यदिकसमयावच्छदेन भवतीति प्रत्यक्षसिद्धम्‌। तद्रदेतन्मायोपादानं विश्वं ब्रह्मणा साकं सहचरितमेवाभाति यस्मात्कारणात्तसिन्‌ ब्रह्मणि प्रत्यक्‌ विपरीतरीत्या प्रतीतेः अनुभूते सति किमपि प्रातिभासिकं विषयभावं न प्राप्नोति। अत्र श्रुतिः- “यथा दुन्दुभैर्हन्यमानस्य न बाह्यान्‌ शब्दान्‌ ग्रहणाय दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा शब्दो गृहीतः'*। भाष्यम्‌। यथा हन्यमानस्य दुन्दु पृथक्‌ स्थितान्‌ शब्दान्‌ ग्रहणाय ग्रहीतुं न शक्रुयात्‌। कितु दुन्दुभर््रहणेन ज्ञानेन सह ` दुन्दुभ्याघातस्य साहचर्येण शब्दो गृहीतः।।६३।। अथ निरूपितप्रमेयस्य पर्यवसितमर्थमाह- दृष्टः* इति। एतत्पद्यं स्पष्टार्थमिति न व्याख्यातम्‌।। ६४।। | ।विज्ञानमयकोशप्रकरणं समाप्तम्‌।। १. “यावान्‌ पिण्डो'। २. गुडपिण्डः मधुररसमयः कर्पुरपिण्डः आमोदभरितः तन्मयः। गुडदृष्टान्तः आत्मनः आनन्दरूपत्वे बोध्यः कर्पुरदृष्टान्तः यथा तत्परिणामो धूमः सुगन्धमयः तथा ब्रह्मकार्य जगत्‌ ब्रह्मैव--सन्‌ घर इत्येव प्रतीतेः चैतन्यमेव द्रुमनगराद्याकारेण भासत इत्यर्थः। अन्ते च सर्वबाधनिश्चये आत्मा परिशिष्यते। बाधस्य आत्मावशेषत्वात्‌। | ३. दारुविकारे दन्तिनि दारुरूपेण गृहीते दन्निबुद्धिरेव न भवति यथा तथा ब्रह्मरूपेण प्रपञ्चग्रहे प्रपञ्चटृष्टिः लीयते। ४. सर्वप्रपञ्चाधिष्ठानब्रह्मरूपेण जगति विज्ञाते प्रपञ्चभ्रमो नश्यतीत्यर्थः। द्रष्टा च ब्रह्मरूपेणैव तिष्ठतीत्यर्थः । ९० १५५ २० श्लो° ६५ ] शतश्लोकी इन्देद्धाण्योः प्रकामं सुरतसुखजुषोः स्याद्रतान्तः सुषुपि- स्तस्यामानन्दसानद्रं पदमतिगहनं यत्‌ स आनन्दकोशः। तस्मिन्नो वेद किञ्चित्निरतिश्यसुखाभ्यन्तरे लीयमानो टुः खी स्याद्‌ बोधितः सन्निति कुशलमतिर्बोधयेत्नैव सुप्तम्‌। । ६५।। अथानन्दमयकोण्ो व्याख्यायते। तत्रनन्दस्वरूपस्य ब्र्मणोऽभिव्यक्तिः सुषुप्तौ भवति इति सुषुप्तिस्वरूपमाह- इ्दरन्राण्योरिति। टन्द्रधे्द्राणी च तयोः प्रकामं स्वेच्छया सुरतसुखमभिलषतोः यो रतान्तः सुरतसमाप्तिः सा सुषुप्तिः। यथा लोके शुक्रक्लावोपलक्षिते सुरतान्ते सुखाविर्भावो भवति तथेवेनद्नद्राण्योः सुषुप्तौ सुखाविभावो भवति। तत्रनद्रो नाम दक्षिणेऽक्षन्पुरुषः। | तथा वामनेत्रस्थं अर्थप्रकाशकं ज्योतिः सेन्द्राणी, तयोजग्रित्यां भ्रूमध्येऽ वस्थानं, स्वापकाले तु तस्मादवरुद्य ह्याकाशे पुरीतति स्थाने तिष्ठतः। तयोः सुरतप्रसङ्गः स्वप्नावस्था, सुरतान्तः सुषुप्तिः, तस्यां यदानन्दसान्द्रं पदं स्थानं स एवानन्दकोशः। तसिमिन्सुषुप्त्युपलक्षित आनन्दकोशे जीवः किञ्चिन्न वेद न जानाति। कुत इत्याशङ्क्याह- निरतिशयसुखाभ्यन्तरे लीयमानः, न विद्यते अतिशयो यस्मात्‌ तत्‌ निरतिशयं सुखं परमानन्दस्तत्र लीयमानो लुप्ताहङ्कारत्वात्‌। अथ तस्य सुखस्य निरतिशयत्वं प्रकटयत्राह-- दुःखी स्यादिति। यतो बोधितः बलात्करेण जाग्रदशां प्रापितः सन्‌ दुःखी भवति दुःखं प्राप्नोति। भोजनादिविषयसुखभोगार्थमपि बोधितो दुःखं प्रापनोति। तस्पाद्विषयसुखापक्षया आत्मसुखमेव निरतिशयमित्यर्थः। यस्मादेवं तस्मात्कारणात्‌ कुशलमतिर्ञता पुरुषः सुप्तं सुषुप्त्यवस्थं पुरषं नैव बोधयेत्‌। निद्राभङ्गं न कुर्यात्‌। श्रत्युक्तप्रत्यवायश्रवणात्‌। एवमिनद्द्राणीसुरतविषये जगस्मिथ्यात्वप्रकरणे बहयः श्ञातपथ्यः श्रुतयः 'सभाष्याः सम्यगुदाहताः सन्ति। अथ स्वप्नसुषुप्तिविषयःश्रुतिः। “अथ हेतत्पुरुषः स्वपिति नाम गृहीत एव प्राणो भवति गृहीता वाक्‌ गृहीतं चकषुर्गूहीतं श्रोत्रं गृहीतं मनः स यत्रेतत्‌ स्वप्न्यया चरति ते हास्य लोकास्तदतेव महाराजो भवत्युतेव महाब्राह्मण उतेवोच्चावचं निगच्छति स यथा महाराजो जानपदान्‌ गृहीत्वा स्वे जनपदे यथाकामं परिवर्तँतैवमेव एतत्प्राणान्‌ गृहीत्वा स्वे शरीरे यथाकामं परिवर्तते'"। भाष्यम्‌। अथ हेति- यदा एतदयं पुरुषः स्वपिति निद्रां करोति तदा प्राणः क्षुत्पिपासाप्रवर्तकः गृहीत आकर्षित एव भवति। वाक्‌ चक्षुः श्रोत्रमपि गृहीतं भवति स्वस्वविषयग्रहणाशक्तत्वात्‌। तथा सड्त्पविकलत्पात्मकं मनोऽपि गहीतं भवति अथत्यनन्तरं एतदयं जीवः स्वप्यया स्वप्नावस्थाया चरति ह इति निश्चयेन अस्य ते लोकाः क्रीडास्थानानि तदुतेव स तत्क्षण एव महाराजो भवति तथा तदुतेव तत्क्षणादेव महाब्राह्यणः श्रोत्रियो भवति उतेवोच्चावचं रत्कृष्टाशपकृष्टादियोनि गच्छति। अत्र दृष्टान्तमाह- यथा महाराजः जानपदान्‌ स्वप्रजाः गृहीत्वा आक्रम्य स्वे जनपदे भप्राज्यसाप्राज्ये यथाकामं यथेच्छं परिवर्तते व्यापारं करोति एवमेव एष जीवः प्राणान्‌ गृहीत्वा स्वे शरीरे यथाकामं परिवर्तते। तथा “अथ यदा सुषुप्तो भवति यदा न कस्यचन वेद हिता नाम नाडयो द्वासप्ततिः सहस्राणि हदयात्पुरीततमभिप्रतिष्ठन्ते ताभिः प्रत्यवसृप्य पुरीतति शेते स यथा कुमारो वा महात्राह्यणो वाऽतिष्नीमानन्दस्य गत्वा शयीतैवमेवेष एतच्छेते" । भाष्यम्‌। अथ स्वप्नावस्थातिक्रमानन्तरं यदा सुषुप्त्यवस्था प्राप्तो भवति। अथ तदुपलक्षणमाह-- यदेति। यदा न कस्यचन वेद कस्यापि किञ्चिदपि १. संभाष्या नाम'। २. विषयिणी! २. “उच्चापकृष्टयोनि!। ४. प्राप्त" | २३२८५ ९ 0 ९५५ ९५ ` २५ २० ३८६ आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो० ६६ सर्वे नन्दन्ति जीवा अधिगतयशसा गृहणता चक्षुरादीन्‌ अन्तः सर्वोपकर्त्रा बहिरपि च सुषुप्तौ यथा तुल्यसस्थाः। एतेषां किल्विषस्पृग्जठरभृतिकृते यो बहिर्वृत्तिरास्ते त्वक्चश्ुःश्रोत्रनासारसनवश्ञमितो याति शोकं च मोहम्‌।। ६६।। न जानाति, तदा हिताः सुखकारिण्यो द्वासप्ततिः सहस्राणि नाडयः हदयात्सकाशात्‌ अभि समन्ततः पुरी ततमेकान्तस्थलं तस्मादभितः प्रतिष्ठन्ते आवृत्य स्थिताः भवन्ति। ताभिर्नाडीभिः प्रत्यवसृप्य आवरणं विधाय पुरीतति एकान्तस्थले शेते निश्चष्टतया तिति। अत्र दृष्टान्तमाह- स यथेति। यथा कुमारो बालः, महात्राह्यणः श्रोत्रियो वा अतिष्नीं स्थूलसूक्ष्मप्रपञ्यनाशकर््री आनन्दस्य पदवीं गत्वा शयीत एवम्‌। अनेन सर्वेषां जीवानां सुषुप्तिसुखे तारतम्यं नास्तीति सूचितम्‌। एवमेवोक्तप्रकारेण पुरीतति शेते।।६५।। अथासिित्रर्थे ऋक्शाखीयां श्रुति संवादयन्नाह- सर्वे नन्दन्तीति। अधिगतेन प्राप्तेन यशसा ब्रह्मणा कृत्वा सर्वे जीवा नन्दन्ति परमसुखं प्राप्नुवन्ति। आत्मसाक्षात्कार वर्णाश्रमादयः प्रयोजका न भवन्ति। किंभूतेन ब्रह्मणा? चक्षुरादीनन्तरगुरणता आक्रमता। पुनः किभूतेन? बहिरपि च सर्वोपकर्त्रा इद्धियद्रारा विषयभोगदानेनारादुपकारकेण। किंभूता जीवाः ? तुल्यसंस्था आत्यप्राप्तौ तुल्या संस्था संस्थानं येषां ते। जातिप्रयुक्ततारतम्यवजिता इत्यर्थः। अत्र दृष्टान्तमाह- सुषुप्ताविति। सुषुप्तौ यथाऽऽत्माकारान्तःकरणवृत्तौ" सत्यां सकलजीवानां सुखतारतम्यं नास्ति तद्रदात्मप्रतीतावपि। अथैतेषां जीवानां मध्ये य: जठरभृत्िकृते अन्नादिविषयभोगार्थ बहिर्वृ्तिरस्ते स किल्निषस्पृक्‌ किल्विषं दुःखं स्पृशति स तथा। अथैतदेव प्रकट यत्नाह- त्वगित्यादि। त्वक्वक्षुःश्रोत्रनासारसनवशमितः इद्धियाधीनत्वं प्राप्तः सन्‌ ओकं मोहं च याति, विषयाप्राप्तौ शोकं, प्राप्तौ च मोहमित्यर्थः। श्रुतिः। “सवे नन्दन्ति यशसा गतेन सभासाहेन सख्या सखायः। किल्विषस्पृत्‌, पितुषणिर्षामरं हितो भवति वाजिनाय ।। (ऋ. १०-७१-१०) अत्र प्रथममाचार्याभिमतमध्यात्परीत्या रावणभाष्यम्‌। “न तस्य प्रतिमाऽस्ति तस्य नाम महद्यश” इति श्रुतेः यशसा परमात्मना आगतेन प्राप्तेन सर्वे जीवा नन्दन्ति परमानन्दं प्रापनुवन्ति। यथा नृपशुपक्िप्रभृतयः सर्वे जीवाः सुषुप्तिसमये परमसुखिनो भवन्ति, तद्रदात्मप्राप्तावित्यर्थः। किम्भूतेन यशसा? सभासाहेन। सभांस्तेजोरूपान्‌ अर्थप्रकाशकान्‌ चक्षुरादीन्‌ सहते आक्रमते. स तथा। "गृहीता वाग्‌ गृहीतं चक्षु"रिति श्रुतेः। पुनः कथंभूतेन ? सख्या उपकारकेणापिं विषयभोगनिमित्तत्वेनेत्यर्थः। किंभूता जीवाः? सखायः समानज्ञानाः सदृशसुखानुभवाः। अथेषां जीवानां मध्ये यः पितुषणिः पितुः इत्यन्ननाम पितुं सुनोति स पितुषणिः केवलमुदरम्भरः स किल्विषस्पृत्‌ दुःखभागी भवति। हि यस्मात्‌ कारणात्‌ अरमत्यर्थं वाजिनाय इद्धियवीर्याय हितः तृप्तो" भवति। अथे तर] तदुक्त भवति। सुखशब्दव्यपदेश्यं आत्मसुखमेव। इद्ियसुखं तु दुःखपक्षान्तर्भूतमित्यर्थः। | अथ अधिदैवरीत्या सायणभाष्यकारः। सर्वे नन्दन्ति इति. सखायः समानख्यानाः समानज्ञानाः सर्वे मनुष्याः सभ्याः सभासाहेन सभाम्‌ सोदुं शक्रुवता सख्या ऋत्विजा सखिभूतेनः यज्ञं प्रत्यागतेन यशसा यशस्विना सोमेन हेतुना नन्दन्ति हृष्टा भवन्ति। स हि स एव सोमः एषां जनानां किल्विषस्पृत्‌ यः स्वस्मात्‌ अन्यः पुरुषः श्रे्ठतामश्नुते स किल्विषं भवति बाध्यत्वेन, यथा पापं सदाचारेर्बाधितव्यं भवति। तद्रत्‌ पापरूपस्य शत्रर्बाधकः। यद्रा यज्ञे साध्वनुप्रवचनाकरणेन यत्किञ्चित्‌ किल्विषमेषां जायते तत्‌ यो बाधते स॒ १. अविद्यावृत्तौ इत्यर्थः सुषुप्तौ अन्तःकरणलयश्रवणात्‌। २ स्पृक्‌' 1 २. 'पितुः'। ४. "तत्परा भवति'। ५. इति! नास्ति। ६. प्रतिभूतेन। 4 0 ९५५ २० २० श्लो० ६७-६८ ] शतश्लोकी जाग्रत्यामन्तरात्मा विषयसुखकृतेऽनेकयलाव्विधास्यन्‌ श्राम्यत्सवेद्धियोघोऽधिगतमपि सुखं विस्मरन्‌ याति गिद्राम्‌। विश्रामाय स्वरूपे त्वतितरसुलभं तेन चातीद्धियं हि सौख्यं सर्वोत्तम स्यात्परिणतिविरसादिद्ियोत्थात्‌ सुखाच्च। । ६७।। पक्षावभ्यस्य पश्षी जनयति मरुतं तेन यात्युच्चदेशं लब्ध्वा वायु महान्त श्रममपनयति स्वीयपक्षौ प्रसार्य। किल्विषस्पृत्‌ तथा त्वं पितुषणिः पितुरित्यत्ननाम दक्षिणा वा त॒प्रनेन सोमेन सुनोति यजमानः। किञ्च हितः पत्रेषु निहितः सोमः वाजिनाय इद्धियवीर्याय तत्कर्तुं अरमलं पर्याप्तः समर्थो भवति।।६६।। अथ परमानन्दपेक्षया कषुद्रानन्दानामतितुच्छत्वमस्तीति अनुभवैकसिद्धत्वेन निरूपयति- जाग्रत्यामिति। ` जाग्रत्यां जाग्रदवस्थायां अन्तरात्मा जीवः विषयसुखनिमित्तं अनेकयत्नान्‌ विधास्यन्‌ वर्तते। तत्र विद्रान्‌ देशे पर्यटनात्‌ दुःशीलप्रभुणा" भर्त्सनात्‌, शूरस्तु संग्रामादिषु प्राणसमर्पणात्‌.चोरस्तु देहहिंसापर्यवसत्रकर्मकरणात्‌, तथैव गारुडादिविद्योपजीविनः एवं सर्वोऽपि जनः स्वस्वोद्यमानतिक्रमेण विषयसुखाय यतते। तत्र तत्र, श्राम्यत्सर्वेद्धियोघः शिथिलीभूतकस्चरणवाग्व्यापारः पुमान्‌ विधिवशात्राप्तमपि विषयं विस्मरन्‌ विश्रामाय हद्याकाशावस्थिते स्वात्परूपे क्षणं निद्रां याति। अप्राप्ते विषये समुद्रिग्नस्य विश्रान्त्यै निद्रैव शरणमित्यर्थः। तेन कारणेन इद्धियोत्थात्‌ सुखादतीद्धियसुखं सर्वोत्तमम्‌ सवपिक्षया श्रे्ठम्‌। तथा अतितरसुलभं विषयसुख- प्रयासपक्षयाऽल्पप्रयाससाध्यमित्यर्थः। तथा अतिप्रयाससाध्यं किमपि विषयसुखं क्षणभङ्गरमन्ते च विरसमित्याह। ` किंभूतादिद्दियसुखात्‌? परिणतिविरसात्‌ परिणामे दुःखप्रदात्‌।।६७।। अथात्र श्र्यक्तं दृष्टान्तमुपन्यस्यन्‌ उक्तार्थमेव दृढीकुर्वत्राह-- पक्षावभ्यस्येति। पक्षी पक्षावभ्यस्य व्यापारयित्वा मरुतं वायुमुत्पादयति। तेन वायुनोच्चदेशं याति। तत्रोच्चैस्तरामाकाशदेशे महान्तं वायुं लब्ध्वा पक्षौ प्रसार्य प्राक्तनं श्रममपनयति त्यजति। एवं प्रकृते दु-संकल्पैस्तद्विपरीतेर्विकल्पैश्च विषयं अनु लक्षीकृत्य एतच्ित्तं कदर्थीकृतं ततः खित्रं सत्‌ हस्तपादान्‌ प्रसार्य विश्रामहेतोश्चिरं स्वपिति। अत्र श्रुतिः। “^तद्यथास्ित्नाकाशे श्येनो वा सुपर्णो वा विपरिपत्य श्रान्तः संहत्य पक्षौ संल्लयायैव ध्रियत एवमेवायं पुरुषः एतस्मा अन्ताय धावति यत्र सुप्तो न कञ्चन कामं कामयते न कञ्चन स्वप्नं पश्यति" । भाष्यम्‌। यथा यद्रदसिमन्‌ दृक्प्रसारोपलक्षिते आकाशो श्येनः पक्षिकुलहन्ता पतत्रिविशषः, सुपर्णो गृधरादिः विपरिपत्य उच्चैरुत्पत्यः ततर श्रान्तः सन्‌ पक्षौ संहत्य प्रसार्य संलयाय विश्रान्तये ध्रियते प्रयत्नं करोति, एवमेवायं पुरुषः एतस्माज्जाग्रत्रयासात्‌ अन्ताय उपरमाय धावति तूर्णं स्वमूलमाश्रयते। तत्र सुषुप्तः सन्‌ जाग्रदशायामिव न कञ्चन कामं विषयोदेशेनेच्छां करोति। न वा स्वप्नं पश्यति। अथ हस्तपादान्‌ प्रसार्येत्यत्र तथा बोधितः सन्‌ दुःखी स्यादित्यत्र च श्रुतिः- “तं नायतम्बोधयेदित्याहु'"रिति। भाष्यम्‌। तस्मात्कारणादायतं विस्तारितहस्तपादाद्यं प्रसुप्तं न बोधयेत्‌। जागरं न प्रापयेत्‌ इति श्रुतयः आहुः। तथाचोक्तमग्निरहस्ये दशमकाण्डे-- “तस्मादु ह स्वपन्तं पुरुषं धुरेव * १. श्रभुसमर्जनात्‌"। २. “उत्प्ुत्य'। ३. श्रूयत इत्याहुः'। ३८ ७ श 0 9५ २५ ३८८ आनन्दगिरिरीकोपेता [श्लो ६८.७० दुः सङ्कल्पैर्विकल्यैर्विषयमनु कदर्थीकृतं चित्तमेतत्‌ खिन्न विश्रामहेतोः स्वपिति चिरमहो हस्तपादान्‌ प्रसार्य। । ६८।। आश्लिष्यात्मानमात्मा न किमपि सहसेवान्तरं वेद बाह्य यद्वत्कामी विदेशात्सदनमुपगतो गाढमाश्लिष्य कान्ताम्‌। यात्यस्त तत्र लोकव्यवहतिरखिला पुण्यपापानुबन्धः शोको मोहो भव वा समविषममिदं न स्मरत्येव किञ्चित्‌। । ६९।। अल्पानल्पप्रपञ्चप्रलय उपरतिश्चेद्धियाणां सुखापति- जीवन्मुक्तौ सुषुप्तौ त्रितयमपि समं किन्तु तत्रास्ति भेदः। सहसा न बोधयेत्रैते देवते मिथुनीभवन्त्यौ हिनसानी'"ति। भाष्यम्‌। तस्मात्कारणात्‌ उ ह नियमेन स्वपन्तं पुरुषं धुरेव सहसा न बोधयेत्‌। यत एते देवते इन्द्रनद्राण्यौ मिथुनीभवन्त्यौ सुरतसुखासक्तौ न हिनसानीति न हन्मीति मत्वा न बोधयेदित्यर्थः। अनया निद्राभङ्गकरतुः प्रत्यवायोऽपि दर्शितः।।६८।। अथ सुषुप्तिपरिणामावस्थामाह- आश्लिष्येति। आत्मा जीवः आत्मानं परमात्मानं सहसा अकस्मादाश्लिष्य आलिङ्ग्य एकीभूय किमप्यान्तरं सूक्षमदेहानुभूतं स्वप्नं, बाह्यं स्थूलदेहानुभूतं न वेद न जानाति। सर्ववृ्तीनां लीनत्वात्‌। अथात्र दृष्टान्तमाह-यद्रदिति। यद्रद्विदेशात्सदनं स्वगृहमुपगतः कामी चिरकालं प्रोषितत्वात्‌ कामातुरः कान्तां कमनीयां सखियं गाढमत्यौत्कण्द्येनार्लिष्यालिङ्ग्य बाह्मान्तरं वा किमपि विषयान्तरं न वेद तद्रदित्यर्थः। अत्र श्रुतिः। “^ तद्रा अस्यैतदात्मकामपाप्तकाममकामं रूपं। तद्यथा प्रियया सिया सम्परिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेद नान्तरम्‌ एवमेवायं शारीर आत्मा प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेद नान्तरम्‌ः'। भाष्यम्‌। ूर्वश्रतौ योऽस्य परमो लोको यत्र सुप्तो न कञ्चन कामं कामयते इत्याद्युक्तं तद्‌ वा अस्य सुषुप्तावस्थां प्राप्तस्य पुरुषस्य रूपं प्रथमत आत्मकामं आत्मसुखान्यसुखनिरपेक्षम्‌, आप्तकामं सुखप्राप्तौ अवाप्तसकलकामं ततः अकाममस्तमितकामं भवति। एवं शारीरः शरीरावच्छित्रः परमात्मा प्राज्ञेन जीवात्मना परिष्वक्तः आश्लिष्टः सन्‌ न वेद किञ्चनान्तरं बाह्यं वा। अत्र दृष्टान्तमाह-तद्यथेति। प्रियया प्रेमास्पदीभूतया खिया परिष्वक्तः पुमान्‌ इति स्पष्टम्‌।।६९।। इदानीं मुक्तिसुषुप्त्योर्लक्षणसाम्येऽपि वैलक्षण्यं दर्शयति-अल्पानल्पेति। जीवन्मुक्तो सुषुप्तौ च एतत्‌ त्रितयं समं तुल्यम्‌। तकि त्रितयं ? अल्पानल्पप्रपञ्प्रलयः सूक्ष्मासृक््मयोः प्रपञ्चयोः प्रलयः प्रकृष्टमात्यन्तिको लयः। तथेद्धियाणामुपरतिः परमो विलयः “गृहीत एव प्राणो गृहीता वागि" त्यादिपूर्वमेवोक्तम्‌। तथा सुखाप्तिः निरतिशयसुखप्राप्तिः। एवं चेत्तर्हि सुषुप्तिरेव मुक्तिरास्तां नाम। कथं पुनर्मुक्तिसाधनार्थं प्रयास इत्याशङ्क्याह-किल्तविति। किन्तु तत्र सुषुप्तिमुक्त्योर्मध्ये भेदोऽस्ति। तमेवाह- प्रसुप्तः सुषुप्तं प्राप्तः पुरुषः प्राक्‌संस्कारात्पुनरपि परावृत्ति एति। तथा यः प्रबुद्धः प्रबोधं ज्ञानं प्राप्तः निरन्तरं मुक्तः स नश्यत्संस्कारजातः सन्‌ पुनर्नावर्तते आवृत्ति न प्राप्नोति। अयमर्थः। यद्यपि सुषुप्तौ सर्वप्रलयो भवति तथापि तस्याः श 0 ९५५ २०५ ५) श्लो° ७०-७२ ] शतश्लोकी प्राक्सस्कारात्प्सुप्तः पुनरपि च परावृत्तिमेति प्रबुद्धो नश्यत्सस्कारजातो न स किल पुनरावर्तते यश्च मुक्तः ।।७०।। आनन्दान्‌ यश्च सवनिनुभवति नृपः सर्वसम्पत्समृद्धः तस्यानन्दः स एकः स खलु शतगुणः सम्प्रदिष्टःपितृणाम्‌। आदेववब्रह्मलोक शतशतगुणितास्ते यदन्तर्गताः स्युः ब्रह्मानन्दः सं एकोऽ स्त्यथ विषयसुखान्यस्य मात्रा भवन्ति ।७१।। यत्रानन्दाश्च मोदाः प्रमुद इति मुदश्चासते सर्वं एते यत्राप्ताः सर्वकामाः स्युरखिलविरमात्केवलीभाव आस्ते! दनन्दिनत्वादाकस्मिकत्ाच्च प्रार्‌ पूरव जाग्रति तदुत्न्ः संस्कारः बीजरूपेण तिष्ठनति। तैरत्मा जीवः ` आश्लिष्टः पुनरावर्तति। मुक्तौ तु शनेर्ञानयोगात्सर्वसंस्कारनाशो भवति, तेन न स पुनरावर्तते; 1७०।। अथ सकलविषयसुखापेक्षया आत्मसुखस्य निरतिशयत्वं युक्त्या निरूपयति-- आनन्दानिति। यः सर्वसम्पत्समृद्धो नृपः सर्वानन्दाननुभवति। दिद्राणामेकैकविषयप्राप्तौ एक एवानन्द भवति, मनागधिकानामानन्दद्रयं; एवमुत्तरोत्तरं यस्य यावतां विषयाणां प्राप्िस्तावन्तस्तस्यानन्दा भवन्ति। एवं सर्वविषयप्रापति्नृपस्यास्ति। अतस्तस्य सर्वानन्दभोगः। तथा च सर्वविषयानन्दा यत्र एकीभवन्ति स एको राज्ञ आनन्दः। स खल्विति निर्धारणे। शतगुणः सन्‌ पिंतृणामानन्दः। स एवमुत्तरोत्तरं देवलोकमारभ्य ब्रह्मलोकपर्यन्तं ये शतगुणिताः आनन्दा भवन्ति ते सर्वेऽपि यदन्तर्गताः अन्तर्भूताः स्युः सं एको ब्रह्मानन्दोऽस्ति। अथास्य ब्रह्मानन्दस्य विषयसुखानि पूर्वोक्तानि कुद्रा मात्राः अंशा भवन्ति। पतथाऽऽत्मैवोपाधिवशेन पृथक्‌ षुद्रत्वेन भासते। तथैव परमानन्दोऽपि विषयसुखाकरेणेत्यर्थः। अत्र श्रुतिः- “स यो मनुष्याणां राद्धः समृद्धो भवति अन्येषामधिपतिः सर्वर्मानुष्यकेः कामैः सम्पन्नतमः स मनुष्याणां परम आनन्दः अथ ये शतं मनुष्याणामानन्दाः स एकः पितृणां जितलोकानामानन्द'* इत्यादि। तथा- अथैष ब्रह्म लोकस्सग्राडिति हैनमुवाचैषास्य परमा सम्पदेषोऽस्य परमो लोकः एषोऽस्य परम आनन्दः अथेतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति” भाष्यम्‌। यो मनुष्याणां मध्ये राद्धः सिद्धः स्समृद्धः प्रप्तसर्वविषयो भवति। अन्येषां मनुष्याणां अधिपतिर्नियन्ता सर्वैरमानुष्यकर्मनुष्यप्रसिद्धः कामैः प्रार्थनीयपदार्थैः सम्पन्नतमः तस्य आनन्दः मनुष्याणां परमानन्दः। अथ ये शतं मनुष्याणामानन्दाः स एकः त : जितः सर्वो लोको यैस्ते जितलोकास्तेषां पितृणामित्यर्थः। एवमुत्तरोत्तरं कर्मदेवाद्यानन्दाः स्युः। अथैष ब्रह्मलोक” इति ह इति निश्चित्य एनं जनकं प्रति याज्ञवल्क्य इत्युवाच। इतीति किम्‌? भो सप्राद्‌ ` जनक, एष एव उक्तप्रकार आनन्दः ब्रह्मलोकः ब्रह्मैव लोकः प्राप्यस्थानं यस्मिन्‌ स ब्रह्मलोकः। अथास्य ४ : पुरुषस्य एषा परमा उत्कृष्टा निरतिशया सम्पत्‌ परमेश्र्यम्‌। तथास्य एष परमो लोकः पूर्ोक्तः। तथा ऽस्य परम आनन्दः। अथैतस्यैवेति। अन्यानि व तानि जीवजातानि एतस्य निरूपितस्य परमानन्दस्य मात्रामेकदेशमुपजीवन्ति। ये भूतानां क्षु परमानन्दस्यैवां शाः, परमानन्दे षुद्रानन्दानामन्तर्भूतत्वात्‌।।७१।। | अथास्ित्र्थे ऋक्शाखीयां श्रुति संवादयत्राह-- यत्रानन्दा इति। यत्र यस्मिन्‌ परमानन्दे सर्वे आनन्दाः मनुष्यानन्दाः तथा पितृणां "प्रमुदः, आजानदेवानां एवमुत्तरोत्तरं सर्वेऽपि आसते वर्तन्ते। तथा यत्र यस्मिन्‌ परमानन्दे सरवे कामाः सत्यलोकादिप्रापतिरूपा आप्ताः प्राप्ताः स्युः। तथा यत्र अखिलविरमात्‌ स्थूलसृकषमप्रपञ्चविलयात्‌ १. 'यथा'। २. साप्राज्यसमृद्धः' । ३. अर्वाक्‌" ४. (लोक प्रापत्यवसानं यस्मिन्‌ स ब्रह्म। ५. मोदाः, अग्रे आजानदेवानां प्रमुदः। ३८ ९ १ 0 ९५५ २० ३० ३९० | आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो° ७२-७४ मां तत्रानन्दसान्दरे कृधि चिरममृतं सोम पीयूषपूर्णा धारामिन्द्राय देहीत्यपि निगमगिरो भ्रूयुगान्तर्गताय।।७२।। आत्माऽ कम्पः सुखात्मा स्फुरति तदपरा त्वन्यथेव स्फुरन्ती स्थेर्य वा चञ्चलत्वं मनसि परिणति याति तत्रत्यमस्मिन्‌। चाञ्चल्यं दुः खहेतुर्मनस इदमहो यावदिष्टार्थलब्धिः तस्या यावस्स्थिरत्व मनसि विषयजं स्यात्सुखं तावदेव ।।७३।। यद्रत्सौख्यं रतान्ते निमिषमिह मनस्येकताने रसे स्यात्‌ स्थेर्य यावत्सुषुप्तौ सुखमनतिशयं तावदेवाथ मुक्तौ ! नित्यानन्दः प्रशान्ते हदि तदिह सुखस्थेर्ययोः साहचर्य नित्यानन्दस्य मात्रा विषयसुखमिदं युज्यते तेन वक्तुम्‌।।७४।। केवलीभाव आस्ते। भो सोम षोडशकलरूपहिरण्यगर्भ!* मां जीवदशापत्नं तत्र सान्द्रानन्दे चिरं अमृतं कृधि कुरुष्व। तथा इन्द्राय जीवात्मने पीयूषपूर्णा धारं देहि। मुक्तानां सोमचक्रादमृतद्रावो भवतीति योगशास्त्र प्रसिद्धम्‌। किभूतायेन्द्राय? भ्रूयुगान्तर्गतायेति। एवमुक्तप्रमेयं निगमगिरः प्राहुः। अत्र श्रुतिः सप्तमा्टके। “यत्रानन्दाश्च मोदाश्च मुदः प्रमुद आसते। कामस्य यत्राप्ताः कामास्तत्र माममृतं कृधीन्द्रायेन्दो परिसखरवः*। भाष्यम्‌। कामस्य वासनारूपस्य मनसः कामाः यत्राप्ताः प्राप्ता भवन्ति तत्र माममृतं कृधि। तदेवाह--भो इन्दो चन्द्ररूप परमात्मन्‌ इन्द्राय सकलेन्ियनियन्त्रे जीवाय अमृतं परिखरव।।७२।। नन्वतीद्धियं सुखं हि परमानन्दः, तथा विषयसुखं इद्धियजन्यं, एवमुभयोर्महति वैषम्येऽनुभवसिद्ध सति कथमुक्तं एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति इत्याशङ्क्य श्लोकद्रयेनोत्तरयति--आत्मेति। ` आत्मा तावदकम्पः कम्परहितः तथा सुखात्मा सुखस्वरूपोऽपि। “विज्ञानमानन्दं ब्रह्य” ति आत्मनः आनन्दस्वरूपत्वं श्रुतिसिद्ध, सुषुप्त्यवस्थायामनुभवसिद्धं चान्तः स्फुरतीत्युक्तम्‌। तथा तदपरा तद्विलक्षणा माया अन्यथा उक्ता तद्विपरीतस्वभावा सकम्पा दुःखरूपा चात्मसहचरितैव स्फुरति पुर्ववदनुभवसिद्धाऽस्ति। एवं तत्रत्यं तयोरात्पमाययोरनुगतं स्थर्य चञ्चलत्वं वाऽसिन्मनसि परिणति परिणामं याति। तस्य चिदचिदगरन्थिस्वरूपत्वात्‌। अहो इति सम्बुद्धौ! यावदिष्टर्थलब्धिरभीष्टविषयप्राप्तिस्तावत्मयत्नशताकुलस्य मनसश्चाञ्चल्यं इदं दुःखहेतुर्भवति मायाप्रिणामत्वात्‌। अथ तस्यां विषयप्राप्तौ सत्यां कृतकृत्यत्वेन मनसि यावत्‌ स्थिरत्वं तावदेव विषयजं सुखं स्यात्‌।।७३।। अथात्र द्वितीयश्लोकेन दृष्टान्तद्रयमाह-- यद्रदिति। यथा इहासिन्‌ अनुभवसिद्धरतान्ते शद्धाररसे मनस्येकताने एकाग्रे सति निमिषं निमिषमात्रं सुखं भवति। तथा सुषुप्तौ मनसि यावत्स्थर्य तावदेवानतिशयं सुखम्‌। अथ ` मुक्तावपि हदि प्रशान्ते सति नित्यानन्दो भवति। तत्तस्मात्कारणात्‌ इह सुखस्थेर्ययोः साहचर्य सहचरितत्वं अनुभवसिद्धम्‌। तेन कारणेनेदं विषयसुखं नित्यानन्दस्य मात्रेति वक्तु युज्यते।1७४।। । त्यानन्दमयकोशप्रकरणम्‌।। १. “हिरण्मयरूपः। २. 'अतः। ९ 0 ५ २० श्लो° ७५-७६ ] शतश्लोकी श्रान्तं स्वान्तं स, बाहयव्यवहतिभिरिद ताः समाकृष्य सर्वा- स्तत्तत्सस्कारयुक्त हयुपरमति परावृत्तमिच्छत्रिदानम्‌। रस्वप्नान्सस्कारजातप्रजनितविषयान्स्वाप्नदेहेऽ नुभूतान्‌ प्रोज्जरयान्तः प्रत्यगात्मप्रवणमिदमगाद्‌ भूरि विश्राममस्पिन्‌।।७५।। स्वपे भोगः सुखादेर्भवति ननु कुतः साधने मूर्च्छमाने स्वापं देहान्तर तद्व्यवहतिकुशलं मव्यमुत्पद्यते चेत्‌। तत्सामग्रया अभावात्‌ कुत इदमुदितं तद्धि साइूल्पिक चेत्‌ तत्कि स्वाप्ने रतान्ते वपुषि निपतिते दृश्यते शुक्रमोक्षः।।७६।। अथ जगग्पिथ्यात्वप्रकरणमुच्यते तत्र प्रपञ्चमिथ्यात्वं प्रथमतः स्वप्नदशानिदश्नेन दर्शयन्‌ स्वप्नरूपं निरूपयति-- श्रान्तं स्वान्तमिति। इदं स्वान्तं मनः बाह्यव्यवहतिभिः सखरीपुत्रादिपोषणप्रभृतिभिः श्रान्तं सत्‌ उपरमति विरमति विरतव्यापारं भवति। किं कृत्वा? ताः सर्वाः बाह्यद्धियार्थव्यवहतीः समाकृष्य यद्रा इदन्ताः इद्धियैः कृत्वा इदन्ताकारेण भासमाना विषयास्तान्‌ अन्तः समाकृष्य। एवं यद्यपि बाह्यव्यवहारस्त्यक्ताः तथापि दूढानुसन्धानोत्पत्रतत्तत्संस्कारयुतं सत्परावृत्तम्‌। अथ किमुदिश्य परावृत्तमित्याशङ्क्याह-निदानं इच्छन्‌ निदानं स्वीयमादिकारणं आत्मस्वरूपं इच्छन्‌। यथा बहुदेशाटनैः खिन्नः पान्थः विश्रान्त्यै स्वगेहगमनमिच्छति तद्विदित्यर्थः। अत्र श्रुतिः। “अथ हैतत्पुरुषः स्वपिति नाम तत्‌ गृहीत एव प्राणो भवति गृहीता वाक्‌ गृहीतं चकषर्गहीतं श्रोत्र गृहीतं मन" इति। ततः स्मरणाधिरूढसंस्कारजातेन प्रजनितविषयान्‌ स्वप्नान्‌ सृक््मदेहेऽनुभूतान्‌ प्रोद्य त्यक्त्वा प्रत्यगात्सप्रवणं परमात्मसंयोगोन्मुखं *तदस्ित्रात्मनि विश्रामं विश्रान्तिमगात्‌ अगच्छत्‌। यथा महद्भूपदर्शनाय कश्चित्‌ प्रवृत्तः सामन्तो बहिरद्रारि सेनासत्राहं त्यक्त्वा द्वित्रैः पार्षदैः सह विशति। तथान्तर्दरारि तान्यपि त्यक्त्वा केवलं स्वरूपेणैव समक्षं गच्छति तद्रदित्यर्थः। अनेन मनसः प्रथमतः सुषुपिरेवोदिष्टा। स्वप्नावस्था तु विधिवशादन्तराऽऽन्त- रालिकैवोत्पत्नेत्यक्तम्‌।।७५।। अथ पूर्वपक्षमुदघार्‌य दृढीकुर्वन्‌ श्लोकमाह-- स्वप्ने भरोग इति। ननु +आशङड्धिते साधने भोगसाधने स्थूलशरीरेज्ञानकर्मन्रियैः सह मूर्च्छमाने निशचेष्ठतया पतिते सति स्वपे स्वप्नावस्थायां सुखादेः सुखटदुःखसाधकविषयभोगः कुतः कस्माद्‌ भवति इति। अथ चेदेवं ब्रूषे स्वापनं स्वप्नसम्बन्धि देहान्तरं तदव्यवहतिकुशलं स्वाप्नविषयभोगकृशलं नव्यं नवीनं उत्पद्यते; तेन स्वापव्यवहारोऽस्तु किं प्राक्तनेन शरीरेणेति। तदपि दूषयति- तदिति। तत्सामग्रयाः तस्य स्वप्नदेहस्य या सामग्री पित्रोः शुक्रशोणितरूपा तस्या अभावात्‌ कुतः कस्मात्सामग्रयन्तरादिदमुदितमुत्पत्रम्‌? असद्रूपं भूतावेशन्यायेन उत्पन्नमिति चेत्र, स्वाप्ने रतान्ते स्वाप्नख्ीभोगान्ते शुत्रद्रावः स्वाप्ने शरीर एवास्तु । स निपतिते वपुषि निश्चेष्ट स्थूलशरीर किमिति दृश्यते? मृषारूपस्य देहस्य सुरतान्तोऽपि मृषैवास्तु। सुरतान्ताभिव्यञ्चकः शुत्रद्रावः प्रातः सत्यत्वेन कथमुपलभ्यत इत्यर्थः।।७६।। १. स्व'। २. स्वप्नान्‌) ३. 'इच्छत्‌'। ४. तत्‌ = मनः। ५. “इत्याशङ्कते । २९९ ९५ २०. ३९२ आनन्दगिरिटीकोपेता [ श्लो० ७७-७९ भीत्या रोदित्यनेन प्रवदति हसति शलाघते नूनमस्मात्‌ स्वप्नेऽप्यङ्खेऽनुबन्ध त्यजति न सहसा मूच्छितेऽप्यन्तरात्मा। पूर्वं ये येऽनुभूतास्तनुयुवतिहयव्याप्रदेशादयोऽर्था- स्तत्सस्कारस्वरूपान्सृजति पुनरमूष््ित्य सस्कारदेहम्‌।।७७।। सन्थौ जाग्रत्सुषुप्त्योरनुभवविदिता स्वाप्यवस्था द्वितीया तत्रात्मज्योतिरास्ते पुरुष इह समाकृष्य सर्वेन्द्रियाणि । सवेय स्थूलदेहं समुचितशयने स्वीयभासाऽन्तरात्मा पश्यन्‌ सस्काररूपानभिमतविषयान्‌ याति कुत्रापि तदहत्‌। ।७८।। रक्ष्प्राणैः कुलायं निजशयनगतं शवासमात्रावशेषै- मा भूत्तत्मेतकल्पाकृतिकमिति पुनः सारमेयादिभश्षयम्‌। दूषणान्तरमाह-- भीत्येति। स्वाप्नोत्पन्नया दस्युव्याघ्रादिभीत्या अनेन स्थूलदेहेन कृत्वैव रोदिति साट्हासं रोदनं करोति, न स्वाप्नशरीरेणेत्यर्थः। न केवलं रोदिति, अनेनैव प्रवदति यत्किञ्चिज्जल्पति तथा हसति, श्लाघते अहं कृतार्थ इति। एवं पूर्वपक्षमनूदय प्रागुक्तं पर्यवसितमर्थमाह-नूनपिति। नूनं निश्चयेन अस्माद्धेतोः अन्तरात्मा स्वप्नेऽप्यङ्गे स्थुलदेहे मूच्छितेऽपि सहसा अनुबन्धं सम्बन्धं न त्यजति। अथ सोऽनुबन्धः पूर्व त्वयैव निराकृतः, कथमिदानीं अनुबन्धः प्रोच्यते इत्याशङ्क्याह-पुर्वमिति। पूर्वमनादिजाग्रदवस्थासु ये ये अर्थाः पदार्थाः अनुभूतास्ते के? तनुयुवतिहयव्याघ्रदेशादयः तनुः शरीरं, युवतिः स्री स्वकीया परकीया वा, हयोऽश्वः प्रयाणनिमित्तं, व्याघ्रो भयनिमित्त, देशः काश्यादिप्रदेशः आदिशब्दादन्येऽपि विषयास्तेषां पूर्वमनुभूतानां यः संस्कारः स एव रूपं स्वरूपं येषां ते तथाविधानमून्‌ शरीरादिविषयान्‌ तदनुरूपानेव पुन: सृजति। त एव विषयाः संस्काररूपत्वेन आभासन्त इत्यर्थः। अथान्तरात्मा किम्‌ आश्रित्य सृजतीत्याह- सस्कारदेहं लि द्गदेहं ्रित्य तमधिष्ठाय। तस्मिन्‌ देहे सर्वे संस्काराः उद्ुद्धाः सन्तः तततद्विषयाकारेण परिणमन्तीत्यर्थः।।७७।। अथ श्रुत्य्थानुरूपामुक्तार्थप्रक्रियां निरूपयति-सन्धौ जाग्रदिति। जाग्रत्सुषुप्त्योरवस्थयोः सन्धौ अनुभवसिद्धा स्वाप्नी द्वितीयावस्था। तत्र तस्यापवस्थायां इह स्वरूपे सर्वेद्धियाणि समाकृष्य पुरुषोऽन्तरात्मा आत्मज्योतिरास्ते। इद्धियाभावात्‌ तस्यामवस्थायां यद्विषयग्रहणं तदात्मज्योतिषैव सम्पादयतीत्यर्थः। ननु तदा स्थूलदेहस्य का गतिरित्यत आह। स्थुलदेहं खमुचितशयने यथाप्राप्तनिद्रास्थले निवेश्य प्रसारितहस्तपादं संवेश्य तथा स्वीयभासा स्वसामर्थ्येन \स्वाप्नदेहान्‌ संस्काररूपान्‌ समुचितेद्धियगणान्‌ निर्माय यत्र कुत्राप्यभीष्टस्थाने तद्रत्‌ संस्काररूपेणैव याति विचरति।।७८।। पूर्वश्लोके देहं विसृज्य यातीत्युक्तं, तत्र जीवत्‌ अजीवद्‌ वा विसृजति? जीवच्चेत्तहिं कथमव्यापारं ? अजीवच्चेततर्हि कथं श्वासाद्युपेतमित्याशङ्क्य श्लोकद्रयेनोत्तरमाह-रक्ष्राणैरिति। निजशयनगतं कुलायं शरीर प्राणैः कृत्वा रक्षन्‌ यत्र कुत्रापि याति इति पूर्वेणान्वयः। तहिं तत्र क्षुत्िपासादिप्राणकृत्यं कथं न दृश्यत इत्याशङ्क्याह। किभूतैः प्राणैः 2 श्वासमात्रावशेषैः श्वासमात्रमवशिष्टं येषां ते। न हि प्रयोजकव्यतिरेकेण प्राणाः १. स्वप्नदेहसंस्काररूपसमुचितेद्दियगणान्‌'। ९ 0 (4 २५ २३० श्लो० ७९-८० | शतश्लोकी स्वपे स्वीयप्रभावात्सुजति हयरथात्निम्नगाः पल्वलानि क्रीडास्थानान्यनेकान्थपि सुहदबलापुत्रमित्रानुकारान्‌।। ७९।। मातङ्व्याघ्रदस्युद्िष्ुरगकपीन्‌ कुत्र चित्ेयसीभिः क्रीडन्नास्ते हसन्‌ वा विहरति कुहचिन्मृष्टमश्नाति चान्नम्‌। म्लेच्छत्व प्राप्तवानस्म्यहमिति कुहचिच्छङ्कितः स्वीयलोका- दास्ते व्याघ्रादिभीत्यां प्रचलति कुहचिद्‌ रोदिति ग्रस्यमानः।। ८ ०।। कर्म कुर्वन्ति। अथ तद्रक्षणे हेतुमाह-- तत्पुनः शरीरं प्रेतकल्पाकृतिकं मा भूदिति। अथास्तां तथात्वमिति चेत्तत्र बाधकमाह-- सारमेयादि भक्ष्यं माभ्रूदिति। निर्जीवस्य गन्धं गृरणतां सारमेयादीनां श्वापदानां भक्ष्यं मा भूदिति। अथ पूर्वश्लोके स्वाप्नदेहात्निर्मायित्यक्तं। तदर्थप्रतिपादकश्रुत्यर्थ दर्शयति- स्वप्ने स्वीयप्रभावात्‌ सामर्थ्यात्‌ हयरथान्‌ निम्नगाः नदीः पल्वलानि ईषत्सञ्चितोदकानि तथाऽनेकानि क्रीडास्थानानि तथा सुहदबलापुत्र- मित्रानुकारांश्च सृजति, अनुकारशब्देन प्रागुक्तसंस्कारोत्पत्नानित्यर्थः। तथा मातङ्गव्याघ्रदस्युद्विषदुरगकपींश्च सृजति। तथा कुत्राप्यहं ब्राह्मणः सन्‌ म्लेच्छत्वं प्राप्तवानिति स्वीयसुहल्लोकच्छङ्कित आस्ते। स्वपे श्रत्वमापत्र' इत्यादिवासिष्टोक्तेः। तथा कुत्रचिद्‌ व्याघ्रादिभीत्या प्रचलति पलायनं करोति। पलायनासमर्थोऽपि व्याघ्रादिना ग्रस्यमानः सन्‌ क्रन्दते रोदिति। उक्तार्थनिरूपिकाः क्रमेण श्रुतयः-^“स यत्रायं प्रस्वपित्यस्य सर्वावतो मात्रामपादाय स्वयं विहत्य स्वयं निर्माय स्वेन भासा स्वेन ज्योतिषा प्रस्वपित्यत्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिर्भवति। न तत्र रथा न रथयोगा न पन्थानो भवन्ति। अत रथान्‌ रथयोगान्‌ पथः सृजते। न तत्रानन्दा मुदः प्रमुदो भवन्त्यथानन्दान्‌ मुदः प्रमुदः सृजते न तत्र वेशान्ताः पुष्करिण्यः स्रवन्त्यो भवन्त्यथ वेशान्तान्‌ पुष्करिणीः स्रवन्तीः सृजते स हि कर्ता।*' तथा शश्राणेन रक्षन्नवरं कुलायं बहिः कुलायादमृतश्चरित्वा'”। तथा-^स्वप्नान्त उच्चावचमीयमानो रूपाणि देवः कुरुते बहूनि। उतेव खीभ्रिः सह मोदमानो जक्षदुतेवापि भयानि पश्यन्‌" इत्यादि। भाष्यम्‌। स जीवः यत्र यदा प्रस्वपिति निद्रां करोति तदास्य सर्वावत सर्वं अवति रक्षतीति सर्वावान्‌" तस्य सर्वावतः परमात्मनो मात्रामेकदेशं आदाय गृहीत्वा स्वयं विहत्य स्वत एव सुषुप्त्यतस्थां त्यक्त्वा तथा मायिकं वासनामयं स्वप्नदेहं स्वयं निर्माय स्वेन स्वया भासा स्वसामर्थ्येन स्वेन ज्योतिषा स्वप्रकाशेन स्वपिति। अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिर्भवति। तत्र तस्मिन्‌ स्वप्नसमये न रथाः सन्ति, न रथयोगाः अश्वादयः, न पन्थानः रथमार्गा सन्ति। परन्तु असौ रथान्‌ र्रथमार्गान्‌ पथः सृजति। तथा न तत्र आनन्दाः सुखविशेषाः, मुदः शुद्रानन्दाः, प्रमुदः पुत्रादिलाभहर्षाश्च। परं त्वयमानन्दादीन्‌ सृजति। तथा न तत्र वेशान्ताः पल्वलानि, न सखवन्त्यो नद्यः सन्ति, पुष्करिण्यः सरांसि न तडागानि सन्ति। परन्त्वेष वेशान्तादि सर्वं सुजते। कः> सृजते। स हि कर्ता अन्तरात्मा। अथ दैनर्नदिनस्वप्नदशायां प्राणेन पञ्चवृत्तिना कौ लीयते तत्कुलायं शयनभुमौ सन्निविष्टं शरीरं रक्षन्‌ सन्‌, अन्यथा भृतभ्रान्तिः स्यात्‌। स्वयं अमृतः अमरणधर्मा कुलायाद्‌ बहिश्चरित्वा शरीरान्तर्गतोऽपि आकाशवद्‌ बाह्येऽपि वसन्‌ यत्रकामं यथाकामं, भिन्नं पदं वा। यत्र यत्र कामो विषयेषृत्पद्यते तं तं कामं संस्काररूपेण ईयते गच्छत्ति। अथ स्वप्नान्त इति। ततः स्वप्नान्ते स्वप्नावसरे उच्चावचं देहं ईयमानः प्राप्यमाण उच्चं देवादि अवच तिर्यगादि यथासंस्कारतारतम्यानुरूपं देहं गम्यमानः देवः प्रकाशात्मा ` वहूनि रूपाणि असंख्यानि वासनारूपाणि निर्वर्तयति तदेवाह-उतैव यथावासनं स्नीभिः सह मोदमानः। उतेव जक्षदिव हसन्निव, उतेव भयानि व्याप्रा्युत्पत्रानि पश्यति।।७९-८०।। ९. सर्वमवतीति सर्वावान्‌ कार्यकरणसंधातः। यद्रा सर्वा भूतभोतिकमात्रा अस्य विद्यन्ते इति सर्ववान्‌ स्ववानेव सर्वावान्‌ ब. भाष्यम्‌। २. रथयोगान्‌ इति स्यात्‌। ३. वाक्यमिदं नास्ति! ९० %। २० ३९४ आनन्दगिदिधेकोपेत [ श्लो° ८१-८२ यो यो दृग्गोचरोऽर्थो भवति स स तदा तद्गतात्मस्वरूपा- ऽविज्ञानोत्यद्यमानः स्फुरति ननु यथा शुक्तिका ज्ञानहेतुः। रोप्याभासो मृषैव स्फुरति च किरणाज्ञानतोऽम्भो भुजङ्गो रज्ज्वज्ञानान्निमेष सुखभयकृदतो दृष्टिसुष्टं किलेदम्‌।। ८ १।। मायाऽध्यासाश्रयेण प्रविततपखिलं यन्मया तेन मत्स्था- न्येतान्येतेषु नाहं यदपि हि रजतं भाति शुक्तौ न रौप्य शुक्त्यशस्तेन भूतान्यपि मयि न वसन्तीति विष्वण्विनेता प्राहास्माद्‌ दृश्यजातं सकलमपि मृषैवेन्द्रजालोपमेयम्‌।। ८ २।। अथ जाग्रदवस्थायां दृष्टिसृष्टिपक्षं निरूपयति- यो यो दृग्गोचरोऽर्थं इति। जाग्रदवस्थायां यो योऽर्थः पदार्थः नृपशुपक्षितिर्यगादिरूपो दुग्गोचसो दृष्टिविषयो भवति स स पदार्थः तदा तदर्शनसमये तद्रतात्मस्वरूपा- विज्ञानोत्पन्न एव स्फुरति। तच्छब्देन पूर्वोक्तः पदार्थः। तद्रतं तस्मित्नन्तर्यामित्वेन स्थितं यदात्सस्वरूपं तस्य ` अविज्ञानं अज्ञानं तस्मादुत्पद्यमान एव स्फुरति। दृग्णोचरीभूतपदार्थौत्पत्तावधिकरणाज्ञानपेव कारणमित्यर्थः। एतदेव दृष्टान्तेन द्रढयति--वथेति। यथा रौप्याभासः शुक्तिकाज्ञानहेतुः दृष्टः शुक्तिकाया अज्ञानमेव हेतुः कारणं यस्य शुक्त्यज्ञानोत्पादितो रजताभासः इदं रजतमित्याकारेण स्फुरति, तद्रदात्माज्ञानेन पदार्थाकारः स्फुरति यतः सुषुप्तावात्माकारन्तःकरणवृत्तौ सत्यां पदार्थमात्रं न स्फुरति। च परं किरणाज्ञानतो मरीच्यज्ञानान्मृगजलोत्पत्तिः। तथा रज्ज्वज्ञानाद्भुजङ्गोत्पत्तिः। एवं सः प्रतिभासिकोऽपि पदार्थः निमेषं निमेषसमयं यावत्सुखभयकृद्धवति। दरिद्रस्य पिपासार्दितस्य च रौप्यमरीच्यम्बुदर्शनादाश्वासनेन सुखं भवति। तथैव भुजङ्गद शनाद्धयं भवति। यथा च प्रातिभासिकस्यापि पदार्थस्येषत्कार्यक्षमत्वं दृष्टमस्ति तद्रत्‌ प्रकृतेऽपि क्षणिकसुखदुःखोत्पत्तिशक्तत्वमस्तीत्यर्थः। अत इदं पदार्थजातं; किलेति निर्धारणे। दृषटिसृष्टं दर्शनकाल एव सृष्टम्‌। परन्तु दृढसंस्कारानुबन्धेन तथा न ज्ञायते। यथोल्मुके भ्राम्यमाणे परिधिरूपं तेजो गोचरीभवति नोल्मुकं भवतीत्यर्थः।। ८ १।। अंथोक्तार्थे भगवद्वाक्यं संवादयत्राह- मायाध्यासेति। यद्यस्मात्कारणात्‌ मायारूपोऽयमध्यासः आसोपस्तस्याश्रयीभूतेन मया अखिलं विश्वजातं नामरूपात्मकं प्रविततं विस्तारितं। तेन कारणेन एतानि भूतानि मत्स्थानि मदाश्रयवर््तीनीति प्रतीयते, परन्त्वेतेषु भूतेषु अहं नासि। असद्गोऽहं न वर्ते। ननु कारणं हि स्वकार्यमभिव्याप्य तिष्ठति इति प्रसिद्धिरस्ति। कथमुक्तं तेषु नाहमितीत्याशड्क्य दृष्टान्तेनोत्तरयति- यदपीति। यद्यपि शुक्तौ रजतं भाति, परन्तु रौप्य शुक्त्यंशो न दृश्यते। अथ यदि द्दृश्यते भ्रम एव न स्यात्‌। तेन कारणेन मयि भूतान्यारोपितानि, परं त्वेतेषु नाहमित्यर्थः। इति विष्वग्विनेता जगदरुः श्रीयादवेन्द्रः प्राह । तस्मात्कारणात्‌ सकलमपि दृश्यजातं मृषेव। किंभूत ? इन्द्रजालोपमेयं इन्द्रजालवदुपमीयते तत्‌। तदुक्तं भगवता-- “मया ततमिदं सर्व जगदव्यक्तमूर्तिना। मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः'*।।८२।। ।। इति जगम्मिथ्यात्वप्रकरणम्‌ ।। १. भगवत्पादमते सुषुप्तौ अन्तःकरणस्य लयात्‌ न तत्रान्तःकरणवृत्तिः प्रामाणिकी । २. सत्‌. । ३. "दृश्येतः। 4 २५५ २० २३० श्लो° ८३-८४ ] शतश्लोकी हेतुः कर्मेव लोके सुखतदितरयोरेवमन्ञोऽ विदित्वा मित्र वा शत्नुरित्थं व्यवहरति मृषा, याज्ञवल्क्यार्तभागौ। यत्कर्मवोचतुः प्राग्जनकनृपगृहे चक्रतुस्तत्प्रशंसां वश्ोत्तसो यदूनामिति वदति न कोऽप्यत्र तिष्ठत्यकर्मा।।८३।। ` वृक्षच्छेदे कुठारः प्रभवति यदपि प्राणिनोद्यस्तथाऽपि प्रायोऽच्नं तृप्पिहेतुस्तदपि निगदितं कारणं भोक्तयतः। प्राचीनं कर्म॒तद्रद्विषमसमफलप्रापिहेतुस्तश्राऽपि स्वात्यं नश्वरेऽस्मिन्‌ न हि खलु घटते प्रेरकोऽस्यान्तरात्मा।। ८ ४।। अथ कर्ममीमांसाप्रकरणं व्याख्यायते तत्र सर्वप्राणिनां सदसत्फलहेतुः कर्मैवास्ति इति निरूपयति-- हेतुरिति। लोके जीवलोके सुखतदितरयोः सुखदुःखयोर्हेतुः कारणं कर्मैव नान्यत्‌। एवमुक्तप्मेयमविदित्वा अज्ञो ज्ञानहीनो जन्तुर्मतरं शत्रवा इत्थं मृषैव व्यवहरति। मित्रं सुखहेतुः, शत्रुः दुःखहेतुरित्थं अभिनिविष्टः सन्‌ व्यवहरतीत्र्थः। यत्‌ यस्मात्‌ कारणात्‌ प्राक्‌ पूर्वं याज्ञवल्क्यार्तभागो जनकगृहे यज्ञमण्डपे कर्मैवोचतुः। तथा तच्छब्देन कर्म। तस्यैव प्रशंसां चक्रतुः न केवलं तौ प्रशशंसतुः, यदूनां वंशोत्तंसः श्रीकृष्णोऽपि इति वदति स्मं। इतीति किम्‌? अत्र अस्मिन्‌ लोके कोऽप्यकर्मा न तिष्ठतीति। तदुक्तं गीतासु “न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्‌। कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणै'"रिति।।८३।। अथ पूर्वग्रन्थे यद्यपि कर्मणः प्रशंसा कृता तथापि केवलस्य कर्मणो न फलदानसामर्थ्यम्‌; कुतः? अचेतनत्वात्‌। किन्त्वीश्वरप्ररितस्य इति सदृष्टान्तमाह- वृक्षच्छेदे कुठार इति। यद्यपि वृक्षच्छेदे कुठारः प्रभवति समर्थ भवति तथापि स प्राणिनोद्यः; प्राणोऽस्यास्तीति प्राणी; जीवत्पुरुषेण नोदयः प्रर्यमाण एव भवति। न स्वातच््येणेत्यर्थः। अथ पुनर्टृष्टान्तमाह- प्राय इति। अत्रं प्रायो निश्चयेन तृप्तिहेतुर्भवत्येव तथापि भोक्तयत्नः पचनभोजनक्रियारूपः कारणं निगदितः। अथ यदर्थं दृष्टान्तद्वयमुक्तं तदाह-- प्राचीनमिति। तद्रदुक्तदृष्टान्तवत्‌ प्राचीनं कर्म प्रागजन्मकृतं कर्म यद्यपि विषमसमफलहेतुर्भवति तथापि असित्रश्वरे कर्मणि फलदाने स्वातन्व्यं न हि घटते। किन्तु तत्मरेरकोऽन्तरात्मा भवति। अयमर्थः-- क्रियमाणं सदसत्कर्म न तदैव नश्यति धर्माधर्मरूपेणात्मनि तिष्ठति। तत्तदात्मनाः प्रेरितं सत्‌ भोगानुकूलं भवति। फलभोगस्तु कर्मसाक्षिणेश्वरेण ्रितस्याविद्यया देहाभिमानिनो जीवस्यैव सम्भवतीति। “पुण्यः पुण्येन कर्मणा भवति पापः पपेने""ति श्रुतेः। तदुक्तं भगवता- “कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते। पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते" इति।।८४।। ३९५ ९५ २० ३९६ आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो° ८५-८६ स्मृत्या लोकेषु वर्णाश्रमविहितमदो नित्यकाम्यादिकमं सर्वं ब्रह्मार्पणं स्यादिति निगमगिरः सङ्किरन्तेऽ तिरम्यम्‌। यन्नासानेत्रजिहाकरचरणशिरः श्रोत्रसत्तर्पणेन तुष्येदङ्गीव साक्षात्‌ तरूरिवे सकलो मूलसन्तर्पणेन।। ८ ५।। यः प्रत्यात्मानभिन्चः श्रुतिविदपि तथा कर्मकृत्‌ कर्मणोऽस्य नाशः स्यादल्पभोगात्‌ पुनरवतरणे दुःखभोगो महीयान्‌। आत्माभिज्ञस्य लिषप्सोरपि भवति महाञ्छाश्वतःसिद्धिभोगो ह्यात्मा तस्मादुपास्यः खलु तदधिगमे सर्वसौख्यान्यलिप्सोः।। ८ ६।। षुदरदेवताराधनमपि ब्रह्ार्पणमेव भवतीत्याह-स्पृत्या लोकेष्िति। लोकेषु मनुष्यलोकेषु स्मृत्या वर्णाश्रमक्रमेण यत्नित्यकाम्यादिकं कर्म विहितं तत्सर्व निषिद्धव्यतिरेकेण पञ्चविधं ब्रह्र्पणमेव स्यादिति निगमगिरः अतिरम्यं युक्तियुक्तं सद्धिरन्ते। यद्यपि कर्तारः फलाभिसन्धानादन्यदेवतोदेशेन कर्म कुर्वन्ति तथापि ब्रह्मार्पणमेव भवति। कर्तारस्तु तत्तद्रासनाभिलिप्यन्ते। तत्र षड्विधानि कर्माण्यभिहितानि। नित्यान्यकरणे प्रत्यवायसाधनानि सन्ध्यावन्दनादीनि। काम्यानि इष्टसाधनानि ज्योतिष्टोमादीनि। नैमित्तिकानि पुत्रजन्मायनुबन्धीनि जेष्ट यादीनि। प्रायश्चित्तानि पापक्षयसाधनानि, उपासनानि देवताराधनरूपाणि। प्रतिषिद्धानि हिसादीनि। तत्र नित्यादीन बुद्धिशुद्धि परमं प्रयोजनं। उपासनानां तु तदैकाग्रयम्‌, “विविदिषन्ति यज्ञेने""त्यादिश्रुतेः। “तपसा किल्विषं हन्ति" इत्यादिस्मृतेश्च। नित्यनैमित्तिकयोरुपासनानां चावान्तरफलं पितृलोकदेवलोकप्राप्तिः। कर्मणा पितृलोको विद्यया देवलोकः इति श्रुतेः। अथाऽन्यदेवतोदेशेन कर्म कृतं तद्‌ ब्रह्र्पणमित्यत्र युक्तिमाह--यदिति। नासानेन्- जिहाकरचरणशशिरः श्रोत्राणां अवयवानां सन्तर्पणेन अङ्गी देही तु्येदिति साक्षात्‌ प्रतीतिः सिद्धा। क इव? मूलसंतर्पणेन तरुरिव। यथा सकलो वृक्षः मूलसेचनेन सन्तर्पितो भवति। एवं अन्यदेवतोदेशेन कृतेऽपि कर्मणि अवयवीभूतःसकलदेवतात्मकः परमेश्वर एव तुष्यतीत्यर्थः।। ८५।। अथेश्वरानभिज्ञेन यत्‌ कर्म कृतं तद्व्यवस्थामाह- यः प्रत्यात्मानभिनज्ञ इति। यः श्रुतिविदपि वेदज्ञोऽपि तथा कर्मकृत्‌ "तत्प्रतिपादितकर्मकृत्‌ पुरुष आत्मानभिज्ञः आत्मबहिर्मुखः सन्‌ प्रैति प्रियते अस्य पुरुषस्य कर्मणः नाशः स्यात्‌। कस्मात्‌? अत्पभोगात्‌ देवलोकादिभोगात्‌। ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं, क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ती त्यादि भगवद्वचनात्‌। तथाऽस्य पुरुषस्य पुनरवतरणे महीयान्‌ दु-खभोगो भवति। अथाऽऽत्माभिनज्ञः सन्‌ यः फलेप्सुर्भवति तस्य का गतिरित्याह। लिप्सोरप्यात्माभिज्ञस्य महान्‌ शाश्वतः सिद्धिभोगो भवति। महान्‌ स्वर्गलोकादप्यधिकः तथा शाश्वतः बहुकालभोग्यः एवंविधोऽणिमाद्यष्टसिद्धिभोगो भवति। तथा अलिप्सोः सिद्ध्यनपेक्षस्यात्माभिज्ञस्य पुरुषस्य तदधिगमे आत्मप्राप्तौ सर्वसौ ख्यानि भवन्ति। परमानन्दग्राप्िर्भवतीत्यर्थः। अत्र श्रुतिः। “अथ यो ह वा अस्माल्लोकात्स्वं लोकमद्ष्ट वा प्रेति स एनमविदितो न भुनक्ति यथा वेदो वाऽननृक्तोऽन्यद्रा कर्माकृतं भवति यदुह वा अप्यनेवंविन्महत्पुण्यं कर्म करोति तद्धास्यान्तत क्षीयत एवात्मानमेव लोकमुपासीत स य आत्मानमेव लोकमुपास्ते न हास्य कर्म क्षीयतेऽस्माद्ध्येवात्मनो यद्यत्कामयते तत्तत्सृजत' इति। भाष्यम्‌। अथ य: पुरुषः अस्मात्‌ मृत्युलोकात्‌ स्वं लोकमात्माभिधं लोकमात्मानमद्ष्टवा साक्षादकृत्वा प्रैति प्रियते स एनमात्मानमविदितः अजानन्‌ कर्मफलं भोक्तुं न समर्थो १. "यागादिकर्मकृत्‌'। ९ 0 १५५ श्लो° ८७ ] शतश्लोकी सूयदिरर्थभानं न हि भवति पुनः केवलैनत्रि चित्र सूर्यत्सूर्यप्रतीतिर्न भवति सहसा नापि चन्द्रस्य चन्द्रात्‌ अग्नेरग्नेश्च किन्तु स्फुरति रविमुख चश्ुषश्चित्मयुक्तात्‌ आत्मज्योतिस्ततोऽयं पुरुष इह महो देवतानां च चित्रम्‌। \ ८७।। भवतिः। भोगावसाने कर्मनाशात्‌ च्यवत इत्यर्थः। अथ कुतं आत्मानं न पश्यतीत्याह। यथा वेदो वाऽननुक्तः यथां वेदः अननृक्तः अर्थमनु लक्षीकृत्य न पठितः अननक्तः। वेदतात्पर्यमजानतः आत्मदर्शनं कुत इत्यर्थः, तथा अन्यद्रदार्थाद्विपरीतं यत्कर्म तदकृतमेव निरर्थकमेवेत्यर्थः। तथा अनेवंवित्‌ न एवंवित्‌ अनेवंवित्‌ स्वस्वरूपानभिज्ञः पुरुषो यन्महत्‌ पुण्यं अश्वमेधादिकं कर्म करोति तदस्य अन्ततः भोगावसानात्‌ क्षीयते नाशमाप्नोति। अथ चित्त॑शुद्धिद्वारा आत्मप्रकाशकं यत्कर्म तन्न नश्यतीत्यर्थः। तदुक्तं भगवता--“अन्तवततु फलं तेषां तद्ध वत्यल्पमेधसामिति।” तदेवाह--तदिति। तत्तस्मात्कारणात्‌ आत्मानमेव लोकमुपासीत। स य आत्मानमेव लोकमुपास्ते। ह इति निश्चयेन। तस्य कर्म न क्षीयते। ननु विषयसुखलम्परस्य कथमात्मलोकापेक्षेत्यत आह-- अस्मादिति। अस्मादात्मनः सकाशात्‌ यद्यत्कामयते कामनाविषयं करोति तत्तत्सृजते सम्पादयति। आत्मयोगादणिमादिसिद्धयो लभ्यन्ते किपुनरन्यदित्यर्थः।।८६।। अथ सूर्यचन्द्रादीनां अर्थप्रकाशकत्वे न स्वातन्त्यमस्तीति प्रकटयत्राह--- सूयदधिरिति। सूयिः सूर्यचन्द्रादिभिः केवतैः स्वतन््रसर्थभानं पदार्थज्ञानं न भवतीति प्राडनिरूपितमेवास्तीत्यतो नात्र चित्रमपूर्वम्‌। अथान्यदपूर्वमस्तीत्याह- सूर्यादिति। लोके सूर्यायाः स्वस्वप्रकाशका इति प्रसिद्धिरस्ति सा न ताछ्विकी। कुतः? यतः सूर्यात्‌ सूर्यप्रतीतिः सहसा अकस्मात्‌ न भवति। तथा चन्द्रस्य प्रतीतिरपि चन्द्रान्न भवति। तथाऽगनेर्दीपादेर्वा प्रतीतिर्न दीपादग्नर्वा भवति। किन्तु रविमुखं सूर्यचन्द्रमभृति चित्प्युक्तादात्मप्रिताच्चक्षुषो निमित्तभूतात्स्फुरति प्रकाशते; न निद्राणस्य जात्यन्धस्य प्रकाशते। तस्मात्‌ कारणादयं यः कश्चित्पुरुषो जाग्रत्यां स्वप्नेऽपि आत्मा ज्योतिः प्रकाशको यस्य स तथाविधोऽस्ति। इह इद्रियव्यापारे चित्रं देवानां चक्षुरादीनां महस्तेजो रूपरसादिप्रकाशकमस्ति। अत्र श्रुतिः। स्सामवेदारण्यके “चित्रं देवानामुदगादनीकं चक्षुर्मित्रस्य वरुणस्याग्नेः। आप्रा द्यावापृथिवी अन्तरिक्षं सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्च'"। भाष्यम्‌। जगतो जङ्गमस्य तथा तस्थुषः स्थावरस्य चराचरस्य सर्वस्य प्रकाशकः आत्मैव न सूर्यादिः। यतः सः आत्मा मित्रस्य नेत्राधिदैवतत्वेन रूपश्राहकीदित्यस्य तथा वरुणस्य रसग्राहकस्य तथाऽग्नेर्वागधिदेवतस्य चक्षुः प्रकाशकः। न ह्यात्मप्रकाशमन्तरेण सूर्यादिप्रतीतिः। अथैतदर्थ प्रत्यायकमनुभवमाह-- चित्रमरिति। दयोतयन्त्यर्थान्‌ प्रकाशयन्ति इति देवाश्चकषुरा्यास्तेषामनीकं प्रकाशसमूहं चित्रं विचित्रं उदगादुदयं प्राप्तमनुभूयते। अत्रैतदुक्तं भवति। रूपरसादिषु पञ्चविधविषयेषु मध्ये सूर्यादिरेकैकस्यैव ग्राहकः न सर्वेषाम्‌। विचित्राणां तथाविधानां ग्राहकत्वं तु तदरत्िप्रवर्तकस्य परमात्मन एव सम्थवति, नान्यस्य। एवं देहावच्छेदेन यदध्यात्मस्वरूपं एकमनुभूयमानं परमात्मतत्त्वं तत्‌ द्यावापृथिवी अन्तरिक्षं च आप्राः स्वकीयेन. तेजसा आसमन्तादापूरयत्‌, सर्वात्मकत्वेन स्थितमित्यर्थः।।८७।। १. आत्मलोकः स्वयमविदितः एनं अज्ञं न पालयति न सुखयति- बृ. भाष्यम्‌। २. इदं पदं नास्ति। ३. सूर्यः" | ३९७ ९० १५५ ३९८ आनन्दगिरिटीकोपेता | [ श्लो०° ८८-८९ ` प्राणेनाम्भासि भूयः पिबति पुनरसावत्नरमश्नाति तत्र तत्पाक जाठरोऽग्निस्तदुपहितबलो द्राक्‌ शनैर्वा करोति। व्यानः स्वङ्नांदीष्वथ नयति रसं प्राणसन्तर्पणार्थ निस्सार पूतिगन्ध त्यजति बहिरयं देहतोऽ पानसंज्ञः। । ८८।। व्यापारं देहसंस्थः प्रतिवपुरखिलं पञ्चवृत्त्यात्मकोऽसौ ५ प्राणः सर्वेद्धियाणामधिपतिरनिशं सत्तया निर्विवादम्‌। यस्येत्थं चिद्घनस्य स्फुटमिह कुरुते सोऽसि सर्वस्य साक्षी प्राणस्य प्राण एषोऽप्यखिलतनुभृतां चक्षुषश्चक्ुरेषः।।८९।। अथ प्राणादिकृत्यमाह--- प्राणेनेति। असौ देहः९, प्राणेन कृत्वा भूयः अम्भांसि पिबति। पुनरत्र चाश्नाति। तस्य तस्य पीतस्य भक्षितस्य वा तदुपहितनलो जाठराग्निः पाकं करोति। तेन प्राणेन उपहितबलः १० वीज्यमानः सन्‌ द्राक्‌ शीघ्रं शनैर्वा, यथा प्राणः प्रयत्नं करोति। अथ पाकानन्तरं परिपक्वान्नोदकरसं सारं प्राणसन्तर्पणार्थं व्यानः सर्वद्गनाडीषु नयति। प्राणशब्देनेद्धियाणि, तेषां सन्तर्पणार्थं करोति। तथा शेषं निःसारमत्नमुदकं पूतिगन्धं मूत्रविष्ठादिरूपेण त्यजति बहिर्निःसारयति देहतः अपानसंज्ञः। श्रुतिः-- तत्सवितुरवरिण्यं भर्गो देवस्य धीमहि। धियो यो नः प्रचोदयात्‌। परोरजसेऽसावदोम्‌। भाष्यम्‌। तदेवस्य द्योतमानस्य स्वप्रकाशस्य | भर्गस्तेजः धीमहि चिन्तयामः। किभूतं 2 सवितुवरिण्यं सवितुः सूर्यस्य वरेण्यं उपजीव्यं । अथ तदेवस्वरूपमाह- १५ - धिय इति। यो देवः न अस्माकं धियः बुद्धीः प्रचोदयात्‌ प्रेरयति। निश्चयात्मकेनः रूपं प्रकटयति। अत्रैतदुक्तं भवति। सत्यज्ञानानन्दात्मकः सविता सर्वजगदुपादानाश्रयतया जगत्कर्ता सर्वोपाधिभिशचिक्रीडिषुः सन्‌ उपाधिधर्मान्‌ विजिगीषुः स्वकमनीयत्वादिमहिम्नो दिदर्शयिषुः स्वयं वशीकृतमपि सर्वात्मनामात्मभूतः सत्रन्तर्यामी देवो नो ऽस्माकं धियः धीः प्रचोदयात्‌। तस्य सवितुर्देवस्यात्मभूतं संसारक्तेशम्‌लभर्जकं भर्गः तेजः परं ज्योतिः धीमहि ध्यायेमहि। किभूतः 2 रजसः परः। अत्र रजस इति चतुर्थी पञ्चम्यर्थेऽ वगम्यते। असौ २० अदः व्यक्ताव्यक्तस्वरूपाद्रजसो लोकात्परः। रजांसि लोका इति यास्कः। ॐ मित्यर्वाग्जनिश्री प्रणवगम्या।।८८।। (श्रीकृष्णार्पणमस्तु। श्रीशङ्कर) एवं प्राणादीनां कृत्यमुक्त्वेदानीं तत्रिखिलवृत्त्यात्मकस्य मुख्यप्राणस्य सत्ताप्रकाशदानेन तत्साक्षिसच्चिदानन्दमात्मानं विशदीकृत्य लक्षयति-- व्यापारपिति। इह व्यष्टिदेहे समष्टिदेहे च चिदघनस्य चेत्यरहितचिन्मात्रस्य यस्यात्मनः सत्तया सत्तं प्राप्य सन्‌ भूत्वा पञ्चवृत्यात्मकः पूर्वोक्तप्राण- नादिपञ्चवृत्तिमान्‌ भृत्वा देहसंस्थः समण्टौ समष्टिरूपेण उपास्यो भृत्वा व्यष्टिदेहे व्यष्टिरूपेणोपासको भृत्वा स २५ एव सर्वेद्धियाणां सर्वेषां शब्दादिज्ञानसाधनानां समष्टिव्यष्टिदेहस्थानां करणानां अधिपत्तिः स्वामी। तं विना सर्वकरणानां व्यापाराऽनुपपत्तेः। असौ प्राणः पूरवोक्तप्राणः जीवभूतः सन्‌ प्रतिवपुः प्रत्येकं सर्वशरीरेषु स्फुटं व्यक्तं यथा तथा अखिलं सम्पूर्णं व्यापारं व्यवहारं कुरुते निर्वर्तयति। सः एवंविधः सर्वसत्ताप्रकाशदानेन निर्वाहकः। अत एव सर्वस्य समस्तस्य कार्यस्य निमित्तोपादानत्वाभ्यां साक्षी अव्यवधानेन प्रकाशकः अस्मि भवामि स एवाहमस्मीत्यर्थः। (अत्र श्रुति प्रमाणयति।) एषः प्रत्यक्परोक्षत्वरहितः प्राणस्य समष्टिव्यष्टिरूपेण ३० १. 'दही'। २. निश्चयात्मकत्वेन'। ३. 'जनी'। श्लो° ९०-९१ ] शतश्लोकी यं भान्तं चिद्घनैक क्ितिजलपवनादित्यचन्द्रादयो ये भासा तस्यैव चानुप्रविरलगतयो भान्ति तस्मिन्‌ वसन्ति) विदयुत्पज्जोऽग्निसङ्खोऽप्युडुगणविततिभसियेत्‌ किं परेशं ज्योतिश्शान्तं ह्यनन्तं कविमजममरं शाश्चतं जन्मशुन्यम्‌।। ९ ०।। तद्‌ ब्रहमैवाहमस्मीत्यनुभव उदितो यस्य कस्यापि चेद पुंसः श्रीसहुरूणामतुलितकरुणापूर्णपीयूषदृष्ट्या। सकलजगदव्यापारकारणस्य वायोः .प्राणः जीवनहेतुः। तथा एषः प्रत्यक्परोक्षत्वहीनः आत्मा सकलतनुभृतां समस्तशरीरधारिणां व्यष्टिसमष्टिजीवानां चक्षुषः ज्ञानस्य चक्षुः ज्ञानं प्रकाशक इत्यर्थः। श्राणस्य प्राणमुत चकषुश्क्षु"रित्यादिश्रुतेः।।८९।। | एवं सर्वप्रकाशकत्वेन लक्षीकृत्य तस्यैव स्थुणानिखननन्यायेन दृढीकरणाय तदेव सर्वग्रकाशकत्वमुक्तमपि “न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः। तपेवभान्तमनुभाति सर्व तस्य भासा सर्वमिदं विभाति," इति श्रुत्यन्तप्रमाणेन द्रढयति-- यं भान्तमिति। प्रविरलगतयः अन्योन्यं न श्लिष्टा गतिः स्वरूपव्यवहारादिस्थितिर्येषां ते तादृशाः। क्षितिः पृथ्वी, जलं तोयं, पवनो वायुः, आदित्यः सूर्यः, चन्द्र सोमः आदिर्येषां वागादीनां ते स्वँ यं सच्चिदानन्दघनं एकं निरपेक्षं अन्यनिर्वाहक्षमं आत्मानं भान्तं स्वतः प्रकाशमानं सन्तं अनु पश्चात्‌ भान्ति प्रकाशन्ते। किञ्च तसिन्स्वप्रकाशसदात्मनि वसन्ति तिष्ठन्ति, तत्सत्ता प्राप्यैव स्वस्वव्यापारक्षमा जाता इत्यर्थः। तमुक्तलक्षणं परेशं सर्वजगत्कारणभूतप्रकृतिनियन्तारं। शान्तं जगद्रासनाऽस्पृष्ं अनन्तं नाश्यनाशान्यथानुपपत््या स्वतो नाशदीनम्‌। कवि ज्ञानस्वरूपं शास्रयोनित्वेन सर्वज्ञत्वोपलक्षितं इत्यर्थः। अजं जन्मशून्यं । अमरं मृतिशुन्यं। जन्मनाशान्यथानुपपत्त्या जन्ममरणहीनमित्यर्थः। तत्रैव हेतुद्रयं स्पष्टार्थम्‌ शाश्वतं नित्यं। जन्मशून्यं जन्मरहितं। एतेन यास्कपठिता “जायते अस्ति वर्धते विपरिणमते अपक्षीयते विनश्यती'"ति षड्विकारा अपि निरस्ता ज्ञेयाः। तमात्मानं वि्युत्पञ्चो विद्युतां पुञ्चः समूहः लोकदृष्ट्या ` प्रकाशकोऽपि तथा अग्निसद्धः वहीना समूहस्तथाभूतोऽपि। तथा उड्पानां नक्षत्राणां गणस्य समूहस्य विततिः विस्तारः। उपलक्षणमेतत्‌ सूर्यादीनां । तत्सर्वं प्रकाशजातं भासयेत्कि प्रकाशयेत्कि ? नैव प्रकाशयेत्‌। लोकेऽपि प्रकाश्यस्य प्रकाशकप्रकाशयितृत्वं न दृष्टचरमिति भावः।।९०।। एवंभूतात्मानुभववतो जीवन्मुक्तिः फलं भवतीत्याह- तदब्रहमोति। यस्य कस्यापि इत्युक्त्या जातिवर्णाश्रमवयोवस्थास्ीपुरुषोच्चनीचादिभेदा लोकदृष्टाः न शासखरीयज्ञानप्रतिबन्धका इति सूचितम्‌। लौकिकानां अनधिकारित्वभ्रमभू^्तानामाधिदैविकाधिकारित्वनिरूपकवाक्यैर्बाधस्य दृश्यमानत्वात्‌! पुंसः इत्युक्त्या मुमुक्षोः मोक्षमुख्यसाधनतत्त्वज्ञानकारणगुरु शुश्रूषापूर्वकश्रवणादिषु पुरुषप्रयत्न एवापेक्षितः इति सूचितम्‌। यस्य कस्याप्यधिकारिणः पुरुषस्य । श्रीसटुरूणां मुक्तिश्री सहितानां सतां सद्रूपव्रह्मसाक्षात्कारवतां गुरूणां देशिकवर्याणां। गुरूणां मुक्तिश्रीमत्वे सत्वे च श्रुती-““भद्रेषां लक्ष्मीर्निहिताधिवाचि'"। अस्ति ब्रहेति चेद्वेद सन्तमेनं ततो विदुरिती'* ति। अतुलिता निरुपमा या करुणा तया पूर्णा भरिता अत एव पीयुषं अमृतं तद्रत्‌ मरणनिर्ग॑तैका दृष्टिः ज्ञानं तया कृत्वा। दृश्यते त्वग्र्यया बुद्ध्येति श्रुतेः। गुरुतः प्राप्तया ब्रह्मविदययेत्यर्थः। तदुलक्षणं ब्रह्यैव देशकालवस्तुकृतपरिच्छेदरहितं तत्पदलक्ष्यं अहमेव त्वंपदलक्ष्यं कूटस्थरूपमेव। ततः पृथगहं न १. “युतानामातिदेशिका"। २९९ 4 0 १५ २० २५ ६ ४०० आनन्दमिरिरीकोपेता [श्लो° ९१-९२ जीवन्मुक्तः स एव भ्रमविधुरमना निग्तिऽनाद्युपाधौ नित्यानन्दैकधाम प्रविशति परमं नष्टसन्देहवृत्तिः।। ९९।। नो देहो नेद्धियाणि क्षरमतिचपलं नो मनो नैव बुद्धिः प्राणो नैवाहमस्मीत्यखिलजडमिदं वस्तुजातं कथं स्याम्‌। नाहङ्कारो न दारा गृहसुतसुजनक्षेत्रवित्तादि दूर साक्षी चित्परत्यगात्मा निखिलजगदधिष्ठानभूतःशिवोऽहम्‌। । ९ २।। भवामीत्येवं निश्चयरूपः अनुभवः साक्षात्कारः उदितः आविर्भूतः चेत्‌ यदि स्यात्‌। तदानीमेव स पुरुष भ्रमविधुरमनाः भ्रमेण विपरीतज्ञानेन विधुरं वियुक्तं मनः कु ५ ं प्रारब्धशेषं यावत्‌ मनो यस्य। अत एव नष्टसन्देहवृत्तिः नष्टाः विलीनाः संशयविशिष्टाः यस्यस ॥ जीवन्मुक्तः भवति। तस्यैव विदेहमुक्तिफलमप्याह-- स एवेति। स जीवन्मुक्त एव प्रारब्धान्ते निर्मूलमायोपाधौ, निर्गते स्वरूपतो लयं प्राप्ते सति, बीजनाशस्य पूर्वमभेद' ज्ञानसमकालं जातत्वात्‌, परमं कार्यकारणास्पृष्ं निरुपाधिकमित्यर्थः। नित्यानन्दं निरतिशयबाधहीनसुखरूपं एकं मुख्यं धाम तेजः गृहं च, स्वरूपं सर्वसूर्यादितेजःप्रकाशकत्वात्‌, सर्वब्रह्मादिजीवानां निवासभूतत्वाच्च। प्रविशति तदेव भवतीत्यर्थः।।९१।। इदानीं तस्यैव ज्ञानिनो यावतप्रारन्धं सर्वव्यवबहाराप्रतिनन्धकत्वेन जीबन्मुक्तिसुखमनुभवितुं सर्वदेहाद्यसत्त्वानुसन्धानपूर्वकं स्वात्मसुखानुसन्धानमाह- नो देह इति देहः पञ्चीकृतपञ्चभूतकार्यः अननविकारः स्थूलदेहः अहं न, मम चिद्रूपत्वात्‌ सतत्वाच्च। देहस्तु क्षरं अतिचपलमिति हेतुगभितविशेषणद्रयं क्षरत्वात्नाशधित्वात्‌, अन्यथान्यथापरिणामवत्त्वेनातिचञ्चलत्वाच्च। आत्मा तु सद्रूपत्वेन स्थिरश्चिद्रूपश्च अनुभूयते। अतो वैलक्षण्यादुभयोः, अहमात्मा, देहो न भवामि; किन्तु देहस्तु नास्त्येवेत्यर्थः। किञ्च अहं आत्मा, इद्धियाणि क्रियासाधनानि ज्ञानसाधनानि चेत्युभयात्मकानि दशापि न भवामि। इन्ियाणामन्योन्यव्यावृत्त्या असत्तप्रतीतेः। विषयाणां असत्वेनेद्धियाणामसंत्वस्यानुभूयमानत्वाच्चञ्चलत्वाच्च तान्यहं न भवामि। पूर्वविशेषणद्रयमप्यनात्मत्वहेतुत्वेनात्र योज्यम्‌। किञ्च अहं मनः संशयात्मकं न भवामि, नासि। कामादिवृत्तिमत््वेनोत्पत्त्यादिमत््वेन च विकारक््वादसत्वाच्च मनो नास्त्येव। अहं तु मनोविकारणामुत्पत्ति- विनाशयोश्च प्रकाशकत्वेन सच्िद्रूपेण प्रकाशमानः अस्म्येवातो मनो नाहमित्याशयः। किञ्च बुद्धिः निश्चयास्मिकाः अन्तःकरणवृत्तिरपि अहं न भवामि। जाग्रदाद्यवस्थावत्त्वेनोत्पत्तिविलयवत््वात्‌। अहं तु आत्मा अवस्थात्रय- रतदरुद्धिसाक्षी सच्िद्रूपः। स बुद्धिः कथं स्यां नैव स्यामित्यर्थः। किञ्च प्राणः पञ्वृत्त्यात्मकः शारीरो वायुः अहं नैवासि नैव भवामि। इदं मम कूटस्थस्यात्मनः प्रकाश्यमखिलं जडं सर्वं इदमचिद्रूपं देहादिवस्तुजातं पदार्थसमूहः अहं कूरटस्थसच्िदानन्दः कथं स्याम्‌? केन प्रकारेण भवामि। अत एव कार्यस्य सर्वस्य दृश्यत्वात्‌ जडत्वादसत््वाद्विकारित्वाच्च अहङ्कारस्यापि तथात्वात्‌ स अहंकारः, अहं द्रष्टा सच्चिदानन्दः कूटस्थः इत्यतीव वैलक्षण्यात्न भवामि। अत एव दाराः खी, गृहं वेश्म, सुताः पुत्राः, सुजनाः सम्बन्धिबान्धवमित्रभृत्यादयः, कषत्रं भूमिः, वित्तं द्रव्यं आदि मुख्यं यस्य, जातिकुलवर्णाश्रमधर्माधमदिः तत्सकलमपि देहादिसापक्षः सिद्धिकत्वादूरं अतस्तव्रैवाहमस्मि। अहं तु एतस्य देहादिजडवस्तुजातस्य साक्षाद्‌ अव्यवधानेन प्रकाशकत्वात्साक्षीति प्रकाशकत्वाच्चित्‌ ज्ञानम्‌। सर्वान्तरत्वेन स्वतः प्रकाशमानत्वात्प्त्यड। आततत्वादचरृत्वात्सद्रूपत्वादात्मा यं विना सर्वारोपाधिष्ठानस्य शबलब्रह्मणोऽप्यसिद्धेरुपचारेण निखिलस्य समस्तस्य जगतो विश्वस्याधिष्ठानभूतः अधिष्ठानत्वेनोक्तः शिवः सुखरूपः अस्मि।।९२।। | १. पूर्वमेव'। २. 'तद्रदरु"। ३. क्षमिति कृत्वा दूरम्‌ । ९० १५ २५ २० श्लो° ९३-९४ | शतश्लोकी दृश्यं यद्रूपमेतद्धवति च विशदं नीलपीताद्यनेक सर्वस्यैतस्य दुग्वै स्फुरदनुभवतो लोचनं चैकरूपम्‌। तद्‌ दृश्यं मानसं दृक्परिणतविषयाकारधीवृत्तयोऽपि दृश्या दूम्रप एव प्रभुरिह स तथा दृश्यते नैव साक्षी।। ९३।। रज्ज्वज्ञानाद्‌ भुजङ्गस्तदुपरि सहसा भाति मन्दान्धकारे स्वात्माज्ञानात्तथाऽ सौ भृशमसुखमभूदात्मनो जीवभावः । आप्तोक्त्याऽहिभ्रमान्े स च खलु विदिता रज्जुरेका तथाऽहं कूटस्थो नैव जीवो निजगुरुवचसा साक्षिभूतः शिवोऽहम्‌।। ९४।। एवं जीवन्मुक्तस्यात्मानुसन्धानमुक्त्वा इदानीं प्रकारान्तरेण तदेव पुनराह-- दृश्यमिति। यत्कारकं एतत्‌ इदन्तया प्रतीयमानं रूपं रूप्यते प्रकाश्यते इति रूपं प्रकाशितं तत्सर्वं दृश्यं दृण्विषयं अनेकरूपम्‌। नीलपीतादि नीलं श्यामं, पीतं गौरं, इत्यादिविविधगुणवत्त्वात्‌। एतस्य प्रतीयमानस्य सर्वस्य अनेकविधस्य रूपस्य दृक्‌ दृश्यते रूपमनया सा दृष्टिः वै निश्चयेन स्फुरदनुभवतः स्फुरन्ति प्रतीयन्ते अनुभवरूपाणि स्फुरणानि यस्यां सा तथोक्ता। सा लोचनं रूपालोकसाधनत्वात्‌। तच्च एकरूपं एकधैव प्रतीयते। किच्च तल्लोचनमपि दृश्यं प्रतीतिविषयं अतो जडं, तस्यापि दृक्‌ दर्शनसाधनं मानसं मनः अस्ति, तस्य मानसस्य दृश्यत्वेनानुभूयमानत्वात्तस्य ट्क्‌ दृष्टिः धीर्मिशयात्मकमन्तःकरणं, तस्या अपि अनुभूयमानत्वात्परिणतविषयाकार- धीवृत्तयोऽपि परिणामेन विषयाकृतित्वेन अनेकविधत्वाद्विकारित्वात्‌ धियो वृत्तयो दृश्या एव। सर्वस्यैतस्य जडविकारत्वेनानात्सत्वनिश्चयः। इह जडसमृहे सर्वसिन्‌ प्रभुः सर्वप्रकाशनसमर्थः साक्षी अव्यवधानेन प्रकाशकः आत्मा दृगरूप एव। सर्वप्रकाशसाधनभूतोऽपि तथा विषयकत्रैव दृश्यते अनुभवविषयो नैव भवतीत्यर्थः।।९३।। इदानीं तस्यैव जीवन्मुक्तस्य गुरुवचनविश्वासपूर्वकं युक्त्या स्वजीवत्ववाधेन स्वात्मानुसन्धानमाह- रज्ज्वन्ञानादिति। यथा मन्दान्धकारे ईषदन्धकारावृते आलोके रज्ज्वज्ञानात्‌ रज्जुरूपानवलोकनात्‌ तदुपरि तत्सद्‌ ज्ञातः रज्ज्वामित्यर्थः। सहसा अकस्मात्‌ भुजङ्गः सर्पो भाति भासते। तथा तेनैव प्रकारेण स्वात्माज्ञानात्‌ स्वस्वरूपानवलोकनात्‌ स्वसदृशेऽनवलोकिते आत्मनि असौ समस्ताज्ञान्यनुभूयमानः भृशं अत्यन्तं असुखं दुःखरूपः आत्मनः सदाधार विनाऽऽरोपासिद्धेः आत्मसम्बन्धी जीवभावः जीवत्वं भाति प्रकाशत इत्यर्थः। स भ्रान्तिरेवेति भावः। यथा रज्जुसर्पदृष्टान्ते आप्तोक्त्या प्रामाणिकपुरुषवचनविश्वासेन अहिभ्रमान्ते सर्पभ्रान्तिनिवृत्तौ सत्यां सः सर्पप्रत्ययः पूर्वः विदिता ज्ञाता सती एका रज्जुः रशनाप्रत्यय एव अभूत्‌ जाता तथा तेन प्रकारेण निजगुरुवचसा निजः स्वीयः गुरुः देशिकः तस्य वचसा, युक्त्या तत््वमसीत्यादिवाक्यार्थबोधनरूपं वचः, तेन कृत्वा जीवत्वभ्रमान्ते जीवत्वभ्रमे नष्टे सतीत्यर्थः। अहं जीवो सुखी दुःखी जननमरणवान्‌ कर्तृभोक्तृरूपः नैव नास्म्येव। अहं साक्षिभूतः जीवस्याव्यवहितप्रकाशकत्वात्साक्षित्वोपचारवान्‌। वस्तुतस्तु कूटस्थः निर्भिकारः शिवः आनन्दरूपः अस्मि।।९४।। १. 'यत्रकारकं' नास्ति। २. तत्सदृशेति। सर्पसद्शेत्यर्थः। ४०९ 4 0 ५. २० ४०२ आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो° ९५-९६ कि ज्योतिस्ते वदस्वाहनि रविरिह मे चन्द्रदीपादि रात्रौ स्यादेव भानुदीपादिकपरिकलने किं तव ज्योतिरस्ति। ` चश्षुस्तन्मीलने किं भवति च सुतरां धीर्धियः किं प्रकाशे तत्रैवाहं ततस्त्वं तदसि परमकं ज्योतिरसि प्रभोऽहम्‌। ।९५।। 'किञ्चित्काल स्थितः कौ पुनरिह भजते नैव देहादिसद्घ यावत््रारव्धभोग कथमपि स सुखं चेष्टतेऽ सङ्गबुदध्ा। इदानीं तस्य जीवन्मुक्तस्य स्वहदि गुरुशिष्यभावं प्रकल्प्य संवादेन स्वस्य परमज्योतीरूपानुसन्धानमाह- किं ज्योतिरिति। हे शिष्य! ते तव अहनि दिवसे घटपटादिप्रकाशव्यवहारे रात्रौ च निशि किं ज्योततिः तेजः किमस्ति तद्रदस्व कथय। येन दिनरात्रिव्यवहारः सिद्ध्यति-- इति पृष्टे गुरुणा शिष्यः-- चक्षुः नेत्रं इत्याह। येन लोके प्रकाशकं सूर्यचन्द्रागनिरूपं प्रकाशकं द्रव्यं तत्मकाश्यं द्रव्यं च व्यवहियते तच्चक्षुरेव ज्योतिरित्यर्थः। एवमुत्तर शिष्येण दत्ते गुरुः पृच्छति-तन्मीलन इति। तन्मीलने चक्षुषः निमीलने कृते सति कि ज्योतिः 2 पश्चात्‌ सूर्यचन्द्रामिप्रकाशकतत्प्रकाश्यघरादिस्फुरणस्य किं प्रकाशसाधकं तेजः तेऽस्ति इति पृष्टः शिष्यः आह-- नेत्रनिमीलनानन्तरं सर्वव्यवहारस्फुरणसाधनं ज्योतिः नितरां अत्यन्तं प्रकाशकं धीर्बुद्धिः अस्तीत्युत्तरं दत्तम्‌। ततो गुरुः पृच्छति- धिय इति। धियोऽपि बुद्धेः नेत्रसूर्यादिवत्मकाश्यत्वेनानुभूयमानायाः तत््रकाशे ज्ञेयत्वव्यवहारे ते तव किं ज्योतिः तेजः इति पृष्ठः शिष्य आह- अहमिति। मम बुदध्यनुभवितृत्वात्तत्र बुद्धिप्रकाशव्यवहारे साधकं अहं ज्योतिः अस्मि। एवमुक्ते शिष्येण साधके गुरुः पृच्छति- तत्रेति। तत्रापि अहंत्वस्यापि अनुभूयमानव्यवहारे साधकं तव किं ज्योतिः किं प्रकाशकं तेजः अस्ति इति पृष्टः शिष्य आह- अहपिति। अहंत्वप्रकाशक आत्मा अस्तीत्यर्थः। एवमुक्तो गुरुराह- ततस्त्वमिति। त्वदन्यस्य कस्यापि प्रकाशद्रव्यस्याभावात्‌ प्रकाश्यद्रव्यस्यापि तत्मकाशयितुमशक्यत्वात्‌ स्वयंज्योतिष्टवेन प्रकाशमानत्वात्तत्परमकं ज्योतिः कार्यकारणप्रकाश्यप्रकाशकत्वाद्यस्पष्टं तेजः त्वं त्वंपदलक्ष्यः आत्मा असि भवसि। अतस्तज्ज्योतिः परकर्षभानरूपः अस्मीत्यनुभवः। अत्रार्थे बृहदारण्यकी श्रुतिरपि “आत्मैवास्य ज्योति" रित्यादिका।।९५।। एवंभूतानुभववतो जीवन्मुक्तस्य व्यवहारमाह-किञ्चिदिति। स ब्रह्मवेत्ता जीवन्मुक्त इत्यर्थः। किञ्चित्कालं कतिचित्कालपर्यन्तम्‌। यथाकालं यथाधिकारिव्यक्तिपरिच्छेदककालपर्यन्तमित्यर्थः। कौ स्थूलदेहपेक्षया पृथिव्याम्‌। वस्तुतस्तु ब्रह्मवसिष्ठादीनामपि अन्यलोकेषु स्थितिश्रुत्या कौ क्षत्रशन्दवाच्येऽन्तःकरणे स्थितः वर्तमान इव ` लक्षितोऽपि, इह पृथिव्यां क्षेत्रे च पुनः देहक्ेत्रादिसत्वनिवृत्तः पश्चात्‌ ेहादिसङ्कं स्थूलदेहस्ीपुत्रमित्रभ्रात्रादिसमूहं नैव भजते नैवाद्गीकरोति। स्वत्वेनात्मनि तत्सम्बन्धवत्तवप्रतीति न करोतीत्यर्थः। किञ्च क्षेत्रे स्थुलदेहादिसद्कं च यावत्मारब्धभोगं प्रारब्धभोगपर्यन्तं कथमपि, ब्रहमवेततुः ईश्वरत्वेन मायाप्रारब्धयोरधीनत्वाभावात्‌, तद्विना च कर्तृभोक्तत्वान्यथानुपपत््या प्रारव्धभोगस्य च ब्रह्मज्ञानां ब्रह्मादीनां कर्तृभोक्तव्यवहारस्यापि दृश्यमानत्वात्‌ सर्वव्यवहारस्य मायामात्रत्वेनानिर्वचनीयो ब्रह्यवेत्तृव्यवहार इति भावः। असद्गबुदध्या असङ्गब्रह्मात्मगोधेन सुखं यथा भवति तथा निःसंशयत्वात्िर्दःखमित्यर्थः। चेष्टते चेष्टाक्त्वेन प्रतीतो भवतीत्यर्थः। तस्यासङ्गबोधमेवोत्तरर्द्धेन विशेषणैर्विशदयति- निर्द्रनद्रः सुखदुःखादिद्न्द्रहीनः। तत्र हेतुः नित्यशुद्धः जीवस्य पापपुण्यवत््वेन शुद्धत्वस्य कादाचित्कत्वात्‌ ब्रह्मणोऽभेदं प्राप्तस्य ज्ञानिनः कालत्रयेऽपि पुण्यपापहीनत्वात्नित्यशुद्धत्वमिति भावः। अत एव विगलिते ममताहंकृती अत्यन्तमुत्पत्तिबीजरहितत्वेन नष्टे ममता अन्यत्र पुत्रादौ, देहादौ च अहंकृतिः १. कंचित्‌"। एवं व्याख्यायामपि। श 0 व २० श्लो° ९६-९८] शतश्लोकी निर्हन््रो नित्यशुद्धो विगलितममताऽहकृतिर्मित्यतृप्तो ब्रह्मानन्दस्वरूपः स्थिरमतिरचलो निर्गताशेषमोहः।। ९६।। जीवात्मब्रह्मभेदं दलयति सहसा यत्मकाशैकरूपं विज्ञानं तच्च बुद्धौ समुदितमतुल यस्य पुसः पवित्रम्‌। माया तेनैव तस्व क्षयमुपगमिता संसृतेः कारणं या नष्टा सा कार्यकरत्रीं पुनरपि भविता नैव विज्ञानमात्रात्‌। । ९७।। विश्वं नेति प्रमाणाद्विगलितजगदाकारभानस्त्यजेद् पीत्वा यद्रत्फलाम्भस्त्यजति च सुतरां तत्फल सौरभाद्यम्‌। तादात्म्यं यस्य सः। अत एव नित्यतृप्तः निरंकुशसन्तोषवान्‌। तत्र हेतुः । ब्रह्मानन्दस्वरूपः अपरिच्छित्रानन्दरूपः, स्थिरमतिः स्थिरे ब्रह्मणि मतिर्यस्य। स्वतश्च ब्रह्मरूपत्वादचलः स्थिरः। तत्र हेतुः निर्गताशेषमोहः निःशोषनिवृत्तः अशेषःमूलाऽज्ञानतूलाज्ञानपर्यायः अज्ञानसमूहः विपरीतज्ञानसहितो यस्य। अतो ज्ञानिनि चेष्टा या प्रतीयते सा मायामात्रं इति भावः।।९६।।. | इदानीं ज्ञानिनि प्रतीयमानचयेष्टामात्रस्य संसारजनकत्वाभावं सहेतुकं प्रपञ्चयति-- जीवात्मेति। यत्‌ महावाक्यजन्यत्वे सति गुरुमुखात्‌ श्रुत्या स्वतो युक्तिपूर्वकं सम्भावितत्वेन निश्चितं ज्ञानं चरमवृत््याख्यं प्रकाशैकरूपं प्रकाश एवैकं मुख्यं रूपं यस्य तादृशं, सहसा अकस्मात्‌ तत्कालमित्यर्थः। जीवात्मब्रह्मभेदं जीवात्मनः त्वंपदलक्ष्यस्य कूटस्थत्रह्मणः तत्पदलक्ष्यस्य च भेदं भित्रत्वं कारणेन मूलाज्ञानेन सह दलयति नाशयति। तत्तादृशं पवित्रं रागद्रेषादिवासनासहितसर्वमलनिवर्तकत्वात्पावनम्‌। “न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते" इति भगवदुक्तेः। अतुलं निरुपमं यस्याधिकारिधुरीणस्य पुंसः पुरुषप्रयत्नवतः बुद्धौ शुद्धान्तःकरणे समुदितं संशयविपर्ययरहितमाविर्भूतमभुत्‌। तस्य पुरुषस्य तेनैवान्यसाधननिरपेक्षेण ज्ञानेन कत्रा या संसृतेः . कारणं संसारस्य हेतुरूपा माया स्वतः कार्यकारणहीनत्वेनार्थशन्या प्रकृत्यपरपर्याया क्षयं नाशं उपगमिता प्रापिता विज्ञानमात्रात्‌ आभासमात्रत्वेन सा माया पुनरपि नाशप्राप्तेः पश्चात्‌ इत्यर्थः। अपिशब्दात्‌ पूर्वमपि कार्यकर्तूत्वं ज्ञानिद्ष्स्या नासीति पुनर्ञानानन्तरमित्यर्थः। नष्टा नाशं प्राप्ता सती कार्यक््री कार्य भ्रमः तस्य कर्त्री जनिका नैव भविता न भविष्यतीत्येवं निश्चय एव।।९७।। इदानीं भासमानायामपि संसृतौ ज्ञानिनि तत्त्याग दृष्टान्तेन सम्भावयन्‌ आह--विश्वमिति। असौ ज्ञानी विश्वं जगत्‌ न, नास्ति इति प्रमाणात्‌ एवंविधस्वतःप्रमाणभूतात्‌ “ नेह नानास्ति किञ्चन” ति श्रुतिवाक्यादित्यर्थः। विगलितजगदाकारभानः विगलितं बीजसहितं नष्टं जगतः आकार इव आकृतिमद्धानं भासनं यस्य। किञ्च हदा कृतेन सर्वापवादेन सम्यक्‌ चिद्घनैकामृतसुखकवलास्वादपूर्णः समीचीनतया चिद्रूपं यद्घनं निबिड" अज्ञानजगदादप्रवेशात्‌ सम्यक्‌ यच्छिद्रहीनमित्यर्थः। एकं स्वगतसजातीयभेदहीनं, अमृतं नाशहीनं, सुखमानन्दः, तस्य कवलो ग्रासः। यथा ग्रासः हस्तेन मुखे क्रियते तद्रत्‌ सांख्ययोगहस्तेनान्तःकरणस्य विद्यारूपमुखे कृतः आनन्दः ग्रासत्वेनोक्तः। तस्य आस्वादोऽनुभवनम्‌। मुखे क्षिप्तग्रासस्य जिहयेव। तेन पूर्णः नित्यतृप्तः। एवं ०३ १० ५ ४०४ आनन्दगिरिरीकोपेता [ श्लो° ९८- सम्यक्सच्चिद्धनैकामृतसुखकवलास्वादपूर्णो हदाऽ सौ जञात्वा निः सारमेव जगदखिलमिदं स्वप्रभः शान्तचित्तः।। ९८।। ` क्षीयन्ते चास्य कर्माण्यपि खलु हदयग्रन्थिरुद्धिद्यते वै छिद्यन्ते संशया ये जनिमृतिफलदा दृष्टमात्रे परेो। तस्मिश्चिन्मात्ररूपे गुणमलरदहिते तत्त्वमस्यादिलश्षये कूटस्थे प्रत्यगात्मन्यखिलविधिपनोऽ गोचरे ब्रह्मणीशे।। ९९।। आदौ मध्ये तथाऽन्ते जनिमृतिफलदं कर्पमूलं विशालं ज्ञात्वा ससारवक्ष भ्रममदमुदिताशोकिताऽनेकपत्रम्‌। उक्तरीत्या अखिलं समस्तं जगत्‌ विश्वं निःसारं सत्त्वसुखत्वहीनं अत एवेदं दृश्यत्वेन प्रतीयमानत्वाच्चित््वरहितं ज्ञात्वा अनुभूय शान्तचित्तः शान्तं भजितनीजत्वेनोपरतं चित्तं चेतो यस्य सः तज्जगत्‌ त्यजेत्‌ विसृजेत्‌। तत्र दृष्टान्तः यद्वदिति। लोके यद्रद्‌ यथा कोऽपि फलाम्भः नारङद्गाग्रादेः फलस्य अम्भः रसं सुतरां अत्यन्तं निःशेषमित्यर्थः। पीत्वा प्राश्य तत्फलं पीतरसं फलं सौरभादयं सुगन्धभरितमपि वै निश्चयेन फलगतसौगन्ध्यस्य तृप्तिहेतुत्वाभावात्‌, तृप्तस्य तृप्त्यपेक्षाभावाच्च त्यजति तद्रदिति सम्बन्धः।।९८।। | इदानीं ज्ञानिनि बाधिताहङ्कारादिजगत्तीतावपि बन्धकत्वं कर्मणां न भवतीत्यस्मित्र्थे भिद्यते हदयग्रन्थि"रित्यादिकां श्रुति प्रमाणयति-- क्षीयन्त इति तस्मिन्‌ सर्ववेदान्तोक्तलक्षणलक्षिते। तान्येव लक्षणान्याह विशेषणैः-चिन्मात्ररूपे चेत्यरहितचिन्मात्र। तत्र हेतुः गुणमलरहिते गुणकृता रागद्रेषादयः, गुणरूपाश्च मलाः बन्धनलेपहेतवः तैः रहिते हीने । तत्वमस्यादिलश्षये तत्त्वमस्यादिमहावाक्येर्भागत्यागलक्षणयेव केवलं लक्षितुं योग्ये ब्रह्मणि अपरिच्छिन्ने, ईशो तं विना मायातत्कार्ययोरनिर्वाहात्नियन्तृत्वाद्युपयरिते, अखिलविधिमनोऽ गोचरे समस्तविधिवाक्यानामनियोज्ये अविषये मनसां चाविषये, कूटस्थे निर्विकारे, प्रत्यगात्मनि अन्तर्मुखवृत्त्यैवाऽज्ञानमात्रनिरसने जाते स्वयमेव प्रकाशमाने, आत्मनि वस्तुनि स्वस्मिन्‌ परेशे परेषां ब्रह्मादीनां मायायाश्च नियन्तृत्वोपचरिते। तमात्मानं विना तेषां तत्कार्याणां चासिद्धेः, दृष्टमात्रे केवलमनुभूते एव अस्य कूटस्थब्रह्मभूतान्तःकरणवृक्तिमतः कर्माणि सञ्ितप्रारव्धक्रियमाणाख्यानि सर्वाण्यपि क्षीयन्ते नष्टानि भवन्ति। तत्र हेतुमाह- खल्विति। अस्येत्यनुवृत््या कूटस्थब्रह्यात्मसाक्षात्कारवतः पुरुषस्य हदयग्रनिः हृदन्तःकरणं तस्य अयः प्रकाशकः आत्मा तयोर््निः स्वात्माज्ञानरूपः अन्योन्यतादात्म्य- रूपेणैक्यरूपः संश्लेषः। स निश्चयेन खलु उद्धिदयते तयोरन्तःकरणचिदात्मनोर्भेदप्रतीत्या च्छिन्नो भवति। तल्लिङ्गमाह-छिद्यन्ते इति। सर्वसंशयाः देहादात्मा भिन्नो वाऽभित्न इत्यादयः अज्ञानग्रयििमूलत्वात्तेषां तन्नाशे ते छिद्यन्ते नश्यन्ति। तत्फलं चाह विशोषणेन-जनिमृतिफलदा इति। जन्ममरणफलप्रदाः। अतस्तत्निवृत्तौ जन्ममरणनिवृत्तिर््रह्यज्ञानफलं इत्यर्थः।।९९।। इदानीमेताद्‌ शङ्ञानिनो ब्रह्मात्मसाक्षात्कारवृततर्वासनाजननपर्यन्तं दृढीकाराय ध्यानं तत्पूर्वावश्यकर्तव्यसहितमाह- आदाविति। आदौ उत्पत्तेः प्राक्‌ तथान्ते नाशानन्तरं मध्ये प्रतीतिकाले असन्नपि जनिमृतिफलदं जनिर्जन्म मृतिर्मरणं ते एव फले प्रसवे तयोर्दतारं, कर्ममूलं कर्म क्रिया सा मूलं यस्य, विशालं महान्तं, भ्रमो विपरीतज्ञानं, मदः स्वश्रैष्ठयज्ञानं, मुदिता हर्षवृत्तिः, शोकः खेदवृत्तिः इत्यादीनि अनेकानि अनन्तानि पत्राणि पर्णानीव यस्य, काम॑क्रोधादिशाखं कामः प्रियविषयिणीच्छा, क्रोधः त्प्रतिबन्धके रोषवृत्तिः` आदिपदेन ` ९ ०00 ९ 0 ९५५ २५५ श्लो० १००-१०१ | शतश्लोकी कामक्रोधादिशाखं सुतपशुवनिताकन्यकापशक्षिसङ्ख छित्त्वाऽ सङ्गासिनैन पटुमतिरभितश्चिन्तयेद्‌ वासुदेवम्‌।। ९० ०।। जात मय्येव सर्वं पुनरपि मयि तत्सस्थित चैव विश्व सर्व मय्येव याति प्रविलयमिति तद्‌ ब्रह्म चैवाहमस्ि। यस्य स्मृत्या च यज्ञाद्यखिलशुभविधौ सुप्रयातीह कार्यं न्यूनं सम्पूर्णतां वै तमहमतिमुदेवाच्युत सन्नतोऽस्मि।। १०१।। इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचार्यश्रीमच्छ्कराचार्यविरचिता शतश्लोकी सम्पूर्णा लोभादिवृत्तयः ता एव शाखा इव यस्य, सुतपशुवनिताकन्यकापक्षिसद्धं सुताः पुत्राः, पशवः गोवृषादयः, वनिताः खियः, कन्यकाः दुहितरः ते पक्षिणः पतत्रिणस्तेषां सद्धो यसिन्संसारवृक्षं संसरणस्वभावं वृश्चनीयत्वात्‌ वृक्षं “ऊर्ध्वमूलोऽवाक्शाख'* इति श्रुतेः, “ऊर््वमूलमधःशाखः' मित्यादिस्मृतेश्च। अश्चत्थापरपर्यायं ज्ञात्वा असत्त्वेन प्रतीत्य अनुभूयेत्यर्थः। तत एनं उक्तलक्षणं संसारवृक्षं पट॒मतिः परी कुशला मतिः मननवती वृत्तिर्यस्य स पुमान्‌ असद्धासिना स्वासद्धत्वानुभव एवासिः खडगः तेन च्छित्वा विनाश्य। अभितः सर्वदा वासुदेवं, वा विकल्पेन असूनां प्राणेद्धियादीनां देवः प्रकाशकः आत्मा तं चिन्तयेत्‌ अनुभवेत्‌। प्राणादीनां सत््वासत्त्वेन प्रकाशके त्वयि विकल्प इति भावः।।१००।। | | इदानीं सर्वोत्पत्तिस्थितिलयाधारत्वेन स्वसिन्‌ ब्रह्मत्वानुसन्धानपूर्वकं स्वात्मज्ञानस्यैवाऽखिलकर्मसमाप्तित्वं द्योतयत्नात्मानं नमस्करोति- जातपिति। सर्व समस्तं द्रेतजातं मय्येव ब्रह्माभित्रे कूटस्थात्मसहिते ज्ञाते ब्रह्मात्मनि, एवकारेणान्यः कोऽपि आधाय नास्तीति सूचितं, जातं आविर्भूतम्‌। पुनरपि पश्चादत्पत्यनन्तरमपि तत्समस्तं विश्वं जगत्‌ मयि शबले ब्रह्मात्मनि संस्थितं सम्यक्‌ स्थिति प्राप्तम्‌। किञ्च तत्सर्वं समस्तं जगत्‌ मय्येव शबले ब्रह्मण्येव प्रविलयं निद्रां प्रलयसमये सबीजं, शुद्धे मयि च ज्ञानेन अत्यन्तनाशं तिरोधानमित्यर्थः। याति प्राप्नोति। इत्यतो हेतोः तत्‌ “यतो वा इमानि भूतानि जायन्त इत्यादिकया “तद्‌ ब्रह्येती"^त्यन्तया ्रुत्योत्पत्तिस्थितिलयाधारत्वोपलक्षितोपादानत्वेन निर्दिष्टं ब्रह्म देशकालवस्तुकृतपरिच्छेदरहितं वस्तु अहम्‌ अहंपदलक्षितः कूटस्थः प्रत्यगात्मा अस्मि भवामि, च पुनः यस्य ब्रह्माभित्प्रत्यगात्मनः स्मृत्याऽनुसन्धानेन यज्ञा्यखिलशुभविधौ यज्ञः अश्वमेधआदिर्यस्य तादृशे समस्तशुभकर्मणि विधाने, कार्य कर्तव्यविधिः न्यूनं तन्त्रादिभिरन्युनमपि वै निश्चयेन सम्पूर्णतां समाप्ति फलमदत्वमित्यर्थः। सुप्रयाति प्राप्नोति। अहं ब्रह्माभित्रकूरस्थात्मसाक्षात्कारवान्‌ अतिमुदैव अत्यन्तमानन्दसाक्षात्कारवृत्त्यैव केवलं तं ब्रह्माभित्नं प्रत्यगात्मानं अच्युतं अप्रच्युतस्वभावं सत्रतः अष्टाङ्कभूताष्टप्रकृतिसहितस्तत्र लीनः अस्मि भवामि।।१०१।। इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचार्यश्रीशुद्धानन्दपूज्यपादशिष्य- आनन्दज्ञानाचार्यविरचिता शतश्लोकीरीका समाप्ता।। १. अत्रे मूलभूत स्मृतिगतः श्लोकः-- यस्य स्मृत्या च नामोक्त्या जपहोमार्चनादिषु न्यूनं सम्पूर्णतां याति सद्यो वन्दे तमच्युतम्‌।। ४०५ ९० १ २० ५ भीनारायणेन्द्र सरस्वती तिरचित- वास्िब्का्नरणोप्येसस््‌ श्रीमत्सुरेधराचायंदिरवित- जादिव्ोप्येव्नम्य जानन्द्ञा नाचायेषिरचितं विवरणम्‌ च यीच्याग्यस्मीश्यैविर च्छित विवरणतंत््वचन्द्िकायुतेम्‌ श्रीमच्छङ्ःरभगवत्पादाचायेविरचितं फचीकरणम्‌ 1ॐ पश्चीकृतपश्चमहाम्‌तानि तत्काय च सबं विराडित्युच्यते। एतत्‌ स्थलशरीरभात्मनः इन्दरियेरर्थोपरन्धिर्जागरितम्‌ । तदुभयाभिमान्यात्मा विश्वः । एतत्रयमकारः । अपश्ीकृतपश्चमहामतानि पञ्चतन्मात्राणि तत्कायं च पञ्चप्राणाः, दशेन्द्रियाणि मनो ब द्विश्चेति सप्रदशकं लिङ्गं भौतिकं हिरण्यगमं इत्युच्यते । एतस्परकष्मश्षरीरमास्मनः! करणषृपसंहूतेषु जागरितसंस्कारजः प्रत्ययः सविषयः स्वप्नं इत्युच्यते। तदुमयाभिभान्यात्मा तेजः । एतत यश्चकारः । शरीरदयकारणमात्माज्ञानं साभासमन्याङृतमित्युच्यते । एतत्कारणश्षरीरमार्मनः । तच न सत्‌, नासत्‌, नापि सदसत्‌, न भिन्नं, नाभिन्न, नापि भिन्नाभिन्नं कृतथित्‌, न निरवयवं, न सावयवं, नोभयं, सन्तु केरलब्रहमात्मेकतवज्ञानाषनोदयम्‌ । सवेश्रकारज्ञानोपसंहारे बद्धे: कारणात्मनाऽ- वस्थानं सुषुप्तिः । तदुमयाभिमान्यात्मा प्राह्नः । एतत्रयं मकारः । अकार उकारे, उकारो मकारे, मकार ओङ्कारे, ओङ्कारेऽहम्येब । अहमात्मा सक्षी केवलभ्चिन्मात्रस्वरूपः ना्ञानं नापि तत्काये किन्तु नित्यशुद्धबुद्धयक्तसत्यस्वभावं परमानन्दाद्वयं प्रत्यग्भृतचेतन्यं ब्रह्मेवाहमस्मीत्यमेदेनावस्थानं समाधिः । “तत्वमसि ( छां ° ६,८2.७ ) “अहं रह्मास्मि ( बृ° १,४.१० ) "प्रज्ञानं ब्रह्म” ( एे° ३.२ ) “अयमात्मा ब्रह्म" ( मा० १.२ ) इत्यादिश्रुतिभ्यः | इति पञ्चीकरणं मवति ॥ ॐ ॥ काठोऽ्यं आत्वार्येः न.स्वीकृतः । पाठान्तरेणादतत्वात्‌ निवेरितः । अथातः परमहंसानां समाधिरविरधि व्याख्यास्यामः । ॐ सच्छन्दवाच्यमवरिद्याशबं ब्रह्म । ब्रह्मणोऽव्यक्तम्‌ । अग्यक्तानमहत्‌ । महतोष्टङ्कारः । अहङ्कारात्‌ पन्चतन्मात्राणि । प्चतन्मार्तेभ्यः पय्भहामूतानि । पन्नमहामूतेभ्योः लं जगत्‌ । पश्वानां भूतानामेकेकं द्विधा वि मज्य स्वाद्धंमागं विहायाद्धं मागं चतुर्था वि नञ्पेतरेत्‌ योजिते पीकरणं सानारूपद्नं अ्यारोनापवादाभ्यां निप्प्रषर्न प्रम =-यने | ९ ॐ ततव्सत्परमात्मने नमः भीमच्छङ्करभगवत्पादाा्यविरचितं पचीकरणम्‌ ॐ तश्चीक्रलप्नश्चस्नह्छाच्चलानि तराय च स्सव्यं चिच्पाण्डि्ययुच्च्ते । ` श्रीमस्सुरेश्चराचायेविरचितं पश्ीकरणवातिकम्‌ ॐकारः सवेवेदानां सारस्त्चप्रकाशषकः । तेन चित्तसमाधानं शुुणां प्रकाश्यते ॥ १ ॥ भीमश्नारायणेन्द्रसरस्वतीविरचितं वातिकाभरणम्‌ इह खलु परमेश्वरा राधनाथंमनुष्टितैनित्यादिकमंभिः परिञुद्धान्तःकरणानामत एव नित्या- नित्यवस्तुविवेकेहामुत्राथंफलभोगविरागशमदमादिसाधनषट्‌कसम्पन्मुमृकषुत्वास्यसाधनचतुष्टयवता ब्रह्म- जिज्ञासूनां परित्यक्तकाम्यनिषिद्धकमंणां परमहंसपरित्राजकानां श्रवण-मनन-निदिध्यासन-पराणां भारुण्युपनिषदा “सन्धि समाधावात्मन्याचरेत्‌"' इति समाधिविहितः। स च समाधिरोद्कारेण कत्तंग्य इति ॐ इत्यात्मानं युञ्रीत”' इति तेत्तिरीयबृहन्नारायणोपनिषन्हुतौ विहितः, “युज समाधौ” इति स्मृतेः । स च समाधिरोङ्कारेण कथं क्त॑व्य इत्याकाङ्क्षायां तं प्रकारं वक्तुं भगवता भाष्यकारेण पञ्चीकरणं नाम प्रकरणमुदिष्टम्‌ । तत्प्रकरणं व्याचिरूपासुभंगवान्‌ वात्तिककारः चिकीर्षितस्योक्तानुक्त- दिरुक्तचिन्तात्मकस्य तद्रयाख्यानरूपस्य वात्तिकस्य निविघ्नेन परिसमाप्तिप्रचयगमनसिदवथं- उ्कारदचाथराब्दद्व द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा। कण्ठं भित्वा विनिर्यातौ तस्मान्माङ्गकिकावुभौ । इति । स्म॒तेरोङ्ारोच्चारणं तदथंतच्वानुस्मरणात्मकं च म ज्कलमाचरन्प्रकरणस्याथं संक्षेपेण श्रोतुबुद्धि- सौकर्याथं कथयति-उ्कार इति । तेन ओङ्कारेण चित्तसमाधानं प्रकाश्यत इति सम्बन्धः । चित्तस्य समाधाने ब्रह्मात्माभेदाकारतयाऽवस्थानम्‌, अखण्डब्रह्माकारवृत्तिरूपेण परिणामः, न तु शास्वरान्तर- प्रसिद्धचित्तवृत्तिनिरोध इत्यथं; । 'श्रह्मोवाहूमस्मि इत्यभेदेनावस्थानं समाधिः" इति मूले वक्ष- माणत्वात्‌ । “समाधिः संविदुत्पत्तिः परजीवक्यतां प्रति ।' इति स्मृतेदच । तच्चि तस्याखण्डाकारवृत्ति- रूपज्ञानं येन प्रकारेण ओङ्कारेण जायते स प्रकारः प्रकाइयत इत्यथंः । ओङ्कारस्य ज्ञानजनन- सामथ्यंमाह--तच्वप्रकाशक इति । तत्तवमस्यादिवाक्यवद्विधिविधया विधिमुखेन नेति नेति" इति वाक्यवन्निषेधविधया च तत्त्वप्रकाशकत्वं तस्य श्रुतिस्मृतिप्रसिदढधमित्यथंः। ननु तत्त्वमस्यादि- १० ९५ २०५ ४९१२ वातिकाभरणसंवलितं आसीदेकं परं ब्रह्म नित्यघक्तमविक्रियम्‌ | तत्स्वमायासमावेशाद्बीजमन्याढ़तात्मकम्‌ ॥ २॥ वाक्येभ्यः ओङ्कारस्य को वा विशेषः, येन ओङ्कारेणेव चित्तसमाधानं प्रकार्यते ? तत्राह-सवेवेदवानां सार इति । स मृदिव घटशरावादीनां सवेवेदानुस्यूततया कारणत्वात्‌ तेषां सारः “तद्यथा शंकुना सर्वाणि पर्णानि सन्तुण्णान्येवं कारेण सर्वा वाक्‌ सन्तृण्णा" इति श्रुतेरित्यथेः । मयमारयः--यदि तत्त्वमस्यादिवाक्यानां मध्ये केनचिद्राक्येन चित्तसमाधानप्रकारः प्रकाश्यते, प्रकाशितवाक्यान्तराध्यायिनां ततो वाक्यात्समाधानासिद्धेव¶्यान्तरेऽपि तत्प्रकादायित्तव्यं स्यादिति यत्नगौरवं स्यात्‌ । ओङ्धुारेण तत्प्रकारने तु तस्य सवंवेदवाक्यसारत्वात्‌ सवत्र वाक्ये समाधान- प्रकारः प्रकाद्यत इति न पृथक्‌ कायं: स्यात्‌ । ओद्धुारेणेव सर्वेषां चित्तसमाघधानसिद्धेश्व न यत्नान्तरं कायंमिति खाघवम्‌ । किञ्च वेदोच्वारणस्य पापनिवत्तंकत्वस्मरणात्‌ लौकिकवाक्यपेक्षया वेदवाक्यस्य स्वोच्चारणस्मरणद्वा रा ज्ञानप्रतिबन्वककल्मषनिवत्तंकत्वेन शीघ्रमप्रतिबद्धज्ञानोत्पादकत्वं विहोष इति वक्तव्यम्‌ । अथंबोधकत्वस्य उभयत्रापि तुल्यत्वेन प्रकारान्तरेणातिशयस्य वक्तुमशक्यत्वात्‌ । एवच्च सति ओद्धारस्य सववेद सारत्वेन सववेदात्मकत्वात्तदुच्चारणस्य सवंवेदोच्चारणत्वात्ततो बहुकल्मष- निवृत्त्या शीघ्रमघ्रतिबद्धं ज्ञानं ततो भवति । किञ्च “ओमित्यात्मानं युञ्जीत" इत्यादिबहुश्रुतिषु तस्मिन्नादरदशंनाच्च तेनेव समाधानं प्रकाशनीयमिति? । अत्राधिकारिणमाह--मुमुक्षणामिति । अत्र च ओडद्धारप्रकार्यं तत्त्वं विषयः, मोक्षः काम्यमानत्वात्‌ मुख्यं प्रयोजनं, चित्तसमाधानशबन्दितं तत्त्व- ज्ञानं अवान्तरप्रयोजनं, प्रक रणस्य फलस्य च जन्यजनकभावः सम्बन्धः, अधिकारिणः स्वकीयप्रयोजन- जनकत्वं प्रकरणेन सम्बन्धः, मुमुक्षुरधिकारीत्यनुबन्धचतुष्टयं प्रवृत्तय द्गमर्थादुक्तमिति द्रष्टव्यस्‌ । १ ॥ इह भगवता भाष्यकारेण अध्यारोपापवादाभ्यामोङ्कारेण प्रत्यग्ब्रह्माभेदगप्रतिपत्तिप्रकारं दर्रायितुमधिष्ठानस्य वास्तवं रूपम्‌, अध्यारोप्यप्रपञ्चस्य सृष्टि च सिद्धवत्कृत्याध्यारोपमात्रमुदितम्‌ । वात्तिकाचायंस्तु उक्तानुक्तदुरुक्तचिन्तात्मकत्वाद्रातिकस्योक्तानुक्तं तदुभयं वक्तुकाम आदौ भध्यारो- पाल्पूवंमवस्थितमधिष्ठानभूतात्मस्वरूपमाह-आसीदेकमिति । ब्रह्म॒ देशकालवस्तुपरिच्छेदून्यम्‌, अत एव एकं सजातीय-विजातीय-स्वगेत-मेदबून्यं परं परमानन्दरूपं नित्यमुक्तं कालत्रयेऽपि सर्वानथं- रूपप्रपञ्चसम्बन्वरुन्यं सच्चिदानन्दात्मकं वस्त्वासीत्सृष्ेः प्रागित्यथं ; । “'सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌, एकमेवाद्वितीयं ब्रह्य, आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत्‌, नान्यत्किञ्चन मिषत्‌, विज्ञानमानन्दं ब्रह्म, सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्य" इत्यादिश्वृतेरित्यथंः । यद्यपि अद्वितीयस्य (आसीत्‌ इति कालसम्बन्धो न युक्तः, तथापि श्चतृणां प्रतिपत्तिसौकर्यार्थं कालसम्बन्धमा रोप्योपदिशतीति बोध्यम्‌ । ननु जगदुपादा- नस्य कालत्रयेऽपि कें सम्बन्धदान्यत्वं तत्राहु-अविक्रियमिति । निरवयवत्वेन विभूत्वेन च परिणाम- परिस्पन्दयोरसम्भवादुपादानत्वमपि न तस्यास्तीत्यथंः । तहि कथं “आत्मन आकाशः सम्भूतः, तत्तेजोऽसृजत” इत्यादिश्रुतिभिरूपादानत्वामिधानं ब्रह्मण इत्याशङ्कय तत्तवतोऽन्यथाभावलक्षण- परिणाम्युपादानत्वासम्भवेऽपि मायया अतत्त्वतोऽन्यथात्वलक्षणं विवर्तोपादानत्वं सम्भवतीत्याह्‌- १. श्रणवो धनुः" “ओमित्येतत्‌' इत्यादौ सर्वत्र प्रणवेनैव आत्मा ध्यातव्य इत्युक्तेः तस्य जीवत्रह्य क्य- ` | बोधकत्वस्यान्यत्रोक्तेः नानुध्यायाद्‌बहून्‌ शब्दान्‌ इति बहुान्दध्याननिषेधाच्च प्रणवघ्यानमेव युक्तमित्यथंः । १० १५ २०५ ९५ २७ धञ्चीकरणच्र तस्मादाकाजञघयुत्यनं शब्दतन्भात्ररूपकम्‌ । स्पशोत्मकस्ततो वायुस्तेजो स्पात्मकं ततः ॥ ३ ॥ आपो रसास्मिकास्तस्मात्तेभ्यो गन्धात्मिका मही | शब्देकगुणमाकाशचं शब्दस्यशगुणो मरुत्‌ ॥ ४ ॥ शम्दसपशरूपगुगे सि्रगुं तेन उच्यते । शब्दस्पशेरूपरसगुणेरापश्चतुगंणाः ॥ ५॥ शब्दस्पदरूपरसगन्धैः पञ्चगुणा मही । तेभ्यः सममवत्यतरं भूतं ' सात्मकं महत्‌ ॥ ६ ॥ ४९२ तत्स्वमायेति । स्वस्य ब्रह्मणः शक्तिभूता स्वस्मिन्नेवाध्यस्ता माया तस्याः समावेशः आध्यासिक- तादात्म्यं तस्मद्रीजमुपादानमित्यथंः । शुक्त्यादेविक्रियां विनापि रजताद्युपादानत्वदर्खनात्‌ अविक्रिय- स्यापि जगद्िवर्तोपादानत्वमविरुद्रमित्यथंः । ननु यत्र यत्कार्यं सूक्ष्मरूपेण वत्तंते तदेव तस्य कायस्य बीजम्‌, अन्यथा तन्तूनामपि घटं प्रति बीजत्वं स्यात्‌ । तथा च नित्यमुक्तं ब्रह्माणि प्रागुत्पत्ते जंगतसूष्ष्मरूपासम्भवात्कथं तद्रीजत्वमत आहु--अव्याकृतात्मकमिति । स्वतो नित्यमुक्तस्य सूष्ष्म- कार्याश्चयत्वास्म्भवेऽपि मायायां तत्सम्भवात्तदद्वारा भन्याकृतात्मकं अनभिव्यक्तनामरूपात्मक- जगदाश्नयः “तद्धेदं तद््यव्याङृतमासीत्‌”” इति श्रुतेः । अतो बीअत्वं युक्तमित्यथंः ॥ २ ॥ एवं ब्रह्मणः प्रपञ्चोपादानत्वमुपपाद्य इदानीं तस्मिञ्जगतः अध्यारोपा्थं ततः सृष्टिमाह-- तस्मादित्यादिना सार्धेन । तस्य स्थूलाकारवेलक्षण्यमाह--शब्दतन्मात्ररूपकमिति । शब्द एव तस्मिन्नाकादे मात्र मीयते, न तु अवकाशदातुत्वज्ञान्तघोरमूढत्वादयो यस्मिन्‌ तच्छब्दतन्मात्रं, तदेव रूपं यस्य, गुणगुणिनोरभेदात्‌ । तथा शब्दमात्रमेवावगम्यते अवकाशदानादिन्यवहारविशेषा न सन्ति यस्मिन्‌ तत्सूकष्ममाकारमित्ययं: । तदुक्तं विष्णुपुराणे-'तस्मिस्तस्मिस्तु तन्मात्रास्तेन तन्मात्रता स्मृता। न शान्ता नापि ते घोरा न मृूढाश्चाविरेषिणः' इति । स्पर्शात्मक इत्यादावेवमेव योज्यम्‌ ॥।२॥ तत्तदभूतानामसाधारणगुणान्‌ पूवंपूवंकारणानुस्यूत्या प्राप्षगुणान्तराणि च सडगृ्याह॒- उब्देकगुणमिति | पृवंपूवंभूतभावमापन्नस्यैव ब्रह्मण उत्तरोत्तरभूतोपादानत्वात्पूवंपूवंगुणानुस्यूति- रुत्तरोत्त रस्मिन्न्याय्येति भावः । ॥ ४॥ शब्दस्पञञरूपेति स्पष्टम्‌ ॥ ५॥ सक्ष्मभूतानामुत्पत्ति मुक्त्वा तेषां कायंमाह-तेम्य इति । लिङ्गशरीरं च न्ानेन्द्रियाणि पञ्चैव" इत्यादिना वक्ष्यमाणम्‌ । ननु इन्दरियाण्यह्‌ दा रकार्याणि, प्राणास्तु करणानां सामान्यवृत्तिरिति साङ्कयाः पौ रा्णिंकाश्चाहुः तत्कथं भूतकायंत्वमत आह- भूतमिति । भूतात्मक तत्कायंमित्यथंः । “अन्नमयं हि सोम्य मनः इत्यादितः चक्षुरादीनां तेजआदिभूतेरूपचयदशंनात्‌ तेजमादिभूत- ¦ ग्राहुकत्वाच् भौतिकत्वमित्यथं; । सवात्मकमिति । हिरण्यगर्भोपाधिभूतस्य समर्टिल क्कश रीरस्य १. खद" इत्यपि पाठः| १० १५ २० २५ २३० ४९४ घार्तिकाभरणसंवङ्तं ततः स्थूलानि मृतानि पञ्च तेभ्यो दिराडमत्‌ । पञ्चीकृतानि भृतानि स्थूलानीत्युच्यते बुधैः ॥ ७ ॥ पृथिव्यादीनि मृतानि प्रत्यकं विभजेदृद्विधा । एकेकं भागमादाय चतुधा विभजेत्पुनः ॥ ८ ॥ सवंत्यष्टिलिद्ंश रीरव्यापित्वात्सर्वात्मकत्वमित्यथंः । यद्रा वेशेषिकादयस्तु चक्षुरादीन्दरियाणि भौति- कान्येव तानि शरीरेण सह जायन्ते, सहैव नर्यन्ति, न तु शरीरान्तरसच्चारिचक्षुरादिकरणसङ्खात- रूपं लिद्खं नाम किञ्चिदस्ति, मन एव तु केवलं शरीयान्तरसश्चारीत्याहुः, तन्मतं निराकरोति-- सवत्मिकमिति । क्रमेण प्रतिपद्यमानदेवादिसवंश रीरेषु प्रविश्य तेषामात्मतया वततंमानमित्यथं : । केवलस्य व्यापकस्यात्मनः स्वत उत्करान्त्याद्यसम्भवात्‌ । ननु “तमुत्क्रामन्तं प्राणोऽनूत््रामति प्राण- मनुतक्रामन्तं .स्े प्राणा अनूत्क्रामन्ति” इति श्रुतेश्च “तदापीतेः संसारव्यपदेशात्‌” ( ब्र° सु० अ०४ पा० २ सु० ८) इति न्यायाच्च करणसमुदायरूपमात्मन उत्कान्त्याद्युपाधिभूतं लिङ्गं शरीरान्त- रसच्चायं क्रोकतंव्यम्‌ । अत्रेदमवधेयम्‌ --मायायास्विगुणात्मकत्वात्तत्कार्याणि भूतान्यपि तादृशान्येव । तत्र भूतानां सात्विकाशेभ्यः प्रत्येक श्रोत्रादीनि पड्ज्ञानेन्द्रियाणि जायन्ते, तेभ्यो मिक्तिभ्यः मनोबुद्धयहङ्कार- चित्तात्मकमन्तःकरणं जायते, तेषामेव राजसांशेभ्यः प्रत्येकं कर्मेन्द्रियाणि वागादीनि पञ्च क्रमेण जायन्ते, तेभ्यो मिलितिभ्यः प्राणापानादिपन्नवृत्तिकः प्राणो जायते, तत्र॒ चित्ताहङ्घुारयो मंनोबुद्धयो- रन्तभविण अन्तःकरणस्य दवेविध्ये सति ज्ञानेन्द्रियपश्चकं कर्मेन्द्रियपञ्चक प्राणादिवृत्तिभेदेन पञ्चप्राणाः मनोवुद्धिदचेति सप्तदशकं लिद्धं तेभ्यः समभवदिति । एवमेव समष्टिलिङ्खं हिरण्यग्भोपाधिभूतं गोव्यक्तिषु गोत्वमिव व्यष्टिलिङ्गष्वनुस्य॒तं जायते । इयांस्तु विशेषः-कृत्स्नब्रह्माण्डे कारणतया अनुस्य॒तेभ्यः सात्त्विकेभ्यः सूष्ष्मभूतेभ्य एकेकतः सम्टज्ञानेन्द्रियाणि, समुदितेभ्यस्तेभ्य एव समष्टयन्तःकरणम्‌ । एवं राजसेभ्यः कर्मेन्द्रियाणि प्राणाश्च जायन्ते, समष्टिकिङ्खारम्भकतया तदनुस्यतेभ्यः सातत्विकादभृताशेभ्यो व्यषटिकिरणनीति । अत एव सगुणत्रह्मोपसकस्य समष्टवपरिच्छिन्नसगुणत्रहमभवेन परिच्छेदाभिमाने निवृत्ते व्यष्िलिङ्गं समष्टि लिङ्तां प्रतिपद्यते । ततश्च हिरण्यगर्भोपाधिलिङ्खाभिमानेन हिरण्यगभंताप्राप्तिरिति तत्र तत्र भाष्य- कारादिभिरूच्यमानं सद्धच्छतते, अंशकायस्यांरिकार्यान्तर्भावादिति ।॥ ६ ॥ एवं छिद्धशरीरवत्तेभ्य एव भूतेभ्यः पञ्वीकरणेन स्थूरतामापन्नेभ्यो भूतेभ्यः सर्मषटिव्यष्टिस्थूल- शरीरं जातमित्याह-तत इति । तेभ्य एव सूक््मेभ्यो भूतेभ्यः स्थूरत्वविशिष्टवेशेष्येण जातानि स्थूखानि भूतानि, तेभ्यो विराट्‌ स्थूलं शरीरं समषटवात्मकर द्वि्रकारकमप्यभूदित्यथंः । अत्रापि भूतभ्योऽक्जिभ्योऽण्डं, तदशेभ्यः पिण्डमिति उपासकस्य वेश्वानरात्मत्वप्राप्िः पूर्वोक्तरीत्या द्रष्टव्या | सक्ष्ममूतेभ्यो भिन्नानि स्थूलानि जातानोति श्रमं वारयति-पजीकृतानौति । तान्येव पञ्चीकृतानि सन्ति स्थूकानीत्यथं; ॥ ७ ॥ पञ्चीकरणप्रकारमाहु-पुथिनव्यादीनीति । एककं भूतं द्वेधा विभज्य तयोरेकं चतुर्धा विभज्य १० १५ २० २५ पञ््वीकरणस्‌ | ४१५ एकैकं भागमेकस्मिन्मूते संवेशयेत्‌ क्रमात्‌ । ततश्चाकाश्भूतस्य भागाः पञ्च भवन्ति हि ॥ & ॥ वाय्वादिभागाश्चत्वारो वाय्वादिष्वेषमादिषञेत्‌ । पञ्चीकरणमेतत्स्यादित्याहूस्तत्ववेदिनः ॥ १० ॥ पञ्चीकृतानि भृतानि तत्कायं च विराड्‌ भवेद्‌ । ५ चतुरो भागान्‌ तद्रयतिरिक्तभूतचतुष्टये योजयेत्‌ । ततश्च स्वांशाद्धं इतरभूतानामंशाश्चत्वारोऽपि मिलित्वाऽधंमिति एककं भृत्तं पञ्चात्मकं सम्पद्यते इत्यथः ॥ ८ ॥ एकंकमिति । स्पष्टम्‌ ॥ ९ ॥ वाय्वादीति | वाय्वादिमागाश्चत्वार आकाश्चभागा्धं च मिकित्वा आकाशभूतस्य भागाः पञ्चेति पूरवेणान्वयेन योज्यम्‌ । वाय्वादिष्विति | वायुभागार्धं भूतान्तराणां चतुर्णां भागाश्चत्वारः, १० ततश्च वायोर्भागाः पञ्च भवन्तोत्येवं क्रमेण सवत्र आदिशेदित्यथंः। अत्र केचिद्वाचस्पत्तिमिश्रमतानुसारिणः-पञ्चोकरणं यद्यपि सम्प्रदायसिद्धं तथापि युक्ति विधुरत्वात्‌ त्रिवृत्करणमेव आदरणोयम्‌ । पञ्चोकरणयपक्षे पृथिव्यादिभागानामाकाशवाय्वोः प्रवेशे रूपवत्वान्मह॒त्त्वाच्च तयोश्चाक्षुषत्वं स्यात्‌ । यद्यपि आकाशादिभागानामाधिक्यादितरभागानां च स्वल्पतत्वादधिकेन स्वल्पस्भिभूतत्वात्‌, “वेशेष्यात्तु तद्वादस्तद्वादः" (ब्र०सू०अ०२पा०३पू०२२) १५ इति न्यायेन चाक्षुषत्वाभावः तहि आक्राशादौ पृथिव्यादिभागकेल्पना व्यर्था, तेषां व्यवहा रागोचर- त्वात्‌ । अथापि श्रुतिसिद्धत्वादेव कल्प्यत इति यद्युच्येत तथापि त्रिवृत्करणमेव श्रुतिसिद्धम्‌ । ““तासां त्रिवृतं तरिवृतमेकेकां करवाणि" इति श्रुतेनं पञ्चीकरणं तत्र भ्रुतेरभावादित्याहुस्तत्राहु-इत्याहु- स्तत्त्ववेदिन इति । श्रुतिस्मृतिन्धायतत्त्ववेदिन इत्यथः । श्रुतिस्तावदाथवंणे--'“पृथिवी च पृथिवी- मात्रा च'' इत्यादिना स्थूलसूक्ष्मभूतकथनप्रस्तावे “वायुश्च वायुमात्रा चाकाडशश्चाकाशचमात्रा च . २० इति तयोरपि स्थूलरृक्ष्मभ॑दं दर्शयति स्थुरुत्वं च पञ्चोकृतत्वमेव, अन्यस्यासम्भवात्‌, "पञ्चीकृतानि भूतानि स्थूलानीव्युच्यते बुधः" इत्युक्तत्वाच्च । स्मृतिरपि स्कान्दे ब्रह्मगोतासु "पञ्चीकृत्य शिवाज्ञया" इत्यादिना । न्यायश्च श्रुतौ विवृत्करणो क्तवलादत्रिवृक्छृतानां स्थूर्व्यवहारानहुत्वं गम्यते, अन्यथा तदुक्तेवंयर्थ्यादत्रिवृत्कृतभूतकार्यणामिन्द्रियाणामतीन्द्रियत्वेन स्पष्टव्यवहारादर्शनाच्च त्रिवृत्करण- २५ मथ वदिति यक्तम्‌ । एवं पञ्चोकरणाभावे आकारवायुभ्यामपि स्पष्टावकाङादानादिस्थरग्यवहारो न स्यादिति न्यायादव पञ्चीकरणमङ्खीकायंम्‌ । त्रिवृत्करणश्रुतिस्तु छान्दोग्ये भृतत्रयसृष्टिश्रतियंथा पञश्चभूतोपलक्षणार्था वियदधिकरण ( ब्र० सू° अ०२१।०२सूु० १) न्धायेन, तथां त्रिवृत्करण- श्रुतिरपि पञ्चीकंरणोपलक्षणार्था । चाक्ुपत्वापत्तिस्तु “'वंशेष्यात्त॒॒तद्रादस्तद्वाद' इति न्यायेनाद्ध- भूयस्त्वादेव परिहृतेति भावः । १०॥ ३० एवमुपोद्‌घततया सृष्टिममिघाय नित्यमुक्ते आत्मनि अतस्मिस्तदरूपत्वेन मायाकायंत्वेन च ४९६ वातिकाभरणसंवकितं प्ल्तत्त्‌ खूश्यूलछच्छरी रग्नाख्ग्नल्यः । स्थूरं शरीरमेतत्स्यादश्चरीरस्य चात्मनः ॥ ११ ॥ ल्द ये रर्थोप्िरछच्््िजागारिस् । अधिदेवतमध्यात्ममधिभृतमिति त्रिधा एकं बह्म विभागेन भ्रमाद्धाति न तत्वतः ॥ १२॥ इन्द्रियेरथ विज्ञानं देवतानुग्रहान्वितेः शब्दादिविषयं ज्ञानं तञ्जागरितय्रुच्यते ॥ १३ ॥ तस्या आरोपत्वं चोक्त्वा इदानीं तस्या श्कारेणापवादसौकर्याय आरोपितस्य कृत्स्नस्य तरेविध्य- करणार्थं पञ्चीकृतेत्यादि आचायंवाक्यं व्याचष्टे--पन्चीकृतानीत्यादिना । विराट्शब्दाथंमाह-स्थ॒लं ज्ञरीरमिति । अनेन व्यष्टिसमष्टिशरीरदयमप्युक्तम्‌ । ननु तस्य स्थलश्रीरा ्गीकारे अस्थूरमित्यादिश्रुतिविरोघ इत्याशङ्कय वस्तुतोऽशरीरस्य शरीरसम्बन्धासम्भवं वदन्‌ तस्य मृषात्वमाह्‌--अश्चरीरस्येति । चोऽवधारणे । वस्तुतः कालत्रयेऽपि शरीरसम्बन्धरहित- स्यवेत्यथः ।! ११॥ ननु ““इन्द्रे रर्थोपलन्धिर्जागरितम्‌” इति मूलमनुपपन्नम्‌ । अद्ितीयात्मनि इन्द्रियादिभेदा- भावादारोपितस्य तस्य सत्त्वेऽपि इन्द्रियाणां जडानां स्वतःःप्रवृत््यसम्भवः, न चात्माऽस ङ्गस्तत्प्रवत्तंको भवति, अतस्तेषां विषयसम्बन्धाभावादर्थोपलन्धिनं सम्भवतीत्यत आह्‌--अधिदंबवतमिति । अधि देवतमित्यादिषु सप्तम्यर्थंऽव्ययीभावः । देवतासु विद्यमानं दिगादिकं अधिदेवतं आत्मनि काग्रंकरण- सङ्घाते दारीरे विद्यमाने शरोत्रा्यघ्यात्मं भूतेषु विद्यमानं विषयभूतं शब्दादिक्रमधिभूतम्‌ । ‹ तेभ्य समभवत्‌" ( वाति० ६ ) इति वातिके भूतानामिन्द्रियाणां च सृष्टिः कण्ठरवेणोक्ता । इन्द्रियसृष्टयु- क्त्येव समष्टीन्द्रियाभिमानिचेतनानामेव देवतात्वात्‌ तत्सुष्टिरप्यर्थादुक्तेति त्रिविधस्याप्यात्मन्यारोपो दशित इति भावः । एवं सति ““इन्द्रिय रर्थोपरन्धिः' इति वाक्यमुपपन्नम्‌ ।। १२ ॥ देवतानामिन्द्रियप्रवत्तंकत्वोपपत्तिरित्याह-इन्द्रियेरिति । एवं सत्ति देवतानुग्रहान्वितेरिन्दरियै- रथं विज्ञानं जायते, तज्ज्ञानं जागरितमुच्यत इति, एवं वाक्यभेदेन ज्ञानपदद्रयस्याप्यन्वयो द्रष्टव्यः । यद्वा इन्द्रियजन्यज्ञानं अन्यच्च रास्त्रानुमानादिजन्यं ज्ञानं सवं च जागरितमिति ज्ञानपद- दवयस्यापुनरुक्तिः । अत्र उपलन्धिरित्युक्तं तुरीये गतम्‌ अतः अथेति । विषयोपरन्धिरित्यथंः । सुषुप्तावज्ञानस्य विषयत्वोपलग्धेरथंपदं शब्दादिपरत्वेन व्धाख्यातम्‌, शब्दादिविषयमित्यनेन । तथापि स्वप्ने वासनारूपरब्दायर्थोपलब्धंः सत्त्वादतिव्य।प्तिवां रणाय इन्द्रिये रिव्युक्तम्‌ । न च तत्रापि इन्द्रि याणि दृश्यन्त इति वाच्यम्‌, तेषां वासनामात्रत्वात्‌ । न च वासनार्पेरप ते रर्थोपलन्धिस्तत्रास्तोति वाच्यम्‌, वासनारूपाणां तेषासर्थानामिव विषयत्वेन याक्षिभास्यत्वमेव नतुपरब्धौ करणत्वम्‌ | तत्प्रतातिस्तु जाग्रत्काङे करणत्वप्रतोतेस्तद्वासनामात्रं देवतानुग्रहाभविन मुख्यकरणत्वाभावादित्याशयेन १० १५ २० ४, ३० पञ्चीकरणम्‌ ४९७ भोत्रमध्यात्ममित्युक्तं श्रोतव्यं शब्दरश्षणम्‌ । अधिभूतं तदित्युक्तं॑दिशस्तत्राधिदेवतम्‌ ॥ १४ ॥ त्वगण्यात्ममिति प्रोक्तं सप्टव्यं स्पशेक्षणम्‌ । अधिमृतं तदित्युक्तं वायुस्तत्राधिदेवतम्‌ ॥ १५ ॥ चश्ुर्यात्ममित्युक्तं द्रष्टव्यं रूपर्षणम्‌ । * ५ अधिभूतं तदि्यक्तमादित्योऽतराषिदेवतम्‌ ॥ १६ ॥ “'देवतानूग्रहान्वित्तेः'" इत्युक्तम्‌ । न चैवमपि मनःकरण तत्रास्तीति वाच्यम्‌, तस्येन्द्रियत्वाभावात्‌ “मनः सर्वेन्द्रियाणि च ।'' इत्यादिश्रतौ इन्द्रियेभ्यः पथग्ग्रहणात्‌ । अत एव श्वत्तेः इन्दरियत्वाभाव- निश्चयात्‌ “मनःषष्ठानीन्द्रियाणि'” इत्यत्र विजातीयेनेव सङ्ख्यापूुरणं कायम्‌ । “यजमानपञ्चमा इडां भक्षयन्ति” इत्यत्र अनत्विजाऽपि विजातीयेन यजमानेन सडश्यापुरणदर्शानात्‌ । सजातीयेनेव संख्या- १० पूरणन्यायस्तु "गुहां प्रविष्टौ” ( ब्र° सू० अ० १ पा०२सू० ११) इत्यधिकरणसिद्धसन्देहुस्थले एव न तु मानान्तरेण विजाती परत्वनिश्चयस्थलेऽपि इति भावः । स्वप्ने मनस अर्थोपरल्धि प्रत्युत्पाद- कत्वेन करणत्वाभावाच्च न तदा अतिव्याप्तिरिति । न चेवमपि समाधिमच्छंयोरव्याप्िः, तत्र इन्द्रियेरुपलब्ध्यभावात्तयोर्जागरणत्वादिति वाच्यम्‌, मूर्च्छाया ““मुग्धेऽधंसम्पत्तिः"' ( ब्र° सू° अ०२षारसू० १०) इति न्यायेन अजागरणत्वात्समाधेस्तुरीयावस्थात्वेनाजागरणत्वाच्चेति १५ भावः ॥। १३॥ इदानीमध्यात्मादिविभागं सुखप्रतिपत्त्यथं विविच्य दर्शयति-श्नोत्रमित्यादिना ““ईरस्तत्राधि- देवतम्‌” इत्यन्तेन । अत्राधिभूतमिति तत्तदिन्द्रियविषय उच्यते, शब्दस्वरूपं श्रोतरेन्द्रियस्य विषय इत्यथः । एवं सवत्र योज्यम्‌ । “दिशः श्रोत्रं भूत्वा कर्णौ प्राविशन्‌” इत्यादिश्रुत्या दिगादीनामधिष्ठातु- | देवतात्वावगमात्तेषां तथात्वम द्गीकायंपित्यथं; । एरेन जीवाधिष्ठितानामेवेन्द्रियाणां प्रवृत्त्युपपत्तस्त- २० दधिष्ठात्रयो देवता न सन्तीति वदन्तो वेशेषिकादयो निरस्ताः श्रुतिविरोघादसङ्खस्य , जीवस्याधिष्ठातु- त्वानुपपत्तेश्चेति । यद्यपि श्रुतौ “अग्निवग्भूत्वा मुखं प्राविरत्‌" इत्यादिना वागग्न्यादिक्रमेणा- ध्यात्मादिविभागं उक्तः, तथापि तदुत्पादकतद्ग्राह्यभूतक्रमेण तत्रापि ज्ञानेन्द्रियपूवंकत्वात्‌ कर्मेन्द्रिय प्रवृत्तस्तदृत्पादकतद्ग्राह्यभतक्रमेण अध्यात्मादिक्रम इदोक्तः ।। १४॥। त्वगध्यात्ममिति । कवयुरिति। यद्यपि “ मोषधिवनस्तयो लोमानि भूत्वा त्वचं प्राविशन्‌" २५ इति श्रुतौ ओषधिवनस्पतीनां त्वग्देवतात्वमुक्तं तथापि देवतात्वाप्रसिद्धेस्तेषामधिष्ठाता वायुरेव ओषध्यादिशब्देनोक्त इति मत्वा इह वायुरुक्तः। वृक्षाणां वाय्वधिष्ठितत्वं चश्नुत्यादिप्रसिद्धमिति भावः।१५॥ चक्षुरिति स्पष्टम्‌ ।॥ १६ ॥ १, यद्यपि देवता अपि जीवा एवेत्यसङ्खत्वं समानं तथापि तेषामाधिकारिकत्वात्‌ अनुग्राहकत्वं जीवानां स्वेन्दरियनिममतेऽसामर्थ्याच्चं एवमुक्तम्‌ । ३०. ४१९८ वातिकाभरणसंवितं जिहवाऽध्यारमं तयाऽऽस्वाद्यमधिमृतं रसात्मकम्‌ । वरुणो देवता तत्र॒ जिहायामधिदैवतम्‌ ॥ १७ ॥ प्राणमध्यात्ममित्युक्तं प्रातन्यं गन्धरक्षणम्‌ | अधिमूतं तदित्युक्तं' पृथिव्यत्राधिदेवतम्‌ ॥ १८ ॥ वागध्यात्ममिति प्रोक्तं वक्तव्यं शब्द्रक्षणम्‌ । अधिमृतं तदित्युक्तमग्निस्तत्राधि दे वतम्‌ ॥ १६ ॥ हस्तावध्यात्ममित्युक्तमादातव्यं च यद्भवेत्‌ । अधिभूतं तदित्युक्तमिन्द्रस्ततराधिदेवतम्‌ ॥ २० ॥ पादावध्यात्ममित्युक्तं गन्तन्यं तत्र॒ यद्भवेत्‌ । अधिभृतं तदित्युक्तं विष्णुस्तत्राधिदेवतम्‌ ॥ २१॥ जिह्वं ति। रसात्मकमास्वाद्यं अधिभूतमित्यन्वयः। ““वरुणो वा एतं गृह्लयति"" इत्यादौ व्याधि- विरोषे वरुणशब्दस्य प्रयोगात्तद्वधावृत्त्य्थ देवतारूपोऽधिदेवतमित्युक्तम्‌ । वरुणस्य चाधिष्ठातृत्वाद्रसस्य चावात्मकत्वात्‌ ' शन्नो मित्रः शं वरुणः'' इत्यत्र इन्द्रियदेवतासु तस्य गणनाच्च तत्र देवतेति भावः।१७॥ घ्राणमध्यात्ममिति । पृथिवीति । घ्राणेन्द्रियस्यं पाथिवत्वात्पथिव्यभिमानिदेवतायास्तव् देवतात्वमुचितमिति 'पथिव्यत्राधिदेवतम्‌' इत्युक्तम्‌ । यद्रा “दिग्वाताकप्रचेतो''-इति सम्प्रदायश्ोके अरिवनोः ध्राणाधिदेवत्तत्वोक्तः वडवाभूतसूरयंपत्नीनासिकानिगं्त्वेन पुराणप्रसिद्धेश्व तयोरेगाधि- देवतत्वौचित्याच्च, इह पृथिवीशब्देन तावेवोक्तौ ““अपूतौ वा इमौ मनुष्यचरौ'' इत्यत्र तयोमंनुष्य- वत्पुथ्वीसम्बन्धश्रवणात्‌ । यद्यपि “वायुः प्राणो भूत्वा नासिके प्राविक्षत्‌” इत्यत्र वायोदेवतात्व मुक्त, तथापि नासिकासञ्चारिश्वासरूपेण वायोगंन्धग्रहुणे सहकारित्वमात्रेण तथोक्तम्‌ । वस्तुतस्तत्र वायु- राब्देन तत्सहचारिपूवक्तिदिवतेव ग्राह्येति न विरोधः ।॥। १८ ॥ वेशेषिकादयस्तु-कममंन्द्रियाणि न सन्त्येव हस्ता्यवच्छिन्नात्मनि प्रयत्नोत्पत्तौ तत एव हस्तादौ व्यापारोत्पत्तिसम्भवादित्याहुः । तदयुक्तम्‌ । “अग्निर्वाग्भूत्वा'' इत्यादिश्रुतिवि रोधात्कुणित्वादिप्रापक- कमं प्रतिबद्धेन्द्रियाभावे कूणित्वपदङ्गुत्वायसम्भवापत्तेः। अन्यथा तत्तद्गोलकावच्छिन्नात्ममनः संयोगादेव जञानोत्पत्तिसम्भवेन ज्ञानेन्द्रियाणामप्यभावध्रस द्भाच्चेत्यभिग्रे्य कर्मेन्द्रयेषृक्तविभागमाहू-बागध्यात्म मिति । वागादयश्च यथाक्रमं राजसाकाशादिभूतकार्याणीति बोध्यम्‌ ॥ ९॥ हस्तावध्यात्ममिति । इन्द्र इति । “इन्द्रो मे बले धितः" इति श्रुत्या इन्द्रस्य वलाधिष्ठा- तृत्वाद्रलस्य 'बाहुवोबंलम्‌"" इति श्रुत्या बाहुधमंत्वादिन्द्रो हस्ताधिदैवतमित्यथंः ॥ २० ॥ पादाविति । विष्णुरिति । विष्णोविक्रमणकतुत्वात्‌ विक्रमणहेतुपादाधिष्ठातृत्वं तस्योचित- 7 मित्यथः॥ २१॥ १. अदिवनौ इत्यपि पाठः । १० 9, २५ ०२३ पायुरिन्दरियमध्यात्मं विसगेस्तत्र यो भवेत्‌ । अधिभूतं तदित्युक्तं॒मृत्युस्तत्राधिदेवतम्‌ ॥ २२ ॥ उपस्थेन्द्रयमष्यात्मं रूयाच्यानन्दस्य कारणम्‌ । अधिभूतं तदित्युक्तमधिदैषं प्रजापतिः ॥ २३॥ मनोऽध्यात्ममिति प्रोक्तं मन्तव्यं तत्र य्कवेत्‌ । अभिमृतं तदित्युक्तं चन्द्रस्तत्राधिदेवतम्‌ ॥. २४ ॥ ुद्धिरध्यात्ममित्यक्तं बोद्धव्यं तत्र ॒यद्धवेत्‌ । अधिमृतं वदित्युक्तमधिदेवं इृदस्पतिः ॥ २५॥ अहंकारस्तथाऽध्यात्ममहङकतेव्यमेव च| अपिमतं तदित्युक्तं रुद्रस्तत्राधिदेबतम्‌ ॥ २६॥ चित्तमध्यात्ममित्युक्तं चेतन्यं तत्र यद्भवेत्‌ । अधिमृतं तदित्युक्तं ैतरज्लोऽताधिदैषतम्‌ ॥ २७ ॥ तमोऽध्यात्ममिति प्रोक्तं विकारस्तत्र यो भवेत्‌ । ` अधिमूतं तदित्युक्तमीरवरोऽत्नाधिदेवतम्‌ ॥ २८ ॥ बाह्यान्तःकरणेरेवं देवतायुग्रहान्वितैः । | स्वं स्वं च विषयज्ञानं तज्जागरितञुच्यते ॥ २६ ॥ ` ` कषुर्तिख््म॥रर॥ ` उपस्थति । प्रजापतिरिति । यद्यपि “आपो रेतो भूत्वा शिश्नं प्रावरान्‌ इति श्रुतौ अपां देवतात्वमुक्तं, तथापि तत्र अपशब्देन तदुपलक्षितपञ्चभूतोपाधिकः प्रजापतिरेवोक्तं इति भावः ॥२३॥ मन्तव्यबोद्धव्यादिकं सवं यद्यपि श्रोतव्यादिरूपभेव, तथापि मन्तव्यत्वादिखूपेण श्रोतव्याद्य- पेक्षया भेदमङ्खीकृत्य तेषां मनञआदिविषयत्वमाह्‌-भनोऽध्यात्ममिति त्रिभिः भन्तब्यमित्यादिना । . ` बृहस्पत्यादीनां तु बुद्धयादिदेवतात्वमागमादवगन्तग्यम्‌ । इतरेषां तु "अगनिर्वाग्भूत्वा” इत्यादिश्रुतौ तथात्वं स्पष्टमिति ॥ २४-२५-२६ ॥ | चित्तमिति । क्षेत्रज्ञः साक्षीत्यथं; ॥ २७ ॥ तम इति । ईदवरः मायाप्रवत्तंको जगत्कारणमिति भेदः ॥ २८॥ एवमध्यात्मादिविभागं प्रदश्यं "इन्द्रै रर्थोपलबन्धर्जागरितम्‌' इति वाक्ये इन्द्रिग्रहणं करणोप- लक्षणाथंमित्यभिप्रेत्य वदन्‌ वाक्याथंमुपसंहरति-बा्येति। अत्र ज्ञानमिति कर्मेन्द्रियव्यापाराणा- मुपलक्षणम्‌ । अन्यथा कर्मेन्द्रियस्थासंग्रहापातात्‌ स्वरूपनिरूपणवेयथ्यं स्यादिति ॥ २९॥ ` ४: ४९९ १५ . २ (९) ४२० वातिकाथरभसंवेलितं लद्भ्नयाच्िज्नान्यारुक्ना चिद्यः । प्यलख्छयज्नज्कार्‌ः । येयं जागरितावस्था क्षरीरं करणाश्रयम्‌ । यस्तयोरमिमानी स्यादिश्च इत्यभिधीयते ॥ ३० ॥ उप्नञ्च्ीक्रलप्यङ्च्यस्कहाभ्टस्वा्नि प्वङखस्सर्ग्ममाच्राणि । लस्खायं च प्वङ्च् प्नाणाः करोल्ड्यणि स्नल्नो छखुद्ध्दिच्च्येखि स्वदनं क्िङ्क च्वौसिकं हिरण्य गानं छर्ुचयल्ते । प्यलङ्चछुष््व्न्छरीरव्नाख्व्नन्तः । ज्नेन्द्रियानि पन्वेव पञ्च कमेन्द्रियानि च ॥ ३१॥ भरोत्रतढ्नयमप्रानजिह्वा भीन्द्रियपश्चकम्‌ । वक्पाणिपादफायुपस्काः कमेन्द्रियपश्च्कन्‌ ॥ २२ ॥ १० तदुभयाभिमानी इत्यत्रो मयशब्दाथं वदन्‌ तद्वाक्याथंमाह--येयमिति । विश्वस्य स्थूलसूकष्म- कारणशरोरत्रयाभिमानित्वात्सृक्ष्मशरीरसंग्रहाय शरीरं करणाश्रयम्‌" इत्युक्तम्‌ । अत एव तमरश्शब्दितं कारणशरीरमपि 'तमोऽ्ध्यात्मम्‌' इत्यत्रोक्तम्‌ । अन्यथा जागरावस्थोक्तिप्रस्तावे तस्यानवसरप्रसङ्खात्‌ । तच्च इह शरीरग्रहणेन गृहीतमिति बोध्यम्‌ ॥ ३० ॥ ननु 'तत्कायं च विराड्‌ भवेत्‌" इत्यत्र समष्टिव्य्ठिलिरीरयोरभिधानात्‌ समष्टौ च वेश्वानर- शाब्दितस्य वेराजस्याभिमानित्वात्कथं व्यष्ट्यभिमानिनो विश्वस्य तदुभयाभिमानित्वम्‌ ? अत आह- विश्वमिति । वेराजस्य रूपं यस्य स तथा । भावप्रधानो निर्दकः। बैराजरूपत्वेनेत्यथं; । वे राजं विश्वात्मत्वेन पश्येदित्यथंः । हिरण्यगभंरूपेण चिन्तयेदित्यादावप्येवमेवाथंः यथाश्रुते विदवस्य वे राजान्तभवि विश्वस्य प्राधान्यं न स्यात्‌ । तथा च सति प्रत्थगात्मशोषनं न भवेत्‌ । वैराजादीनां ईदवरावस्थाभेदत्वेन प्रत्यगात्मावस्थाभेदत्वाभावात्‌ । तथा सति ““अकारमात्रं विश्वः स्यात्‌ । अकारं पुरुषं विश्वमुकारे प्रविलापयेत्‌" इत्यादि वश्यमाणाः विद््वादिप्राधान्यव्यपदेदा विर्ध्येरन ।* ` एतदुक्तं भवति--एकस्येव चेतन्यस्य समष्टव्यच्यभिमानमेदेन भेदाज्जीवानामपि “सर्वे जीवाः सवंमय।'' इति श्रुत्या अपरिच्छेदात्परिच्छक्तव्यष्टयभिमानकृतः परिच्छेदश्नमः । तत्र समष्टि व्य्ट्योः स्थृलत्वसामान्येन अभेदे चिन्तिते परिच्छिन्नार्भिमाननिवृत्त्या परिच्छेदभ्रमनिवृत्तौ तदभिमानि- नोरपि विश्वे राजयोरभेददशंनं स्यादिति 'एतत्रयमकारः' इत्यादिनोक्तम्‌ । ` पादानां मात्राणां चाभेदं श्रौतक्रममनुसृत्येव “जकारमात्रं विश्वः स्यात्‌" इत्यादिना वक्ष्या- मीत्यमिसन य भपञ्चीृतेत्यादिनोक्त द्वितीयपादं व्याचष्टे-क्नद्दियाणीत्यादिना ॥ २१॥ धोत्रत्वगिति स्पष्टम्‌ ॥ ३२॥ १. व्यतिहारो विङिषन्तीति सूत्रात्‌ परस्पराभेदध्यानस्याकदयकत्वं शास्वसिद्ठमेव | २० ९५ पञ्न्वीकरणम्‌ मनो बुद्धिरदङ्कारथित्तं भति चतुष्टयम्‌ । ` संकल्याख्यं मनोरूपं बुद्वि्निर्चयरूपिणी ॥ २३ ॥ अमिमानात्मकस्तहदहकारः प्रकीर्तितः । अनुशषन्धानस्पं च वित्तमित्यमिधीयते ॥ ३४ ॥ प्राणोऽपानस्वथा व्यान उदानाख्यस्तथेव च | ` समानश्चेति पञ्चेताः कीर्तिताः प्राणवृत्तयः ॥ २३५ ॥ खं बाय्वम्न्यम्बुक्ितयो मृतद््माणि पञ्च च। अगिदाकामक्माणि रिङ्गं पुय्टकं विदुः ॥ ३६ ॥ मनो बरद्धिरिति । सङ्ुल्पाख्यमिति । सङ्कल्पवृत्तिरूपेण परिणतमन्तःकरणं मन इत्यथ; | निश्चयाख्यवृत्तिखूपेण परिणतमन्तःकरणं बुद्धिः । २३ ॥ अभिमानात्मकं इति । अभिमानवृत्तिरूपेण परिणतमन्तःकरणमह ङ्कारः । एर्वत्तिरानुसन्धान- रूपवृत्तिमच्चित्तमित्यथंः । “मनो बुद्धिरहङ्कुाररिचत्तं चेति चतुष्टयम्‌ संशयो निश्चयो गवं: स्मरणं विषया इमे ।।' इत्यभियुक्तोक्तेः । तत्र गर्वोऽभिमानः, स्मरणं अनुसन्धानं, विषयाः साध्या वृत्तय इत्यथः ।॥ ३४ ॥ ` प्राणोऽपान इति स्पष्टम्‌ ॥ ३५ ॥ खं वाय्विति । प्यष्टकनिति । एकेकं पञ्चकञेकंका पुरी, मनञादिचतुष्टयमेका पुरी कामादिक प्रत्येकमेकंका परीति पुयं्टकम्‌। एतच्च ज्ञानेन्द्रियादिके जीवस्य भोगसाधनत्वात्तदुपाधित्वेन १ तदवस्थानप्रदेशत्वाच्च पुरीव राज्ञः पुरीत्यथं; । “ज्ञानेन्द्रियाणि खलु पञ्च तथा पुराणि, कर्मेन्द्रियाणि ६ मनञआदिचतुष्टय च । प्राणादिपञ्चकमथो वियदादिकं च, कामश्च कमं च तमः पुनरष्टमी पुरी ॥ इत्यभियुक्तोक्तेः । अत्र वातिके अभियुक्तश्छोके चाविद्यातमशाब्दौ पूवंपूवंभ्रमजन्यवासनारूपाविद्यापरौ मूलाविद्यायाः कारणशरीरतवेन सृष्ष्मशरीरान्तर्भावासम्भवात्‌ । पूरवंपूवंभ्रमजन्यवासनायामप्यविद्या- दाब्दः प्रत्यक्तो वाचस्पतिमिभेः “अनिर्वाच्याऽविद्याद्ितयसचिवस्य'" इत्यत्र । यद्यपि "पञ्चप्राणमनो ुद्धिदशेन्द्रियसमन्वितम्‌ अपञ्चीकृतभूतोत्थं सूष्षमाङ्गं भोगसाधनम्‌ ।" इति प्राणादिसपतदशक- ` मेव िद्धशरीरमित्यात्मबोधादावुक्तम्‌१ । अत्र च कामकर्मादोनामपि लिङ्गंशरीरान्तर्माव उच्यते “एतत्सूक्ष्मशरीरं स्यात्‌" इति । त्थाप्यात्मबोधादिश्छोकेषृपलक्षणपरत्वेन कामकर्मादीनामपि ग्रहणं स्वीकतंग्यम्‌ । अन्यथा तेषां शरोरत्रयेऽप्यन्तर्भावाभावेन शरीरत्रयापकपिऽपि तदपलापा- ` भावप्रसङ्कात्‌ । तथा च स्थुलप्रपन्चः सर्वोऽपि स्थूलशरीरम्‌, सृक्ष्मप्रपञ्चः सर्वोऽपि सूक्ष्मशरीरं मूलप्रकृतिः कारणदारीरमिति शरीरत्रयापलापि सवंप्रपञ्चापलापसिद्धिरिति द्रष्रन्यम्‌ । ३६ ॥ १. आ० क्र०~-१३। ४२९ १० १५ २५ ४२२ वाक्षिकाभरणसंवलितं कर णोष्तुप्नखह्लेष्छु जागरितस्छंरूक्छारजः. प्नख्ययः सचिष्नयः सच्प्न छस्ययुचख्यले। एतत्यध्मक्षरीरं स्यान्मायिक प्रत्यगात्मनः । करणोपरमे जाग्रत्संस्कारोत्थग्रबोधवत्‌ ॥ ३७ ॥ लद्ुञ्न याच्रम्नान्याङ्ग्ना लजस्तः ! प्यच्च्वस्त॒व्छारः | गरहयग्राहकरूपेण स्फुरणं स्वप्न॒ उच्यये । अभिमानी तयोयेस्तु तेजसः परिकोतितः ॥ ३८ ॥ खारी रद्य क्ारणास्नारग्नाङ्ज्ञानतं स्ताञ्कास्स्नल्याक्लतस्निख्युच्यले । प्टलतत्‌ काच्छणङाचोर म्नार्स्वन्तः | । हिरण्यगमैरूपेण तेजसं चिन्तयेद्बुधः । चैतन्याभासखचितं ्रीरद्यकरणम्‌ ॥ २६ ॥ १५ एतदिति । एतत्युयंकम्‌ । तस्य निरसनयोग्यतां दशयित मायिकमिति विरोषणम्‌ | एवं शरीरं निरूप्य तस्य यस्यामवस्थायां भोगसाधनत्वं तामवस्थां दशंयति-करणोपरमे इति । करणानां चक्षुरादीनामुपरमे सति जाग्रदनुभवजन्यसंस्का रोत्थान्तःकरणवृत्तिरूपप्रगोधयुक्तं यद्ग्राह्यग्राहकरूपेण स्फुरणं चेतन्यमस्ति तद्विषयभूतरथगजादि तद्विषयकान्तःकरणवृत्तिश्चेति द्रयं स्वष्न इत्यं; । मठे “"जागरितसंस्कारजः प्रत्ययः सविषयः स्वप्नः” इत्युक्तत्वात्‌, तदनुसारेणेव ` व्याख्यातम्‌ । अन्यथ! चैतन्यस्य स्वप्नावस्थान्तरभवि तस्याप्यपलापापत्तेः । एवं शरीरमवस्थां चोक्त्वा तदभिमानिनं दशंयति-अभिमानीति । तयोः स्वप्नसूक्ष्म- शरीरयोः । तेजस इति, तेजसि वासनायामभिमानित्वेन निवृत्तो भवतीति तेजस इत्यथंः । ३७-३८ ॥ हिरण्यगमेति । हिरण्यगभशब्देन समष्टिसक्ष्मशरी राभिमानी सूत्रात्मोच्यते । यथा ग्यष्टिभूतपत्रपुष्पश्ाखादिकं समष्टिभूतवृक्षरूपेण परयति “एको वृक्षः” इति, तथा व्यष्टिसूक्ष्म- शरीराभिमानिनमात्मानं व्यष्टिसृक्ष्मशरीराभिमानं हित्वा समष््टिसुक्ष्मशरीराभिमानित्वेनध्यायेदित्ययंः। एवं सृक्ष्मशरीर स्वप्नावस्था तदभिमानिनं च उकाराथंमुक्त्वा मकारार्थं वक्तुं कारणशरीरं तस्य भोगसम्पादिकामवस्थां तदभिमानिनं च दशंयति-चेतन्येति ! केवलाज्ञानस्य शरीरद्रय- .. कारणत्वासम्भवाच्चेतन्याभासखचितमित्युक्तं, चेतन्यप्रतिबिम्बसहितमित्यथः। अआत्माज्ञानमिति । अत्र॒ यदित्यध्याहारः। यत्‌ शरीरद्यकारणमज्ञानमस्ति तदव्यक्तमग्याकृतमिति च ईयते इति सम्बन्यः ।॥ ३९ ॥ १५ २५ २५ पञ्बीकरणम्‌ स्य न स्तत्‌ , स्नासतत्‌ जापि सद्छस्स्न्‌ , चन सिनिर्च्व, च्नाकिनरून्ं, न्तापि नििच्नाच्न्च्ि' ककलघ्िलत्‌ । न निरवयव, न स्तालयव, न्नोञ्क्यम्त्‌ । चिन्त्‌ कठकरूक्रह्धयाल्स्ेककस्व्वद्लञान्नाप्यन्नो्यस्य्‌ । आत्माज्ञानं तदव्यक्तमन्याढृतमितीयेे । न सन्नासन्न सदसद्धि नाभिन्न न "चात्मनः ॥ ४० ॥ न समभागं न निरभागं न चाप्युमयरूपकम्‌ । ब्रह्मारमेकत्वविज्ञानहैयं मिथ्यास्वकारणात्‌ ॥ ४१ ॥ ननु शरीरद्वयकारणत्वे तस्याथंक्रियाकारितवेन सत्तावश्यंभावात्तत्कायंशरीरद्वयस्यापि सत्ता- सम्भवात्तदपकापो न सम्भवतीत्याशङ्कय नाथंक्रियाकारित्वमेव सत्त्वं, किन्त्वबाध्यत्वम्‌ । तच्चा- धिष्ठानतत्त्वज्ञानबाध्यत्वादज्ञानस्य नास्ति इत्यभिप्रायेणाह- नं सदिति । तहि शशग्पुङ्गादिवदसदेव स्यादित्याश ङ्कयाहु-नासदिति । अज्ञोश्धमित्यपरोक्षतया प्रतीयमानत्वात्नात्यन्तमसदित्यथं; । न च सत्त्वनिषेधेऽसत्त्वम्‌, असत्त्वनिषेधे सत्त्वं वा वक्तव्यं, परस्परविरुदढयोरन्यतरनिषेधे अन्यतरावश्य- म्भावादिति वाच्यम्‌, परमते धघटात्यन्ताभावे घटतदत्यन्ताभावयोरभाववत्सत्त्वासत्त्वयोरप्यभावोप- पत्तेरिति भावः । तहि केवस्ससदसद्रूपत्वाभावेऽपि तदुभयरूपत्वं स्यादित्याराङ्कयाह--न सदसदिति । एकस्येकदेव सदसद्रूपत्वस्य विरुद्धत्वादित्यथंः । ननु तदज्ञानमात्मनः सकाशाद्धित्रमभिन्नं वा भिन्नत्वे अद्रेतहानिः, अभिन्नत्वे बाध्याज्ञानाभिश्नत्वेनात्मनोऽपि बाध्यत्वापत्तिरित्यत आह- भिन्नाभिन्नमिति । भिच्नत्वाभिन्नत्वयोः परस्परविरुद्धयोरप्यभावः पूववदेव द्रष्टध्यः । यद्यपि "न “भिन्नं नाभिन्नं कुतदिचत्‌" इत्यस्य सतः असतः प्रत्येकं मिलितस्य च प्रतियोभित्वम्‌च्यते' इत्यानन्द- गिरीये व्याख्यातं, तथापि वात्तिके आत्मन एव कण्ठरवेण मेदादिप्रतियोगित्वमक्तमिति मदादिप्रतियोगित्वमुक्तमिति ए एवं व्याख्यातम्‌ ॥ ४०॥ ननु सत्त्वादिना निवंक्तुमशक्यत्वेऽपि सभागत्वादिना निव॑क्तुं शक्यत एवेत्याशङ्कय सभागत्वं नाम सावयवत्वं तच्चावयवरूपकारणसमवेतत्वं, तच्चाज्ञानस्यानादित्वेन नास्तीत्याह-न सभाग- मिति । तहि निरभागं भविष्यतीत्याशङ्कुय तद्धागभूतानामंशभूतानां पृथिव्यादीनां विद्यमानत्वान्न निर्भागमित्याह--न निर्भागमिति । अत्त एव नोभयरूपमित्याह्‌--न चापीति । ननु सर्वात्मना निर्वक्तुमरक्यत््े तत्स्वरूपाधिगतिरेव न स्यात्‌, लक्षणाभावे रक्षयाधिगतेरसम्भवादित्याशङ्कब संत््वा- दिना निवंचनाभावेऽपि आत्मज्ञानापनोद्य.वादिरूपेण निवचनं सम्भवतीत्याह-न्रह्येति | ब्रहयात्मेकत्व- विषयकाज्ञानस्यैवानथंहेतुत्वात्तद्विषयकन्ञानमेव तल्षिवततंकमित्यथंः । हेयमिति, नाश्यमित्यथंः । ननु अन्यज्ञानेनान्यनाशः कथमित्याश ङ्य मिथ्यात्वादधिष्ठानतत्वज्ञानेन तदज्ञानस्य निवृतिः सम्भवती- ` त्याह-मिथ्यात्वेति ।॥ ४१ ॥ १. नं चोमयम्‌' इत्यम्यत्र पाठान्तरम्‌ । ४२३ १० १५ 9 २५ ३० ८४२४ वातिकाभरणसंवलितं स्तव्येप्नख्छारछाष्नोच्च्या्ा रेः ६ १९ ५५ \ ऋाव्नोच्णर्यछ रे. ठु : च्कारणाख्सनच्नाऽव्रथानं स्तुष्डुस्िः। ज्ानानाद्ुपसंहारे बुद्धेः कारणतास्थितिः। बटबीजे बटस्येव सुषुपिरभिधीयते॥ ४२॥ सटुभ्नखाच्क्व्नान्यार्य्ना घ्नाः । प्यत्तस्त्‌ चयं स्नव्कादः || अभिमानी बयोयस्तु प्राज्ञ इत्यमिधीयते ! जगत्हारणरूपेष प्राञ्वात्मानं विचिन्तयेत्‌ ॥ ४२ ॥ विश्वतेजससोषुत्तनिराटखत्राक्षरात्मभि | विनिन्नभिव संमोहादेकं तत्वं चिदात्मकम्‌ ॥ ४४ ॥ दिधादिक्वियं यस्माद्रैराजादित्रयात्मकम्‌ । *शकत्वेनेव रंयश्येदन्याभावप्रसिद्धये ॥ ४२॥ १० एवं कारणंशरीरस्खूपं निरूप्य अवस्थां निरूपयति. - ज्ञानानामिति । येत्र ज्ञानानामिति बहुवचनत्वात्स्वलस्दमार्विक्द्काणां जाब्रत्स्वप्नावस्थासम्बन्धिनां सर्वेषां ज्ञानानामभावो विवक्षितः। तहि व॒त्तीनायभाने बुद्धेरप्यथावः स्यादित्याशङ्कथाह - देरिति । कारणतास्थितिरिति, कारणा- त्मना अज्ञानात्मना स्थिलिरवस्थानं पुनबृद्धथुत्पादनयोग्यवासनात्मनाऽवस्थानमित्यथः। उपरतवत्तिता बुद्धेः कारणात्मनाप्वस्थितिः सुशुक्षिरभिधीयत इत्यथः । ज्ञानानामुपसंहारो मुक्तावपि, इति बुद्धेः कारणतास्थितिंरिस्वु्छम्‌ । तावत्युक्तं जाग्रह शायामतिनव्यािः । कायेदशायामपि कायस्य कारणरूपेणाप्यवस्थानात्‌, अतत उक्तम्‌-जानानामुपसंहार इति । अत्रानुरूपं हष्टान्तमाह्‌-- वटेति ॥ ४२॥ अभिमानीति। तयोः कारणशषरीरयुषुप्त्यवस्थयोः । जगदिति ! व्यष्टिकारणररीराभिमानिनं ्राज्ञात्मानं समष्टिमायथावच्छिन्नेक्ष्वरात्मना चिन्तयेदित्यथं : ॥ ५२ ॥ ननु विदवत्तंजसादीनां बहुनामङ्गीकारे “चिदात्मकमेकं तत्त्वं इत्यद्रेतहानिः स्यादित्या ङ्य तेषां तत्तदपाधिक्ृततत्वात्स्वतः . चिदात्मनो न भेद इत्याह्‌-विश्वेति । अक्षरात्मभिरिति तृतीया इत्थंभावे । चिदात्मकमेकमेव ततत्वं विद्वादिरूपेण विभिक्नमिव भासत इति रोषः । तत्र हेतुमाह-- सम्भोहादिति । 'चिदात्मकमेकं तत्त्वम्‌" इत्यज्ञानादित्थथंः ॥ ४४॥ तादृशज्ञानं कथं भवतीत्याशङ्कथ तादशज्ञाना्थं प्रपञ्चापलापगप्रकारं दशंयति--विह्वादि- केत्यादिना । तत्र प्रथमं विद्वादीनां याणां वे राजादीनां तयाणां च भेदाभावसिद्धवय्थंमेक्यचिन्तनं दशशंयति- जिह्वेति । यस्मदेवमेव सम्पद्येत्तस्मादात्मानमद्रयं पद्येदित्युत्तरेण सम्बन्धः । अत्र प्रथमे- १. "एकत्वेन समं पश्येत्‌" इत्यपि प्राठः । १५ ९५ "त पञ्चीकरणस्‌ ४२५ ओङ्कारमात्रमखिलं विशवप्राह्ञादिरक्ष्णम्‌ । वाच्यवाचकतामेदाद्भेदेनाञुपरुभ्धितः ॥ ४६ ॥ अकारमात्रं विशः स्यादुकारस्तेजसः स्मृतः । प्राज्ञो मकार इत्येवं परिपदयेत््रमेन तु ॥ ४७ ५ समाधिकालात्परागेवं विचिन्त्यातित्रयत्नतः । | ५ स्थुलघ््षक्रमात्सवे चिदात्मनि बिलाषयेत्‌ ॥ ४८ ॥ च्ार उक्र, ठच्ारो स्नच्छारे, क्नच्कार आोष्कारे, अोषङकारो ऽछर्य्येत" अकारं पुरुषं विदवशुकारे प्रविलाष्येत्‌ । उकारं तेजसं शक्ष्मं मकारे प्रनिसापयेद्‌ ॥ ४६ ॥ नादिशब्देन तेजसप्राज्ञयोग्रंहणं , द्वितीयेनादिशषब्देन सूत्राक्षरात्मनो ग्रहणम्‌ । एकत्वेनेति 1 यथा व्यष्टि- १० पत्रपुष्पफलशाखादिकं "एको वृक्षः' इत्येकत्वेन पयति तथा व्यष्टिविश्वादीन्समष्टिवेराजादयात्मना पदयेदित्ययं : । अन्यामावेति, अन्पत्वाभावसिद्धये इत्यथं; । तथा अभेदचिन्तने अभेद एव भवतीत्यथंः। तथा च तरयः परिरिष्टा भवन्ति ॥ ४५ ॥ तेषां त्रयाणामपि चिदात्मनि विलापनं वक्तुमेकहेलया राब्दस्याप्यपलापसिद्धय्थं सवंशब्दाथंयो- रभेदं दशेयति--ओङ्खारेति । विश्वप्राज्ञादिलक्षणमखिलम्थंजात्तं सवंशब्दात्मकप्रणवमात्रं अकारो- १५ कारमकारमात्रं, तत्र च स्थ॒लप्रपञ्चवाचकसवंशब्दात्मकत्वमकारस्य, सुक्ष्मप्रपञ्चवाचकसवंशब्दात्म- केत्वमुकारस्य, कारणवाचकसवंशब्दात्मकत्वं मकारस्य द्रष्टव्यम्‌ । एतत्सवं माण्डक्यभाष्यादौ स्पष्टमुक्तम्‌ । सवंशब्दात्मकत्वं च प्रणवस्य “यथा शंकुना” इत्यादि छान्दोग्योपनिषदि स्पष्टमुक्तम्‌ । तत्र हितुमाहू->वाच्येति । भावप्रधानो निर्देशः । वाच्यवाचकाभेदादित्यथंः । वाच्यवाचकामेदे हैतुमाह- भेदेनेति । वाच्याद्धदेन वाचकस्य, वाचकाददेन वाच्यस्य वाभ्नुषरब्धेरित्यथं; । वाच्य- २० वाचकाभेदइ्च माण्ड्क्योपनिष द्धाष्यादौ सम्यङनिरूपितमिति नेह प्रपञ्च्यते ॥ ४६॥। एवं सामान्यतः प्रणवतदथंयोरभेदमुक्त्वा इदानीं विशेषतः प्रणवावयबानामकारादीनां तदर्थानां चाभेदं दशंयति-अकारमात्रमिति | ४७ ॥ एवं समाधिपूवंकालकृत्यमुक्त्वा समाधेरग्यवहितपूवंकालकत्तग्यं प्रिलापनभक्रारमाह-समा- धीति। विश्ववे राजाद्यभेदहष्टीनां प्रणवावयवतदर्थाभेददृष्टीनां चासुलभत्कादतिप्रयतनत इत्युक्तम्‌ ।॥४८॥ २५ ““स्थुलादिक्रमात्‌ सवं चिदात्मनि विलापयेत्‌" इति सक्षेपेणोक्तं विकापमध्रकारं विशेषेण ` दरांयति--अकारमिति । “उकारे प्रविलापयेत्‌” इति “अकारः उकार एव'' इत्येबप्रकरारेणेत्यथं ; । “मकारे प्रविलापयेत्‌" इति “उकारो मकार एव'' इति प्रकारेणेत्थथंः ॥ ४९ ॥ भे क = न १. "अहमेव ' इति पाठन्तरं वातिकामरणे द्रष्टव्यम्‌ । ४२६ वात्िकाभरणसंवलित्तं आजद्छस्नार्स्ना स्ताद्छी - कक्रूछचिचिरस्नाच्चस्व्वरूःप्वः। ननाक््ञान, ` च्तनापि स्का, च्छिन्ल्‌ निय छयुद्धच्छुदधस्छ-्तस्तदयरव्वञ्काव्ं पनर स्ना- च्नन्ट्दाद्धयं पनस्य र््तूलच्रेलन्यं क्रह्धां वाह्कस्नरूस्नी टय स्वेद्देन्ना्स्थानतं स्स्नाध्िः। "लच्व्वस्नस्ि' ( छं० ६।८।७ } 'क्रह्मुयाह्छम्नस्स्नि ( परमहं ०३) "'ए्नह्ान्नस्नानन्व्डं कह्लु '' ( ए° बृ० २।९ ) “जय स्नाटस्ना क्रह्ा'" ( बृह्‌ ° २।५।१९} टयााद्दिश्चन सिस्य : | मकारं कारणं प्रज्ञं चिदात्मनि विलापयेत्‌ | चिदात्माऽ्दं नित्यकषुदधबुद्धयक्तसदद्ययः ॥ ५० ॥ परमानन्दसंदोहवासुदेवोऽहमोमिति | ज्ञात्वा विवेच चित्तं तत्साश्चिणि विलापयेत्‌ ॥ ५१ ॥ चिदात्मनि विलीनं चेत्तच्चित्तं नेव चारयत्‌ । पणेबोधात्मनाऽऽसीत पूर्णाचलसमुदरवत्‌ ॥ ५२ ॥ मकारमिति । “'चिदात्मनि विकापयेत्‌"' इति “मकारोऽहमेव'” इति प्रकारेणेत्यथं; | एवं च मकारः ओङ्कार एव । “ओङ्कारोऽहमेव' इति पाठान्तरं बातिकाननुगुणमिति वेदितव्यम्‌ । तादश- पाठस्य सर्वोपनिषद्रयाख्यानाननुगुणत्वात्‌ । प्रप्चस्तु प्चीकरणनावप्रकाशिकायां द्रष्टव्यः । (“सर्वे चिदात्मनि विरापयेत्‌'' इति सवं ्पश्चप्रविलापनप्रकारमुक्त्वा चिदात्मा कीटश इत्या- काड्क्षायां चिदात्मनः स्वरूपं कथयन्‌ सम्प्र्ञातसमाधिप्रकारमाह-चिदात्मेति । अत्र वाक्यद्रयाञ्ी- कारात्पूर्वोत्त राद्धयोरहमित्यस्य न पौनरुक्त्यम्‌ । नित्यपदं शुद्धेत्यादिषु सवंत्रान्वेति- नित्यरुद्धो नित्य- बुद्धो नित्यमुक्तो नित्यसद्रूपो नित्याद्रयरूप इति । शुद्धत्वादीनां कादाचित्कत्वं निरस्तम्‌ ॥ ५० ॥ एताहसचिदात्मस्वरूपस्येष्यमाणत्वे हेतुं दशंयति-परमेति । तस्य पणंतां दशंयति-- वासुदेव इति । 'सवंत्रासौ समत्वेन वसत्यत्रेति वं यतः । अतः स वासुदेवेति विदद्धिः परिपठ्यते ॥' इति विष्णुपुराणवचनात्‌, तस्य पुणंत्वाथकत्वादित्यथंः । परमानन्दसन्दोहुश्चासौ वासुदेवश्चेति समानाधि- करणसमासः । आनन्दसन्दोहरूपत्वं च सर्वेषामानन्दानां ब्रह्यानन्देऽन्तभूतत्वादिति द्रष्टव्यम्‌ । वासु देवस्य प्रणवा्थत्वात्‌। प्रणवाभिन्नत्वादोमिव्यस्य तद्रोधकवायुदेवादिशब्देः सामानाधिकरण्यं द्रष्टव्यम्‌| अथवा पूर्वाद्धोक्तमहावाक्याथंस्य स्वानुभवेनाद्धीकारार्थो वा ओमिति । एवं शन्दानूविद्धसम्प्र्ञात- समाधिमुक्त्वाऽसम्प्रज्ञातमापि वक्तुं सम्प्रज्ञातसमाधिरूपवृत्तिविलापनप्रकारमाह- ज्ञात्वेति । बहुकालं सम्प्ज्ञातसमाधौ स्थित्वेत्यथं । विवेचकमिति । ध्यातुध्यानादिभेदसहितमित्यथं; । तत्साक्षिणि विवेचकचित्तसाक्षिणीत्यथंः ॥ ५१ ॥ इदानीमसंपरज्ञातसमाधिमाह्‌-चिदात्मनोति । "तच्चित्तं नैव चालयेत्‌" इत्युक्तं, पुनः कि ूर्यादित्यत आह--पु्णंबोधेति । हषटान्तमाह-ूर्णाचलेति । न चलतीत्यचलः, पूरणः अचलर्च योऽयं समद्र: तद्वदासीतेत्यथः ॥ ५२ ॥ १० १५ २५ २० पञ्चीकरणम्‌ एवं समाहितो योगी श्रद्धामक्तिसमन्वितः । जितेन्द्रियो जितक्रोधः पश्येदात्मानमद्रयम्‌ ॥ ५३ ॥ आदिमध्यावसानेषु दुःखं सवेमिदं यतः तस्मस्सवं परित्यज्य तत्वनिष्ठो भवेतदा ॥ ५४॥ यः प्दयेत्स्गं शान्तमानन्दात्मानमंद्वयम्‌ । न तेन किञ्चिदाप्षव्यं ज्ञातव्यं बाऽवरिष्यते ॥ ५५॥ कृतङृत्यो भवेद दराञ्जीबन्षुक्तो भवेत्सदा । आत्मन्येवारूटभावो जगदेतन्न वीक्षते ॥ ५६ ॥ कदाचिद्रयवहारे तु दवतं यद्यपि परयति । बोधात्मव्यतिरेकेण न परयति चिदन्वयात्‌ ॥ ५७॥ एवं समाधिप्रका रमुक्त्वा तत्परिपाकफरभूततत्वसाक्षात्तारप्रकारं दशेयति-एवमिति । एवमुक्तप्रकारेण समाहितः समाधियुक्तो योगी तर्त्पारपाकानन्तरं अद्वयमात्मानं पर्येत्‌ । ज्ञाने विध्यसम्भवात्साक्षात्करोतीत्यथंः । "कुर्याक्करियेत कतंव्यं भवेत्स्यादिति पञ्चमम्‌ । एतद्धि सवंवेदेषु नियतं विधिलक्षणम्‌ ।' ज्ञाने विध्यसम्भवात्‌। तादहशसाक्षात्कारोत्पच्यर्थं समाधिकालेऽपि श्रद्धा- भक्तीन्द्रियजयक्रोधजयादीनामावक्यकतां दरंयति--श्रद्धेत्यादिना ।॥ ५३॥ ननु लौकिकव्यापारं विहाय सवंदा तत्त्वनिष्ठारूपसमाधिः कर्तुः न शक्यत इत्याशङ्कय अधिकारिविरोषणीभतवेराग्यस्येव दाढर्याय समाधिदज्ायामपि वैराग्यं दशंयति-आदीति । आदौ भोगसाधनीभूतद्रव्यस्याजने दुःखं, मध्ये तत्परिपालने दुःखम्‌, अवसाने तच्चारे दुःखमित्येवंप्रकारेण सवंमपि दुःखहेतुरेव । एवं ब्रह्मरोकान्तलोकसाधनकर्माद्याजंनमपि दुःखहेतुरेवेति निष्चित्य साति- शयानित्यलोकफरसाधनं सवं परित्यज्य नित्यनिरतिरायपुरुषाथंसिद्वयथं सवदा तत्त्वनिष्ारूपसमाधि- मान्भवे दित्यथः ।। ५४ ॥ एवं समाधिनिष्ठया तत्त्वसाक्षात्कारलाभे कि फलं भवतीत्याशङ्कुय कृतकृत्यता भवतीत्याह- यः पश्येदिति । सवत्र परिपूणंपरमानन्दादयंब्रह्मरूपमात्मानं साक्षत्कुवंतः सर्वानन्दानां ब्रह्मानन्द एवान्तर्भावादाप्तव्यान्तरं नास्ति । ““यरिमन्विज्ञाते सवंमिदं विज्ञातं स्यात्‌” इति ज्ञातव्यान्तरमपि नास्ति, अतः कृतकृत्यो भववीत्यथंः ।। ५५॥ कृतकृत्य इति । कृतकृत्यो भवेदित्यस्य विवरणं जीवन्मुक्तो भवेदिति । सदेति, समाधिकाे तदितरभिक्षाटनादिव्यवहारकाले चेत्यथं: । अन्यथा जीवन्मुक्तत्वस्य ज्ञानासूरवंकाले विदेहकंवल्यकाले चाभावेनं विरोधात्‌ ॥ ५६ ॥। अत एव समाधिकाे तदितरभिक्षाटनादिन्यवहारकाे द्रेतदशनेऽपि तस्य मिथ्यात्वेनैव दलं नान्न जीवन्मुक्तताविरोध इति ददांयति-कंदाचिदिति | बद्धजनसाधारणं देतददंनमज्गीकरोति-तं यद्यपि ३ | ९१५ २० १५ ३० ४२८ वात्तिकाभरणसंवकितं किन्तु परयति भिथ्येष दिङ्मोहैन्दुविभागवत्‌ । प्रतिमासः शरीरस्य तदाऽऽप्रारब्धरसेक्षयात्‌ ॥ ५८ ॥ `तस्य तावदेव विरमित्यादिश्रुतिरज्वीत्‌ । प्ारब्धस्यानुषृत्तिस्त॒ यक्तस्यामासमात्रतः ॥ ५६ ॥ सवेदा शक्त एव स्याज्ज्ञाततत्वः मानसौ । प्रारन्धभोगर्षेषस्य संक्षये तदनन्तरम्‌ ॥ ६० ॥ पयतीति । तहि बद्धजनात्को विशेष इत्यत आहु-बोधात्मेति। बद्धजनः सव॑दा द्रेतं परयति, विद्वांस्तु कदाचित्समाधिव्यतिरिक्तकाठे एवेत्येको विशेषः । अपरस्तु बद्धजनः बोधात्मव्यतिरेकेण देतं सत्यतया परयति, विद्वांस्तु सत्यतया न पश्यतीति } अत्रहेतुः--चिदन्वयादिति, सवत्र प्रपञ्चे चित एव सत्ता- प्रदत्वेनानुस्य॒तत्वज्ञानादित्यथं; ।॥ ५७ ॥ विद्रान्दरेतं सत्यतया न पयतीव्यक्तम्‌, कथं पुनः परयतीत्यत आह--किन्त्विति । रुद्धाद्वितीय- ब्रहमणः प्रपश्चाकारस्य मिथ्यात्वे ृष्न्तमाह-दिङ मोहेति । प्राच्यादीनां प्रतीच्याद्याका रवदित्यथः | एकस्येव ब्रह्मणो देवतियंगादिरूपेण भेदस्य मिथ्यात्वे ृष्टान्तमाह--इन्दिति । यथा एकस्यैव इन्दो भेदेन भानं नेत्रावष्टभादुपाधिवश्ात्तथा एकस्येव ब्रह्मणस्तत्तदुपाधिवराटेवतियंगादिरूपेण भान- मित्यथंः । ननु ततत्वसाक्षात्कारानन्तरमज्ञाननारोऽपि पूनः शरीरप्रतिभासाङ्गीकारे अनिर्मेक्षि एव स्यादित्याशङ्कुय तस्यावधिमाह-प्रतिभास इति | तदा ज्ञानकाठेऽपि शरीरस्य प्रतिभासः 'आप्रारन्ध- संक्षयात्‌" इति मर्यादायामाडः, प्रारब्धसंक्षयपयंन्तम्‌, तन्नारो तु शरीरादिप्रतिभासोऽपि नश्यतीत्यथंः | तदुक्तमभियुक्ते- शास्त्रेण नश्येत्परमाथंरूपं कायंक्षमं नश्यति चापरोक्षात्‌। प्रारब्धनारात्प्रतिभासनाश एवं त्रिधा नश्यति चात्ममाया ॥ १ ॥ इति ।॥ ५८ ॥ अस्मिन्नथं श्रुति प्रमाणयति- तस्येति । तस्य ज्ञानिनस्तावदेव तावत्पर्यन्तमेव विलम्बः यावत्प्रारब्धकमंणा न विमोक्ष्ये-न विमोक्ष्यते अथ प्रारन्धकमंविमोचनानन्तरं सम्पत्स्ये सम्पत्स्यते सम्पद्यते लकारपुरुषव्यत्ययरछान्दसः। ज्ञानेनाज्ञानस्याव रणशक्तिनाशेऽपि तत्कृतो विक्षेपः कि{ञ्चत्कालं चक्रभ्रमणन्यायेन परमते तन्त्वादिनाशनन्तरमपि पटादिवच्चानुवत्तते इत्यथं :। तहि विदूषो बद्धजनस्येव शरीरादिप्रतिभासाङ्गीकारे तत्कृतसुखदुःखादिदहेतुत्वमित्याह्‌-प्रारग्धस्येति । प्रारब्धस्य प्रारब्धकायंस्य शरीरादेरित्यथंः । मुक्तस्य जोवन्मुक्तस्य आभासमात्रतः प्रतीतिमात्रात्‌, न तु वस्तुतोऽनुवृत्तिरस्ती- त्यथ; । तथा च सपंभ्रमानन्तरं रज्ज॒तत्त्वज्ञानवतः अतिसाहश्याद्रज्ज्वाः सर्पाकारतया प्रतीतावपि न भयकम्पादिः, एवं जीवन्मुक्तस्य शरीरादिप्रत्तीतेरपि मिथ्यात्वेन ज्ञानान्न दुःखादिहेतुत्वमिति भावः ॥ ५९ ॥ तत्र हेतुमाह-सवदेति । ज्ञातततत्वः पुमान्सवंदा समाधिकाले तदित्तरब्यवहारकारे च मुक्त एव । “ब्रह्म वेद ब्रह्यव भवति" इत्यादिश्रुत्या ज्ञानसमकालमेव मुक्तेः सिद्धत्वादतो विदृषः शरीरादि- १. चनन्दोग्योपनिषद ६।१४।२ । १० ९५ ९७ २ ५ । पञ्ज्वीकरणम्‌ अविद्यातिमिरातीतं सर्वाभासविवनितम्‌ । चेतन्यममलं शुद्धं मनोवाचामगोचरम्‌ ॥ ६१ ॥ बाच्यवाचकनिषुक्तं दहेयोपादेयवभितम्‌ । _प्रज्ञानघनमानन्दं वैष्णवं पदमदनुते॥ ६२॥ लसि प्वञच्ीक्छरणा सनव्वसि ॐ ॥ इदं॑प्रकरणं यत्नाज्जञातव्यं भगवत्तमः । अमानित्वादिनियमेगरुमक्ति्रसादतः ॥ ६२ ॥ प्रतिभासेऽपि न दुःखादिप्रसक्तिरिति भावः। प्रारब्धक्षयानन्तरं विदेहकंवल्यप्रा्िप्रका रमाह- प्रारग्धेति । ६० ॥ | अविद्येति । ““शास्त्रेण नश्येत्‌" ' इत्यादिर्लोकोक्ता त्रिविधाऽविद्या सेव तिमिर वस्तुस्वरूपा- च्छादकत्वात्तदतीतं निवृत्ताविद्यकमित्यथः। कारणाभावमुक्त्वा कार्याभावमप्याह-सर्बेति। आभास्यन्त ` इत्याभासाः शरीरादयः तद्रजितमित्यथंः । अविद्यात्तिमिरातीतत्वदेवामलम्‌ । सर्वाभासविवजितत्वा- देव शुद्धम्‌ । अत एव केवलानन्दरूपभ्‌ । तस्यापरिमित्ततां दशंयति-मन इति-। मनांसि च वाचरच मनोवाचः तासामगोचरम्‌, अपरिमितत्वादित्यथंः ।। ६१ ॥ इदानीं तत्स्वरूपप्रतिपत््यथं शब्दा्न्वेषणव्यावुत्यथं माह्‌- वाच्येति । तद्शायां इष्टानिष्ट- परिहा सरथं प्रव॒च्यादिकं वारयति--हेयेति । भानन्दस्याज्ञायमानस्य पुरुषां त्वाभावादाह-प्रज्ञानघन- मानन्दमिति । स्वप्रकाशतया ज्ञायमानानन्दरूपमित्यथंः । प्रज्ञानघनमित्यनेन भदट्रादिमत इव चिदचिदात्मकं न भवतति, किन्तु केवलज्ञानस्वरूपमेवेति दितम्‌ । भआानन्दस्वरूपस्यात्यन्ताभिलषित- त्वात्‌ पुनवचनम्‌ । ““विष्ल व्याप्तौ" इति धातुनिष्पन्नत्वाद्विष्णुशब्देन त्रिविधपरिच्छेदरहितं ब्रह्मो- च्यते ! विष्णो रिदं वेष्णवं ब्रहास्वरूपं ““राहोः हिरः' इत्यादिवदभेदेऽपि भेदोपचारः । पयत्‌ इति पदं अदनुते प्राप्नोति, ब्रह्मस्वरूप भवत्तीत्यथंः । न तु विष्णोः पदं वेकुण्ठाख्यं लोकं प्राप्नोति, तस्योपासनाफलत्वेन तत्त्वसाक्षात्कारफक्त्वासम्भवात्‌ । ब्रह्यसाक्षात्कारस्य “ब्रह्य वेद ब्रह्मेव भवति" इत्यादिश्रुत्या ब्रह्येक्यप्राप्तिफलत्वादिति भावः ॥ ६२॥ एवं मुमृक्ष्वनुग्रहार्थं कृतस्य प्रकरणस्याथंग्रहणप्रकारमाह--इदमिति । इदं पञ्चोकरण्वात्तिक- रूपं प्रकरणं यत्नात्‌ गुरुयुश्वूषादियत्नपूवंकं ज्ञातव्यम्‌ । अथवा ज्ञातव्यं मुमुक्षुभिरिति रोषः । कौशे गृरुभिर्ञातग्यमित्यत आह-भगवत्तमेरिति । वेद न्तजन्यज्ञानवन्तो भगवन्तस्तें भगवदरूपत्वात्‌, तत्त्वसाक्षात्कारवन्तस्तु भगवत्तमास्तेनिमित्तेस्तान्‌ गुरुन्कृत्वेत्यथंः । “"गुरुभिर्ञात्वा गुरूणां रूपम्‌". इत्यादिदशंनात्‌ । पुनः कीदशैरित्यत आह-अमानित्वादीति । अमानित्वादग्रः “अमानित्वमदं- भित्वम्‌'' इत्यादिभगवतोक्ता नियमाः येषां तैरित्यथंः । "'तद्वि्ञादार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम्‌” इत्यादिश्वतेः । एवंविधान्‌ गुरून्प्राप्य इत्यथः । न च तादृशाः कृतकृत्यतया ४२९९ १० १५ ० ४३० वातिकाभरणसंवलितं इमां विधां प्रयत्नेन योगी सन्यास सवेदा । समम्यसेदिहायत्रभोगानासक्तधीः सुधीः ॥ &४ ॥' ॥ इति श्रीमस्सुरेद्व राचायंविर चितं पञ्चीकरणवातिकं सम्पूणंम्‌ ।। ` किमर्थं उपदिश्न्तीति वाच्यम्‌, 'तद्िद्धि प्रणिपातेन परिप्रहनेन सेवया । उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदशिनः ।' इति गीतावचनात्ताहशा अपि केवलं कृपया उपदिश्ञन्तीति भावः| गुरुभक्तिरिति, गुर्वीं चासौ भक्तिरच गुरुभक्तिः तया यः प्रसादः गुरूणामनूग्रहः तस्मात्‌ ज्ञातन्य- मित्यथः। गुरुषु भक्तिरिति वा ॥ ६३ ॥ एवं विशिष्टगुवनुग्रहादिदं प्रकरणमथंतो ज्ञात्वा कि कत्तंग्यमित्यत आह-इमामिति । विद्यां विद्यहेतुभूततमिदं प्रकरणमित्यथं: । उपनिषच्छन्दवाच्यविद्य हितुवेदान्तवाक्येषपनिषच्छन्दवदूदरष्टन्यम्‌। भ्रयत्नेनेति । लोकवार्तादिविघ्ना यथा न स्युः तथा प्रयत्नं कृत्वेत्यथंः । सन्ध्यासु सायंप्रातःसन्ध्यासु समभ्यसेत्‌ अर्थानुसन्धानपूवंकं जपेदित्यथंः । तत्राधिकारिणं दशंयति --इहैति वैराग्यं साधनचतुष्टय- सम्पत्त्युपलक्षणाथंम्‌ । सुधीरिति, श्रवणमननजन्यज्ञानवानित्यथंः ¦ कृतश्रवणमननस्येव निदिध्यासने अधिकारादिति ॥ ६४॥ अनया पच्वीकरणवात्तिकाभरणरूपया कृत्या । कृष्णः प्रीतो भवतु बुधारुच तां समीक्ष्य मोदन्टाम्‌ ॥ १॥ ॥। इति श्रोमन्नारायणेन्रसरस्वतीविरचितं पञ्चीकरणवात्तिकाभरणं सम्पूणंम्‌ ॥ १. रागद्रेषादिरहितं स्वात्गानं चिन्तोग्‌ सदा । सएव जीवन्मूक्तोवा न पुनभ॑वसगनवः ।। ५५ ॥। द्त्यधिकः बाटः | १५ १५ ४.4 ॐ. तत्सत्परमात्मने नमः श्रीमच्छङ्कूरभगवत्यादाचा्यविरचितं एचीकरणम्‌ ॐ प्नश्चीच्छृलप्नश्चम्नह्ाच्टत्तानि लच्व्छायं च सव्यं चिराद्डिर्युचयले । श्रीमदानन्दगिर्याचायंविरचितं विवरणम्‌ यदबोधादिदं भाति यद्बोधाद्विनिवतेते । नमस्तस्मे परानन्दवपुषे परमात्मने ॥ १॥ श्रीमद्रामतीथबिरचिता तत्त्वचन्द्रिका | ५ यन्नामरूपजगदुद्धवसम्प्रतिष्ठासंरोधकारणमनिवंचनीयशक्तिः | सच्चित्सयुखाद्वयवयपुजंगतो हिताय रामाभिधामुपगतं मुवि तन्नमामि ॥ १॥ यत्पांसुधृसरितमस्तकमस्तपापमन्ञानलक्षणमहाग्रहयक्षमूताः । मुक्त्वाऽऽ्शु मां ययुरजसरमतीव रम्यं श्रीकृष्णतीथंगुरुपादयुगं नमामि ॥ २॥ जगन्नाथाश्रमाद्या ये गरवो मे कृपालवः । तानहं विधिवन्नत्वा करव तत्त्वचन्द्रिकाम्‌ ।। ३ ॥ १० श्रीमच्छद्धुरभगवत्पूज्यपादविरयचित्तं पञ्चीकरणास्यं प्रकरणमतिसंक्िप्तमनेकाथं संग्रहगम्भीर- मत्तिविमलमथंतः प्रकटीचिकीषुंरानन्दगिर्याचायं : स्वचिकीषितस्याविष्नपरिसमाप्तये विशिष्टरिष्टाचार- परिग्राप्तमिष्टदेवतानमस्कारलक्षणं मङ्गलमाचरन्‌ शास्त्रस्य विषयप्रयोजने दशंयति--यदबोधादिति । अयमक्ष राथ: - परमात्मने नम इत्यन्वयः । तस्याप्रसिद्धि वारयति-- तस्मा इति, सवंनाम्नः प्रसिद्धाथंवाचित्वात्‌ । प्रसिद्धिश्च ““एष सर्वेश्वरः” ( बहु° ४।४।२२. माण्ड० ६ ) इत्यादिश्ुतिभ्यः। २० छब्दनिदिष्टस्य परमात्मनः स्वरूपं तटस्थलक्षणस्वरूपलक्षणाभ्यामुपलक्षयति--यदबोधादिदं भातीति ! यस्मिन्‌ अबोधः यदबोधः तत्त्वावरणलक्षणः, तस्मात्कत्पितमिदं भूतभौतिकमाब्रह्यस्तम्ब- पयंन्तं जगन्ति केवलं न यथाप्रतिभासस्वरूपमस्ति । रज्ज्वज्ञानात्‌ सपंमाकादण्डधारादिप्रतीति- ` वदित्यथंः-। ज्ञाननिवस्यंत्वेन जगतोऽनिवंचनीयतां दशंयति--यद्बोधाद्विनिवतंत इति । एतेन घाध्यत्वमनिवंचनीयत्वमिद्युक्तं भवति । यद्विषयो बोधो यद्रोधः, तस्मात्‌ ब्रह्माकारान्तःकरणवृत्ति- रूपादिदं जगत्सोपादानं विनिवत्तंते विशेषेण निवत्तते, अत्यन्तं समुच्छिदत इत्यथ: । ~ ~~~ -- ~~ --"~ ~~ ------------*-- ---~------ . १. ्रत्पासवः मां यमुरिति योजनीयम्‌ । २५ ४३२ तत्त्वचन्द्रिकासहितविवरणसंवलितं अतीतानेकजन्मङृतसुकृतप्रप्ादासादितशुद्धिवुद्धिमता विवेकवेराग्यक्ञमदमादि साघनसम्यन्नानां परित्यक्तसवेकमणां मोक्षमात्रमाकादक्षतां तदुषायभ्‌तं त्लज्ञानमापाततः अयं भावः--“ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌" ( त° २।१।१ ) इत्यादिशास्त्रात्‌ ब्रहयज्ञानं मोक्षसाधन- मित्यवगम्यते । तच्च केवलमेव, न कमंसमुच्चितम्‌ । “न कमणा न प्रजया'' ( महानाया° १०।५ ) इति साधनान्तरनिषेधात्‌ । मौक्षश्च निष्प्रपञ्ब्रह्यात्मनाऽवस्थानम्‌ । तथा च प्रपञ्चस्य ज्ञाननिवत्यत्वे सति “ज्ञानादेव तु केवल्यम्‌"' इति शास्त्रमथंवत्स्यात्‌, नान्यथा । प्रपञ्चोऽपि ज्ञाननिवत्यंस्तदा स्यात्‌, यद्यज्ञानमातव्ररूपः स्यात्‌ । सत्यत्वे तस्य न ज्ञाननिवत्यंत्वं सम्भवति, विरोधाभावादिति । तदेवं तटस्थलक्षणेन सर्वाधिष्ठानं सवंनिषेधावधिभतं ब्रह्म निदिष्टम्‌ । तस्यव स्वरूपलक्षणं दशंयति- परानन्देति ! परो निरतिशय आनन्दो वपुः स्वरूपं यस्य स तथा । “आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्‌" ( ते० ३।६।१ ) इति श्रुतेः । अत्रानन्दशब्दः सत्यादीनामप्युपलक्षणाथः । ननु नमस्कतुब्रह्यणोऽनन्यत्वात्‌ कथं ब्रह्य नमस्कायंमिति चेत्‌, नायं दोषः, कारणत्वाक्रान्तस्यं नमस्कायंत्वादिति । परमात्मन ₹इत्यात्मनः परमत्वनि्देशेन ब्रह्मात्मेक्यलक्षणो विषयो दरितः | यद बोधादिनिवतेत इति प्रयोजन मज्ञाननिवत्तिलक्षणं दशितम्‌ । सम्बन्धाधिकारिणाव्थद्रोद्धव्यौ ॥ १ तत्राधिकारिस्वरूपनिरूपणपुरःसरं ग्रन्थस्य पातनिकामाह-अतीतानेकेत्यादिना | अयमथंः-अनायविद्याकल्पितसंसारवासनावासित्ान्तःकरणानाम्‌ अहं कर्ता भोक्ता" इत्यभिमन्य- मानानां स्वगंनरकसुखदुःखमनुभवतां पूवंपूवभोगवासनया प्रवृत्तिमागेरःनां जोवानां कथं निवृत्त्यु- न्मुखत्वं भवितुमहंतीत्याश द्कुयाह-अनेकजन्मेति । यद्यपि कर्मानुष्ठानं ततः फल्भोगः पुनस्तद्रासनया कर्मानुष्ठानमविरतिः कमंमार्गत्‌, तथापि बहुजन्मासादितयाहच्छिकपुण्यपुङ्ञपरिपाकवशत्कस्मिरिच- ज्जन्मनि निवच्युन्मुखताऽपि स्यात्‌ । ततोऽनेकजन्मसु नित्यनेमित्तिककमंमात्रमनुतिष्ठन्ति, तेनानेक- जन्मसु कृतेन सृकृतेन प्रसादासादिता बुद्धेरन्तःकरणस्य वृत्तेः शुद्धिर्यस्ते तथा, तेषाम्‌ । पुनः कथं- भूतानाम्‌ । विवेकादिसम्पन्नानाम्‌ । तत्र विवेको नाम नित्मानित्यवस्तुविवेकः । स च ब्रह्मैव नित्यं, ततोजन्यत्सकलमनित्यमिव्येवमाकारः, “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्य" ( ते० २।१।१ ) “अजौ नित्यः शारवतः'' ( कण्ठ० २।१८ । गी° २1२० ),` “नित्यं विज्ञानमानन्दं ब्रह्म” ( बहु° ३।२८ ), “नेह नानास्ति किञ्चन" ( बहु° ४।४।१९ । कण्ठ० ४।११ ), “यत्र नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति" ( छं ७।२४।१ ), “मृत्तिकेत्येव सत्यम्‌” ( छा० ६।१।४ ), इत्यादिवाक्यपर्यालोचनयोत्पद्यते ! वैराग्यं तु "“आत्मनस्तु कामाय सवं प्रियं भवतति" (वृहु° \।४।६), तद्यथेह कमंचितो रोकः क्षीयते एवमेवामुत्र पुण्यचितो लोकः क्षीयते” ( छां° ८।१।६९ ), इत्यादिरुतिपर्यालोचनयोत्पद्यते । ततः ““शान्तो दान्तः" ( बह्‌० ४।४।२३ }) इत्यादिवाक्यालोचनया शमादिरुत्पद्यते । तत्र॒ शमोऽन्त.करणनिग्रहः दमो बाह्येन्दरियनिग्रहः । आदिराब्दादुपरतितितिक्षासमाधानधद्धाः संगृ ह्यन्ते । साधनसम्पत््यभिव्यञ्चकमाह-परित्यक्तेति । परितः सर्वात्मना त्यक्तानि सकरानि लौकिकानि यादच्छिकदेहयात्रातिरिक्तानि वेदिकान्यप्यावहयकातिरिक्तानि यस्ते तथा तेषामिति यावत्‌ । कथ- मेतावता मोक्षशास्त्रे प्रवृत्तिः, प्रयोजनाकांक्षाभावात्‌ । प्रयोजनमाकाडक्षन्‌ हि प्रवते प्रेक्षावान्‌, अत आह-मोक्षमात्रमाकाडक्षतामिति,। मात्रशब्दः कामनान्तरश द्गानिवृत््यधंः । १० ९१५ २९० २५ २०७ पर्षीकरणम्‌ | रुतिगुखादधिगतमपि सम्यगवाप्तुमिच्छतामतिरघुनोपायेन कथमिददत्पद्यतामिति मन्वानः वमाचा्ैः ओङ्कारं सवेवेदसारभूतं तथाबिधसम्यम्बोधस्दयनिदानं प्रतिलम्य तदीयस्वूपनिस्पणदारा तलं निवेदयितुकामस्तदवयव भृतमकारमबतारयन्षष्यारोपाप- ननु मात्रशब्देन न कामनान्तरव्यावृत्तिः, तत्त्वज्ञानमवाप्तुमिच्छतामित्यनेन विरोधादित्या- शङ्कय तस्यापि मोक्षोपायत्वेनेच्छाविषयत्वान्न कामनान्तरत्वमित्याह-तदृपायरूतमिति। ननु “एतावदरे खल्वमृतत्वम्‌'” ( बृह० ४।५।१२ ) इति भरुतेस्तत्त्वज्ञानस्येव फकत्वावगमनान्न तस्य मोक्षोपायतेति चेत्‌, उच्यते--दुःखनिवृतत्यानन्दावाप्ती पुरुषार्थो, न तत्त्वज्ञानं तयोरन्यतरत्‌ । तस्य कायंरूपस्यानित्यत्वेन तदयोगात्‌ । परिशेषात्तत्वज्ञानस्य फलसाधनत्वमेव । अमृतत्वशब्दप्रयोगस्तु जीवनसाधने काङ्कलादौ जीवनशब्दप्रयोगवन्नानुपपन्नः । तथा चोपायपेक्लास्प्युपेया्थति न मात्रपद- ` वेयथ्यंमिति । तत्त्वज्ञानस्य मोक्षोपायत्वं कुतोऽवगतमिति तत्राह-भरुतिमुखादिति । "तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीरा” ( मुण्ड० २।२।७ ) ““विद्ययाऽमृतमरनुते" ( ईश० ११) “तस्मिन्‌ हृष्टे परावरे" { मुण्ड० २।२।८ ) इत्यादिश्रुतिमुखादित्यथंः । ति प्राप्तमेव तत्त्वज्ञानं श्रुतिमुखात्‌, कुतस्तदिच्छेति तत्राह- आपातत इति । विचार विना सामान्यतोऽधिगतमित्यथं; । नन्वेताहशानामधिकारिणां तत्त्वनिणंय- प्रधानं शारीरकमेव व्याख्येयम्‌ । किमपूवंपश्चीकरणनिमणिनेत्यत भाहु--अतिलघुनोपायेनेति । मन्वानो विचारयमाणः | सिद्धाथंमाह-ञभ्कारमिति । कारं प्रतिरभ्येति व्यवहितेन सम्बन्धः| अतिवितत्तगम्भीरे भाष्ये बहुवादिविसम्वादनिरासपटीयसि अलसप्रायाधिकारिणो न व्युत्पादयितुं शक्याः । अतः साथंक एव पञ्चीकरणारम्भ इत्यभिप्रायः । तथाविधेति । मोक्षोपायभूतस्य बोधस्य समुदयः सम्यगनायासेन उदय उत्पत्तिस्तस्य निदानं समीचीनं कारणमित्यथः । सम्यक्त्वं च ज्ञानस्य निरतिहायफलदहेतुत्वात्‌ । ननु वेदाथंविचारस्येव तथाविधज्ञानोपायत्वाद्रेद एव व्याख्येयः, न प्रणव इत्यत आह--सववेदसारभूतमिति। उकारो हि सवंवेदसारभूतः सवंवारव्यापकल्वात्सर्वात्मकत्वाच्च। तथा च श्रुतयः “तद्यथा शङ्कुना सर्वाणि पर्णानि सन्तुण्णान्येवमो ङ्कारेण सर्वा वाक्‌ सन्तुण्णा" ( छं° २।२२।४) इति । तथा “ॐ इत्येतदक्षरमिदं सवं तस्योपव्याख्यानम्‌'* (छां० १।१।१) - “भूतं भव द्धूविष्य- दिति सवंमोद्कार एव” (माण्ड्‌० १) इत्याद्याः । स्मृतिरपि “वेदः प्रणव एवायम्‌” इत्यादिका । तथा चो ्कारनिरूपणमेव सवंवेदाथनिरूपणमित्यथं: । ननु तच्त्वज्ञानमिच्छतां तन्निर्णायकमहावाक्यनिरूपण- मुचितं न प्रणवनिरूपणमत आह-तवीयस्वरूपनिरूपणदवारा तत्त्वं निवेदयितुकाम इति । प्रणव- स्वरूपेऽथंतो निरूपिते महावाक्यमेवाथंतो निरूपितं भवेदित्यथंः । ननु ब्रह्यात्मेक्यं विचारविषयः सं च वाक्यार्थः, न पदाथः, वाक्यं चानेकपदात्मकम्‌ । तथा च प्रणवस्य वणंत्रयात्मकत्वेन पदत्वान्न वाक्यता । अतो न त्निरूपणेन वाक्यार्थो निरूप्येतेति, तन्न, प्रणवस्यापि वाक्यत्वात्‌ । न वणंसमूहः पदमिति पदलक्षणं, वाक्ये व्यभिचार।पत्तेः। किन्तु प्रत्येक सम्भूय वा वाक्थांबोधको वणं: पदमिति तल्लक्षणम्‌ । अन्यथेकाक्षराणामथंवाचकानां पदत्वं न स्यात्‌ । स्मयते हि “अकारो वासुदेवः स्थात्‌ इत्यभिधानम्‌ । अतो न वणंसमूहुः पदमिति । तथचाकारादीनामपि पदत्वात्तत्समुदाय।त्मकस्य प्रणवस्य वाक्यत्वं नानुपपन्नमिति भावः ४२३ १५ १५. 4 २० ४३४ तच्वचन्दिकासहितविवरणसंवलितं वादन्यायमनुसरन्‌ प्रतिपत्तिसौकर्याथं प्रथमं स्थुलप्रपशचपुषन्यस्यति-3ॐ” पञ्चीकृतेति । अस्यायमथेः-आकाक्षवायुतेजोऽग्ब्वश्नानि मतानि तावदव्रि्ासहायात्परस्मा- दात्मनः सकान्ञादनुक्रमेण जातानि । तानि चातिचक्ष्माणि व्यवहाराश्चमाणीति तदीय- स्थौल्यापेक्षायां कन्पितग्यवहत्‌ प्राणिनिकायव्यवहारनिर्वाहकतदी यधर्माधर्मात्मककमा क्षया तान्येव पञ्चीकृतानि स्थूलानि मवन्ति। तानि हि प्रत्येकं द्वेविभ्यमापद्यन्ते। तत्र चैकैकं भागं प्रविहायापरेषु भागेष्वेकेकशब्रातर्विध्ये सिद्धे सति तत्तदात्मीयमद्धभागं परित्यज्येतरेष भागेष्वेकेकस्य भागस्यानुप्रवशे कृते सति प्रत्येकं भूतानि पञ्चतामापञ्नानि प्चीकृतानी त्युच्यन्ते । तेषु च “बेशष्यातत्‌ तद्वादस्तदरादः” ( त्र, घ. २, ४, २२) इति न्यायेन ननु पदार्थावगतिपूविका वाक्याथविगतिः, अतः पदार्थो वणंनीय इत्यत आहु-तदवयवभ्‌त- मकारमिति । तस्य प्रणवस्यावयवभूतमित्यथः । वाक्यार्थो ह्यद्वितीयब्रह्यस्वरूपम्‌ । अतस्तवगमाय तदवयवो निरूपणीयः, कि प्रपञ्चोपन्यासेनेत्यत आह्--अध्यारोपेति । वस्तुन्यवस्त्वारोपोऽध्यारोप अध्यारोपितस्याविष्ठानमात्रपयंवरेषणमपवादः । अपवादस्य प्रतिषेधरूपत्वात्तस्य च प्राप्तिपुवेकत्वात्‌, तदथंमध्यारोपस्य प्राथम्यम्‌ । तथा च तदवयवनिरूपणाय प्रपञ्चोपन्यास इति भावः । त्रयाणां वर्णानां प्रणवावयवत्वे समाने किमित्यकाराथंः प्रथमतो निरूप्यते, तत्राह-प्रतिपत्तिसौकर्या्थमिति । स्थूल- प्रपञ्चस्य प्रत्यक्षादिसिद्धत्वेऽपि न तस्याविद्यात्मकता प्रसिद्धा । अविद्यात्मकत्वानुपपादने च तस्यन ज्ञानेनापवादः सम्भवति । अतस्तन्निरूपणायेव स्थृलप्रपञ्चोषन्यास इति भावः । ““पच्चोकृतपञ्चमहाभूतानि” इति पदं व्याचष्--अस्यायमथं इति । स्थुलमूतानां पञ्ची- कृतत्व मुपपादयित्तु तत्कारणभूतानां सूकष्मभूतानामुरत्पत्ति दशंयति-आकशञे(त । ` तस्मादा एतस्मादात्मन आकाशः सम्भूतः" { त° ५।१।१ ) इति श्वतिसिद्धेयं सृष्टिरुच्यते । अन्नशब्दः पृथिवौ वाचकः । “पुथिवो वा अन्नम्‌" ( तेत्ति° ३।६।१ ) इति श्रुतेः । कथं शुद्धस्यात्मनो जगत्कारणत्वमित्यतत आह--अविद्यासहायादिति । अनुक्रमस्तु भ्रुतिसिद्धः । तेषां स्वरूपमाह--अतिसूक्ष्माणीति । अति- सष्ष्माण्यगोचराण्यत एव व्यवहाराक्षमाणि । तानि यदा पञ्चीकृतानि भवन्ति तदा स्थलानि भवन्तीत्यन्वयः । तेषां कि पञ्चोकरणमकस्मदेव, नेत्याह--कमपिक्षयेति । तत्कि स्पन्दनात्मकमेवा पक्ष्यम्‌, नेत्याह--धर्माधर्मत्मिकेति । धर्माधर्मावात्मा स्वरूपं यस्य तत्तथा । व्यवहा रनिर्वाहकेति कममणः पञ्चौकरणोत्पादने योग्यतोक्ता । सृषष्माणामव्यवहायंत्वाद्रयवहा रन्यथाऽनुपपत्था पञ्चीकरणं कल्प्यमिति व्यवहारपदेन प्रमाणमपि सूचितमिति भावः । व्यवहारो व्यवहृतुंसाध्यः । न च व्यवहर्ता अद्वेतमतेऽस्ति, तत्राह -कल्पितब्यवहवु प्राणीति । निकायः समूहः । अनाद्यविद्यावासनापरिकल्पिता व्यावहारिका जोवा व्यवहर्तार इति नानुपपन्न किंञ्न्विदिति भावः । तानि चेत्यादि उच्यन्त इत्यन्तो ग्रन्थः स्पष्टः । कथं तर्हि भूतानां पञ्चात्मकत्वे समाने व्यवहारासांकयंम्‌, अत भह- तेषु चेति । वैरष्या- द्भागस्याधिक्यात्तद्वादः पृथिवी", जलम" इत्यादिव्यवहार इत्यथंः । वीप्सा सूत्रे अध्यायसमाप्त्य्था । १५ १५ २० २५ २० पर््चीकरणम्‌ व्यवहारासंकरश सिद्रथति । न च पञ्चीकरणमप्रमाणकमिति वक्तं युक्तम्‌, भतत्रय सगेशरतौ मृतपञ्चकसर्गाद्गीकारव लिषृस्करणशरुतौ पञ्चीकरणाङ्गीकारात्‌ । ननु मतत्रयदुष्टिभ्रतो ब्रह्मणः सच्छन्दितस्यादितीयत्वसिद्धय्थं सृष्टिपरिपुतेये च भृतद्रयमश्रुतमपि भरुत्यन्तरमाभ्रित्य गुणोपसंहार-[ ° घ्र° ३-३-१ ] न्यायेनोपसंहतं- व्यम्‌ | त्रिवृत्करणश्रुतो तु पञ्चीकरणोपरक्षणे न॒ कारणमस्तीति चेत्‌, न, छान्दोग्ये ४३५ भूतपञ्चकसुषटिविवक्षायां पुनस्तिवृत्करणव्यपदेशस्य परिसंख्यायते प्रकरणविरोधप्रसङ्गात्‌। तथा च न व्यवहारसद्धुर इत्यथः । पञ्चीकरणप्रतिपादकश्रुत्यादिप्रमाणाभावे कथं पञ्चीकरणं सिद्धवदुपन्यस्यत इत्याशङ्कय परिहरति-न चेत्यादि तानि चेत्यतः प्राक्तनेन ग्रन्थेन । भूतत्रयसगं- श्रुतौ भूतपञ्चकसर्गोपलक्षणतां सिद्धवत्कृत्य तद्दृष्टान्तेन तरिवुत्करणश्नुतेः पञ्चीकरणोषलक्षणपरता- माह--मूतत्रयेति । भूतत्रयसृुष्टश्रुतेभृततपञ्चकोपलक्षणता युज्यते, न त्रिवृत्करणश्चतेः पञ्चीकरणोप- लक्षणता, प्रमाणाभावादित्याशङ्ुते-ननु सूतत्रयेति। तुराब्दसूचितं वेषम्यमुपपादयति-ब्रह्मण इति । “सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌" इत्यारभ्य “तत्सत्यं स॒ आत्मा” ( छान्दोग्य० ६।२।१ ) इत्युपसंहारा- त्सच्छब्दितं ब्रह्य, तस्मात्‌ ब्रह्मणो भूतद्रयानुत्पत्तौ नाद्वि्तीयता तस्य सिद्धयेत्‌ । कायंकारणयोरभेदेन खल्वद्वितीयतोपपाद्यते एतदुक्तम्‌ भअद्वितीयत्वसिद्धधथंमिति । पृष्टिपरिपुतेय इति । जगदन्तः- पातिनोर्वाय्वाकाशयीब्रंह्यकायंत्वेन ब्रह्मणो जगत्सुष्टिः परिपूयंते, सकलजगत्कारणत्वप्रतिपादकश्चुति विरोधादित्यथंः । चकारो हतुसमुच्चयाथंः। ननु छान्दोग्ये ( ६।२ ) भूतत्रयस्य वोत्पत्तिश्रवणात्‌ अश्रुतभूतपञ्चककल्पनमयुक्त, श्रुतहान्य- श्रुतकल्पनाप्रसद्धादित्यत आह-भूतद्रयमभरृतमपीति । गुणोपसंहारेति । सकलशाखाप्रत्ययमेक कर्मेति प्रतिपादनात्‌, एकस्यामेव शाखायां चातुरहत्रिकमंप्रतिपत्त्यसिद्धेयंथा शाखान्तरमाध्रित्य तदुप- संहारः, तथेहापि शाखान्तरमाधित्य भूतद्रयसर्गोपसंहार इति । तथा च नाश्नुतकल्पना, शाखान्तरे श्रुतत्वात्‌ । नापि श्रतहानिः, पञ्चकसर्गेऽपि श्रुतस्य त्रिसगंस्यापरित्यागादित्यथंः । एवं भूतत्रयसुष्टिभरतेरभूतपञ्चकसर्गोपलक्षणे प्रमाणमभिघाय त्रिवृत्करणशनुतेः पञ्चीकरणोप- लक्षणे न प्रमाणमित्याह-त्रिवत्करणेति | अयमारायः- त्रिवृत्करणं तु साक्षात्‌ श्रूयते, न पञ्चीकरणं तादृशभनुत्यायभावात्‌। ननु सूक्ष्म- योर्वायुनभसोरव्यवहायंत्वात्‌ तदीयस्थौल्यस्य च भूतान्त रानुप्रवेशाभावेऽभावात्‌ व्यवहारान्यथाऽनुप- पतत्या पञ्चीकृतिः कल्प्यत इति चेत्‌, न, तस्यान्यथाप्युपपत्तेः सूष्ष्माणामपि परमाणूनां व्यवहाय- त्वात्‌ । तेषां प्रत्यक्षन्यवहा रो नास्तीति चेत्‌ तदिहापि तुल्यं, वाय्वाकारयो रप्रत्यक्षत्वात्‌ । अतो न पञ्चौकरणोपलक्षणे प्रमाणमिति । किमेतच्चोद्यं भूतत्रयसगंभ्रुतेभूतपञ्चकसर्गोपलक्षणत्वमनद्धीकरुवेत उताङ्गीकूवंत इति विकल्प्य वाक्येकवाक्यतया सकलसं प्रतिपादकश्रुतीनां ब्रह्मणि समन्वयाभाव- प्रसङ्खान्नाद्य इत्याह-नेति । द्वितीयं दूषयति -छान्दोग्येति । परिसंख्याथत्व इति । “अपपरी वजन (पा० सु० १।४।८८) इति सूत्रात्यश्चीक रणनिवृत्त्यथंत्व इत्यथः । प्रकरणविरोधेति। छान्दोग्ये उपलक्षित- ` भूतपञ्चकसृष्ट प्रक्रम्य त्रिवत्करणमात्रप्रतिपादने प्रकरणविरोध इत्यथः । न पञ्चीकरण प्रमाणाभाव ४ १५ १५ २० २५ ४१ ४२६ तत्त्वचन्द्रिकासंहितविवरणसंवरितं किञ्च _नभोनमस्वतोरपि पएरथिव्यादिषु स्थूलो भागौ शब्दस्पश्षो श्रोत्रेण लचा चोपलभ्येते । पञ्च चेन्द्रियगोचराः ८ गी, १३।५ ) दइत्यत्र स्थलानि भतानीन्द्रिय- गोचरक्ब्देन व्याख्यातानि भगवता भाष्यड्ता । न च श्षब्दस्पश्ेयोः स्थौल्यं भृतान्त- रानुप्रवेश्षाहते सिद्धयति । तानि चेतानि पञ्चीकृतानि पञ्चसंख्याकानि भृतानि स्वकायेन्यापित्वान्महान्ति च व्यपदियन्ते तेषां च कायमन्तःकरणप्राणसमष्टीना- मिन्दियसमष्टीनां च गोलकादिमेदभिन्नमाधिदेविकं ब्रह्माण्डमाध्यात्मिकमाधिमोतिकं च तत्तदुच्चावचपरिच्छिननं शरीरमेदजातम्‌ । तदिदं सवभूतमौतिकरूपं सकलमपि स्थूलं जगद- व्यवहारान्यथानुपपत्तेरेव प्रमाणत्वात्‌ । न च परमाणुग्यवहारवत्तस्य व्यवहारः स्यादिति वाच्यम । (स्थूलो वायुर्व्याप्तं नभः'' इति व्यवहारस्य तद्विलक्षणत्वात्‌ । नभोनभस्वतोभततान्तरानुप्रवेशे रूपादि- मत्तयोपलम्भप्रसद्धं इति चेत्‌, तहि त्रिवृत्करणयक्षे अप्तेजसोगंन्धवत्तयोपलम्भप्रसद्ध इति तुल्यम्‌ । अथ पृथिव्यंशस्याल्पत्वादितरांशस्याधिक्यान्नातिप्रसङ्ग इति चेततुल्यमन्यत्राभिनिवेशादिति । न च नभो- नभस्वतो रप्रत्यक्षता, प्रत्यक्षगुणकत्वात्‌, न -च वातानीतगन्धाश्चये व्यभिचारः. तस्य कदाचित्त- ज्जातीयप्रत्यक्षोपपत्तेरिति नावद्यं किञ्चित्‌ | इतोऽपि पञ्चीकरणमभ्युपेयमित्याहू-किंञ्चेति । कथं शब्दस्पशंयोनभोनभस्वत्स्थल- भागात्मतेति तत्राहु--पच्च चेन्द्रिगोचरा इति । कथं भाष्यकारेरिन्द्रियगोचरशब्देन स्थलानि भूतानि व्याख्यातानीति चेत्‌, कायंकारणयोरभेदाभिप्रायेणेति ब्रमः । न कायेकारणयोः परमाथतो भेदोऽस्ति सवस्य भेदमात्रस्याग्रे निराकरिष्यमाणत्वात्‌ । ननु-“महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च॥ इन्द्रियाणि दशेकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः" ( गी° १३।५ ) इत्यत्र महाभूतसब्देनेव स्थलभताना- मुक्तत्वादिन्द्रियगोचरशब्देन पुनमहाभूतव्याख्याने पौनर्क्त्यापात इति चेत्‌, न, महाभूतरशब्देन सृष्ष्म- भूतोक्तेः। कथं तेषां महाभूतरशब्दवाच्यतेति चेत्‌, लिङ्खदेहाख्यस्वकायंव्यापित्वेन महतत्वोपचारात्‌ । वक्ष्यति च-““पुवंवन्मह्‌। न्ति च भवन्ति'* उति । तथा च शब्दस्पशंयोनंभोनभस्वत्स्यलभागता युक्तेत भावः । ततः किम्‌ ? अत आह--न चेति! उपसंहरति--तानि चेति । पञ्चीकृतानां मह्वे हैतुमाह--स्वकायति । तेषां कायंमेव गमयति--तेषां चेति । चकारः पुनरर्थे । अन्तःकरणसमण्टि सर्वान्तःकरणसमुदायः प्राणसमष्टिः सवंप्राणसमुदायः । सर्वेन्द्रियसमुदाय ईन्द्रियसमष्टिः । तासां गोरकादिभेदेः स्थानमभेदेर्भिन्नं सकलमपि स्थलं जगदेकीकृत्य विराडिव्युच्यते । अध्यात्मविद्धिरिति योजना। विविधं राजते इति विराट्‌। तत्राधिदेविकं निदिशति-ब्रह्माण्डमिति । आध्यात्मिकं गोककादिः। आधिभौत्तिकमिन्द्रियाणां विषयः । उच्चौ देवमनुष्यादिः । अवचः तियंगादि । भूतभौतिकरूपमिति कारणकायंरूपमित्यथंः । कथमसङ्कीर्णानामाध्यात्मिकादौनामेकीकरणम्‌ ? तत्राह--न पुनरिति विभागो वास्तव | इति शेषः । कृत इत्यत भआह्‌--सवंस्येति ! अयं भावः-माध्यात्मिकादिकार्यं भूतपञ्चकाभिन्नं भूतपञ्चककायत्वात्‌, यद्यस्य कायं तत्ततोऽभिन्नम्‌, यथा मृत्कार्यं करकादिं म॒दभिन्नम्‌, तथा चेदम्‌, तस्मात्तथा। न च पितुपृत्रादौ मुद्गरधटप्रध्वंसादौ व्यभिचारः, उपादानरूपका रणविशेषस्य विवक्षित- १७ १५ ९५, २५ पश्चीकरणम्‌ ध्यात्मविद्धिरेकीकृत्य षिराडि्युच्यते । न पनराध्यात्मिकाधिमोतिकाधिदैषिक- विभागोऽस्ति सवेस्यास्य भेदजातस्य भृतपश्चफकायंस्य भृतव्यतिरेकेणामावात्‌ मृदिकारस्येव तद्रयतिरेकेणाभावादिति । प्टलत्त्‌ सलच्छचो ब्ज्नार्स्नन्तः अथेदं वैराजमेव सूपं प्रत्यमात्मतया प्रतिपत्तव्यं, न त्वन्यदात्मतत्वं क्ञातव्यम- स्तीति चेत्‌, नेत्याह-एतत्स्थूलक्षरीरमात्मन इति । छ ल्द ये रर्थयोप्र्छङ्ध्वि्जागारिलम््र । ननु हइदमात्मनः श्षरीरमपवे नोपयुज्यते, तस्याश्षरीररूपत्वात्‌ भोगायतनत्वेन मोगोपयोभित्वं वक्तव्यम्‌ | इत्र च तदमिमानाभीनो मोगः स्यादित्याकाङ्क्षायां तत्र जागरिते तदमिमानश्रयुक्तो भोगो मवतीति वक्तं जागरितं रश्वयति--इन्द्रियेरिति। सुषुषिव्यावृत्यथं शब्दादिमिषयवाचकमथेषदग्‌ । स्वप्नं निरसितुमिन्द्रियविशेषणम्‌ । तत्र हि विद्यमानमपि मनो विविधविषयाकारेण परिणतं साक्षिणो ददयतयाऽवतिष्टमानं नोपरव्धो करणं मवतीति भावः त्वात्‌ । साध्यविकलो हृष्टान्त इति चेत्‌, तत्र वक्तव्यं कि मृद्घटयो रत्यन्तमेदः, उत्त भेदाभेदाविति । तत्र नादयः । कुण्डलस्यापि मृज्जातीयत्वप्रस ङ्गात्‌ अत्यन्तभेदाविशेषात्‌ । द्वितीयेऽपि कि कारणस्य कार्यात्‌ भेदाभेदौ, कायस्य वा कारणात्‌ । न उभयथाऽपि, वस्तुनो दररूप्यास्रम्भवात्‌ | ननु कायस्य कारणात्मनाऽभेदः कार्यात्मना भेदः इत्यपिक्षिकोऽभेदव्यवहार इति चेत्‌, सापेक्षस्य स्वरूपस्यावस्तुत्वात्‌ ! यद्धि यस्यान्यानपेक्षस्वरूपं तत्तस्य तत्वम्‌, यदन्यापेक्ञं न तत्तस्य तत्त्वम्‌, अन्यामात्रेऽभावात्‌ । अतः प्रतोयमानभेदस्य मिथ्यात्वान्न कायंकारणयोर्वास्तिवो भेद इति । लोकायतिकदृषटया र ङ्खुते -अथेति । परिह्‌रति-नेत्याहेति । भात्मनः दरीरसम्बन्धाभावमभिप्रेत्य शङ्भुते- नन्विति \ सम्भवे वा आत्मन एतच्छरीरं मोक्षे उपयुज्यते, अवस्थान्तरे वेति विकल्प्य प्रथमस्यासम्भव्रमाह-अपवगं इति । कृत इत्यत आह्‌- तस्येति । "अस्थलम्‌'' ( बृ० ३।३।८ ) इत्यादिश्चतेरशरी रतेत्यथंः । अवस्थान्तरमाकाङक्षन्नाऽ्ट-- भोगायतनत्वेनेति । भोगः सुखादिसाक्षात्कारः, तेदायतनत्वं तन्निष्पादनस्थानत्वम्‌ । भोगोपयोगित्वं तु तत्साधनत्वमिति विवेकः । उभयं स्त्रात्मपरात्मभेदनेति द्रष्ट्यम्‌ । कत्रेति कस्यामवस्थायामित्यथं;। चकारः समुच्चयाथंः । एतदु्तरस्येन मूलमवतारयन्नाह्‌-तत्रेति । तस्यां शङ्कायां सत्यामित्यथंः | उपलब्धिर्जागरितमिल्युक्तं सुपृप्तेरीःव्याप्निः, तत्रापि स्वरूपोपलन्धिसत्त्वात्‌ । अन्यथा 'सुखमहम- स्वाप्सम्‌! इत्युत्थितेस्य परामर्शानुषपत्तेस्तच्निवुच्पथंमथंपदमित्याह्‌-सुषुप्रोति \ ननु स्वरूपमप्यथं एव, तव्राहु-शब्दादीति । तावल्युक्तं स्वप्नेऽतिव्याप्तिमाश ङ्याहू- स्वप्नमिति । अस्त्येव तत्रापि मनोऽन्तरमिन्द्रियमिति चेत्तत्राहु--तेत्रेति \ तत्र स्वप्नावस्थायां यद्यपि मनसोऽवस्थानमस्ति तथाऽपि हद्यविषयाक्रारपरिणतत्वान्न तदुमाहकवृत्छाकारपरिणामः सम्भवति, -युगपदेव ग्राह्यग्राहुकत्वेन ४२३७ १० १५ २०७ २५ र 9 ४३८ तत्त्वचन्द्रिकासिहितविवरणसंवकितं लटभ याच्निम्नाक्यार्ग्ना चिच । प्टलस्छ्ययस्नच्ादः । नयु वैराजे कश्षरीरे जागरिते च प्रत्यगात्मा कथं अहं “ममः इत्यमिमानभाक्‌ भवितुद्ुत्सहते १ न हि तस्यासङ्खोदासीनस्य क्व चिदरङ्कारो ममकारो वा युज्यते, तत्र वस्तुतोऽभिमानाभावेऽपि कल्पनया तदुपपत्तेरित्यमिप्रेत्य स्थरे क्षरीरं जागरिते चाहम्म- माभिमानबतः संहं दश्ेयजष्यात्माधिभूताधिदेवविभागाभावं सुचयति-तदुभयेति। ननु वैराजशरीरं जागरितं तदुमयाभिमानी चेति कथमेतत्रयमदेतवादिभिरास्थीयते, तत्राद- एतत्रयमिति । अप्कीक्छलप्नचसनछाभ्चलानिि प्नङ्जखतन्स्नाच्राणि । लसर्च्कायं च पन्न प्राणाः छद्टोल््किखाफणि स्नन्यो चुद्धिदिच्च्सि स्घ्तव्डडयच्छं चङ्ग भतोतिक्छं हिणय राजनं छल्युच्यले । प्रलर्सतर्व्नच्यदी रस्नारम्नन्नः । विरुद्रपरिणामद्वयानुपपत्तेः। मनउपादानमूताविदयावृत्त्यवच्छिन्नसाक्िमात्रवेद्यत्वोन्नेन्द्रियवेद्यः स्वाप्न- पदाथः। अत्तः स्वप्ननिवृत्तये इन्द्रिय विशेषणं युक्तमिति। नयु विवरणानुसारिणस्तु निद्रादोषदूषितान्तः- केरणावच्छिन्नचेतन्यं स्वाविदयाशक्तिविवतंस्वप्नावलम्बनमिच्छन्ति, अन्तःकरणस्य च तद्ग्राहूक- वृतत्याकारपरिणामम्‌ । भतः "“इन्द्रियेरर्थोपरुन्िर्जागरितम्‌'' इति तन्मतेऽतिव्याप्तमिति चेत्‌, न, तन्मते बाह्यपदस्यानुसन्धेयत्वात्‌ । न च तहि जाम्रत्सुखाद्युपरुन्धावव्याप्तिरिति शङ्कयम्‌, सुखादेरिन्द्रिय- वेद्यत्वानभ्युपगमादिति द्रष्टव्यम्‌ । यद्वा मनस इन्द्रियत्वानभ्युपगमान्न मनोमये स्वप्नेऽत्तिव्याप्तिः । ननु कथं मनस इन्द्रियत्वस्यानभ्युपगम इति ? उतच्यते--किङ्घदेहावयवगणनावसरे कर्मेन्द्रिय पञ्चकं ज्ञानेन्द्रियपञ्चकमितीन्द्रियत्वस्य वागादिष्वेव नियमितत्वात्‌ । तथाचान्तःकरणवृत््यभ्युपगमे तस्यानिन्द्रियत्वान्न तद्रेद्ये स्वप्नेऽतिव्याप्तिः। वस्तुतस्तु विचायंते--अन्तःकरणवृत्तिहि द्विधा, वृत्तिः फलं चेति । तत्र वृत्तिः अन्तःकरणस्य विरिष्टगब्दादिप्रमाणबलात्तत्तद्विषयाकारसमुल्लासः । फल तु तस्य चक्षुरादिद्ारा बाह्यविषयाकार- परिणामः। तदुभयं प्रमाणमेव । न पूनरप्रमाया अन्तःकरणवृत्तिरूपत्वं मायावादिनाऽभ्युपेयते, तस्या अविद्याविवतंत्वाङ्खीकारात्‌ । तदुक्तमिष्टसिद्धिकारेः--.सदसदूबामनिर्वात्याऽविद्या वेदेः सह्‌ भ्रम इति तस्मात्स्वप्नस्य विपयंयत्वान्नान्तःकरणपरिणामत्वमित्यतः सृष्ट॒क्तं नोपलब्धौ करणं भवतीति भाव इति । यत्तु ^तदुभयाभिमान्यात्मा विर्व '' इत्युक्तं तदयुक्तम्‌, आत्मनोऽभिमानाभावादिति शङते- नन्विति। वेराजे शरीरे महमिति, जागरिते ममेति विभागः। “असङ्खो ह्ययं पुरुषः (बहु° ४।२।१५) इति भ्रुतिमाधित्यात्मनोऽभिमानाभावं दक्षंयति-न हीति । सिद्धान्ती अभिमानस्यावास्तवत्वमङ्खकृत्य काल्पनिकोऽभिमान इति परिहरति-तत्रेति । अध्यात्माधिभूताधिदेवविभागामावम्‌ । वस्तुत इति शेषः । दरेतापत्तिमाशङ्धुत- नन्विति । वास्तवा- भेदमाधित्य परिहरति- तत्राहेति । १५ १५ २० २५ पञ्चीकरणम्‌ तदेवमाधमकारं निरूप्य मध्यमयुक्रारं निरूपयितुं स॒क्ष्मप्रपञ्चं कथयति- अपञश्चीकृतेति। अयमथेः-ज्ब्दस्पश्चेरूपरसगन्धाः तन्मत्राणि सुक्ष्ममतानि परस्परमनु प्रवेशशन्यान्यपश्चीकृतानि पश्चसंख्याकानि पूवेबन्महान्ति च भवन्ति । तेषां च कायं कर्मेन्दरियपश्चकं ~ ज्ञनेन्द्रियपश्चकं प्राणादिवायुपश्चकं बद्विमेनश्चेत्यन्तःकरणदयमिति स्॒ठदश्चकं लिङ्गम्‌ । तच्चेदं कयापि विधया प्रतीचो गमकत्वादेव लिङ्गमिति न्याख्या- यते । तत्कायंश्चुक्त्वा मौ तिकत्वमभिदधानो रिङ्गस्यादङ्ारिकित्वमग्रामाणिकमिति मन्यते ¦ तदेतद पश्चीकृतमतपश्चकं शिङ्गम्‌ । तच्च सप्षदशकं पर्वोक्तं भृतकायेतया भौतिकम्‌ । सवेभेतदेकी कृत्य हिरण्यगभेशषब्देनोच्यत इति दिरण्यगमस्यापि विराडात्मवन्नात्मत्वम्‌ । किन्तु वदुपाधित्वमित्यमिप्रेतयाद-एतदिति । चऋच्णोष्चुप्नस्ंह्धलेष्छ जागारित्तस्तंरच्छारजः ध्न्यः स्तव्िष्नय सव्वप्न इट्ययुच्यले। अथाधूना चास्य मोगायतनस्वं यत्र॒ तमवस्थाविषेषं लक्षयति--करणेष्विति । प्रतययः खप्नःः इत्युक्ते शुषुप्तावतिग्रसक्तिमां भदित्युक्तं सविषयः स्वप्न इति । वृत्तानुवादपुरःसरमुत्तरग्रन्थमवतारयति- तदेवमिति । अपञ्चीकृतपच्चमहामृतानीति पद- तात्पयं कथयति-अयमथं इत्यादिना । शब्दस्पशरूपरसगन्धास्त्वपञ्चीकृतानि भूतानीति योजना| तेषां मूकष्मत्वादाहु-तन्मात्राणीति । तेषामाकालादीनां मात्राणि कारणानि । तेषामपञ्चीकृतत्वं दरोयति-- परस्परेति । पुवंवदिति, स्वकायंग्यापित्वादित्यथंः । तेषां कायंमाहु-तेषां चेति ! वाक्याणिपाद- पायृपस्थानीति कर्मेन्द्रियाणि, श्रोत्रत्वक्च्षुजि ह्वाघ्राणानि ज्ञानेन्द्रियाणि, प्राणादिवायुषञ्चकम्‌ । चित्ताहङ्ा रयो्बृद्धिमनंसोरन्तर्भावमभिप्रेत्याह --अन्तःकरणदवयमिति । तेषां लि द्गशब्दवाच्थत्वे हेतुमाह--प्रतीच्लो गमकत्वादिति । प्रतीचः प्रत्यगात्मनो गमकत्वाज्ज्ञापकत्वात्‌ । खीनम्थं गमयतीति लिद्कमिति व्युत्पत्त्या गमकं लि्खमिति प्रसिद्धेः । कथाऽपि विधयेति । केनापि प्रकारेण इन्द्रियाणि स्व॒प्रवृत्त्या स्वप्रेरकमनुमापयन्तीत्यथंः । तत्कायत्वमिति । तस्य तप्तदशावयवात्मकस्य लिङ्खस्य आह ङ्कारिकंत्वमहु ङ्क] रविषयत्वमित्यथः । अप्रामाणिकमितीति । यत इदं भूतकायंमतोऽस्मिन्नह्‌- मित्यात्माभिमानोऽग्रामाणिक इत्यथः । भूतभौत्िकयोः कायंकारणत्वेनामेदमाधित्य हिरण्यगभंशब्देन ब्रत इत्याह -- तदेतदिति \ भोतिकत्वे हैतुः-भूतकायंतयेति ! हिरण्यगभं एव प्रत्यगात्मतया प्रत्येतव्य इति नेत्याह॒-हिरण्यगभेस्यापोति । हिरण्यगभंस्यापि नात्मत्वं, किन्तु वि राडात्मवत्तदुपाधित्व- मित्यन्वयः । तस्यात्मन उपाधिस्तदुपाधिः, तस्य भावस्ततत्वमिति यावत्‌, हिरण्यगर्भोपाधिकस्यात्मनोऽपि भोगः कि जागरिते, अथवा अवस्थान्तर इति जिज्ञासायांमव- स्थान्तरं दलंयति--अथाधुनेति । करणेष पसंहूतेषु सविषयः प्रत्ययः स्वप्न इत्ति स्वप्नलक्षणम्‌ । "प्नावस्थायां विषयाभावात्‌ सविषयत्वाभावमाश ङ्ुयाह्‌--वासनेति । ` करणाभावे प्रत्यग्रानुदय- ४२९ १०७ १५. ९५ (१ ४४० तत्त्वचन्द्रिकासहितविवरणसंवलितं वासनामयविषयसदितः स्वप्नेऽपि प्रर्ययो मवतीत्यथः। जागरितव्यावृ्यथंघुक्तं-- करणेषृपसंहृतेष्विति । ननु तहिं करणामावाक्कथमयं प्रत्ययः सथुद्धबेदित्याशङ्कधाह-जागरितेति । ` संस्कारग्रदणं न कारणान्तरपरिसंख्याथं, कारणान्तरस्यादृषटादेरिष्टत्वादिवि द्रश्व्यम्‌ । चते ^ लदुभ््याच्क्स्नार्यासर्म्ना लजस्तः । पर तस्त्य स्युच्छारः ॥ इदानीं दिरण्यगमंश्षरीरे खप्ने चाहम्ममामिमानवतः संतं सङ्गिते-तदुभयेति। तेजसस्तेजसि वासनायामभमिमानितया निवृ तो भवतीति व्युत्पत््योच्यते । न च घुष्ष्म- कषरीरं खप्नावस्था च तयोरमिमानीत्येतलितयाङ्गीकारेण दैतमास््ितव्यमित्याह-- एतत्रयश्रकार इति । | खार रद्य च्छारणास्नार्म्नाज्ान्नं स्वाञ्मस्सनठ्याच्रलस्निख्ययुच्यले । प्यलल्नू च्छारणडाकोरग्नार्नन्तः | नन्वकारात्मकस्थृलक्षरीरस्योकारात्मकसूष्ष्मकषरीरस्य च पारमाथिंकत्वाभ्युपगमे दवेता स्यादिति, नेत्याह--श्षरीरदयेति। कथं पुनरात्माश्रयमात्मविषयं चाज्ञानं कार्याय पर्याप्तम्‌ अचेतनत्वादिति १ तत्राह-साभासमिति । इरलाद्यधिष्ठितं हि मृदादि षटादिकं कवेदुपगम्यते। तद्रच्चिदाभाशव्याप्तमन्नानं शरीर याकारेण परिणमते बिवतेते इत्यथः तद्धेदं तद्य व्याकृमासीत्‌ः ( बृह ० १।४।७ ) इत्यादिश्रतावव्या्तस्य कारणत्वभरतेः । १० १५ माशद्धते- तर्हीति । संस्कारस्येव करणत्वान्न करणाभाव इति परिहरति-जागरितेति । कर्चिदाह्‌ स्वप्नः स्मृतिरिति । स प्रष्टव्यः स्मृतेः किं लक्षणमिति, संस्कारजन्यत्वमिति चेत्‌, प्रत्यभिज्ञायामति- व्याप्तिः । तन्मात्रजन्यत्वं तु प्रकृते नास्तीत्यत आह-संस्कारग्रहणमिति । परिसंख्या परिवजंनम्‌ । अदृष्टादेरिति आदिशब्दाोषो गृह्यते । न चाहृष्टस्य संस्कारोद्रोधकत्वनान्यथासिद्धिरिति वाच्यम्‌, सर्वोत्पत्तिमन्निमित्तकारणत्वव्याहति- ` प्रसङ्खादिति । संज्ञां सद्धिरते व्यवहा रासा द्ुयायेति शेषः । तेजसत्वं निवंक्ति--तेजसीति । निवृत्त तृप्तः । देतापत्ति परिहरति-- नचेति । तदेवमकारोकाः निरूपणं सप्रपञ्चं व्याख्याय मकारनिरूपणमवतारयति- नन्विति । सस्थूल- सक्षमप्रपञ्चरूपकायंस्य तत्कारणमात्रत्वाच्न द्ेतमित्ति परिहुरति- नेत्याहेति । अज्ञानस्य प्रपञ्चो त्पादकत्वासम्भवमाश ङते--क्थमिति । तत्र हेतुमाह-अचेतनत्वादिति । पर्याप्तमलं समथंमिति यावत्‌ । आत्माश्चरयमात्मविषयमित्यस्यायं भावः-न अनात्मनः अज्ञानाश्रयत्ता, तस्याज्ञानोत्पादितत्वेन तदाश्रयत्वायोगात्‌ । न हि म॒दृत्पादितो धटो मृदाश्रयो भवति । कथं तहि स्वप्रकालचंतन्यमावरण- रूपाऽविद्या समाश्रयेदिति चेत्‌, तत्र कि वास्तवमाश्रयत्वं न सम्भवति उत प्रातीतिकमपि । आ्चेऽ- २५ ५, पञ्चीकरणम्‌ कथमात्माज्ञानस्य तु तदृक्तमित्याश्षङकय तत्रेवाव्याङृतशब्दश्रयोगान्ेवमिस्याह- अव्याकृतमिति । ल्य त स्तत्‌ , नास्त्त्‌ , नापि खद्दसत्‌ , न्त चरन्तं, ाचिरून्त, चाचि निनच्नानिनच्न' च्छलच्ित्त्‌ । ल न्िरव्यव्, न स्राव्यं, तो यस्च । तत्‌ व्केवल्छकव्नह्धयालगनेक्कर्व्क््ञानाप्ननोच्यस्त्‌ । शरीरदयरेतोरव्याङृतस्याथेक्रियाकारित्वेन सत्वाभ्युपगमात्‌, तत्कायेस्यापि तथात्वात्‌, अद्ेतानुपपत्तिरित्याशङ्कयाह-- तच्चेति । तस्यापि सत्वे सदेवः इति ब्रह्मण्यवधारणायोगात्‌ अभिषास्यमानज्ञानापनोदयतवाुपपतते् स्वासिद्धिरित्यथंः। विवाद एव । द्वितीये "अहमज्ञः' इत्यनूभववि रोधः । तथा चात्माश्चयमज्ञानमिति युक्तम्‌ । तथाञ््ञान- विषयोऽप्यात्मेव । कथं तह घटाज्ञानं पटज्ञानमिति अनुभव इति चैत्‌, तदवच्छिन्नचेतन्थावरणदेवेति ब्रूमः । धटविषयकमज्ञानमिद्यत्र घटावरणरूपमन्ञानमिति वक्तव्यम्‌ । तच्च न सम्भवति, प्रमाण- प्रयोजनयोरभावेन जडावरणस्य दुनिरूपत्यात्‌। प्रसक्तप्रकाशप्रतिबन्धायाव रणमपेक्षते। न कदाचिज्जडे प्रकाशः प्रसक्तः । विस्तृतमेतद्विवरणाचार्ये रिति नेह वदामः । उक्तं च- आश्रयत्वविषयत्वरभागिनी निविभागचितिरेव केवला | पूवेराद्धतमरो हि पर्विमो नाश्रयो भवति नापि गोचरः ॥ ( सक्षे०° शारी० १।२३।१९ ) इति । अतोऽचेतनत्वादज्ञानं कथं कार्याय पर्याप्तमिति । उत्तरमाहु- तत्राहेति । आ समन्ता्ासत ` इत्याभासः चेतन्यं तेन सह वत्ते इति तथा, च॑त्तन्याविष्ठितमिव्यथंः । इष्टान्तः स्पष्टः । प्रपञ्चद्रयकारण- मात्माज्ञानमिल्युक्तं तदयुक्तं, श्रुतिविरोधादित्याश द्ध परिहरति-तद्धेदमिति । अव्याकृतं सुषुप्तिनिद्रा मायाऽविद्या रक्तिरित्यायनेकश्चब्दवाच्यमात्माज्ञानमित्यथंः । नन्वज्ञानं सत्‌ उत असत्‌, अथवा सदसत्‌ भिन्नम्‌, उताभिन्नम्‌, अथवा भिन्नाभिच्रमिति निरूपणा- सहिष्णुतया अनिवंचनीयत्वं प्रकटयितुमाह्‌ --शरीरत्यादिना । तच्च न सदित्युक्तम्‌, तदाक्षिपति- शरीरद्रयहेतोरिति। तस्य सत्ते हेतुमाह -अथंक्रियाकारित्वेनेति । ततः किमनिष्टमित्यत आह- अद्वेतानुपपत्तिरिति । तत्रोत्तरत्वेन मूलमवतारयत्ति-तच्चेतीति । तदुपपादयत्ति--तस्यापीति । नन्वग्रे सृष्टः पूवं सदेवासीदिति सन्मात्रमेवावधारयति श्रुतिः, न तु ब्रह्यासीदिति । तत्कथं ब्रहाण्यवधारणयोग इति चेत्‌, न, छान्दोग्ये “सदेव सोम्य" इत्युपक्रम्य, “तत्सत्यं स आत्मा" ( छां० ६।२।२० ) इत्युपसंहारात्‌ ब्रह्मण्येवावधारणोपपत्तेः । हेलन्तरमाह-अभिधास्यमनेति । अयमथं-- न ज्ञानं वस्तुसतो निवतंकम्‌, तेन सह विरोधाभावात्‌ । विरोधस्तु प्रसिद्ध एव जञानाज्ञानयोः, रज्जुतत्वज्ञानेन रज्ज्वज्ञानविलयदशंनात्‌ । यदज्ञानं परमाथंतः सत्‌ स्थात्‌ तहि ज्ञानेन न॒ निवर्तेत | निवतंते च तत्‌ । श्रुयते च “भूयश्चान्ते विदवमायानिवृत्तिः'' ( श्वे° १-१० } इति । ४४१ १७ १५. २० २५ "^ ४४२ तत्त्वचन्दिकासहितविवरणसंवखितं तहिं सखनिषधादसत्वमेव स्यात्‌, नमोनरिनीवदिति चत्‌, न, इत्याह-- नासदिति। “अज्ञोहध्‌” इत्यपरोक्षप्रतीतिविरोधादथेक्रियाकारिताच्च नात्यन्तिकम- सत्वम्‌ । न च परस्परविरोधे सततवासन्लयोविधान्तरानुपपत्तिः। संसगामवान्योन्यामाव- योर्भदप्रतिपादको योऽन्योन्यामावः स यथा एतदुमयविरक्षणस्तद्रदत्रापि सखासल- विलक्षा इत्यथः । अभावान्योन्याभावयोरन्योन्याभावस्य तद्धावानभ्युपगमवत्‌ इहापि सन्वस्यासक्वस्य चानभ्युपगमसम्भवादिति भावः | ` अस्तु तरिं प्रत्येकं सत्लासत्छप्रतिषेधेऽपि सथुच्चितं सदसदारमकमग्याकृतमिति चेत्‌, मेवम्‌, विरोधात्‌, एकत्र तद्धावासम्भवादित्याह-- नापीति । तहिं सतोऽसतः सदसद्धथां वा भिन्नमिति ऋत्‌, नेत्याह--न भिन्नमिति। न हि भेदो धम॑त्वेन स्वरूपत्वेन वा प्रतिपादयितुं शक्यते । धमंत्वे मेदाभेदविकन्पप्रवेशप्रसङ्गात्‌ । स्वरूपत्वे ` चान्यतरपरिशेषापातादित्यथेः भेदनिषेधे प्राप्रममेदं चिरस्यति-नाभिन्नमिति । सदषद्धवामन्यतमपरेशषषं १० तस्मान्न सदज्ञानमिति सत्वासत्वयोः परस्परस्पद्धनोरेकनिषेधेऽन्यविधानान्तरोयकत्वादस- देवेत्याशङ्ते- तर्हीति । दूषयति- नेत्याहेति । कुत इत्यत आह्‌-अन्लोऽहमिति । न ्यत्यन्तासतः शशशुङ्खादेरपरोक्षावभासः सम्भवतीत्ययं | नन्वसत्त्वनिषेधे सत्त्वं, सत्तवनिषेधे चासत्तवम्‌, अतः कथं तृतीयः प्रकार इत्याश ङद्ुयाह-- न चेति| विघान्तरमेव दृष्टान्तेन साधयति-संसर्गाभावान्योन्याभावयोरिति । संसर्गाभावश्चान्योन्या- भावश्च संसर्गाभिावान्योन्याभावोौ, तयोरन्योन्याभावः अन्योन्यात्मकता तदभावः अन्योन्यात्सकताऽ- भावः । तद्धावानभ्युपगमादिति तदूभयानभ्युपगमसम्भवादिति योजना । अममथंः--अनमभ्युपगमसम्भवादित्यन्ते परिशेषास्प्रका रान्तरसम्भव इति योजनीयम्‌ । अभा- वान्योन्याभावयोः"' इति पाठे संसर्गाभावान्योन्याभावयोर्भेदको योन्थोन्याभावस्तस्य तदुभयविलक्षण- ` त्वाङ्खीकारवदित्यथंः । यद्यपि ताकिकमतेऽभावान्योन्याभावयोः संसर्गाभावान्योन्याभावयोर्वा भेदकः स्वरूपातिरिक्तोजन्योन्याभावो नास्ति, तथापि स्वरूपात्मकभेदानभ्युपगमात्‌ भेदकः करिचदाकार एष्टव्यः, भावाभावयोरभावयोर्वाजन्यथपिक्षानपेक्षाविरुद्धधमंयोर्भेदस्वरूपयोरेक्यप्रसद्खात्‌ 1 अतो दृष्टान्तोपपत्तिरिति 1 परिशेषात्‌ सदसत्समुच्चय एवास्त्वग्याकृतमिति राङ्कुते--अस्तु तर्हीति । न च समुच्चयोऽनुपपन्न इति वाच्यम्‌, त्रिदोषसमुच्चयस्य सन्निपातत्ववत्‌ त्रिगुणसमुच्चयस्प प्रकृतित्ववत्‌, सदसत्समुच्चयस्याग्याकृतत्वोपपत्तेरिति परिह्रति--मवमिति । न च सच्चिपातादि- वत्सम॒च्चयसम्भवः, परस्परप्रतिस्पद्धित्वात्सत्त्वासतत्वयोः । न ह्येकमेव वस्तु युगपत्‌ सच्चासच्च भवतीति भावः। तहि चत॒थं एव प्रकारोऽस्त्वित्याशङते-तर्हौति। न हि भेद इति । भेदः कि वस्तुधमं १५ पञ्न्वोकरणम्‌ प्वोक्तदोषानुपङ्गात्‌ । अव्याढृतमात्रपरिशेषे च बस्त्प्रसिद्धेस्तदसिद्धिरित्यथंः । मेदाभेद- योरेकेकस्य निषेधेऽपि प्राप्तं भिन्ामिन्त्वं विरोधासत्याचष्टे-नापि भिनाभिननं कृतधि- दिति । सतोऽसतश्चेति प्रत्येकं .भिरितस्य च प्रतियोगित्वषुच्यत इति ज्ञातव्यम्‌ । सखादिना निवेक्तुमशषक्यत्वेऽपि मूलकारणत्वादग्याकृतं निरवयवत्वेन शक्यं निवेक्तुमित्याशङ्याह--न॒निरवयवमिति। न हि तस्यानात्मनो निरवयवत्वं ` तत्तम्नानाविधग्रपश्वाकारपरिणामित्वादित्यथेः। तहिं परिणामित्वदेव मृदादिवदेष्टव्यं सावयवत्वमित्याक्षङ्याह-न सावयव- मिति । सावयव काय्रनयत्वेन भूलकारणत्वाजुपपत्तेः, तत्तत्कार्याकारपरिणामस्य च मिथ्यात्वेन विवतेत्वादित्यथेः। अथप्राप्तयुभयस्ूपत्वं विरोधेन प्रत्या दिञ्चति-नोभय मिति। स्वरूपं वा ? । नाद्य इत्याह-धमंत्व इति । वस्तुघमंयोर्यो भेदः स कि वस्तुनः सकालाद्ध नः उत अभिन्नः ? आद्येऽपि कि स्वत एवोत भेदान्तरेण ? नायः, स्वस्येव भे्यभेदकत्वेन कंमंकतुत्व- विरोधप्रसङ्खात्‌ । न द्वितीयः, सोऽपि भेदो भेदान्तरेणेत्यनवस्थापातादिति । अभिन्नत्वे धमंत्व- व्याघातात्‌ । नापि द्वितीय इत्याह- स्वरूपत्वे चेति । घटपटयो्भेदस्य स्वरूपानतिरिक्तत्वे घट एव वा स्यात्पटो वा नान्यो भेदोऽस्तीत्यथंः । धूवोक्तदोषानुषङ्कादिति । सतोऽभिन्नते ज्ञानापनोदयत्वानु- पपत्तेः, असतोऽभिन्नत्वे अपरोक्षप्रतिभासानुपपत्तेः, समुच्चयाभेदस्य विरोधिनोः समुच्चवयासम्भवादेवा- सम्भव इत्यथंः । तद््यव्याकृताभेद एवास्तु । तत्राह-अब्याकृतेति । पक्षान्तरन्यास्याऽतिरोहितार्था । कतरिचत्पदस्य वेयथ्यंमाशङ्कबाह--कुतश्चिवितीति | सदाद्यन्यतमादपि न भिन्नं नाभिन्न नापि भिन्नाभिन्नमित्यथंः । ननु सदादिभिः प्रकाररोनिवंक्तुमराक्यत्वेऽप्यव्याकृतस्य नानिवचनीयता सिद्धयेत्‌, प्रकारान्तरेण शक्यंनिवंचनत्वादित्याशङ्कुते--सत्त्वादिनेति । निरवयवत्वे हेतुः-मृलकारणत्वादिति । सावयवस्या- वयवपरतन्त्रत्ेनानित्यत्वान्न मृलकारणत्वम्‌ । “मायां तु प्रकृतिम्‌" ( श्वेता० ४।१० ) इति श्रुतेनं मूलकारणत्वं हीयत इत्यथः । दूषयति-न निरदयवमितीति । तत्रोपपत्तिमाह-न हीति । निरवय- वत्वाभावे हेतुमाह-तत्तच्नानेति। सावयवाकारेण प्रतीयमानकायस्य न कारणं निरवयवं भवितु- महंतीत्यर्थः । | अस्तु त्ताह्‌ कार्यानुसारेण सावयवभेवाव्याकृतमिति शङ्खते-तर्हीति । परिहरति-न सावयव- मितीति। कायंद्रव्यत्वेनेति हेतौ तृतीया । ननु कायस्य सावयवत्वे कथं कारणं निरवयवम्‌, परमाणुवदिति चेत्‌, न, अब्याकृतस्य भवद्भिनिरवयवत्वानभ्युपगमादिति चेत्‌, तत्राहु-वत्त दिति । कार्यस्यापि सावयवत्वेन स्वरूपे निर्णतिः भवेदियमाशङ्का, तदेव न निर्णीयते । प्रतीतिस्तु स्वप्नवद्प- पद्यते, स्वप्नस्यारोपरूपत्वात्‌ । आरोप्यस्य वास्तवं सावयवत्वं क्वचिदेष्टव्यमिति चेत्‌, न पूवपूवं- ्रमकल्पितसावयवत्वस्योत्तरोत्तरोपपत्तेनं -वास्तवसावयवत्वाभ्युपगम इति भावः। पक्षान्तरं निगदव्याख्यातम्‌ । ५ ४४३ १० २५ ४४ तत्त्वचन्द्रिकासहितविवरणसंवकितं ननु केनापि प्रकारेण नि्ेचनासम्भवेऽपि रिं तदनिर्वचनीयसमर्‌ । न हि लक्षणमन्तरेण रक््याधिगतिरस्ति, तत्राह-किन्तिति । अस्याज्ञानस्य सवथोक्तरक्षण- शुन्यत्वादत एव निववक्तुमशक्यत्वात्‌ य क्कञचिच्छम्द्वाच्यत्वेन तस्सिद्धरात्मनि दैतोत्यक्तिः सिद्धा । तन्निवारणार्थं ॑तद्धानोपायमाह-केवरेति । निराखम्बनज्ञानायोगा्क्ििद्‌- लम्बनज्ञानस्य च समिदानसंसारनिराससाधनत्वासम्भवात्तदुचितं विषयं दरेयति- ्रह्मात्मेकतवेति । अथ यथोक्तं ज्ानमग्निरोत्रादिसहितं फरसाधनं, साधनभयस्त्वे फलभयस्त्व- सम्भवात्‌, मेवम्‌, मिथो विरुद्रयोः सष्रच्चयायोगात्‌, फलस्य च केवल्यस्य निरति शयत्वादित्याशषयवानाह- केवलेति । स्तवयप्नव्छारज्ान्नोप्नस्तंारे चुट : च्छारणाङ्म्ननाऽव्रर्थान्नं खुष्छस्तिः । अग्याद्तस्य अनिर्वाच्यस्याधिदेविकीमवस्थायुक्त्वा सम्प्रत्याभ्यास्मिकीमवस्थां तदेकत्वविवक्चया दशेथति-सवेप्रकारेति । शन्दरियसस्पष्टस्थलार्थाकारतया स्थलत्वं वासना- ननु लक्षणप्रमाणाभ्यां हि वस्तुसिद्धिः, तत्कथं केनापि प्रकारेण निवंचनानहु वस्तु सिद्धयेदिति रा ङूते-नन्विति । उक्तप्रकारेण निवंचनासम्भवेऽपि प्रकारान्तरेणास्ति निवंचनमित्याहु-तत्राहेति । ज्ञानापनोद्यमन्याकृतमिति लक्षणम्‌ । तत्तु पुव॑क्तरीत्या निवंचनानहुमित्यनिवंचनीयमेव । न चाति व्याप्तिः अनिवंचनीयस्य आत्मनोऽनपोद्यत्वात्‌ । नाप्यव्याप्तिः, भूभूधरादीनामवियाकायंत्वेनाविद्यात्म- कत्वादिति । नाप्यसम्भवः, ज्ञानाज्ञानयोविरोधेनाज्ञानस्य ज्ञाननिवत्यंत्वोपपत्तेरिति । तत्र ज्ञानशब्दे नान्तःकरणवत्तिरुच्यते । तच्च न निविषयमित्याह-निरालम्बनेति । अस्तु तहि घटाद्यारम्बनमेव ज्ञानं, नेत्याह-र्याकचिदिति । “ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌" ( ते० २।१।१ ) “ब्रह्य वेद ब्रहोव भवति" ( मुण्ड० ३।५।६ ) “भिद्यते हूदयग्रन्थिः'' ( मुण्ड०२।२।८ ) इत्यादिश्रुतिभ्थः संसारनिरसनसाधनत्वं ब्रह्ज्ञानस्यावगम्यत इत्यारायेनाह्‌-तदुचितमिति ज्ञानकमंसमुच्चयवाद्यारङ्ते--अथंति । ज्ञानमात्रादेव मोक्षोपपत्तौ किमिति कर्मादपेक्ष्यत दति तत्राह--साधनभुयस्त्व इति । मोक्षो नाम सुखविरोषः स च ज्ञानमात्राज्जातादपि कमंसहित- ज्ञानाज्जातोऽधिको भवति । यथाऽग्निष्टोममात्रजन्यात्स्वर्गात्‌ वाजपेयसहिताज्जन्योऽधिकस्तद्दिति भवेदेवं यदि ज्ञानकमंणोः समुच्चयो भवेत्‌, तदेव न सम्भवतीति परिहरति--मवमिति । ज्ञानकमंणो- विरुदढधाधिकारिनिष्पाद्यतया समुच्चयासम्भवादित्यथंः । किञ्च मोक्षलक्षणस्य फलस्य जन्यत्वे भवेत्साति- शयत्वम्‌, न तु तदस्तीत्याहू--फलस्थेति । केवल्यस्य केवलात्मस्वरूपस्य नित्यात्मस्वशूपस्येत्यथंः । अब्याकृतस्याधिदेविक्यवस्था स्वरूपलक्षणा, आध्यात्मिक्यवस्था युषुप्िलक्षणा, अन्याकृतस्या- . ` वस्था सुषुप्तिरिति वक्तव्येऽव्याकृतं सुषु्तिरिल्युक्तं तदयुक्तमित्याराङ्कयाह्‌-तदेकत्वेति । कायंकारण- योरत्यन्तभेदाभावादित्यथ॑ः । सवंप्रकारकजानोपमंहार इत्युक्तम्‌, कि नत्मवरं प्रकारत्वरमिन्यन आटू- ५ १० १५ २० श पञ्न्वकेरणमू ४६५ रूपशषमार्थाकारतया सृषट्मत्वं च ज्ञानानां सवेप्रारत्वम्‌ । तेषामशेषविरेषविज्ञानाना- परमो शक्तावपि सम्भवतीत्येतदुक्तम्‌ | बद्धेरिति। अन्तःकरणस्य कारणाकारस्पणा- वस्थानमवस्थान्तरेऽपि जामरितादावस्तीत्याद्यं विशेषणम्‌ | किमिदं कारणात्मना बुद्धगव- स्थानम्‌ ? फ कारणस्य बुद्धथावस्थानम्‌ १ फ कारणस्येव तद्वासनावासितस्येव पन ब दर्ुत्पादनयोग्स्य ? प्रथमे जागरितादेरविशेषः सुषुप्ते स्यात्‌, द्वितीये बुद्धग्रटण- ^ मनथेकमिति चेत्‌, मेवम्‌, बृद्धेयत्कारणं तस्यैव तद्वासनावामितस्य पुनव द्धचुत्पादन- योग्यस्य स्थितेरिष्टखादिति द्रष्टव्यम्‌ । ` लद्ुशखाच्िस्नान्याटग्ना भ्नाल्ज्नः । प्यत्तत्त्‌ च्य स्नच्कारः । सम्परत्यव्याकृताभिमानिनाऽन्र्यामिणा सहैकत्वं सुपप्त्यभिमानिनः सिद्ध- वत्कृत्य तद्विषयसंज्ञ। विशेषं व्यवहारलघुताये निवेदयति-तदुमयेति । ॥ १० प्राज्ञ इति । प्रज्ञा चैतन्यम्‌, तत्प्रधानः पुरुषः प्राङ्गशब्दाथः । तदृपाधिभृत- कारणस्य तस्प्रकाश्यत्वेनोपसजेनत्वात । अव्याछरतं सुषुधिरुभ योरमिमानी चति रितयं मकारान्तभतस्वान्मिथो न परथगित्यदवेतमनुस्मरन्नाह--एतत्रयं मकार इति । स्थल- प्रपश्चात्मनो विराजो जागसितिस्य तदुभयाभिमानिनो विश्वस्याकारत्म्‌, सक्ष्मप्रपश्चात्मनो हिरण्यगभेस्य स्वप्नस्य तदुभयामिमानिनस्तैनसस्योकारत्म्‌, प्रपञचद्वयकारणमताव्या- कृतस्य सुषृप्तेस्तदुभयामिमानिनश् प्राज्ञस्य मकारत्वमित्युक्तयुपनिषतामाण्यःसरति- पत्तव्यम्‌ | ष्यपि ~> ~ +न इन्द्रियेति ¦ एत्तावता सविषयप्रत्ययनिरासेन जाम्रत्स्वप्नयो रत्तिव्या्िनिरस्ता भवति । एवमपि मुक्त्यवस्थादौ व्यभिचारमाशङ्खय परिहरति- तेषामित्यादिना । ` अस्तु तहि बुद्धेः कारणात्मनाऽव- | स्थानं सुषु्िरित्येतावदेव लक्षणम्‌, तत्राहुः -अन्तःकरणस्येति । किमिदमित्यादिपूवपक्षग्रन्थः २० स्पष्टार्थः । कारणात्मनाऽवस्थानमिव्युक्तेऽविरशेषेण सवंकार्याणां कारणात्मनावस्थानं प्रलयेऽस्ति ततो बुद्धेरिति विरेषणम्‌ । तथापि सर्वान्तःपातिन्या बुद्धेः प्रलयेऽपि कारणात्मनाऽ्वस्थानमस्तीति चेत्‌, सत्यम्‌, तत्न सवंकायंबासनावासितस्य कारणस्यावस्थानेऽपि न केवरं बद्धिविशेषवासनावासितस्य कारणस्यावस्थानमस्ति, येन ्चटिति वबुद्धिमेवोत्पादयेदिति मन्वानः परिहरति-मेवमिति। पुन- बुद्धचुत्पादनयोग्यस्थेति । पुनक्षंटिति बुद्धधृत्पादनयोग्यस्येत्थं; । अन्याकृताभिमानी ईङवरः | “एष २५ सवेश्वर एषोजन्तर्यामी'' ( माण्ड्‌० ६ ) इति श्रतेः । एकत्वं तु स्वरूपतः, नोपाधितः | तद्विषये सुषप्त्यभिमानिनि प्राज्ञत्वं निवेक्ति--प्रजञेति । कथं प्राज्ञस्य चेतन्यप्रधानत्वं तस्यौ- पाधिकत्वेनोपाधिप्रधानत्वादित्यत आह-- तदूषाधीति । उपाेरूपसजंनत्वे हेतुः--ततप्काशयस्वेनेति | याकृतमिति ग्रन्थः स्पष्टाथं; । विराडादीनामकाराचात्मनोपसंहारो न युक्तः, प्रमाणाभावादित्यत ८५५ 4 ४४६ तत्व चन्दरिकासहितविवरणसंवकितं उजच्कार व्कारे, उच्ारो स्नच्छारे., स्नव्कार अङक, नोदयो ऽस्य । तथापि त्रयाणामकारादीनां मिथो विभक्तनामवस्थानात्‌ इतोष्ेतं सिद्धय तीत्याज्ञङ्कयापवा दप्रक्रियां प्रकटयति--अकार इति । अस्याथः--स्थलमतकायं समष्टिव्यष्टथात्मकमधिदेवतादिमेदभिननं दर्यं सवं स्थुटभतात्मना प्ररीयते। तानि च स्थानि मतानि पीढृतान्यवस्थाभिमानि- सहितान्यकायत्मकानि अपश्चीकृतमतेषु विरीयन्ते। तत्कायं च सप्तदशकं लिङ्कमारम्भणा- पिकरणन्यायेन तन्मात्रतां प्रतिपद्यते । तानि च अपञ्चीकृतानि दक्ष्ममतान्यवस्थाभि- मानिसदहितान्युकारात्मकानि सम्भतिवेपरीत्येन प्ररुयं प्रतिपद्यन्ते । तत्र पृथिवी गन्ध तन्मात्रात्मिक्रा रसतन्मात्रात्मिकास्वप्सु, ताश्वापो सूपतन्मत्रे तेजसि, तेजः स्पशेतन्मव्र बायो, स च वायुः शब्दतन्मात्रे नमसि, तच्चाविधासहाये सच्छब्दिते ब्रह्ण्यव्यक्ते, माह्‌-उपनिषत्प्रामाभ्यादिति। “स्थूल मुग्वेश्वान रः प्रथमः पादः। प्रविविक्तभुकंजसो द्वितीयः पादः। आनन्दभुक चेतोमुखः प्राज्ञस्तृतीयः पादः" (माण्ड० १।३-४-५) इति माण्ड्क्योपनिषत्प्रामाण्यादित्यथंः | तदेवमध्या रोपं सप्रपञ्चं निरूप्याद्रतप्रतिपत्तिसिद्धयेऽपवादं प्रकटयिततं पूवंपक्चमुत्थापयति- तथाऽपीति । अपवादप्रकारमुत्पत्तिवेपरीत्येन स्पष्टीकरोति--अस्याथं इति । भअक्षराथंस्त्वतिरोहितः । आरम्भणाधिकरणन्यायेनेति । शारीरके द्वितीयाध्याये चिन्तितं, मोक्तुभोग्यभे दप्रयञ्चस्य प्रत्यक्षादि- प्रमाणसिद्धत्दान्न मिथ्यात्वमिति प्राप्ते राद्धान्तः । “तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः” ( ब्रह्मसृत्र° २।१।१४ ) । छान्दोग्ये एकविज्ञानेन संविज्ञानं प्रतिज्ञाय श्रूयते "यथा सौम्येकेन मृत्पिण्डेन सर्वं मृन्मयं विज्ञातं स्याद्वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्‌" ( छां० ६।१।४ ) इति । अस्याथः--एकस्मिन्कारणे मृदादौ ज्ञाते सति घटशरावादि सर्वं म॒ण्मयं ज्ञात्तं भव्ति. यदि कायंस्य कारणानन्यत्वं स्यात्‌ अन्यथा कार्याणामानन्त्येनाराक्यन्ञानत्वादेकविज्ञानेन सवं विज्ञानप्रतिज्ञाऽनयथिका स्यादिति । ननु तथाऽपि नाद्रेतसिद्धिः, “त्रीणि रूपाणीत्येव सत्यम्‌" ( छां ६।४।१ ) इति पुनः पुनरव- धारणादिति चेत्‌, न, भौतिकानां भूतमत्रतावधारणपरत्वात्‌ । अन्यथोपक्रमोपसंहारविरोधप्रसद्धात्‌ । “सदेव '* इत्युपक्रम्य "तत्सत्यम्‌ स आत्मा" इत्युपसंहारः श्रूयते । अतः कारणमात्रं सत्यम्‌ । कायं- भेदस्तु वाचारम्भणमात्रौ मिथ्येति यावत्‌ । आगमस्यानुपसञ्जातविरोधित्वादृपजी््यांशाबाधकत्वा- दुत्तरत्वाच्च बलवत्त्वम्‌ । यदुक्तं भटपादेः- पूर्वात्परबलोयस्त्वं तत्र नाम प्रतीयताम्‌ । अन्योन्यनिरेक्षाणां यत्र॒ जन्मधियां भवेत्‌ ॥ इति तन्मात्रताभिति, अपन्चीकृतपञ्चभूतमात्रतामित्यथंः । अपच्चीकृतभूतानां ल्यं दलंयति-तानि चेति । सम्ग्रुतिवपरीत्येनेति, एतदेव विवृणोति-तत्र पृथिवीत्यादिना । तच्च नभोऽविद्यासहायेऽ- . १५ 9 २० ९५ पञ्चोकरणम्‌ तच्याव्यक्तमवस्थाभिमानिम्यां सहितं मकारात्पकं कायंकारणविभागविकरे निष्कले परिशुद्ध ब्रहमण्योङ्कारलक्षिते वरिरीयते न तस्मात्परं किञ्चिदस्ति । उक्तं हि- जगत्प्रतिष्टठ देवषे प्रथिन्यप्सु प्रलीयते। आपस्तेजसि शीयन्ते तेजो वायौ विलीयते ॥ वायुज लीयते व्योम्नि तच्चाव्यक्ते प्रलीयते अव्यक्तं पुरुषे अह्म्‌ निष्करे सम्प्रीयते ॥ पुरुषान्न परं किञ्चित्सा काष्ठा सा परा गतिः| = इति ( विष्णुपुराणे ) जद्छस्नास्मना सादी क्कवल्छस््चिन्स्नाच्चस्व्वरूप्नः । नचान, च्वनायि तस्कायं, च्किन्त्त्‌ नि स्यद्युख्डच्ुडस्छच्कस्वख्यरुत्वरताव्वं प्वरस्ना- न्त न्द्हाधयं प्न्य गभ्चलचच्ेलन्यं क्छ वाहछस्नरूस्नी स्थ स्नेद्देनाव्स्थानं स्तस्नाध्िः। “लचस्व्रस्मस्ि" ( छां० ६।८।७ ) ““क््रह्लुयाहछस्तसिस्नि'' ( परमहं ० २ ) "प्नं. व्रह्ा'" ( एे० ब्‌० ३।९ }) ““अजखस्नार्स्ना कह ( बुहु० २।५।१९ ) छस्याद्दिश्न लियः ॥ लसि प्वङ्च्ीच्छरणां स्नव्वस्ि ॐ ॥ अशारादीनां पूरषूवस्य उत्तरोचरस्मिन्ननुप्रवेशोन प्रत्यगात्मनि पयंवसितत्वेऽपि प्रत्यगात्मा देदेन्द्रियमनोबद्धिप्राणादङ्ारान्याडृतानां मध्ये कतमः स्यादित्याश्षङ्याह वि्याशबकिते सच्छब्दवाच्ये । न केनापि प्रमाणेन व्यज्यत इत्यव्यक्तं साभासमनव्याकृतम्‌, तस्मिन्‌ लोयते इति शेषः। ततः किमित्यत आह-तच्चेति । अवस्था प्रख्यः, अभिमानी सव॑ज्ञःमकारात्मकम- व्यक्तं परिशुद्ध ब्रह्मणि लीयत इत्यन्वयः । ब्रह्मणः शुद्धतामाह्‌-कायकारणविभागविकल इति । तदपि ब्रहम क्व लीयत इति चेत्‌, न कुत्रापीत्याहू-न तस्मादिति । उक्तेयं श्रुति सम्वादयति- उक्तं हीति । पुरुषे ब्रह्न ब्रह्मणि, निष्कले शुद्धे, शेषः श्रत्यर्थोऽत्तिरोहितः । तदेवमध्यारोपाप- वादन्यायमनुसुत्य प्रणवस्वरूपनिरूपणेन प्रत्यगात्मेकः पयंवशेषितः पुरुषान्न परं किदिति । भवत्वेवं प्रव्यगात्मपयंन्तमपवादः, प्रत्यगात्मनो नापवाददचेत्तदेव प्रत्यगात्मस्वरूपं विरोषततौ निर्धारणीयमिति शङ्कुते--अकारादीनामिति । प्रदनवीजं वादिविप्रतिपत्तिरूपं दशंयति-देहेन्ध्ियेति । तत्रोत्तरत्वेन मूलमवतारयति--अहमात्मेतीति । देहाद्यव्याकृतान्तातिरिक्त आत्मेति मृलार्थं प्रकटयितुं देहादेरनात्मत्वं साधयति--देहस्तावत्‌' इत्यादिना । तत्र जडत्वहैतुः साध्याविशिष्ट इति चेत्‌, न, अनात्मत्वं नाम आत्मातिरिक्तत्वं जडत्वं त्वसंतिद्रुपत्वमिति साश्यसाधनयोर्भेदात्‌ । इ्यत्वं तु स्वव्यवहारे स्वातिरिक्तदशंनापेक्षत्वम्‌ । ४४७ १० १५ दमात्मेति । देहस्तावदनात्मा दश्यत्वात्‌ जडत्वात्‌ परिच्छित्वात्‌ आचन्तवचाच्च ` २० २५ ४४८. तत्त्वचन्दरिकासहितिरविन रणसंव॑कितं घटवत्‌ । तथा इन्दरियादीनामनव्याकृतपन्तानामनात्मत्वमवधेयम्‌ । न च प्रतीचो दहादिसाक्षिणो जाडचषुपपद्यते । जडस्वे घटादिविदनात्मतग्रसङ्गात्‌ । तस्मादज्ञानं साभास- मव्याङ्कतशब्दितं तत्कायं देहायनारत्वेन प्रतिपत्तव्यम्‌ ¦ तद्र्तिरिक्तिशात्मा तदुभय- साक्षी विद्धातुख द्रष्टव्य इत्यथैः । केवलशब्देन चितो पिपयनिरयेकषत्यं विवक्ष्यते । चिन्मत्रशब्दनात्मनो द्रव्यबोधसूपत्वं परेष्टं प्रत्याचष्ट--चिन्मत्रेति । ब अ मर्मर ~ - म अ पी मोगी मीर यररीरयी अत्र करिचदाह्‌ - किमिदं हृश्यत्वं फठव्याप्यत्वं वृत्तिन्याप्यत्वं वेति वक्तव्यम्‌ । आदधे भागा- सिद्धिः, देहस्याभ्यन्तरभागे हृश्यत्वाभावात्‌ । द्वितीये त्वात्मन्यनैकान्तिकता, आत्मनोऽपि वृत्तिव्याप्य- त्वाङद्धीकारादिति । अत्रोच्यते- न फल्व्याप्यत्वे भागासिद्धिः, सम्मुग्घस्यावयविनः फलत्वात्‌ । अन्यथा घटा- देरपि फलव्याप्यत्वाभावप्रसङ्कात्‌ । नापि वृत्तिव्याप्यत्रै अल्मन्यनकान्तिकम्‌, तस्य स्वप्रकाश- त्वेन वृत्तिव्याप्यत्वाभावात्‌ । वृत्य द्खीकारस्तु तदवरणनाशाय, न तु स्वरूपप्रकालापेत्यवि रोधः । न चात्मनः स्वप्रकाशत्वमसिद्धमिति वाच्यम्‌ “अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिः,” ( बहु° ४।३।९ } आत्मैवास्य ज्योततिः ( बृह० ४।३।६ ) इत्यादिश्रुतिसिद्धत्वात्‌ । किञ्चानवधारितफलव्याप्यत्व- वृत्तिव्याप्यत्वविरोषं दृश्यत्वमात्रं हेतुः । अन्थथा किमनेन तटेशकालसंलग्नो धृमो हितुरेतदेशकाल- संकग्नो वा ? भदे स्वरूपासिद्धिः, द्वितीये साधनशन्यं निदक्षंनमित्य॒क्तं धमानुमानभद्धप्रस द्रात्‌ । धूममात्रं हेतुरिति परिहारे अत्रापि हृर्यत्वमात्र हेतुरिति समानम्‌ । अमतो विन्तरेण । ननू जडत्वहेतुरसिद्धः, प्रत्यक्षेण चेतनत्वेनोपलम्भादिति चेत्‌, न, चेतनत्व प्रतीते रात्मव्याप्यदेह्‌ विषयत्वात्‌ । अन्थथा मृतशरीरेऽपि चेतनत्वप्रतीत्यापत्तेः । कृरोऽहुमित्यादिप्रत्ययस्तु श्रान्त एव त्यायसहितममप्रत्ययबाधितत्वात्‌ हेत्वन्तरं त्वतिरोहितायंम्‌ । तथेन्द्रियादीनामित्युक्तेरेव हितुभिर+ नात्मत्वमवधेयमित्यथंः ! अतः परिदोषात्‌ देहादीनां दृदयानामहश्यो द्रष्टा आत्मा सिद्धः । भवतु देहादिविलक्षण अत्मा, सोऽपि जड एव कि न स्यादिति तत्राह--न चेति \ प्रतीच प्रत्यगात्मनः स्वप्रकाशस्येति यावत्‌ । 'देहादिसाक्षिणः' इति हेतुगभें विशेषणम्‌ । विपक्षे दोषमाह्‌- जडत्व इति । अनत्मत्वप्रसद्धो जडत्वाविशेषादित्यथंः । परिशेषितं सिद्धमथंमादायोपसंहरति--तस्म्मदिति । तदुभयेति, अव्याकृतत्तत्कायंसाक्षीत्यथंः। चिद्धातुदिचदेकरस इत्यथः । भनेन “केवलदिचन्मात्रस्वरूप'' इत्यत्र चित्स्वरूपपदं व्याख्यातम्‌ । केवटपदकरृत्यमाह्‌ - केवलेति । न च ज्ञानस्य विषयघटितत्वं स्वरूपम्‌, विषयाणां व्यभिचारेऽपि ज्ञानाव्यभिचारात्‌ ! तत्तष्टिषयाणि ज्ञानानि भिन्नान्येवेति चेत्‌, न, स्वतो भेदानवगमात्‌ । प्रतीयमान- भेदस्य विषयमेदघटितत्वेनौपाधिकत्वादिति भावः । मात्रपदप्रयोजनमाह--चिन्मात्रेति । द्रव्य वोधरूपत्वमिति । द्रव्यरूपत्वं बोधरूपत्वं च । द्रव्यमिति वेशेषिकाः, बोघ इति बुद्धा इत्यथः । नं ह्यात्मनो द्रग्यरूपता, निर्गणत्वात्‌ । समवायिकारणत्वेन द्रव्यत्वं स्यादिति चेतु, न, समवायस्येवा- भावात्‌, भावे वाऽद्वितीयत्वासङ्कश्रुतिवि रोधात्‌ । नोधरूपत्वं त्वनुमानेन निराकृतमेवेह स्मारित- मिति भावः। ५ १५ १८ क पञ्जीकरणम्‌ एवमनज्ञानतत्कायेस्यक्षेशुन्यर्चिदात्मा परिश्दधस्त्वम्पदाथः तत्पदार्थादुबह्मणोऽ- थान्तरं फं न स्यादिति मन्वानः सन्नाह-किन्त्विति। तत्पदाथेपरिस्ोधनपूवेकं परिजञोधितं त्वम्पदाथंमनद्य तस्य जह्यत्वं वाक्याथ कथयति- नि्येत्यादिना । “आका- शवत्सवेगतश्च नित्यः ।” “अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पराणः ।।” (कट० १।२।१८) इति भ्रतिस्मरती समाभ्चित्य कार्येक्यं जह्मणो नित्यत्वविशेषणेन निरस्यति । “शुद्धमपापविद्धम्‌” ( ईश ० ८ ) इत्यादिभरुतिवाक्याव्टम्भेन कायेतादाम्य- वैधयं बरह्मणः शुद्धविषशेषणेनोच्यते । “श्रज्ञानषनः' ( बृह ० ४।५।१३ ) इति श्रुतिमाभिस्य यविन्ञ्चिरूपतां अरवाणो बद्ध विशेषणेन कारणेकयं ब्रह्मणो निषेधति । “विधुक्तदच विय्ुच्यते” ( कट० २।५।१ ) इति भ्रतिमनुध्त्यावियाकामकमेपारतन्त्यापाकरणेन कारणतादात्म्यं ब्रह्मणो मुक्तपदेन प्रत्याचष्टे । एेक्यतादात्म्ययोश्च मेदासहत्वभेद सहत्वाम्यां भेदः । नजु ब्रह्मणो यथोक्तस्य प्रपञ्चस्यव यथाकथस्विद्वाध्यत्वग्रसिद्धो न प्रेष्सितत्वं ध भज > न= = । भि -न~भप्म- "अहमात्मा साक्षी केव रुरिचिन्मात्रस्तररूपो नाज्ञानं नापि तत्कायं च'* इत्येतावता त्वम्पदाथः परिशोधितः। "किन्तु" इति पदसूचितां शङ्कामाविष्करोति--एवमन्ञानेति । अर्थान्तरशङ्कां व्यावत्त- यितुमुत्तरग्रन्थतात्पयंमाह्‌-तत्पदार्थेति | वाक्याथंपरिशोधनाय तत्पदाथंशोघनमित्यथंः । निव्येत्यादि- सप्तविशषेषणेस्तत्पदाथंशोधनमिति तात्पर्यं: ! आकाशवत्सवंगतः सवंव्यापक इति योजना, न त्वाकारावन्नित्य इति । तथा सत्ति नित्यत्वस्य सपिक्षत्वप्रसङ्खात्‌ नित्यस्चेति श्रुतिपदं प्रकृतो- दाहरणम्‌ । “अजो नित्यः" ( कठ० १।२।१८ ) इति शरुतिः । नित्यविरोषणेन फकलिताथंमाह्‌-- कार्येक्यमिति । कायंस्यानि.यत्वान्न ब्रहाणः कार्येक्यमित्यथंः। मास्तु कार्येक्यं, कायंतादात्म्यं तु भविष्यतोति तत्राहुः -शुद्धमिति । कायंतादात्म्यकारयेक्य- योरभावेऽप्यव्याकृताख्यकारणेक्यं तत्तादात्म्यं वा कि न स्यादिति तत्राह--प्रज्ञानघन इति। प्रज्ञानघनः प्रज्ञानैकरसः इत्यथः । प्रकृष्टं ज्ञानमस्येति विग्रहशङ्कां वारयति--नित्यविज्ञप्तीति । ज्ञपिर्ञानमिति भावब्युत्पत्तिरेवाविकम्बित्तप्रतीतेराश्रयणीयेत्यथं ; । अतो ज्ञानरूपस्य जडेन कारणेन नेक्यमित्यथंः । कारणैक्यं पराकृत्य कारणतादात्म्यं पराकरोति--विमुक्तश्चेति । अविद्या मिथ्याज्ञानम्‌ । कामोऽभिलाषः । कमं पुण्यापुण्यरूपम्‌ । निस्यमुक्ततवान्न कारणतादारम्यशङ्काऽपीत्यथंः । तादात्म्येक्य- योरभेदमाश्चङ्कय तद्धेदं स्फुटयति--एेवयतादातम्ययोरिति । भेदसहत्वं तादात्म्यस्य, भेदासहत्व- मेक्यस्येति विभागः । सत्यपदसमाधेयां श द्कामुत्थापयति-नन्विति । न प्रेप्सितत्वं नेच्छागोचरत्वम्‌, न सत्यत्वमिति यावत्‌ । ब्हमणोऽवाध्यत्वं साधयितु ब्रहा कि प्रपञ्वाद्ित्नमभिन्नं वेति विकल्प्य नाद्य इत्याह-न हीति। ४2९ १७ १५ २० २५ २० ४५० तत्त्वचन्द्रिकासहितविवरणसंवलितं परिकल्पते । न हि जश्च प्रपञ्चाद्धिश्चम्‌, अब्रहमतवप्रसङ्गात्‌ । अभेदे च तद्बाध्यत्यमभ्यु- पेयताम्‌ । अतः कथं तदभिनं बक्माबाध्यमम्युपेय मित्याशङ्कय “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म ( तैत्ति २।१।२ › “सत्यस्य सत्यम्‌” ८ बृह ० २।१।२० ) इत्यादिश्रुतिमनुसन्दधानः समाधत्ते-- सत्येति । तथापि न तस्मि्प्रेप्सया प्रवर्तेत पूरुषाथत्वाभावादित्याश्ङ्कय “विज्ञानमानन्दं ब्रह्म" ( बरह° २।६।२८ ) “आनन्दो जयेति व्यजानात्‌" ८ तैत्ति° ३।६।१ ) इत्यादि- भ्रुतिमनुरुष्य जुते--परमानन्देति । बरक्षानन्दस्य ्षयिष्णुत्वसातिशयत्वनिरासाथ परमेति विश्षेषणम््‌ । किञ्च यथोक्तं बह्म ॒देताभावोपरष्धितमिष्यते । अस्थूलादिश्रुते स्वतःश्रमाणतवात्‌ । वस्तुत प्रपञ्चाभावाद्धेदामेदवाचोयुक्तेरयुक्तत्वादित्यमिप्रायेणाह--अद्रय- मिति । परिशोधितं तत्पदाथंमन्य तस्य परिशोधितेन त्वम्पदार्थेन सहैक्यं वाक्याथ कथयति- जह्यवेति । एवकारस्तादात्म्याङ्गीकारप्रयुक्तमेदनिरासा्थेम्‌ । तत्पदाथमन्‌्य तस्य त्वम्पदाथत्वं विधाय त्वमथेमनद् तस्य तत्पदाथत्वं विदधाति-अहं ब्रह्मास्मीति ( बृह ० १।४।१० ) | कुत इत्यत आह्‌-अब्रह्मत्वप्रसङ्धादिति । ब्रह्मत्वं नाम बृहत्त्वं बु हृणत्वं वा । तच्च न बृ ह्यमाण- प्रपद्वात्तस्य परिच्छिन्नते सम्भवतीत्यथंः । द्वितीये दोषमाह -अभमेदे चेति । परिहाराभिप्रायमा- विष्करोति-सत्यं ज्ञानमिति । बाध्यमानस्य प्रपञ्चस्य बाधो न निरधिष्ठानः सम्भवति | बाधा- धिष्ठानं च सत्यमबाध्यम्‌, अन्यथाऽधिष्टानानवस्थाप्रसङ्खात्‌ । अतो बाधाधिष्ठानमबाध्यं ब्रह्येत्यथंः । आनन्दपदव्यावर्याराङ्कामवतारयति- तथापीति । प्रेप्सा प्राप्तुमिच्छा । पफरमविशेषणकृत्य- माट-बह्यानन्दस्येति । अद्रयपदं व्याचष्टे-किञ्चेति । द्ैताभावोपलक्षितमेवाष्टितीयं न त्वद्वित्तीयत्वधमंत्वम्‌ । तथा सति धमंधमिभावेनाद्वितीयता न सिद्धघेत्‌। ““स्वा ज्मन्यवधायकम्‌'' इति न्यायमाश्रित्य घर्माद्धीकरणे निघंमंकत्वप्रतिपादकश्रुतिविरोध इत्यभिसन्धिः । केयं निधंमंकत्व- बोधिका श्रुतिरत आह्‌--अस्थलेति । स्वतःप्रमाणत्वादिति । वेदस्यापौरुषेयत्वेन पुरुषाश्रयाणां दोषाणामसम्भवात्स्वत एव प्रामाण्यमित्यथंः। प्रामाण्यस्य परतस्त्वेऽनवस्थाऽनाश्वासयो दृ्परिहा्य॑त्वा दिति भावः। किञ्च वस्तुतः संरचेत्प्रपञ्चोऽस्ति, तदा ब्रह्य प्रपञ्चाद्धित्रं न वेति विकल्प।वकाशः। स एव नास्ति, वाचारम्भणश्रुत्या मिथ्यात्वस्यावसितत्वादित्याशयेनाह्‌-वस्तुतश्चेति। उत्तरग्रन्थतात्पयंमाह्‌- परिओोधितमिति। एवकार इति, अभेदस्यौपचारिकित्वशद्धुव्यावृत्तये एवकार इत्वर्थः |. पुन “अह ब्रह्य" इतिवचनं वाक्ाथंदाढययित्याह्‌-त्वमथमिति । १०५ १५ २० २५ पञ्चीकरणम्‌ । अथ जीवत्रक्णो्मिथो व्यतिहरेणेकरसस्वरूपवाक्याथ्रतिपस्यथं साधनभूतं समाधिं सङ्खिरते--इत्यभेदेनावस्थानं समाधिरिति । पर्वोक्तयुक्स्या प्रणवसखसूपाथानु- सन्धानपुरःसरं एकरसवस्तुमात्रत्वेन चित्तस्य तदाकारशृ्यवशेषावस्थानं सम्प्रज्ञातसमाधिः ( योगदतर १।१६ ) इत्युच्यते । उक्तं हि- रह्माकारमनोवृतिप्रवाहोऽदडृतिं बिना | सम््ज्ञातसषमाधिः स्यात्‌ ध्यानाम्यासप्रकषतः ॥ इति । दृतिमपि तन्मात्रत्वेनोपसंहत्य एृत्तिमतश्िलस्य प्रयतनपूवेकं वस्तुमात्रत्वेना- वस्थानमसम्प्र्ञातसमाधिः ( योगस्त्रं १।२० ) इति गीयते । उक्तं च- ` मनसो इृत्तिुन्यस्य ब्रह्माकारतया स्थितिः । याऽसम्प्रज्ञातनामाऽसौ समाधिरभिधीयते ॥ इति । अस्य च प्रयत्नपूवकत्वादेव सुषुकषितो विशेषपिद्धिः। सुषुप्ौ त॒ कारणात्मना चिच्स्यावस्थानमास्थितम्‌ । इदं तु कायेकारणसम्बन्धविधुरवस्तुमात्रत्वेन तस्य॒ पयंब- स्थानमिष्यते । तद्वासनाविश्ेषाभ्युपगमाच्चास्य साधनपक्षपात इति भावः । जीवग्रहमणोरेक्ये श्रुतिं प्रमाणयति--अयमात्मा ब्रह्मेति ( बृह ४।४।५ ) । अत्र च ब्रहमात्मपदयोः सामानाधिकरण्यं पदाथेयोविक्षेषणविशेष्यत्वम्‌ , ततो बिरोधस्फूर्ती ४५९ १७ १५ ननु वाक््याथंसाक्षाक्रारसाघनत्वान्नानवसरकथनमित्याह--अथेति । मिथः अन्योन्यं व्यति- हारेण एेक्यसम्पादनेनेत्यथंः । समाधिर्िविघा सम्प्रज्ञातसमाधिरसम्प्रज्ञातसमाधिदचेति । तत्र प्रथमस्य स्वरूपं कथयति-पर्वेक्तिति। अध्यारोपापवादन्यायेनेत्यथं; । तदाकारेति । एकरसवस्त्वाकार इत्यथः । द्वितीयसभाषिस्वरूपमाह--वत्तिमपीति । उक्तऽये वुद्धवचनं सम्वादयति--उक्तं चेति | सुषुप्त्यविदोषमाशङ्कुय परिहरति--अस्य चेति । अस्य द्वितीयस्य समाघेः, विशेषमेव दशंयति- सुषुप्तो चेति । कायंकारणविधुरवस्तुमात्रावस्थानस्य फलत्वात्‌ तत्‌ कथं तस्य साघनतेत्यत आह-- तद्वासनेति । चित्तस्य ब्रह्माकारवासनाभ्युपगमादित्यथं; । जीवब्रह्यस्वरूपपरिशोधनपुवंकं कथिततदेक्यार्थे श्रत्यन्तरमुपोद्रलयतीत्याशयेनाह-जीव- ब्रह्मणोरिति । “अयमात्मा” ( ब्‌ २।५।१९ ) इत्यादिवाक्यस्याखण्डाथंत्वमुपपादयति--अत्रेव्या- दिना । पदयोः सामानाधिकरण्यमिति, भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानां शब्दानामेकस्मिन्न्थे वृत्तिः सामाना. धिकरण्यमित्यथं: । विशेषणविशेष्यत्वमिति । पदा्थंयोरन्योन्यभेदव्यावतंकतया विरदोषणविशेष्यत्व- मित्यथः । नीलमुत्पलमितिवद्विशिष्ट एव वाक्यार्थोऽस्तु कि लक्षणयेति नेत्याह--विरोधस्कुर्ताविति । ६ २५ ५. ४५२ तत्वचन्द्रिकासहितविवरणसंवछितं पदाथेस्य निष्कृष्टस्य वस्तुम्रेण लक्षणया सम्बन्धः, ततद्चाखण्डेकरसवाक्याथ- प्रतिपत्तिः । न चेकाथेतवे पदभेदानुपपत्तिः, व्यावत्यंभेदादथवच्वसिद्धरिति द्रष्टव्यम्‌ । आदिपदेन तवमस्यादिमहावाक्यानि तच्वम्पदाथेविषयाणि च अवान्तरवाक्यानि ब्रह्मात्मेकरसत्वे पयंवसितानि ग्रहीतव्यानि | तदेवमधिकारिणो वाक्यात्‌ ब्रह्मातेक्यसाक्ात्कारसपत्पत्तौ अज्ञानतत्कायंनिवृततौ अनारन्धफटपूर्वोप जितकमेदहनात्‌ , उत्तरकालीनकमेणदचानादरेषात्‌ , आरज्धफल- कमेणरच भोगेनैव क्षयात्‌, तदवस्थितिप्रयुक्तदेहावभासजगदवभासनिवृत्तौ तदात्मना तत्र नीलगुणस्योत्पलद्रव्यस्य च गुणगुणिभावेन वेशिष््यमुपपद्ते । इह तु पदाथंयोविरोधेन न विरिष्ट्वाक्याथंसम्भव इत्यथ; । तत्र लक्षणा त्रिविधा-जहल्लक्षणा, अजहल्लक्षणा जहदजहल्लक्षणा चेति । तत्र जहल्लक्षणा न सम्भवति, गद्धायां घोप इतिवत्‌, वाच्या्थारोषपरित्यागाभावात्‌ । नाप्यजहल्लक्षणा शोणो धावतीतिवत्‌, विरद्धाथंत्वादेव । परिरेषाज्जहदजहल्लक्षणा सोऽयं देवदत्त इतिवदाश्रयणीया । विरुदवांशपरित्यागेनानुगतचिदंशेनाखण्डेक रसवाक्याथप्रतीतिरित्याह- ततश्चेति । प्रमाणं च--“भयमात्मा ब्रह्य” ( बृ० २।५।१९ ) इत्यादिवाक्यमखेण्डाथंनिष्ठम्‌, अकायं- कारणद्रव्यनिष्ठत्वे सति समानाधिकरणत्वात्‌, "सोयं देवदत्तः" इति वाक्यवत्‌ इति । षपदयोरेकाथं- परत्वे पर्यायता स्यात्‌ । तथात्वे च सहप्रयोगायोग इति तत्राह--न चेति । तत्र हितुमाहु- व्यावत्यति । अयमात्मा ब्रह्येत्यादिश्रुतिभ्यः इत्यत्रादिपदसंगहीतं दशंयति--आदीति । अवान्तर- वाक्यानीति “सत्यं ज्ञानमनन्तं'' ( त° २।१।३ ) इत्यादीनीत्यथं : । प्रकरणाथंमुपसंहरन्नुक्रमेण जीवन्मुक्तिपरममुक्ती दशंयति- तदेवमित्यादिना । प्रथमं वाक्याथंपरिञ्ीलनफलमाह्‌--न्रह्यात्मेक्यसा्षात्कारंति । आप्तवाक्यात्‌ कण्ठगतचामीकरसाक्षात्कार- वत्‌ गुरूपदिष्ट-“"ततत्वमसि"-महावाक्यादुब्रह्मात्मेक्यसाक्नात्कारो भवतीति भावः। साक्षात्कारे सति कि स्यात्तत्राह--अज्ञानेति । यथा प्रदीपोऽन्धकारं निवत्तंयन्नेवोदेति तद्रदात्मसाक्षात्कारोजेकसंसार- मूलाज्ञानं निवतंयल्ञेवोदेति इति भावः। कारणनिवृत्त्या काय॑निव॒त्ति दशंयति-तत्का्येति। न च ज्ञानाज्ञानयोरेव विरोधे कथम- विरोधि कमं ज्ञानान्निवर्तेतेति वाच्यम्‌, सवंस्यापि प्रपञ्चजातस्य अज्ञानात्मकत्वप्रतिपादनादिति । तहि देहारम्भककमंणामविद्याकायंत्वात्‌ ज्ञानोत्पत्तिसमकालमेव देहपातः स्यादिति तत्राह-आरभ्धेति | “'प्रारनज्धक्मणां भोगादेव क्षयः'' इति शास्वरादित्यथंः | एतावता जीवन्मुक्तिदं शिता, परममुक्तिस्वरूपमवतारयति-तदवस्थितौति । तसथ दह रमक- करमंणोऽवस्थितिरिति यावत्‌ । देहावभासो देहरूपेणावभासः तत एव दग्धपटायमानजगदाभासइच, तदुभयनिवृत्तेरित्यथंः । ततः किमत आहु-तदात्सरनेति । तदात्मना देहात्मना तत्कारणकर्मत्मिना १०७ . १५ २० २५ पञ्चीकरणम्‌ ४५३ शत्कारणकर्मात्मना ऽवस्थिता बिामावात्‌ , तत्कार्यनिवृत्तेश्च बस्तुसवस्पेणैव परिशेषात्‌, प्रत्यगात्मा सच्चिदानन्दात्मकः सत्यज्ञानानन्तानन्दस्वरूपं ब्रहमेवेति सिद्धम्‌ । पड विधं लिङ्गमाश्रित्य वेदान्ता यत्र निष्ठिताः । विधानग्रतिषेधाम्यां तं बन्दे पुरुषोत्तमम्‌ ॥ १॥ ॥ इति श्रीमदानन्दगिर्याचायंविरचित्तं पञ्चीकरणविवरणं सम्पूणं म्‌ ॥ ५ परारन्धकर्मात्मना स्थित्यभावादित्यथंः । तत्कार्यवत्तेरिति, वासनामयसंसारनिवृत्तेश्चेत्यथंः । अतः परिशेषात्सिद्धमथं प्रकरणप्रतिपादितमबाध्यं मोक्षस्वरूपमनेकंविशेषणेनिद्धरयति-वस्तुस्वरूपेणेवेति। ग्रन्थादौ ग्रन्थमध्येः ग्रन्थान्ते मङ्कलमाचरणीयमिति शिष्टाचारमनुरुन्धान इष्टदेवतां प्रणमति-- षडविधमिति । “उपक्रमोपसंहारवभ्बासोश्यूवंताफलम्‌ । अथं वादोपपत्ती च लद्धं तात्पय- निणंये । १॥'' इति लिङ्गानि । विधानं "सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌" ( छान्दो ६।२।१ ) इत्यादि । १० प्रतिषेधो "नेह नानाऽस्ति किञ्चन. ( बृह० ४।४।१९ ) इत्यादि । पञ्चीकरतेविवरणमथंतः प्रकटीकृतम्‌ । यथाश्रुतं यथाबुद्धि तेन तुष्येद्र मापतिः । १॥ सीतासुवणंरुतिकापरिवीतगातर परेमामताद्रंचरणं सुखसत्फखाढयम्‌ । १५ कीतिप्रसूनपरिवासितसवंलोकं रामाभिधं जगति कल्पतरुः नमामि २॥ ॥ इति श्रीमद्रामतीथंविरचिता पश्चीकरणविवरणटीका तत्ववन्दरिका समाप्ता ॥ धीशङ्कुरभगवत्यादाचायविरचिता अपरोक्षानुभूति: भ्रीमद्विद्यारण्यस्वामिविरचितदीपिकोपेता ५५. ॐ तत्सत्परमात्मने नमः श्रीमच्छङ्करभगवत्पादावायविरचिता अपरोक्षानुभतिः श्रीहरि परमानन्दधुपदेषटारभी्वरम्‌ । व्यापकं स्वेलोकानां कारणं तं नमाम्यहम्‌ ॥ १॥ श्रीमद्विद्यारण्यस्वामिविरचिता दीपिका स्वप्रकादाश्च हेतुयं: परमात्मा चिदात्मकः | अपरोक्षानुभूत्याख्यः सोऽहमस्मि परं मुखप ॥ १॥ ईरगुर्वात्मभेदाद्ः . सकल्व्यवहारभूः | ओपाधिकः स्वचिन्मात्रः सोऽपरोक्षानुभूतिकः ॥ २॥ तदेवमनुसन्धाय निविघ्नां स्वेष्टदेवताम्‌। अपरोक्षानुभूत्याख्यामाचार्योक्ति प्रकाशये ॥ ३ ॥ यद्यपीयं स्वतः स्पष्टा तथापि स्वात्मसिद्धये । यत्नोऽयं सोऽपि संक्षेपाक्क्रियतेऽनथंनाशनः ॥ ४ ॥ क्वाहमुल्काकरः क्वायं सूर्ंस्तेजोनिधिः किल । तथापि भक्तिमान्कः कि न कुर्या्स्विहिताप्ये ॥ ५॥ तत्राचार्याः स्वेष्टपरदेवताभनुसन्धानलक्षणं मंगलं निविघ्नम्रन्थसमाप्तये स्वमनसि कृत्वा रिष्य- शिक्षाये ग्रन्थादौ निबध्नन्ति-भीहरिमिति। अहं तं नमामीत्यन्वयः । अत्रेयं प्रक्रिया-पदार्थो द्विविधः- आत्माऽ्नात्मा चेति। तचरात्मा द्विविघः-ईर्वरो जीवश्चेति । एतावपि द्विविधौ शुद्धाश्बुद्धमेदात्‌। तत्रा शुद्धौ मायाऽविद्योपाधित्वेन भेदव्यवहार्हेतू, शुद्धौ त्वभेदव्यवहारहेत्‌ । तथाऽनात्मापि त्रिविधः कारण- ` सक्ष्मस्थुलभेदात्‌ । एतदेव शरीरत्रथमिति व्यवद्धियते। एवं चिज्जडरूपवेलक्षण्यात्तमःप्रकारयोरि ` विभक्तयोरुभयोरात्मानात्मनोरविवेक एव बन्धकारणम्‌ । तयोविवेकस्तु मोक्षकारणमिति दिक्‌ । तवर ` तावदहुंशब्देन देहत्रयविशिष्टत्वेनाशुद्धो जीवः अस्येऽवाङ्रष्टत्वात्‌ तं नमामि, तं मायातत्कायंहन्तुत्वेऽपि तदाश्रय॑भूतत्वेन सवंकारणं वेदान्तप्रसिद्धमीरवरम्‌ । एतस्येव सर्वोत्कष्टत्वात्‌ नमामि नमस्करोमि स्वात्मत्वेनानुसन्दधामीत्यथं; । तस्यैव सर्वोक्करष्त्वेनानुसन्धानयोग्यत्वमाह--धीहरिमिति । च्रियं दधानमित्यथं; । यद्वा-स्वाश्रयतया ध्रियते स्वीक्रियते प्रल्यसुषुप्त्यादौ सवंभूतेरिति श्रीर्जीवत्वोपाधि . भूताऽविद्या तां हरत्यात्मज्ञानप्रदानेन नाशयतीति श्रीहरिस्तम्‌ । यद्रा-स एव ` सर्वाधिष्ठानतया ` २५ श्रीरिव्युच्यते | श्रीरेव हरिस्तम्‌ । ननु किमनेनाऽविद्यातत्कायंहरणेनेत्याशङ्कव परमपुरुषाथप्राप्ति भ॑वतीति सूचयितुं तस्य परमानन्दरूपतामाह्‌-परमानन्दमिति ! परमोऽविनाशित्वनिरतिशयत्वाभ्या- ` १७ १५ ६५८ श्रीमद्विद्यारण्यस्वाभिविरचितदीपिकोपेता अपरोक्षाजुभूति्वँ प्रोच्यते मोक्षसिद्धये । सद्धिरेव प्रयत्नेन वीक्षणीया बहुश्हुः ॥ २॥ श्ववणोश्रमधर्मेण तपसा हरितोषणात्‌ । साधनं च भवेत्पुंसां वेराग्यादिचतुष्टयम्‌ ॥ २ ॥ मुत्कृष्ट आनन्दः सुखविरोषस्तद्रूपमित्यथं: । तहि वेषयिकसुखवञ्जडः स्यादित्यत आह-उपदेष्टार- मिति । आचायंदरारात्मसुखोपदेशकं वचिद्रूपमित्यथं: । ननु केवलानन्दस्य कथमुपदेष्टृत्वमित्यत आह-्ईश्वरमिति । ईषटेऽसावीदवरः विवित्रशक्तित्वात्सवं समथंस्तं नमामीत्यन्वयः | -एवमपि परिच्छन्न त्वात्‌ धटादिवदनात्मत्वं स्यादित्यत आह-ब्यापकमिति । स्वसत्ताप्रकाशाभ्यां नामरूपे व्याप्नोति स व्यापकस्तं परिच्छेदकस्य देशकालादेर्मायिकत्वादनन्तमित्यथंः । ननु व्पराप्यव्यापकभावेनानन्तत्वम- सिद्धमित्यत आह--सबंलोकानां कारणमिति । अभिन्ननिमित्तोपादानमित्यथंः । सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रहम" 'आत्मनात्मानमभिसंविवेश्े'त्या्दिध्रतेः.॥ १॥ इदानीं प्रक्षावत्प्वृत्तयेऽनुबन्धचतुष्टयं दशंयनु स्वचिकोर्षितं प्रतिजानीते--अषरोक्षेति। वं इत्यग्प्रयेन विद्रदनुभवं प्रमाणयति । तथाचायमथंः--विददनुभवप्रसिद्धा या तत्तवमस्यादिमहावाक्य- श्रवणजा प्रत्गभिन्नव्रहयविषया अपरोक्षानुभूति: = अक्षाणामिन्द्रियाणां परमतीतं न भवतीत्यपरोक्ष- मिन्द्रियाधिष्ठानतत्प्रकाश्ञत्वाभ्यां नित्यप्रर 1 तस्थानुभतिवंत््यारूढाखण्डता। यद्रा- अपरोक्षा चासावनुभूतिश्चेत्यपरोक्षानुभूतिविद्याऽ्परपर्यायो ब्रह्मसाक्षात्कारः । तत्साधनग्रन्थोऽप्युप- निषच्छन्दवदपरोक्षानुभूतिशब्देनोपचयंते। ज्षरित्यवलोकनमात्रेणेवोत्तमाधिकारिणां ब्रह्मात्मसाक्षा- त्कारकारणं ग्रन्थविशेष इत्यथ; । अनेन नित्यापरोक्षब्रह्मात्मतच्वविषयो यो दशितः स प्रोच्यते = प्रकर्षेण तत्तदारङ्कानिराकरण्पूवंकं सिद्धान्त रहुस्यप्रदशं नरूपेणोच्यते, कथ्यरत इत्यथं: । अस्माभिः ` पूर्वाचार्येरित्यर्थादध्याहारः। ननु प्रायः श्रयोजनमनुदिर्य न मन्दोपि प्रवतंत' इति न्यायान्नारम्भणीयो ग्रन्थ इत्याशङ्घ प्रयोजनमाह-मोक्षतिदय इति । मोक्षो नाम स्वाविद्याकेल्पितानात्मदेहाचात्मत्वा- भिभानरूपबन्धनिवृत्तिद्रारा स्वस्वरूपावस्थानं तस्य सिद्धिः प्राप्तिस्तद्थ॑म्‌ । अनेन सर्वानथं निवृत्ति- दवारा परमानन्दावोप्तिरूपं प्रयोजनं दर्शितम्‌ ¦ किलक्षणाऽपरोक्षाभनुभूतिः ? सद्द: = साधुभिनित्या- नित्यवस्तुविवेकादिसाधनचतुष्टयसम्पन्नेमुमुक्षुभिरित्यथं : । एवश्षब्दान्नान्येः कर्मोपासनाधिकारिभिरिति- भावः । मुहुमंहूर्नैरन्तयंदीघंकालाभ्यासप्रयत्नेन स्नानभिक्षादावप्यनादरं कृत्वेत्यथंः । वीक्षणीया गुर- मुखादवगत्य विचा णीया । अनेन मुमुक्षुरधिकारी दशितः । एतेनेवार्थात्‌ पूवंकाण्डोत्तरकाण्डयोः साध्यसाधनभावः सम्बन्धश्च दशितो भवतीद्भ बोदन्यम्‌ ॥ २ ॥ ननु कायंस्प कारणाधीनत्वात्‌ पूरवोक्तसाधनचतुष्टयस्य कि कारणमित्याश द्ुयाह-स्वकणति । अत्र स्वशब्देन मुस्थगौणमिथ्याभेदेन त्रिविघेषु साक्षिपुत्रादिदेहादिलक्षणेष्वात्मसु मध्ये मिथ्यात्मा- योग्यत्वाद्‌ गृह्यते । तस्य देहादेर्ब्राह्मणादिवणंब्रह्यचर्याद्याश्रमप्रयुक्तेन धर्मेण ब्रह्मापंणकृतकम्ुष्ठान- जन्येनापूर्वेण पूवंमीमांसाप्रसिद्धेन भाविफलाधारभूतेन पृण्यादिशब्दवाच्येनेत्यथंः । तथा तपसा कृच्ट चान्द्रायणादिना प्रायदिचत्तेनेत्यथंः । पुनः हरितोषणाद्धगवस्रीतिक रात्सवंभूतदयालक्षणात्‌ कमं- विरोषरात्‌ । एतेस्त्रिभिः साधनैः वे राग्यादिचतुष्टयरूपं साधनं मोक्षसाधको घमं विशेषः पुंसां प्रभवेत्‌ । १०७ १५ २० २५ 30 अपरोक्षानुमूतिः ्क्मादिस्थाबरान्तेषु वैराग्यं विषयेष्वनु । यथेव काकविष्ठायां वैराग्यं तद्वि निमे ॥ ७५ नित्यमात्मस्वरूपं हि दृश्यं तदिपरीतगम्‌ । एवं यो निश्चयः सम्यग्िवेको वस्तुनः स वे ॥ ५ ॥ सदैव वासनात्यागः श्षमोऽयमिति शब्दितः | निग्रहो बवृ्तीनां दम इत्यमिधीयते ॥ & ॥ विषयेभ्यः परावृत्तिः परमोपरतिहिं सा। सहनं सवेदूःखानां तितिक्षा सा शुभा मता ॥ ७ ॥ सम्भावनायां किङ | यद्रैवमन्वथः--स्ववर्णाश्रमयमंरूपेण तपसा कृत्वा यद्धरितोषणं तस्मादिति । यद्यपि साधनचतुष्टयस्य विवेकादिक्रमेण हैतुहेतुमद्धवस्तथापि वेराग्यस्यासाधारणकारणतां योतयितुमादौ ग्रहणं कृतमिति बोद्धव्यम्‌ ।) २ ॥ कीहशं तदवे राग्यादिचतुष्टयमित्याकाङ्क्षायां तत्स्वयमेव व्पराचष्टे-श्रह्यादीत्यारभ्य वक्तव्या सा मुमुक्षुता" इत्यन्तेन इलोकषट्‌कात्मकेन ग्रन्थेन । तत्रादौ वैराग्यस्य लक्षणमाहु-ग्रह्मादिस्थावरान्ते ष्विति । ब्रहमादिस्थावरान्तेष सत्यलोकादिमत्यंलोकान्तेषृ साधनेषु अनु-कमंजन्यत्वेनानित्यत्वं लक्षी कृत्येत्यथं; । वे राग्यं-इच्छाराहित्यम्‌ । तत्र हष्टान्तमाह्‌ -यथेवेति । यथेव काकविष्टायां वेराग्यं गदभादिविष्ठायामपि कदाचित्‌ कस्यचित्‌ ज्वरशान्त्यथं ग्रहुणेच्छा भवति अतः काकविष्ठाया ग्रहुणम्‌ । उपलक्षणमेतत्‌ वान्त्यादीनाम्‌ विषयेष्विच्छानुदये वे राग्यस्य हेतुगर्भित्तं विशेषणमाह - तदिति । हि यस्मात्तद्वेराग्यं निमंलं रागादिमलरहितम्‌ ॥ ४॥ इदानीं वैराग्यकारणं विवेकं लक्षयति--नित्यमिति । वे प्रसिद्धं सः वस्तुनः पदाथंस्य विवेको विवेचनविशेषो ज्ञेयः । सः क इत्यत आह्‌-एवमिति। य एवंप्रकारेण सम्यक्‌. संशयादिदून्यो निश्चयः, एवं कथमित्यत आह॒-नित्यभिति । हीति विद्दनुभवप्रसिद्ध मात्मस्वरूपं नित्यमविनादि अवाध्यं सत्यमित्यथंः । .अविनाक्षो वा अरेभ्यमात्मा' इति श्रतेः । हश्यमनात्मस्वरूपं तद्विपरीतगं तदात्मस्वरूपं तस्माद्विप सैतत्वेन गच्छति प्राप्नोति व्यवहारभूमिमिति तथाविधं विनाशि बाध्यमित्यथंः । अत्रेदमनु- मानमपि सूचितं भवति--“भात्मस्वरूपं नित्यं द्रष्टृत्वात्‌ यन्न नित्यं तन्न द्रष्ट्‌, यथा घटादीति; केवल- व्यतिरेकी हेतुः । तथाऽनात्मस्वरूपमनित्यं हदयत्वात्‌, यन्नानित्यं तन्न ह्यं, यथात्मस्वरूपमित्थयमपि केवलव्यतिरेकी हेतुः' ॥ ५॥ तदेवं वं रारयकारणं विवेकं व्यार्प्राय वेराग्यका्यं शमादिषटकं लक्षयत्ति--सदेवेत्यादित्रिभि दलोकः । सदेव सवंसिमन्नपि काले वसनात्यागः पूवंसंस्का रापेन्नाऽ्यं शम इति शब्दितः । अन्तःकरण- निग्रहः शमशब्दाथेः। बाह्यवृत्तीनां श्रोत्रवागादीनां निग्रहो निषिद्धप्रवृत्तितिरस्कारो दम इति- शब्देनाभिधीयते कथ्यते ॥ ६॥ विषयेभ्य इति । हीति प्रसिद्धेभ्यो बन्यकेभ्ः शब्दादिभ्यो या परावृत्तित्निवृत्तिरनित्यत्वादि दोषदशंनेन ग्रहणानिच्छा सोपरतिरूच्यत इत्यथः । कौशी सेत्यत आह-परमेति। परम्‌ उक्कृष्ट- ४५९ १० १५ २० २५ २३० ४६० श्रीमद्विधारण्यस्वाविरचितदीपिकोपेता निगमाचायवाक्येषु भक्तिः शरदधेति विभुता । चित्तेकाग्रथं तु सन्टक्षये समाधानमिति स्पृतम्‌।॥ ८ ॥ संसारबन्धनिशेक्तिः कथं मे स्यात्कदा विषे । इति या सुदृढा बुद्धिवक्तव्या सा श्वा ॥ & ॥ उक्तसाधनयुक्तेन विचारः परुषेण दहि । कततग्यो ज्ञानसिद्धय्थमात्मनः बुममिच्छता ॥ १० ॥ नोत्पद्यते विना ज्ञानं विवारेणान्यसानेः । यथा पदाथंभानं हि प्रकातेन विना क्वचित्‌ ॥ ११॥ ` मात्मज्ञानं यस्याः सकाशाज्जायते सा परमा, आत्मज्ञानसाधनभूतेत्यथं; । अनया सवंकमंसंन्यासो लक्ष्यते । किंञ्च सहनमिति सवंदुःखानां सवंदुःखसाधनानां शीतोष्णादिद्रन्द्रानां यत्सहनं प्रतीकारा- निच्छा सा शुभा सुखरूपा तितिक्षा मता विदूषामित्यथंः ।! ७॥ निगमेति । निगमाचायंवाक्येषु-वेदगुरुवचनेषु, यद्रा उपनिषद्र्ारुयात्रुपदेशेषु भक्तिभंजनं विवास इत्यथः । सा श्रद्धेति विश्रुता वेदान्तप्रसिद्धा । तु पुनः सल्लक्ष्ये खदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌" दत्यादिध्रुतिलश्षये प्रत्यगभिन्ने ब्रहाणि चित्तेकाग्रघं तदेकजिज्ञासेत्यथंः, तत्समावानमिति स्मतम्‌ ॥ ८ ॥ एवं शमादिषट्कमभिधायेतत्कायभूतां मुमृक्षुतामाह--संसारबन्धेति । इति या सुदृढा बुद्धि सा मुमुक्षुता वक्तव्येत्यन्वयः । सा केत्यत आह-संसारेति । भो विधे महव, यद्वा सवंकतंविधात- ब्रह्मन्‌ ! मे मम संसारबन्यनिमुंक्तर्नानायोनिसम्बन्वनिवृत्तिः कदा कस्मिनु काठे कयं केन प्रकारेण भवेदित्येवरूपा बुद्धिमुमृ्षुतेत्यथंः । ९ ॥ इदं साघनचतुष्टयं यदथं मुप्यस्तं तदिदानीं द्शंयति--उक्तेति । उक्तानि-ब्रह्यादीत्यारमभ्य वक्तव्या सा मुमुक्ुतेत्यन्तग्रन्थसम्दभेण वणितानि यानि वेराग्यादिसाधनानि ज्ञानोपकरणानि तेयुक्तेन पुरुषेणाधिकारिणा देहवतता मनुष्योत्तमेन हीति विद्रत्प्रसिद्धत्वेन वक्ष्यमाणलक्षणः। यद्वा हीत्यव्ययमेवार्थेऽन्यनिषेधाथं इत्यथं; । विचारो विवेकः कर्तव्य आवत्तंयितनयः । किंमयंमित्यत भआह-ज्ञानसिद्धधथंमिति । आत्मनो ज्ञानसिद्धघरथं ब्रह्मात्मेक्यबोधोद्धवनाय । नन्वात्मज्ञानसिद्धया कः पुरुषाथं इत्याश क्थ मोक्षाख्यं चतुथंपुरुषाथ॑रूपं फलं द्योतयन्‌ पुरुषार्थं विरिनष्टि--श्युभमिति। शुभं परमानन्दरूपत्वेन म ङ्गं मोक्षसुखमित्यथं; । इच्छता प्राथंयता । अत्मनः शुभमिति वान्वयः ॥ १०॥ ननु ज्ञानसिद्धयथं विचार एवं कतव्य इति नियमः कुतः क्रियत इत्याशङ्कय सहष्टान्तमाह- नोत्पशत इति । विचारेण विना अन्यसाघनैः कर्मोपासनालक्षणेः ज्ञानं नोत्पद्यते । तत्र इष्टान्तमाह-' यथेति । यथा क्वचित्कमिश्चहशे सूर्यादिप्रकारोन विना पदाथंभानं घटादिवस्तुप्रकाशो न भवति । हीति सवंजनप्रसिद्धम्‌ । अतो नियमः क्रियत इति भावः ॥ ११॥ १० ५ २५ अपरोक्षानभूतिः कोऽहं कथमिदं जातं को वै इर्ताऽस्य विद्यते । उपादानं किमस्तीह विचारः सोऽयमीदज्ञः ॥ १२॥ नाहं भतगणो देहो नाहं चाक्षगणस्तथा | एतदिल्श्भः कथिद्विवारः सोऽयमीदश्चः ॥ १३ ॥ अज्ञानप्रमवं सवं ज्ञानेन प्रविलीयते । सङ्कल्पो विविधः क्ता विचारः सोऽयमीदृशः ॥ १४॥ एतयोयेदुपादानमेकं बमं सदव्ययम्‌ । यथैव मृदंषटादीनां विचारः सोऽयमीदश्चः ॥ १५॥ तहि स विचारः कीरा इत्यत आह- कोऽहमिति । अहं कर्ता सूखीत्यादिव्यवह्ियमाणः कः किस्वरूपः तथा इदं जगत्‌ स्थाव रज ङ्कमात्मकं कथं कस्माज्जातम्‌ । किंमधिष्ठानमित्यथंः । तथाऽस्य ्रत्यक्लादिप्रमाणसिद्धस्य जगतः कर्तोत्पादकः को विद्यते । वं इति विकल्पं दयोतयति । कि जीवहृष्टं कतं कि वेइवरः किं वान्यदेव किञ्चिदिति विकल्पः । किञ्चेह जगति उपादानं घटस्य मद्वत्‌ किमस्ति ? अयमात्मा जगत्कारणविषयः ईह एवंस्वरूपो विचारः । स एव ज्ञानसाधनमित्यथः ॥ १२॥ ननु “चैतन्यविशिष्टः कायः पुरुष" इति बाहुस्पत्यसूत्रादहाकारेण परिणतानि पृथिव्यादिचत्वारि भूतान्येवात्मेति चार्वाकाः वदन्ति । स एव कर्ता सुखीत्यादिसवंब्यवहारमृकमिति सवंजनप्रसिद्धौ सत्यामात्मविषयो विचारो न स्यादित्यत आह- नाहमिति । अहमहंशब्दप्रत्ययालम्बनः प्रत्यगात्मा भूतगणो यो देहः स न भवामि, तस्य घटादिवद्‌ हद्यत्वादित्यथंः । ततर्हीन्द्रियगणस्त्वं स्या" इति चार्वाकिंकदेरिमतमुत्थाप्य दूषयतति- नाहं चेति । च पुनरक्षगणः = थोत्रादीन्द्रियसङ्खात्तोऽप्यहं न भवामि । तथेतिपदेन देहवदिन्द्रियगणस्यापि भूतविकारत्वं दितम्‌ । स वा एष पुरुषोऽन्नरसमय अन्नमयं हि सोम्य मन आपोमयः प्राणस्तेजोमयी वाक्‌" इत्यादिश्रुतिरुभयत्र प्रमाणम्‌ । ननु यदि देहदयं त्वं नासि तहि शून्यमेव स्यादित्याशङ्कुबाह--एतदिति । एतद्विलक्षणः = एताभ्यां स्थूलसूक्ष्मदेहाभ्यां विपरीतघमंकोऽस्मि । “अस्थूरमनण्व हस्वम्‌' इत्यादिरुतेः । कड्चिदिति । जात्यादिरहितत्वान्मनो वाचामगोचरत्वं दशितम्‌ । अयमीहशः स विचार इति व्याख्यत्ताथंश्चतुथं; पादः श्लोकचतुष्टयेऽपि रोद्धव्यः ॥ १३॥ तदेवं कोऽहमिल्येतन्निरिचत्येदानीं कथमिदं जातमित्यस्य निश्चयः क्रियते । तत्र 'पथिव्यादि भूतानि कायंत्वात्स्वस्वपरमाणभ्यो जायन्ते इति ताकिकादयो मन्यन्ते । कमणो जायन्ते इति ` मीमांसकाः । ्रधानादेव' इति साङ्कयाः। तदेतन्निराकूवंन्नाह्‌--अनज्ञानेति । सव॑ जगदिदं नाम रूपात्मकमज्ञानप्रभवमन्ञानादूर्वोक्तस्वस्वरूपास्फुरणास्मभवति । तथाविधम्‌, अत एवेतद्विरोधिना जञानेन स्वस्वरूपस्फुरणेन तम इव प्रकादेन प्रविलीयते, निश्शेषलीनं भवतीत्यथंः । को वै कर्तत्यस्य निणंयमाह्‌--सङ्धुल्प इति । विविधो नानाप्रकारः सङ्कल्पः इदं करिष्यामीत्यादिलक्षणोऽन्तःकरण- परिणामः । कारणानुकूरव्यापारवान्‌ कर्ता । शेषं पूर्वोक्तम्‌ ।। १४ ॥ अथोपादानं किमस्तीत्यस्य निणेयमाह्‌--एतयोरिति । एतयोरज्ञानसङ्कल्पयोयंदुपादानं उत्पत्ति- ४६९ १० १५ ० २५ ३० ४६२ ्रोमद्िारण्यस्वामिविरवितदोपिकोेता अहमेकोऽपि क्ष्म ज्ञाता साक्षी सदव्ययः। ` तदहं नात्र सन्देहो विचारः सोऽयमीदस्षः ॥ १६ ॥ आत्मा विनिप्कलो ह्य को देहो बहुमिराइतः । तयोरेक्यं प्रपश्यन्ति किमज्ञानमतः परम्‌ ॥ १७ ॥ आत्मा नियामकथान्तर्द्हो बाश्चो नियम्यकः। तयोरेकं प्रपरयन्ति किमज्ञानमतः परम्‌ ॥ १८ ॥ स्थितिनाशाय कारणं तत्तु सत्कालत्रयाबाध्यं ब्रह्मेव नान्यदित्यथः । अत ॒एवाधिष्ठानज्ञाननिवुंत्याऽ ज्ञानकायंत्वेन मिथ्याभूतमपि जगत्‌ यावज्जञानोदयं रज्जुसर्पादिवत्‌ संसारभयव्यवहारक्षमं भवेदिति भावः । ब्रह्मणः सत्त्वे हेतुः--अब्ययमिति ! अव्ययमपक्षयरहितम्‌ । अनेनंतत्पूव॑भूता अपि जन्मादि- विकारा निरस्ताः, नाराश्च निरस्तः । षडभावविकारराहित्ये हतुः एकं सजातोयादिभेददान्यम्‌ । तद्धि कुतो न दृश्यते तव्राहु-सूर््ममिति । सूक्ष्मं मनोवागादीन्द्रियागोचरम्‌ । तेषां प्रवृत्तिनिमित्तजाति क्रियादिशुन्यत्वादित्यथंः । ब्रह्मण उपादानत्वं हृष्टान्तमाह--यथवेति । यथेव मृद्धटादीनामुपादानं तथेवेत्यथंः । एवप्रकारेण कायंकारणमेदो नाममात्रमिति सूचितम्‌ ॥ १५॥ ` ननु यद्यपि कायंकारणमेदो वाचारम्भणमात्रस्तथापि जीवब्रह्मणोभंदो वास्तवः स्यादित्या शङ्कयाह-अहमिति । अत्र॒ यत इत्यध्याहारः । तथाचायमथंः--यतोऽहमहप्रत्ययवेद्योऽप्येकः सजातीयादिभेदशून्यः । मनुष्यमात्रेऽप्यह बुद्धे रेकत्वप्रतीतेरित्यथंः । च पुनः सूक्ष्म इन्द्रियागोचरः। पनज्ञतिाऽहङ्कारादिप्रकाशकत्वेन चेतन इत्यथः । तथा साक्षी-साक्षादिन्द्रियायंसन्नकर्षं॑विनेवेक्षते पयति प्रकाशयतीति साक्षी; निविकार इत्यथ: । अत एव सदव्ययः संश्चासावनव्ययदच, विनाश्ा- पक्षयोपलक्षितसवंविकारशून्य इत्यथः । यस्मादेवंभूतोभ्टु तत्तस्मादहमह्रत्ययवेद्यस्तत्सत्यज्ञानादि- लक्षणं ब्रह्य अत्र सन्देहो नास्तीत्यथंः । सोऽयमीहशो विचार इति ।। १६॥ एतदेव जीवब्रहक्यमज्ञानप्रदशेनेन द्रढयति--आत्मेत्यादिपन्चमिः । यतोऽप्रत्ययवेद्य आत्मा- अतति सन्ततभावेन जाग्रदादिसर्वावस्थास्वनुवतंत इत्यात्मा, अवस्थात्रयभावाभावसाकषित्वेन सत्य- ज्ञानादिस्वरूप इत्यथः । स त्वपदलक्ष्यार्थोऽपि तत्पदलक्ष्याथं एव । विनिष्करो विशेषेण निगं्तकलो निरवयवय इत्यथः । अन्यथा सावयवत्वे घटादिवद्विनाशित्वापत्तिरितिभावः। अत्र हेतुः--एकः | हीति एकमेवाद्वितीयम्‌" इत्यादिश्ुतिप्रसिद्धि योतयति । ननु तथा लि ज्गुदेहोप्यस्तीति चेन्नेत्याह-- देह इति । देहो जिङ्गदेहः सूक्ष्मश्रीरमिति यावत्‌ । स बहुभिः कलाभिः श्रोत्रादिवुद्धवन्ताभिः सप्तदराभिरावृतः आच्छादितस्तत्सङ्घात इत्यथंः। अत एव लि देहस्य निरवयवत्वा्यभावात्‌ ज्ञानेन तत्कारणाज्ञाननिवृत्तौ निवृत्तिरन्यथाऽनिर्मोक्षप्रसङ्ख इति भावः। एवमकतविलक्षण्ये सत्यपि तयो- रात्मदेहयोः प्रकारतमसोरिवेक्यमकात्म्यं प्रपद्यन्ति ताकिकादय इत्यथ: । अतो विपरीतदशंनात्पर- मन्यदज्ञानं किमस्ति एतदेवाज्ञानमित्यथंः । विपयंयरूपकर्मान्थथानुपपत्त्या तत्कारणं मूखाञ्ञानं कल्प्यत इति भावः ॥ १७॥ पन्व लक्षण्यमाह्‌-- आत्मेति । आत्मा नियामको नियन्ता । च पुनरन्तः पञ्चकोशान्नरः देहस्तु नियम्यः सन्‌ वाह्यः । तयो रेक्यमिद्युत्त राद्धं व्य!ष्यातम्‌ । एवमग्रेऽपि ज्ञेयम्‌ ।॥ १८ ॥ १०५ १५ २७ ९५ २०. अपरोक्षानम्‌तिः ॥ ४६३ अत्मा क्षानमयः पुण्यो देहो मांसमयोऽलुचिः। तयोरेक्यं प्रपश्यन्ति किमह्ञानमतः परम्‌ ॥ १६॥ ` आत्मा ्रकाश्चकः खच्छो देहस्तामस्र उच्यते | तयोरेकं प्रपश्यन्ति किमज्ञानमतः परम्‌ ॥ २० ॥ आत्मा नित्यो हि सद्रुपो देदोऽनित्यो घसन्मयः | ५ तयोरैक्यं प्रपश्यन्ति किमज्ञानमतः परम्‌ ॥ २१॥ आत्मनस्तत्मकाशतव 9 यत्यदार्थावभासनम्‌ ¦ त्यान्ध्यं यतो निक्षि ॥ २२॥ अन्यदपि वेलक्षष्यमाहु--आत्मेति । आत्मा ज्ञानमयः प्रकाशरूपोऽत एव पुण्यः शुद्धः, देहस्तु भांसादिविकारवानत एवाऽ्बुचिः। एतेनात्मनः स्थृलदेहादपि वेलक्षण्यमुक्तं भवति । तयोरेक्य- १० मित्यादि पूववत्‌ ॥ १९॥ वेलक्षण्यान्तरमाह--आत्मेति । आत्मा स्वयंप्रकाशः सन्‌ सूर्यादिवदन्यसवंप्रकाशकोऽत एव स्वच्छः, प्रकादयगुणदोषसम्बन्धशुन्य इत्यथंः। “असङ्गो ह्ययं पुरुष' इति श्रुतेः । देहस्तु तामसो घटादिवत््काश्यत्वेन जडः 1 तयो रक्यमित्यादि पुवंवत्‌ ॥ २० ॥ अत्र सवत्र पौनरूक्त्यं नाशङ्कनीयम्‌। आत्मनोऽलौकिकत्वेनात्यन्तदुर्बोधत्वादेव बहुधा वेलक्षण्यं १५ प्रदश्यंते परमकारुणिकैः श्रीमदाचार्येः--आत्मेति | आत्मा नित्यो ध्वंसाप्रतियोगी । तत्र हेतुः- हि यस्मात्सद्रूपः अबध्यस्वरूपः, देहस्तु ध्वंसप्रतियोगी । अत्रापि हैतुः-हि यस्मादसन्मयोऽनित्य विकारित्वेन बाधयोग्य इत्यथ; । यस्मादेवमात्म देहुयो रत्यन्तवेलक्षण्यं तस्मात्तयोरक्यदशंनं केवल- मज्ञानमिति ॥ २१॥ नन्वात्मनः प्रकाशत्वं कि नामेत्यत आह-आत्मन इति । आत्मनस्तत्‌ प्रकारत्वं बोद्धव्यम्‌ । २० किं तदित्यत आह-यदिति यदिति यत्पदार्थावभासनं घटपटादिवस्तुविषयप्रकाश् इदन्तया निदिर्यमानविषयदरशंनमिति यावत्‌ । तद्यगन्यादिप्रक।शवद्विकारित्वं स्यादित्यत आह-नाग्न्यादि- दीप्तिवहीप्तिरिति । इयमात्मदीप्तिरग्न्यादिदीप्तिवके, कदाचिदुत्पत्तिविनाशादिविकारवती नेत्यथंः । तत्र हेतुमाह-भवतीति । भवत्यान्ध्यं यतो निरि-यततः कारणाल्तिरिराव्रावग्न्यादिप्रकाश एकस्मिन्देशे सत्यपि तदन्यत्र लछोकस्यान्ध्यं रूपग्रहाक्षमत्वं भवति नैताहर्यात्मदीप्िरेकत्र विद्यमाना चेकतव्राऽविद्य- २५ माना परिच्छिन्ना चास्ति; किन्तु दीपादिरूपस्यान्यादिप्रकास्य प्रकाशिका, तदभावे चान्धकारस्य प्रकाशिका उत्पत्तिनाशरहिता-च सदा सरवेत्र पूर्णेवास्ति । यद्रा इयमात्मदीप्िरन्यादिदीपिसही न, ` कुतः ? यतः कारणा्षिघ्ि, रात्रावान्ध्यमन्धकारो भर्वत्यतस्तद्विलक्षणाऽऽ्त्मदीपिर्ञेया । यद्यात्मदीपि- रग््यादिदीप्तिसदशी भवेतरह्ग्न्यादिदीप्त्या यथान्धकारस्य नाशो भवति तथाऽऽ्त्मदीप्त्याऽप्यन्धकारस्य नाशः स्यात्‌ । परन्त्कत्मनः सत्ताप्रकाशाभ्यां सवत्र सवंदा विद्यमानत्वेऽप्यन्धकारस्य नाशो न ३० भवत्यत आत्मदीत्िरगन्यादिदीप्िसष्टकी न, किन्तु इयमग्न्यादिदीप्तिर्मातीदमान्ध्यं भातीत्याद्याकारेण ४; ८६६४ श्रीमद्वि्यारण्यस्वामिविरचितदीपिकोपेता देहोऽहमित्ययं मूढो ता तिषत्यहो जनः । ममायमित्यपि ज्ञात्वा षटंद्रष्टेव सवदा ॥ २२॥ ब्रह्मैवाहं समः शान्तः सच्चिदानन्दलक्षणः | नाहं देहो षसद्रपो ज्ञानमित्युच्यते बुधैः ॥ २४ ॥ निर्विकारो निराकारो निरवघोऽहमव्ययः | नाहं देहो कसद्रपो ज्ञानमित्युच्यते बुधैः ॥ २५॥ अग्न्यादिदीप्तेरान्ध्यस्य चान्यस्य सवस्य च प्रकारिका चाविरोधिन्यात्मदी्तिः स्वप्रकारेवाभ्युपेतव्या सर्वेरात्मज्ञानारूढेरित्यथंः । तस्मादर्न्यादिदीप्ठीनामपि दीपिकाञन्यसाधननिरपेक्षा या दीप्तिः सा आत्मप्रकादा इति भावः ॥ २२॥ तदेवं प्रकारयप्रकारकत्वादिलक्षणवेलक्षण्ये सत्यपि आत्मानात्मभेददरितमुपसंहरन्नुभयो्भेदं स्पषटयति- देह इति । अहमहंशब्दप्रत्ययारम्बनः प्रत्यगात्माऽ्यमिदन्तया निदिरयमानो घदादि- वतप्रत्यक्षतया हश्यमानो देहोऽस्मीति उभयो्रष्टद्स्ययोरेक्यं कृत्वा मृढः-स्वाज्ञानकायंविपयंयमोह- व्याप्तो जनस्तिष्ठति, कृतकृत्यबुद्धया निर्व्यापारो भवतीत्यथंः । एतदहो ! महदज्ञानमिति भावः । कि कृत्वापीत्यत आह-ममेति। मम मत्सम्बन्धी अयं देहु इति सामान्यतो भेदं ज्ञात्वापि । अत एवारेचयं- मिति तात्पयंम्‌ । क इव सवंदा घटद्र्टव । यथा सवेकाठे घटद्रष्टा पुरुषो "ममायं घट" इति जानाति न तु महं घट' इति कदाचिदपि जानातीत्यथंः । २३ ॥ नन्वतस्मिस्तदबुद्धिरितिलक्षणश्रमापरप्ययमोहकायंलिङ्खानुमेयमन्ञानमीहक्‌ ताहि तन्निवत्तंकं किमित्याकाइक्नायां तद्विरोषित्वादात्मज्ञानमेवात्मा््ञाननिवतंकमित्यमिप्रेत्य तल्लक्षणमाह-- ब्रहमत्यादिपञ्चभिः।` अहम्‌ अहंशब्दप्रत्ययालम्बनः प्रत्यागात्मा ब्रह्मैवास्मि । एतयोस्तत्त्वंपदाथं- योरेक्ये हेतुगभितानि विशेषणान्याह्‌--सम इति। समः सत्ता्रकाराभ्यां सर्वाभिन्नः। पूनः किलक्षणः। क्छृन्तः--निःरस्तसमस्तोपाधित्वाद्‌ विक्षेपादिविकारदून्यः। पुनः किलक्षणः। सच्चिदानन्दलक्षणः सच्चिदानन्देरनृतजडदुःखप्रतियोगिभिलंक्षयते, विरुद्धाशत्यागरूपया भागलक्षणया ज्ञायत इति सच्चिदानन्दलक्षणः । ब्रह्मबोधे हि द्विविधं दवा रमू-विधिनिषेधरचेति । तत्र सत्यज्ञानादिसाक्षाद्राचक- शन्दप्रयोगलक्षणो विधिरुक्तः । इदानीमतन्नि सनलक्षणो निषेधः प्रददयंते- नाहमिति । गहमहंशग्द- प्रत्ययालम्बन भात्मा देहो नेत्यन्वयः । देह इत्युपलक्षणं प्राणेन्द्रियादीनामपि । हीति विद्रज्जन- परसिद्ध । देहादेरनात्मतवे हेतुमाह-असदिति । असद्रूपोऽसद्बोध्यमनृतं तादृग्रपं स्वरूपं यस्य स॒ तथाविघः । इत्येवंप्रकारम्‌ “अह्‌ ब्रह्मास्मि" इत्यादिमहावाक्यजन्याऽखण्डाकारवुद्धिरूपं ज्ञानं -व॒धै- रात्मतत्त्वजञेरुच्यते, कथ्यत इत्यथः । एतद्विलक्षणः सर्वो ज्ञानाभास इति भावः ॥ २४॥ नन्वहं जातो मृतः सुखी दुःखीत्या्यनेकविकारत्वेनाहूंशब्दप्रत्ययालम्बनस्य प्रतीयमानत्वात्‌ कथं तस्य ब्रहात्वमित्यत आाह--निधिकार इति। अहमहंशब्दप्रत्ययालम्बनः प्रत्यगात्मा निधिकारोऽ- स्मीति शेषः । निगंता विकारा जन्मादयो यस्मात्‌ स तथाविधः । तेषां देहधमंत्वादिति भावः । तत्र हैतुः- निराकारः देहाद्याकाररहितः। अत एव निरवद्यो वातपित्तादिजन्याध्यात्मिकादितापत्ररहितः १ १५ २९ ३० भवरौक्षानुभूतिः ` निरामयो निराभास्ते निविंकन्पोऽहमाततः । नाहं देहो शसद्रपो ज्ञानमित्युच्यते वुधैः ॥ २६ ॥ निगुण निष्कियो नित्यो नित्यक्तोऽहमच्युतः। नाहं देहो असद्रपो ज्ञानमित्युच्यते वुधैः ।। २७ ॥ निमेलो निरोऽनन्तः बुद्धोऽमजरोऽमरः । नाहं देहो क्षसद्रुपो ज्ञानमित्युच्यते बुधैः ॥ २८ ॥ स्वदेहे शोभनं सन्तं पुरुषाख्यं च सम्मतम्‌ । | किं भूख! शुन्यमात्मानं देहातीतं करोषि मोः॥ २६ ॥ त्वात्मानं भृणु मूख! तव ुतया युक्त्या चपूरषम्‌। __ देहातीतं सदाकारं सुददेशं मवाच्छैः॥३०॥ ____ _ इत्यथः । अतं एवाऽ्ययः अपक्षयादिरहित इत्ययं । अहं मनुष्य इत्यादिप्रतीतिः कथं निविकारव- मिति चेत्‌ सां प्रतीतिः शुक्तिरजतादिवद्‌ बाध्यत्वाद्‌ भ्रन्तिरित्याह-नाहमिति । नाहमिःयुत्तराद्धं व्याख्यातं पु्वंदलीके । एवमुत्तरत्रापि ज्ञेयम्‌ः। पुनरुक्तिस्तु ज्ञानप्रतिबन्धकस्य बुद्धिमान्यविपयया- देददिर्थाल्नारङनीया ॥ २५ ॥ पुनः किकक्षणं ज्ञानमित्यत आह--निरामय इति । अहं निरामयः सवं रोगरहितः, निराभासो वृत्तिव्याप्यत्केऽपि फर्व्धराप्यत्वदून्यः, निविकल्पः कल्पनाहीनः, आततः व्यापकः ॥ २६॥ पुनः किलक्षणं ज्ञानमित्यत आह-निग्‌ण इति । अहं नि्गुणो-गुणरदितः, गुणानां माया- मयत्वादित्यथंः । भत्त एवं निष्क्रियः--क्रियारहितः तथा नित्यो विनाशरहितः भत एवः नित्यमुक्तः- कालत्रयेऽपि बंन्धलत्यः। तत्र हेतुः-अच्युतः अप्रच्युतसच्चिदानन्दस्वभावः ॥.२,७॥ च पुनरपि ज्ञानलक्षणमाहू- निम इति । अहं निमंरः अविद्यातत्कायंलक्षणमलरहितः; अत एव निश्चलः व्यापकत्वादाकाशवन्िश्चङ इत्यथः । निश्चरत्वे हैतुः-अनन्तः देशकालवस्तुपरिच्छेदशुन्यः, शुद्धः अशुद्धिरहितः, पुनरजरः ज रारहितः, अमरो मरणरहितश्च । सवंधर्माणां देहत्रयवतित्वादिति भावः ॥ २८ ॥ | | नन्वात्मा प्रत्यक्षदेहरूपो न भवति तहि शुन्यत्वमात्मनः स्यादित्याशङ्कुयाह--स्वदेह इति ! । भो मूखं ! स्वदेहे पुरुषाख्यं पुरि मनुष्परशरीरे उषति अहमाकारेण वसतीति पुरुष इत्याख्या नाम यख्य तम्‌ । अतत एव शोभनं मङ्गलं श रीरविलक्षणत्वादतिमङ्गल तथा सम्मतस्‌ । “भयमात्मा ब्रह" दत्यादिवाक्यनिर्णीतं चकारात्‌ “उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः' इत्यादिस्पृततिनिर्णीत्तं घटद्रष्टवहेहुदरष्टृत्वेन देहातीतमात्मानं सत्तत्तं भविं सन्तं सवंन्यवहाराधिष्ठानं, शून्यं खपुष्पादिवत्‌ अत्यन्ताभावरूपं कि करोषि कथं मन्यसे । मा मन्यथा इति भावः । क्वचित्‌ ^स्वदेहम्‌' इति द्वितीयान्तः पाटस्तस्मिन्‌ पक्षे देहात्मवाद्येव वदति ! उक्तलक्षणं मनुष्यदेहुं त्यक्त्वा, समानमन्यत्‌ ॥ २९॥ ननु शुन्यवादिन एवाभावापत्तेः शून्यं मास्तु, परन्त्वात्मनो देहातीतत्वे प्रमाणाभावादेह एवासा स्यादित्याश द्भुयाह्‌-स्वात्भानमिति । भो मखं देहात्ममवादिन्‌ चार्वाक | त्वं स्वात्मानं ४६५ १० १५ २५ ३० ४६६ श्रीमद्वि्यारण्यल्वामिविरचितदीपिकोपेता अदंश्न्देन विख्यात एक एव स्थितः परः! स्थ॒लस्त्वनेकतां प्राप्तः कथं स्यादेहकः पुमान्‌ ॥ ३१ ॥ अहं द्रष्टतया सिद्धो देहो दृश्मतया स्थितः । ममायमिति निर्देशात्छथं स्यादेहकः पमान्‌ ॥ २२ ॥ अहं विकारहीनस्तु देहो नित्यं विकारान्‌ । इति प्रतीयते साक्षात्कथं स्यादेहकः पुमान्‌ ॥ ३३ ॥ यस्मात्यरमिति श्रुत्या तया पुरुषलश्चणम्‌ । विनिर्णीतं विमदेन कथं स्यादेहकः पुमान्‌ ॥ २४ ॥ स्वकीयमात्मानं पुरुषं देहातीतं देहातिरिक्त श्रुत्या तस्माद्रा एतस्मादन्नरसमयादन्योऽन्तर अत्मा इत्यादिकया, पूनर्युक्त्या च एकस्मिन्कतुंकमंवि रोघ इत्यादिरूपया भ्पृणु--अवधारय । देहातीतत्वे किमाकार आल्मेत्यतं आह-सदाकारामिति । सदाकारमस्तोत्येतन्मात्रव्यवहारकारणभूत आकारो यस्य तम्‌ । एवंविधोऽस्ति चेत्कुतो न दृश्यत इत्यत आह्‌--सुदुदंशंमिति । भवाः श्रुत्याचायंश्रद्ा- शृल्येः सुदुदंश्षं सवथा दशनायोग्यम्‌, त्तस्यादृष्टरूपत्वादेवेत्यथंः । यद्रा पुर्वंरलोकोक्द्वितीयापेक्षया देहात्मवादिनः समाघानार्थोऽयं इलोकः स्वात्मानमिति ॥ ३०॥ तदेवाहु--अहमित्यादिसप्तभिः । परः देहादन्य जामा अहंशब्देन । शब्द इत्युपलक्षणं प्रत्ययस्यापि ! विख्यातः प्रसिद्धः । किलक्षण इत्यत आह-एक इति । एक एव स्थितः । एवेति प्रत्येकमवधारणम्‌ । तुशब्दः पूर्वोक्तादात्मनः स्थूखदेहस्य वेलक्षण्यद्योतकः । स्थूलो देहकः- देहं एव देहकः । स्वार्थे कप्रत्ययः । कथं पुमान्‌ पुरुषः आत्मा स्यान्न कथश्चिदित्यथंः । देहस्यानार्मत्वे हेतुमाह-अनेकतामिति । अनेकतां परस्परं भिन्नतां प्राप्तः । एवं तमःश्रकाशवदतिविलक्षणत्वेऽपि देष्स्यात्मत्वं श्रुवक्नतिमूढत्वादुपेक्ष्य इति मावः ॥ ३१॥ तदेवातिवेलक्षण्यं दरांयति-अहमिति । भहमहंशब्दप्रत्ययाकम्बन आत्मा द्रष्टतया शब्दादि विषयप्रकादकतया सिद्धः-शब्दं श्णोमीत्यादिग्यवहारेण प्रसिद्धः, देहस्तु इश्यत्तया शाब्दादि- वत्प्रकाश्यतया स्थितः| तत्र हितुमाह-भमेति । ममायं देह इति धघटादिवत्स्वीयसम्बन्धितया निर्देगात्‌--व्यवहा रात्‌ । एवमुभयोवं लक्षण्ये सति कथं देहकः पुमान्‌ स्यादिति व्याख्याताथंर्चतुथं- पादः । एवमग्रेऽपि बोद्धन्यम्‌ । ३२॥ पन्वेलक्षण्यान्तरमाह--अहमिति । अह्‌ ( व्याख्याताथंः ) विकारहीनः--जायतेऽस्तीत्यादि- षड्विकारहीनः। तु वेलक्षण्ये । देहो नित्यं सवकालं विकारवान्‌ अत्र किं प्रमाणमत आह-इतीति । इति साक्षाद्‌ प्रतयक्षप्रमाणेन प्रतीयते अनुभूयते । एवं सति कथं स्याहृहुकः पुमानिति ॥ ३३ ॥ . एवं युक्त्वा देहात्मनो्वेलक्षण्यमुक्त्वा श्रुत्याप्याह- यस्मादिति । यस्मात्परं ` नापरमस्ति किंञ्चिद्यस्मान्नाणोयो न ज्यायोऽस्ति करिचत्‌ । वृक्ष इव स्तन्धो दिवि तिष्ठत्येकस्तेनेदं पूणं पुरुषेण सवभ" तया प्रसिद्धया तेत्तिरीयशरुत्या । श्रुत्येति करेणे तृत्तोया । पुरुषस्यात्मनो लक्षणम्‌ । विमूढेन १५ १५ ० २५ अपरीक्षातुभूतिः सवे पुरुष एवेति घक्ते पुरुषसं्निते । अप्यु्यते यतः शरुत्या कथं स्यादेहकः पुमान्‌ ।॥ ३५॥ असङ्गः पुरुषः प्रोक्तो ब्रहदारण्यकेऽपि च| अनन्तमलसंश्छिषटः कथं स्यादेहकः पुमान्‌ ॥ २३६ ॥ तत्रेव च समाख्यातः स्रय॑ज्योतिहिं पृरूषः । जडः परप्रकाशयोऽसौ कथं स्यादेहकः पुमान्‌ ॥ ३७ ॥ प्रोक्तोऽपि कमेकाण्डेन ह्यात्मा देदादिरक्षणः। | नित्यश्च त्फलं मुङक्ते देहपातादनन्तरम्‌ 1 ३८ ॥ लिङ्गं चानेकसंयुक्तं चरुं दृदयं विकारि च । यापकमसद्रपं तत्कथं स्यात्‌ पुमानयम्‌ ॥ ३६ ॥ ` ठ ६७ १० विगतमूढभावेनातिचतुरेण, श्रुत्यथंविवेचनकुशसेनेत्यथं | इयं कतरि तृतीया । विनिर्णतं--विचायं स्थापितम्‌ । अन्यत्पुवंवत्‌ । यद्रा--शरत्येति कतुंपदम्‌ । अस्मिन पक्षे विमूढेनेति देहात्मवादिनं प्रति सम्बोधनम्‌ । विमूढानां इन स्वामिन्‌ । मूखंक्षिरोमणित्वादेव श्रुति नाद्रियस इति भावः ॥ ३४॥ न केवलमनयेकया श्रुत्या विनिर्णीतं कित्वन्ययापीत्याह--सवमिति । यत्तो हेतोः श्रुत्या वेदाख्यपरदेवतया पुरुष एवेदं सवम्‌" इति पुरुषसंज्ञिते सूृक्तंऽप्युच्यते । पुरुषलक्षणमिति पूवंश्लोका- दध्याहारः । अतः कथं स्यादिति पूवंवत्‌ ॥ ३५ ॥ अपरयापि श्रुत्येवमेव निर्णीतमित्याह्‌--असङ्क इति ! “असङ्खो ह्ययं पुरुषः' इति श्रुत्या बृहदारण्यके वाजसनेयोपनिषदि पुरुष असङ्खः प्रोक्तः । देहकस्त्वनन्तमलसंदिलष्टः । कथं पुमान्‌ स्यादिति प्रारवत्‌ ॥ ३६ || तत्रैवान्यप्रकारेणापि देहात्मनोवंलक्षण्यं निरूपितमित्याह-- तत्रैवेति । तत्रैव बृहदारण्यक एवेत्यथंः । अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिभंवतीति श्रुत्या स्वयंज्योतिः पुरुषः समाख्यातः । हीति विद्रत्रसिद्धि चयोतयति । असौ घटादिवद्‌ हृश्योऽत एव परप्रकाश्यस्तत्त एव जडो देहकः कथं पुमान्‌ स्यादिति व्याख्यातम्‌ ॥ ३७ ॥ अथास्तामिदं ज्ञानकाण्डं कमंकाण्डेऽपि देहात्मनोरभेद एव निर्णीत इत्याह-ग्रोक्त इति । हि यस्मात्कमंकाण्डेनापि धयावज्जीवमग्निहोत्रं जुहुयात्‌" इत्यादिरूपेण कमंप्रतिपादकेन वेदभागेने- त्यथः । आत्मा देहाद्िलक्षणः प्रोक्तः । कथमित्यत आह्‌ -नित्य इति । नित्यत्वं च कृत इत्यत ` माह- तदिति । देहपातादनन्तरं तत्फरमनित्यं कमंफलं यत आत्मा भुङ्क्तेऽतो नित्य इत्यथः । चकारात्‌ न्याय-साङ्कयादावप्येवमेव देहात्मनोर्भेदो वाणि इति दर्शितम्‌ ॥ ३८ ॥ नन्वेवं सति वेदान्तिनामपसिद्धान्तः स्यादित्यत आह-लिङ्खमिति । किद्धं लिङ्गशरीरं तत्परोक्षादिधमविलिषए्म्‌, अथं नित्यापसोक्षस्वमावः पुमान्‌ कथं स्यार कधञ्चिदित्यध्रः । चकारात्‌ कारण १५ (1 \। "९ २० ४६८ श्रीमद्वियारण्यस्वामिविरचितदीपिकोपेता एवं देहद्वयादन्य आत्मा पुरुष॒ ईरः । सर्वात्मा सवेरूपश्च सर्वातीतोऽहमन्ययः | ४० ॥ इत्यात्मदेहभागेन प्रपश्चस्येव सत्यता । यथोक्ता तकंशास्त्रेण ततः किंपुरुपाथंता ॥ ४१ ॥ इत्यात्मदेहमेदेन देहात्मत्वं निवारितम्‌ । ५ इदानीं देहभेदस्य. द्यस्वं स्फुरयुच्यते ॥ ४२॥ चेतन्यस्येकरूपत्वाद्‌ भेदो युक्तो न कर्हिचित्‌ । जीवत्वं च मृषा ज्ञेयं रज्जौ सपग्रहो यथा ॥ ४३ ॥ शरीरमपि निराकृतम्‌ । अनयोरपि मेदे लिद्धदेहस्य वेलक्षण्यसूचकानि विशेषणान्याह्‌- अनेकेति । अनेकसंयुक्तं देवमनुष्यादिनानास्थूलश रीरसम्बन्धयुक्तम्‌ । यद्वा श्रोत्रादिनुद्धयन्तसप्तदशकलासंयुक्त १० तथा चलं चञ्चल मनःप्रधानत्वादित्यथंः । पुनर॑र्यं “ममेदं श्चोत्रं, ममेदं मन' इत्यादिममतास्पदत्वे- नात्मन उपसजंनभूतं च पुनविकारि उपचयादिमत्‌ । अन्यापकं परिच्छिन्नमसद्रूपमात्मन्ञानेकबोध्यं च । अत्रेदमाकूतम्‌--यद्यपि किङ्कशरीराध्यासे नात्मनः कतृत्वभोक्तत्वादिभावस्तथाऽप्यात्मनः स्वतस्तदभावाज्ञानाध्यासनिवृत्तावकत्‌ंत्वाभोक्त॒त्वादिभावसिद्धिरिति वेदान्तिनां न किञ्चिदप- सिद्धान्तोऽन्यवदिति मङ्धलम्‌ ॥ ३९ ॥ १५ इदानीं पूर्वोक्तमथंमुपसंह रति-एवमिति । एवं पुरवोक्तप्रकारेण देहद्ययात्‌ स्थूलसूष्ष्मलक्षणा- दन्यो भिन्न आत्मा । कोऽसावित्यत आह्‌ पुरुष इति । पुरि ठेते इति पुरुषः शरीराधिष्ठातता, तह कि जीवः नेव्याहू-रईश्चर इति । तत्र हेतुः--सदत्मिति । तद्येतदानिः स्यादित्यत आहु-सर्वरूप इति । एवं सति विकारित्वं स्यादित्यत आह--सर्वातीत इति । एताश आत्मा चेदस्ति ति कुतो नोपलभ्यत इत्यत आह-अहमिति । अह प्रत्यक्षोऽदहंशब्दप्रत्ययाकम्बनत्वेन सव॑ंदोपरुन्धिस्वरूप २० इत्यथः । तद्यंहङ्कारः स्या्ेत्याह्‌--अव्यय इति । अव्यग्रः अपक्षयादिविकारगृन्यः अहङ्कुा रसाक्षीति भावः || ४० ॥ | अथे दानीमात्मनो देहद्वयातिरिक्तत्वप्रतिपादनमनय कमिति श द्खुते--इतीति। इति पूर्वक्तभ्रकारेण वाणितेनात्मदेहविभागेन प्रपञ्चस्येव सत्यता यथोक्ता यथा तकंशास्त्रेण ततः प्रपञ्चसत्यत्वप्रतिपादना- त्किपुरुषाथंता कुत्सित्तपुरुषाथंत्वम्‌, भयनिवृतत्यभावादित्यथंः। द्वितीया भयं भवति' इत्ति श्रुतेः।|४१॥ - २५ भेदज्ञानस्याभेदज्ञानं प्रति कारणत्वादात्मदेहविभागकथनं नानथंकमित्याह-इतीति । इति पूवक्तिनात्देहभेदेनात्मनो देहात्पृथक्करणेन देहुस्येव प्राप्तं चा्वक्रिमतेनात्मत्वं तन्निवारितम्‌ । इदानीमुत्तरग्रन्थेन तस्य देहभेदस्यासत्तवमात्मसत्तातिरिक्तसत्ता राटिव्यं स्फुटं स्पष्टं यथा स्यात्तथा हीति प्रसिद्धमुच्यते ॥ ४२॥ तदेवाह-चतन्यस्येति । चेतन्यस्य सवंभृतमोतिकप्रपञ्चाधिष्ठानप्रकाशस्य । "वट: प्रकाशते, ३० पटः प्रकाशते" इद्यादिष्वेकरूपत्वादेकाकारत्वाद्वतोः काट्चित्‌ कस्पासिदवस्पागामपि भेदो न युक्तो जपरोक्षानुभूतिः रज्ज्वज्ञानात्‌ क्षणेनैव यद्रदरज्जुहिं सपिणी । भाति तद्वच्चितिः सा्षाद्विशवाकारेण केवला ॥ ४४ ॥ उपादानं प्रपञ्चस्य ब्रह्मणोऽन्यन्न विद्यते । तस्मात्सर्वप्रपवोऽयं ब्रहनेवास्ति न॒ चेतरत्‌ ॥ ४१५ ॥ ऽ्याप्यव्यापकता मिथ्या सवेमात्मेति शासनात्‌ । इति ज्ञाते परे त्वे मेदस्यावसरः इतः ॥ ४६ ॥ रत्या निवारितं नूनं नानात्वं खशुखेन हि । कथं मासो भवेदन्यः स्थिते चाद्वयकारणे ॥ ४७ ॥ दोषोऽपि विहितः शरुत्या मृत्योभ्रत्यं स गच्छति । हह परयति नानात्वं मायया वश्ितो नरः ॥ ४८॥ ~ न न ग नि मी अ भ --- ~ ~ - न यथाथ इत्यथ; । तहि जीवभेदः सत्यः स्यादित्यत आह्‌--जोवत्वमिति । जीवत्वम्‌, चकारोऽ- प्यथंः । मृषा मिथ्या ज्ञेयम्‌ । तदुपाधेरेवान्तःकरणादेर्मायामयत्वादित्यथंः । अधिष्टानसत्यत्वेन कल्पितस्य मिथ्यात्वबोधे दृष्टान्तमाह रज्जाविति । यथा रज्जौ तदज्ञानात्‌ वक्रतादिसादश्येन मन्दान्धकारे सपंग्रहः सप॑बुद्धि रव्युत्पन्नस्य भवति नतु ब्धुत्पन्नस्य, तथे वात्मन्यात्माज्ञानात्‌ प्रकाश- साहदयादविरेषप्रकारो चिज्जउग्रन्थिरूपचिदाभासश्रमो भवत्यविवेकिनां नतु विवेकिनामिति वेदान्त- सिद्धान्तरहस्यम्‌ ।। ४३ ॥ इदानीं पूर्वोक्तमेव दृष्टान्तं विवृण्वन्‌ सवंस्यापि प्रपच्चस्य ब्रह्मरूपतामाह्‌-रज्ज्विति । केवकेति- विशेषणेन पूर्वावस्थामपरित्यज्यावस्थान्तरप्राप्तिलशक्षणविवर्तोपादानत्वमेवोक्तम्‌, नारम्भोपादानत्वं तापि परिणामोपादानत्वमिति बोध्यम्‌ । अन्यत्‌ स्पष्टम्‌ ।। ४४॥। अत्र हेतुं दशंयन्‌ पूर्वोक्तमुपसंहरति-- उपादानमिति । यस्मातप्रपञ्चस्याकाशादिदेहान्तस्य जगद्विस्तारस्य ब्रह्मणो मायाशबलाच्चेतन्यादन्यत्परमाणवो यद्वा प्रकृतिरुपादानकारणविशेषो न विद्यते, तस्माद्रा एतस्मादात्मन आकाशः सम्भूतः" इत्यादि्रुतेः। तस्माद्धेतोरिति । स्पष्टमन्यत्‌ ॥४५॥ ननु व्याप्यव्यापकेतारूपे भदे जाग्रति सति कथं प्रपञ्चस्य ब्रह्यतेत्याराङ्कुवाह-ग्याप्येति । व्याप्यमान्तरं व्यापक बाह्यं तयोर्भावस्तत्ता । मिथ्या घटाकाञादिवत्‌ कल्पित्तत्वादसन्नित्यथं; | तत्र प्रमाणमाह -सवमिति । “इदं ब्रहमदं क्षत्रमिति प्रकृत्येदं सवं यदयमात्मा" इत्यादिश्रुततिरूपेरवरा- ज्ञाबलादित्यथं; । ततः किमत आह--इतीति । इति ज्ञाते इत्यादि सुगमम्‌ ॥ ४६॥ ननु प्रत्यक्षेण भासमानो व्याप्यव्यापकेभावः कथं मिथ्येत्याशङ्खयाह्‌--श्रुत्येति । नूनमिति निर्चये । हीति प्रसिद्धौ । श्रुत्या नेह नानास्ति किंच्चन' इत्यादिरूपयेत्यथंः । नानात्वं निवारितम्‌ । तेन च नानात्वनिवारणेनाद्रयकारणेऽभिन्ननिमित्तोपादाने ब्रह्मणि स्थिते सति भासो व्याप्यव्यापकादि- प्रतिभासः, कायंभूतोऽन्यः स्वकारणातिरिक्तः कथं भवेन्न कथच्चि दित्यथः ।। ४७॥ किञ्च मेदहटष्टेदोषिश्रवणादति करारणादगित्तगेत कागपिन्याह्‌--दोष इति । मृत्योः म मृत्यु ४६९ १५ २०७ ९५ २३० ४७० श्रीमद्विश्ारण्यस्वामिविरचितदीपिकोपेता ह्मणः सर्वभूतानि जायन्ते परमात्मनः । तस्मादेतानि ब्रह्मेव भवन्तीत्यवधारयत्‌ ॥ ४६ ॥ जष्ेव सवेनामानि स्पाणि विविधानि च। कर्माण्यपि समग्राणि बिभर्तीति श्रुतिजेगौ ॥ ४० ॥ सुवर्णाज्जायमानस्य सुवर्णत्वं च शाश्वतम्‌ । बरह्मणो जायमानस्य ब्रह्मत्वं च तथा भवेत्‌ ॥ ५१॥ स्वल्यमप्यन्तरं इत्वा जीवात्मपरमात्मनो; । यः सन्तिष्ठति मूढात्मा भयं तस्यामिमाषितम्‌ ॥ ४५२ ॥ यत्राज्ञानाद्धवेद्‌ दैतमितरस्तत्र पश्यति। आत्मत्वेन यदा सवं नेतरस्तत्र चाण्वपि ॥ ५३॥ माप्नोति य इह. नानेव पश्यति" इत्यादिरूपया श्रुत्येत्यथंः । तत्र मृत्योरनन्तरं मृत्युं जननमरण- परम्परामित्यथंः । स्पष्टमन्यत्‌ ।॥ ४८ ॥ तहि कि कुर्यादित्यत आहू-ब्रह्मण इति । बहत्त्वादपरिच्छिन्नत्वाद्‌ ब्रह्य । तद्रूपातसरमात्मनः सर्वाणि भूतानि जायन्त उत्पद्यन्ते । जायन्त इति स्थित्तिप्रल्ययोरप्युपलक्षणम्‌, "यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते" इत्यादि श्रुतेः । यस्मादेवं तस्माद्धेतोरेत्तानि भूतानि ब्रह्येव भवन्ति सन्मात्रब्रह्य- रूपाणीत्यवधारयेन्निद्चिनुयादिति ।) ४९ ॥ | ननु नानानामरूपकमभेदेन विचित्राणि भूतानि कथं ब्रह्मात्मकानीत्यार ङ्याह- ब्रह्मैवेति । श्रयं वा इदं नाम रूपं कमं' इति बृहदारण्यकश्नुतिजंगौ गायनं कृतवती, स्वाधिकारिणः श्रावया- मासेत्यथं: । किमित्यत आह-ब्रह्मेव सवं नामान्याकाशादि देहान्तान्‌ संज्ञाविशेषान्‌, च पुनधिविधानि रूपाण्यवकारादिद्विपदान्तान्‌ नानाविकारविशेषान्‌ । अपि शब्दइचार्थे । रूपग्रहणं गन्धादिग्रहणस्या- प्युपलक्षणम्‌ । समग्राणि कर्माणि आकाशप्रदानादीनि स्नानशौचादीन्‌ क्रियाविशेषानपि बिभति । रज्ज्वादिकमिव सर्पादिप्रतिभासं दधात्यधिष्ठानदशंनरन्यान्‌ प्रति दशंयतीत्यथं; ।। ५० ॥ अत्र लोकप्रसिद्धं दृष्टान्त माह--सुवर्णेति । सुगमम्‌ ॥ ५१ ॥ एवं कतुकर्मादिका रकघटस्यैकाधिष्ठानरूपत्वे सिद्धेऽपि मेददशिनो भयमाह--्वल्पेति । स्वल्पमप्यन्तरमुपास्योपासकरूपं भेदं कृत्वा-कल्पयित्वा यस्तिष्ठति तस्य भयं भाषितम्‌ । “यदा ह्येवेष एतस्मिन्नुद रमन्तरं कुरते अथ तस्य भयं भवति" इत्यादिभरुत्येत्यथं; ॥ ५२ ॥ ननु प्रकाशतमसोरिव परस्परविरशद्धस्वभावयोर्हेतादरेतयोः कृत एकाधिकरणत्वमित्याशङ्कया- वस्थाभेदादित्याह--यत्रेति । यत्र यस्यामज्ञानावस्थायाम्‌ अज्ञानेन देतमिव भवेत्तत्र तस्यामज्ञाना- वस्थायास्‌ इत रोऽन्योऽन्यत्पश्यति `यत्र हि दरेतमिव भवति तदितर इतरं परयति तदितर इतरं जिघ्रति तदितर इतरं श्युणोति तदितर इतरमभिवदति तदितर इतरं मनुते नदितर इतरं विजाना- १०७ १५ २०५ (य २० अपरोक्षानुभूति: यस्मिन्‌ सवाणि मृतानि धत्मल्ेन विजानतः । न वै तस्य भवेन्मोहो न च श्ोकोऽद्वितीयतः ॥ ५४॥ अयमात्मा हि ब्रह्मवे सर्वात्मकतया स्थितः । इति निषारितं भरत्या बृहदारण्यसंस्थया ॥ ५५॥ अनुमूतोऽप्ययं लोको ग्यवहारक्षमोऽपि सन्‌ । असृद्रूपो यथा स्वप्न उत्तरक्षणबाधतः॥ ५६॥ स्वप्नो जागरणेऽलीकः स्वप्नेऽपि न हि जागरः । द्रयमेब लये नास्ति लयोऽपि हयुभयोनं च ॥ ५७॥ त्रयमेव भवेन्मिथ्या गुणत्रयविनिर्मितम्‌ । अस्य द्रष्टा गुणातीतो नित्यो घ्य कषिदात्मकः ॥ ५८ ॥ यद्वन्मरदि घटभ्रातिं शुक्तौ वा रजतस्थितिम्‌ । तदवद्ब्रह्मणि जीवसं बीक्ष्यमाणे न परयति ॥ ५६ ॥ तीति । यत्र वाऽन्यदिव स्परत्तव्रान्योऽन्यत्पदयेदन्योऽन्यज्जिघ्रेदन्योऽन्यद्रसयेत्‌' इत्यादिश्रुतेः । चशब्दः पूरवक्ताद्रेलक्षण्यं सूचयत्ति । यदा यस्मिन्‌ ज्ञानकाले सवंमात्मत्वेन भवेत्‌ तत्र तस्मिन्‌ ज्ञानकाले इतरोऽण्वपि किञ्चिदप्यन्यन्न परयति । थत्र वा, अस्र सवंमात्मेवाभृत्तत्केन कं पश्येत्तत्केन कं जिघ्रेत्‌ इत्यादिश्रुतेः सकार्याज्ञाननिवृत्त्या न देतमिति भावः ॥ ५३ ॥ ननु द्वेतादशंने कः पुरुषाथं इत्याशङ्कय तत्प्रतिपादिकाम्‌ "यस्मिन्सर्वाणि भूतान्यात्मेवाभू- दविजानतः। तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपदयतः ॥' इति श्रुतिमथंतः पठति-यस्मिक्षिति । यस्मिन्नवस्थाविशेषे सर्वाणि भूतान्यामत्वे नात्मभावेन विजानतः अपरोक्षेण साक्षत्करुवंतोऽधिकारिणः पुरुषस्य । तस्येति षष्ठौ सप्तम्यथे । तस्मिन्नवस्थाविरोषे वे निरचयेन मोहो भ्रमो न भवेत्‌, च पुनः शोको व्याकूलतापि न भवेत्‌ । उभयत्र हेतुः-अद्ितोयतः तत्कारणा भावादित्यथंः ॥ ५४ ॥ शोकेकारणद्ेताभावे प्रमाणमाह -अयमिति । स वा अयमात्मा ब्रह्म विज्ञानमयः' इत्यादि- रूपयेत्यथं : । शेषं स्पष्टम्‌ ।॥ ५५ ॥ नन्वयं खोक एव तत्कारणे सत्ति कथं शोकाद्यभाव उच्यत इत्याशङ्कय सटृष्टान्तमाह-अनुत इति । शेषं स्पष्टम्‌ ॥ ५६ ॥ | दान्तं विवृण्वन्नुक्तन्यायमन्यत्राप्यतिदिशति- स्वप्न इति । अलीको मिथ्या द्यं स्वप्न- जागरणे । टये सुषुप्तौ । शेषं स्पष्टम्‌ ॥ ५७॥ उक्तमुपसंहरन्फलितमाहु-त्रयमिति । त्रयं जाग्रदाद्यवस्थात्रयमेवमुक्तपरस्परव्यभिचारेण मिथ्या । मिथ्यात्वे हेतुः--गरुणेति । गुणत्रयविनिमितं मायाकस्पितमित्यथंः । तह किं सत्यमत आह्-अस्थेति । अस्य अवस्थात्रयस्य । रोषं स्पष्टम्‌ ॥ ५८ ॥ र तन्ववस्थात्रयं मिथ्या मवतु जोवस्तु सत्यः स्यादित्या्ङ्कुय सहृष्टान्तमुत्तरमाह्‌- ` -४७९ १० १५ २७ ९५ २३० ४७२ श्रीमद्ि्ारण्यस्वामिविरवितदीपिकोपेता यथा मृदि षटो नाम कनके ङण्डलभिधा। क्तौ हि रजतरूयातिर्जविशषब्दस्तथा परे ॥ ६० ॥ यथेव व्योम्नि नीरत्वं यथा नीरं मरुस्थले । पुरुषत्वं यथा स्थाणो तद्वद्विश्वं चिदात्मनि ॥ &१॥ यथेव शून्यं वैतारो गन्धर्वाणां पुरं यथा । यथाऽऽकाशे दिचन्द्रतवं तद्रत्सत्ये जगस्स्थितिः ॥ ६२ ॥ यथा तरङ्गकन्लोठेजेलमेव स्फुरत्यलम्‌ । पात्ररूपेण ताम्रं हि ब्ह्माण्डौषेस्तथाऽऽत्मता ॥ ६३ ॥ घटनाम्ना यथा पृथ्वी पटनाम्ना हि तन्तवः। जगन्नाम्ना चिदाभाति ज्ञेयं तत्तदभावतः॥ ६४॥ सर्वोऽपि व्यवहारस्तु ब्रह्मणा क्रियते जनैः अज्ञानान्न विजानन्ति मृदेव हि पटादिकम्‌ ॥ ६५॥ यद्विदिति । ब्रह्मणि वक्ष्यमाणे आत्मत्वेन साक्षात्कृते सति जीवत्वं न पदयतीत्यन्वयः । अन्यत्‌ स्पष्टमेव ॥ ५९ ॥ अज्ञानावस्थायां प्रतीयमानो यो जीवब्रहमभेदः स नाममात्र इति बहुदृष्टान्ते राह--यथेति। रजतस्य ख्यातिराख्या, नामेति यावत्‌ । परे परब्रह्मणि जीवशरब्दस्तथा । येषं स्पष्टम्‌ ॥ ६० ॥ न केवलं जीव एव नाममात्र कितु सवं विक्षवमपि ब्रह्मणि नाममात्रमित्यनेकटष्टान्तराह- यथेवेति ! स्पष्टम्‌ ॥ ६१॥ नाममात्रप्रपञ्चस्य मिथ्यात्ववासना दाढययिममेवाथं बहुभिरोकिप्रसिद्धटृष्टान्तेैः प्रपञ्चयति- यथेव शयन्य इत्यादित्रिभिः । शुन्ये निर्जने देरे वेतारः अकस्मादाभासमानो भूतविोषः । गन्धवं- पुरस्यापि शुन्याधिष्ठानत्वं ज्ञेयम्‌ । गन्धवंनगरं नाम राजनगराकारो नीलपीतादिमेधरचनाविशेषः। आकाशे द्विचन्द्रत्वम्‌ । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ ६२॥ यथा तरङ्धः ति सुगमम्‌ । ६३२॥ किञ्च घटेति । तत्र पादत्रयं स्पष्टम्‌ । ननु किमनेन मिथ्यात्ववासनादाढर्घेनेत्यत आह-- ` ज्ञेयमिति । तदभावतो नामाभावतस्तदबरह्य ज्ञेयम्‌ । "वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्‌" इत्यादिश्तेः ॥ ६४॥ ननु "यत्र हि देतमिव भवति" इत्यादिश्रुत्यधंदगंनेनावस्थात्रये विदेहमोक्षावुक्तौ नतु जीवन्मोक्ष इत्याशङ्काह-सवं इति । सर्वोऽपि खौकिको वेदिकटचेत्ति । गेषं स्पष्टम्‌ । अयं भावः-अज्ञान- निवृत्तिरेव जीवन्मुक्तिनंतु दरेतादशंनमिति ॥ ६५ ॥ १० १५ २० ८. ~ = ~ - कात >~ ~क प्क => भपरोक्षानुभूतिः € स्ति ¢ कायंकारणता नित्यम घटमदोयथा । तथेव भरुतियुक्तेभ्यां प्रपश्चत्रह्मणोरिह ॥ ६६ ॥ गृह्यमाणे घटे यदन्मृत्तिका भाति वै बलात्‌ । वक्ष्यमाणे प्रपन्चेऽपि जहेवाभाति भासुरम्‌ ॥ ६७ ॥ सदैवात्मा विकषदधोऽस्ति शुद्धो भाति वे सदा । यथेव द्विविधा रज्ज॒ज्ञानिनोऽज्ञानिनोऽनिक्म्‌ ॥ ६८ ॥ यथेव मृन्मयः ङम्भस्तददेदोऽपि चिन्मयः |` आत्मानात्मविभागोऽयं भधेव क्रियतेऽबधेः ॥ ६६ ॥ सपेत्वेन यथा रज्ज रजतत्वेन शुक्तेका। विनिणीता ` बिमूढेन देहत्वेन तथाऽऽत्मता ॥ ७० ॥ घटत्वेन यथा पृथ्वी परत्वेनेव तन्तवः विनिर्णीता विमूटेन देहत्वेन तथाऽऽत्मता ॥ ७१ ॥ तत्र हैतं सटृष्टान्तमाह-का्यति । यथा 'सौम्येकेन मृत्पिण्डेन सर्वं मृन्मयं विज्ञातं स्यात्‌ इत्यादिश्र॒तिः । युक्तिस्तु कायंकारणयोरन्थत्वे एककारणज्ञानात्सवंकायंज्ञानं न स्यादित्यादि । सुगममन्यत्‌ ॥ €६ ॥ कायंकारणयोरनन्यत्वमेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति--गृद्यमाण ` इति । भासुर प्रमाणनिरपेक्षतयेव भासनरीलम्‌ । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ ६७ ॥ ननु ब्रह्मणि भासमाने प्रपन्नो न भासेतेत्याश द्ुयावस्थाभेदेनोभयमपि भासत इति सृष्टान्त- माह-सदेवेति । तत्र ज्ञानिनः सदेवात्मा विशुद्धः, अज्ञानतत्कायंत्रपञ्चमद रहितत्वान्निषप्रपञ्चोऽस्ती व्यथं; । ज्ञानिनस्तु सदेवाशुद्धोऽस्तीति श्रमाद्विभाति । वे हीति तत््रसिद्धौ । उभयत्रापि दष्टन्तः-- यथेति । यथा रज्जुर्ञानिनः सर्पाभावतया निविषत्वेनाभयङ्कुरी । अज्ञानिनस्तु सपंरूपतया विपरीत- त्वेन भयद्धुरीति द्विविधा भाति । अयं भावः ब्रहम यद्यपि स्वयंप्रकाशत्वेन सदा भात्येव तथापि वृत्त्या रूढत्वेन पुरुषार्थोपयोगीति ज्ञानितः प्रतिभाति नाज्ञानिनः, सूयंदीपादिरिव चक्षुष्मदन्ध- योरिति दिक्‌ ॥ ६८ ॥ नन्वात्मा यदि सदेव निष्प्रपञ्चत्वेन भाति तहि किमर्थं देहात्मभेदो र्वाणत इत्याशङ्कुया- विवेकिनो देहव्यतिरिक्तात्मबोधार्थं विवेकिनस्तु व्यथं एवेति सहष्टान्तमाह्‌-यथेति । तत्रावुधे- रिव्यकारप्ररलेषे मुधेव क्रियते अपितु नेति काकुव्याख्यानम्‌ । अन्यत्सर्वं सुगमम्‌ ।। ६९ ॥ इदानीमविवेकिनः कर्पितदेटतादात्म्यं सहष्टान्तमाह्‌--सपंत्वेनेति ॥ ७० ॥ पटत्वेनेति । रपष्टम्‌ ॥ -.१॥ ४७२ १० १५ २० २५ ७ श्रोमद्विद्यारण्यस्वाभिविरचित्तदीपिकोपेता कनकं ङुण्डठत्वेन तरङ्गत्वेन वे जलम्‌ । बिनिर्णता बिमृढेन देहत्वेन तथाऽऽत्मता ॥ ७२ ॥ पुरुषत्वे यथा स्थाणुजेलत्वेन मरीचिका । विनिर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथाऽऽत्मता ॥ ७३॥ गृहत्वेनेव कष्ठानि खडगत्वेनेब रोहता । विनिर्णीता विमूढेन देहत्वेन तथाऽऽत्मा ॥ ७४ ॥ यथा वृक्षविप्यासो जलाद्धबति कस्यचित्‌ । तददात्मनि देहत्वं प्यत्यज्ञानयोगतः ॥ ७५ ॥ पोतेन गच्छतः पसः सवं भ।तीव चश्चलमू । तददात्मनि देवत्वं पश्यत्यज्ञानयोगतः ॥ ७६ ॥ पीतत्वं हि यथा शुभ्र दोषाद्धबति कस्यचित्‌ । तद्रदात्मनि देहत्वं पश्यस्यज्ञानयोगतः ॥ ७७ ॥ चक्षभ्या भ्रम्षीलाम्यां सवं भाति भ्रमात्मकम्‌ । = तद्वदात्मनि दें प्यत्यज्ञानयोगतः ॥ ७८ ॥ अलातं भ्रमणेनेव वरतरं भाति श्य॑त्‌ । तद दातमनि देहत्वं परहयत्यज्ञानयोगतः ॥ ७६ ॥ मद्व सवेवस्तूनामणुस्वं द्यतिद्रतः | तदात्मनि देहत्वं पदथर्यज्ञानयोगतः ॥ ८० ॥ १० १५ कनकलिति 1 ७२॥ पुरुषत्व इति ॥ ७३ ॥ गृहत्वेनेति । सपंतवेनेत्यादिपन्नानामप्येतेषां श्लोकानामथंः स्फुटतर एवास्त्यतो न ग्यास्यानं कृतम्‌ ॥ ७४॥ नन्वन्यथानिणये कि कारणमिति चेत्तदन्ञानमेवेति स्ृष्टान्तमाह-प्था वक्षेत्यादि- द्वादक्ञभिः ।॥ ७५॥ पोतेनेति । पोतेन नौकया । स्पष्टमन्यत्‌ ।॥ ७६ ॥ पीतत्वभिति । ७७॥। चजुरम्यामिति । ७८ ॥ अकातमिति ।॥ ७९ ॥ महत्व इति रीति सवंलोकप्रसिद्धौ ।॥ ८० \। २० २५ अपरोक्षानभूतिः [ ४७५ परक्ष्मत्वे सवेभावानां स्थुरत्वं चोपनेत्रतः तद दात्मनि देहत्वं परयत्यज्ञानयोगतः॥ ८१ ॥ काचभूमौ जरुतवं बा जलभूमौ हि काचता | तद्रदात्मनि देहत्वं पदयत्यज्ञानयोगतः ॥ ८२ ॥ यद्वदग्नौ मणित्वं हि मणौ बा बहिता पुमान्‌। ` ५ तद्रदात्मनि देहत्वं पर्यत्यज्ञानयोगतः ॥ ८२ ॥ अभ्रे षु सत्सु धावत्सु सोमो धावति भातिवे। तद्रदात्मनि देहत्वं परयत्यज्ञानयोगतः॥ ८४ ॥ यथैव दिग्िपयांसो मोहाद्धबति कस्यचित्‌ । तद्दात्मनि देहत्वं पदयत्यज्ञानयोगतः ॥ ८५ ॥ १० यथा शक्ची जरे भाति चश्चरत्वेन कस्यचित्‌ । तददात्मनि देहत्वं पदयत्यज्ञानयोगतः ॥ ८६ ॥ एवमात्मन्यविचातो देहाध्यासो हि जायते। स एवात्मपरिन्नानान्लछीयते च परात्मनि ।॥ ८७॥ सवेमात्मतया ज्ञातं जगर्स्थावरजङ्गमम्‌ । १५ अभावात्सवेभाषानां देहस्य चात्मता कतः ॥ ८८ ॥ | सुक्ष्मत्वे इति । ८१ ॥ काचभरमाविति । ८२॥ यद्वदिति । ८३ ॥ | अश्र ष्विति ८४।। २० यथेति । यथा वृक्षेत्यादिश्छोकानां स्फुटाथंत्वात्‌ पिषपेषणतुल्यत्वेन न ग्यास्पानं कृतस्‌ ॥ ८५ ॥ यथा शोत । शशीत्युपलक्षणं सूर्यादीनामपि । रोषं स्पष्टप्‌ ॥ ८६ ॥ एवं द्वादश्ञभिः श्लोकरुक्तमथंमुपसंहरति--एवमिति । एवमुक्तेन प्रकारेणात्मन्यविद्यातः आत्माज्ञानात्‌ देहाध्यासो मनुष्यो श्टुमित्यादिवुद्धिर्जायते भवति । हीति प्रसिद्धौ । नन्वेतस्य निवृत्ति | कुतो भवेदिति चेदात्मन्ञानादेवेत्याहोत्तरार्घेन-स इति । स एव देहाध्यास एवात्मपरिज्ञानात्‌ २५ ब्रह्यात्मेक्यसाक्षात्कारात्परात्मनि अज्ञानतत्कायं रहिते प्रत्यगरभिन्ने ब्रह्मणि लोयते ब्रह्यस्वरूपेणावतिष्ठते ! नह्यघिष्ठानं विनाऽरोपितस्य स्वरूपमस्ति । चकारादध्यासकारणमज्ञानमपि लीयत इत्ति । अन्यथाऽ- ध्यासखयाभावादित्यथंः । नहि कारणे सति कायस्य ठय; सम्भवति । तस्मादात्मन्ञानादेव सकारण- कार्याध्यासनिवत्तिरित्यरं पल्छवितेन ॥ ८७ ॥ एतदेव पिव णोति--स्षबमिति | आत्मता देहस्य नेत्यघंः । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ ८८ ॥ ३० ४७६ श्रौमद्िशारण्यस्वाभिविरचितदीपिकोपेता आत्मानं सततं जानन्कालं नय महाद्युते । प्रारम्धमखिलं भुञ्नोदेगं कतंमहसि ॥ ८६ ॥ उत्पन्नऽप्यात्मविज्ञाने प्रारब्धं नेव अश्वति । इति यच्छरयते शास्त्रे तन्निराक्रियतेऽधुना ॥ ६० ॥ तत्वज्ञानोदयादृध्वं प्रारन्धं नेव विद्यते| देहादीनामसत्यत्वा्यथा सखप्नो बिबोधतः ॥ ६१ ॥ कमे जन्मान्तरीयं यसपरारन्धमिति कीतितम्‌ । तत्त॒ जन्मान्तराभावात्पेसो नेवास्ति कर्दिचिव्‌ ॥ ६२ ॥ स्वप्नदेहो यथाऽभध्यस्तस्तथेवायं हि देहकः । अध्यस्तस्य डतो जन्म॒ अन्माभावे हि तत्डुतः ॥ ६२ ॥ उपादानं प्रपञ्चस्य मृद्धाण्डस्यव कथ्यते | अन्नानं चेव वेदान्तस्तस्मन्नष्टे क्व॒विदवता ॥ ६४ ॥ ननु ज्ञानिनो निष्प्रपञ्चात्मतया मम कि स्यात्‌ ब्रह्मण्यभोजनेनान्यस्तुप्यतीति चेदत आह- आत्मानमिति । भो महाद्युते ! कामादिपराभवेन स्वहितसाधनोन्मुखस्त्वम्‌ आत्मानं प्रत्यगभिन्नं सततम्‌ आसुप्तिमृतिपयंन्तं जानन्‌ वेदान्तवाक्येविचारयन्‌ कालं नय अतिक्रामस्व । विचार. साध्यज्ञानानन्तरं चाखिलं प्रारब्धं चरमदेहारम्भकं कमं भुञ्जन्‌ सुखदुःखाभासानुभवेन क्षपयन्‌ समुेगं कतु नाहंसीत्युपदेश्षः ॥ ८९ ॥ वस्तुतस्तु प्रारग्धमेव नास्ति कुतो भोगः, भोगाभावे कुत उद्रेगकारणम्‌, तदभावे च कुतस्तरां तत्निषेधोपदेश इति वेदान्तसिद्धान्तरहस्यं वक्तु प्रतिजानत आचार्याः-उत्पन्च इति । अत्रेयं प्रक्रिया जगत्प्रतीतिस्त्रिधा-शास्त्रीया, खौकिकी, आनुभाविकी चेति । तत्राद्या पारमाथिकी, द्वितीयाऽपारमा- थिकी, तृतीया तु प्रातिभासिकी । तासां निवृत्तिस्तु क्रमात्‌ वेदान्तश्रवणादित्रयसाक्ात्कारप्रारब्धक्षय- भवति नान्यथेति । तत्रेयं प्रतिज्ञाऽन्यप्रतीत्यभिप्रायेणेति ज्ञातव्यम्‌ । इलोकाथंस्तु स्फट एव ॥९०॥। तदेवाह-तच्वेति । ज्ञानेन सव॑न्यवहारकारणाज्ञाननिवत्तौ प्रारन्धाभाव इति इलोकाथंः | पदाथंस्तु स्फुट एव ॥ ९१॥ इदानीं प्रारन्धशब्दं व्युत्पादयन्नुक्तमुपसंहरति-कमंति। तत्र कमं त्रिविघम्‌-सच्चितक्रियमाण- प्रारब्धभेदात्‌ । तन्मध्ये भाविदेहारम्भकं सञ्चितम्‌, तथा वतंमानदेहनिवत्त्यं क्रियमाणम्‌ । प्रारब्धं तु वतंमानदेहारम्भकम्‌ । तत्र यद्यपि सञ्चितं जन्मन्तरीयमेव तथापि भाविदेहुस्य तस्परारब्वमेव भवति । तेनेदं सिद्धमात्मनः स्वतःकतृंत्वाभावात्काखत्रयेऽपि जन्म नास्तीति सवंमवदातम्‌ ॥ ९२॥ ` पूरवेक्ति दृष्टान्तं विवृष्वन्मक्रारणजन्माभावे युक्तिमाह-स्वप्नेति । जन्मभावे तल्प्रारभ्धं कुतः | स्पष्टमन्यत्‌ ॥ ९३ ॥ ननु देहादिप्रपञ्चस्य "यतो वा०' इत्यादिश्रतेः सत्यब्रहाजन्यत्वात्कथं प्रातिभासिकत्वमिति येदुच्पते--उपादानभिति । अत्र कारणं द्विविघम्‌--निमित्तोपादानभेदाव्‌ । तवर निमित्तं नामोत्पत्ति- १० १५ २५ ३२० जपरोक्षानुमृतिः यथा रज्ज परित्यज्य सपं गृह्णाति वैं भ्रमात्‌ । तद्वत्सत्यमविन्ञाय जगत्पश्यति भृढधीः ॥ ६५॥ रज्जुरूपे परिज्ञाते सपेभ्रान्तिने तिष्ठति । अधिष्ठाने तथा ज्ञाते प्रपश्चः शरुन्यतां व्रजेत्‌ ॥ ६६ ॥ देहस्यापि प्रपञ्चत्वातपरारब्धावस्थितिः इतः । अज्ञानिजनबोधा्थं प्रारन्धं वक्ति वे भरुतिः॥ ६७ ॥ क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्हष्टे परावरे । बहुत्वं तज्निषेषाथं श्रुत्या गीतं च यत्सफुटम्‌ ॥ ६८ ॥ उच्यतेऽजञेवेलाच्चेतत्तदाऽन्थदयागमः | षेदान्तमतहानं च यतो ज्ञानमिति शुतिः॥ ६६ ॥ मात्रकारणम्‌ । उपादानं तूत्प्तिस्थितिलयकारणम्‌ । तत्र वेदान्तः--“मायां तु प्रकृति विद्यात्‌! इत्यादिभिः प्रपञ्चस्योपादानमज्ञानं पठ्यते, चका रादुब्रह्मापि । अत्रायं भावः-न केवलं ब्रव जगत्कारणम्‌, निविकारत्वात्‌ । नापि केवलमनज्ञानम्‌, जडत्वात्‌ । तस्मादुभयं मिकित्वंव जगत्कारणं भवतीति । (सत्यानृते मिथुनीकरोति' इत्यादिश्रुतेः । तत्र दृष्टान्तः- भाण्डस्य घटकरकादेमुदिव मृत्पिण्डं इव । जलस्थाने, आवरकंत्वसाम्यात्‌ । तत्र ब्रह्मणोऽविनारित्वादब्रह्यज्ञानेन तस्मिन्नज्ञान एव नष्टे सति विश्वता जीवजगदीऽवरात्मकजगद्धावः क्व, न केवाप्यस्तीत्यथं; ॥ ९४॥ मिथुनीभावस्येव जगत्कारणत्वं सदृष्टान्तं प्रपश्चयति--यथा रज्ज्ुमिति ॥ ९५ ॥ इदानीं यदुक्तं "तस्मिन्नष्टे क्व विदवता' इति तत्‌ प्रपञ्नयन्‌ पूर्वोक्तं प्रारन्धाभावं सरृष्टान्तमुप- संहरति सार्देन--रज्जुरूप इति स्पष्टम्‌ ॥ ९६॥ किश्च देहस्येति । जीवन्मुक्तस्य ज्ञानिनः प्रारज्धाभावे सति “अत्र ब्रह्य समदनुते" इत्यादिश्रुतिः प्रारब्धं किमथं वक्तीति चेदुच्यते अरद्धंन--अज्ञानीति । श्रुतिः भज्ञानिजनबोधाथं प्रारब्धं वक्तीत्य- न्वयः । ज्ञानेन सवव्यवहारकारणेऽ्ञाने नष्टे सति ज्ञानिनः कथं व्यवहार इत्यज्ञानिभिराक्षिप्ते प्रारन्धादिति तद्रोधा्थंमिति । शेषं स्पष्टम्‌ ॥ ९७ ॥ कि तहि ज्ञानिबोधाथं वक्ति श्रुतिरिति चेदुच्यते--श्षीयन्त इति। भिदते हृदयग्रन्थिरिछद्यन्ते सवसंशयाः । क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ।।' इति श्रुत्या । कर्माणीति बहुत्वं यत्‌ स्फुटं गीतं तत्तन्निषेधार्थं प्रारन्धाभावप्रतिपादनाथंम्‌, अन्यथा सञ्चितक्रियमाणपेक्षया कर्माणीति द्वित्वं गेयम्‌ । तथा न गीतमतो ब्रह्यात्मसाक्षात्कारात्‌ चिज्जडग्रन्थिभेदेन सच्चितक्रियमाणप्रारब्धाख्य- त्रिविधकमंक्षयान्ते परमपुरुषार्थं ज्ञानिबोघार्थं श्रुतिवंक्तीति भावः ॥ ९८ ॥ उक्तवेपरीत्ये बाघकमाह--उच्यत इति । एतत्परारग्धमनज्ञेः श्रुतितात्पर्यानर्भिजञेवंलादविवेक- सामर्थ्याच्चोच्यते यथाथंतया प्रतिपाद्यते । चकारादद्रयात्मानं न पश्यन्ति । तदाऽनथंद्रयागमो दोषद्रय- प्राप्तिः । तत्र प्रारन्धरूपस्य द्रेतस्याद्धीकारे अनिर्मोक्षप्रसङ्क एको दोषः, मोक्षाभावे भानसम्प्रदायो- ७७ १० १५ 4. २५ 6 ्रीमद्वियारण्यस्वामिविरवितदीपिकोपेता त्रिपञचाङ्गान्यथो वक्ष्ये पूर्वोक्तस्य हि लब्धये | तै सवैः सदा कायं निदिष्यासनमेव. तु ॥ १००॥ नित्याभ्यासाहते प्रा्षिनं भवेत्सन्विदात्मनः । तस्मादुन्रह्म निदिष्यासेन्जिज्ञासुः श्रेयसे चिरम्‌ ॥ १०१ ॥ यमो हि नियमस्स्यागो मौनं देश कालता । आसनं मृरबन्धश्च देहसाम्यं च दक्स्थितिः ॥ १०२॥ प्राणसंयमनं चैव प्रत्याहारश्च धारणा | आत्मध्यानं समाधिश प्रोक्तान्यङ्गानि वै क्रमाद्‌ ॥ १०३ ॥ च्छेदरूपो द्वितीयो दोष इति । न केवरं दोषद्रयस्यव प्राप्तिरपि तु वेदान्तमत्तहानं च । वेदान्तमतस्या- देतस्य हानं त्यागो भविष्यति, प्रारब्धग्रहणरूपस्य द्रेतस्य याथार्थ्यादित्यथंः | तहि किं प्रतिपत्तव्य- मित्यत आह॒--यत इति । यतो यस्याः सकाशात्‌ ज्ञानं भवति तादृशी सा श्रुतिः । ग्राह्येति शेषः| सा श॒तिस्तु--'तमेव धोरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वति ब्राह्मणः । नानुध्यायाद्रहू्छब्दान्‌ वाचौ विग्लापनं हि तत्‌ ॥' इति । एतदभिप्रायः क इति चेल्िर्यते--धीगो विवेको ब्राह्मणो ब्रह्मा भवितु- मिच्छुस्तमेव वेदान्तप्रसिद्धमात्मानं विज्ञायाऽऽदावुपदेशतः शास्त्रतरच ज्ञात्वाऽनन्तरं प्रज्ञा शास्त्राचार्योपदिष्टविषयामपरोक्षानुभवपयन्तां जिज्ञासपरिसमाप्षिकरीं कुर्वीति । बहन्‌ कर्मोपासना- प्रतिपादकान्‌ शब्दान्‌ वाक्यसन्दर्भान्नानुध्यायान्न चिन्तयेत्‌। तहि तान्‌ ब्रूयात्कि तेनेत्याह --वाच इति। तद्द्रेतशास्त्रपठनं वाचो विग्लापनं विरोषेण श्रमकरम्‌ । हीति सर्वानुभवसिद्धमित्यलं पल्लवितेन ॥०.९॥ तदेवमेतावता ग्रन्थसन्दर्भेण मुख्याधिकारिणो वैराग्यादिसाधनचतुष्टयपुवंकं वेदान्तवाक्य- विचार एव प्रत्यगभिन्नब्रह्यापरोक्षज्ञानद्वारा मुख्यं मोक्षकारणमित्यर्मिहुतम्‌ । इदानीमसकृद्विचार्यापि बुद्धिमान्यविषयासंक्टयादिप्रतिबन्धेनापरोक्षज्ञानं यस्य न जायते यस्य मन्दाधिकारिणो निगृणब्रह्यो पासनमेव मख्यं साघनमित्यमिप्रेत्य ससाधनं ध्यानयोगं प्रतिजानत आचार्याः - त्रिपञ्चेति । अथो राब्दोऽधिकारिभेदाथंः । क्वचित्‌ (अत' इति पारस्तस्मिन्‌ पक्षे यतो मन्दाधिकारो विचारं न लभतेऽतो हेतोरित्यथं; । त्रिपञ्च व्रिगुणितानि पञ्च, पञ्चदशेत्यथंः । तत्सह्कयाकान्यद्धानि निदिध्यासनाद्धिसाधनविशेषान्‌ यज्ञसाघकप्रयाजादिवदित्यथंः । वक्ष्ये वक्ष्यामि । तेवंक्ष्यमाणेः सर्वे रङ्खेनिदिध्यासनमेव कायं नतु तुष्णीमवस्थानमुचितमित्यथंः । निदिध्यासनकरतव्यप्रतिज्ञाप्रयोजन- माह--पुर्वोक्तस्येति । पूर्वोक्तस्य स्वरूपावस्थानलक्षणमोक्षस्य सिद्धय इति । हीति वेदान्तप्रसिद्धौ । तुशब्दः पातञ्जलवेलक्षण्यलक्षणेन मोक्षस्य सिद्धय इति । अनेनाष्टाङ्गप्रतिपादकं पातञ्ञरुमवेदिकत्वा- दरेलोेषिकादिवदनादेयमिति ध्वनितम्‌ ॥ १००॥ मन्दाधिकायंन्यत्सवं कमं सगणोपासनविचाररूपं साधनं च विहाय श्रद्धयाऽऽचायोक्तप्रकारेण निर्गणं ब्रहोव निदिध्यासेदित्याहू- नित्येति । स्पष्टम्‌ ॥ १०१॥ द्वाभ्याम्‌ । उत्तानार्थावुभावपि इलोकौ । .१०२-१०३ ॥ ९५ २० २५ ३० ननु कानि तान्यङ्खानि येः सह्‌ निदिध्यासनं कत्तंव्यमित्यपेक्षायां तानि निरदिशति-यम इति . मपरोक्षानुभूतिः सुव॒ ब्रह्मेति वज्ञानादिन्द्ियप्रामसंयमः | यमोऽयमिति सम्परोक्तोऽभ्यसनीयो यहुः ॥ १०४ ॥ सजातीयप्रवाहश्च विजातीयतिरस्कृतिः | नियमो हि परानन्दो नियभात्कियते बुधैः ॥ १०५॥ त्यागः प्रपञश्चरूपस्य विदात्मच्वावलोकनात्‌ । त्यागो हि महतां पूज्यः सदयो मोक्षमयो यतः ॥ १०६॥ यस्मादाचो निवतन्ते अप्राप्य मनसा सह। यन्मोनं योगिभिगम्यं तद्धवेत्सवेदा बधः ॥ १०७ ॥ ददानीमेतेषां प्रत्येकं निदशक्रमेण स्वामिमतानि लक्षणान्याह-सवंमित्याद्येकविरत्या । तत्र प्रथमोटृष्टं यमं तावह्‌ शंयति-सवंमिति । सवंमाकाशादि देहान्तं जगदब्रह्म, बाधसामानाधिकरण्य- हारा स्थाणपृरुषादिवदित्यथंः । इति विज्ञानान्निस्चयाद्धेतोरिश्द्रियाणां शरोत्रादीनामेकादज्लकरणानां ग्रामः समूहस्तस्य संयमः सम्यक्‌ शब्दादिविषयाणां विनारित्वसातिरयत्वदुःखदत्वादिदोषद्ेनात्‌ यमो विषयेभ्यो निवारणम्‌ अयं यम इति सम्प्रोक्तः, न तु केवलर्महिसादिरित्यथंः । ततश्च किमत आह -अम्यसनीय इति । अयं मुहुमुंहुरभ्यसनीय इति ॥ १०४॥ एवं यमं लक्षयित्वा निगमं लक्षयत्ति-साजतीयेति ¦ सजातीयं प्रत्यगभिन्नं परं ब्रहम, तदेककारो वृत्तिप्रवाह्‌ः सजातीयप्रवाहः । यद्रा सजातोयानामस द्वोऽहभविक्रियोऽहमित्यादिप्रत्यग- भिन्नब्रहमप्रत्ययानां प्रवाहः । च पुनः, विजातोयतिरस्कृतिः--विजातायं ब्रह्मात्मविलक्षणम्‌, जगत्यूवं- संस्काराज्जायमाना तदाकारा वृत्तिरित्यथंः । तस्य तिरस्कृतिर्दोषस्मुत्याऽधिकोपक्षाऽनादर इत्यथः । अयं नियम उक्तः । न तु केवल शौचादिरित्ययंः । हीव्युपनिषतप्रसिद्धौ । नन्वनयोरूपनिषत्प्रसिद्धया कः पुरुषाथं इति चेदत आह्‌- परमानन्द इति। ततदच किमुत आह-नियमादित्यादि। सुगमम्‌ ॥१०५॥ इदानीं तृतीयं त्यागं लक्षयति--त्याग इति । प्रपञ्चरूपस्य प्रपञ्चो नामरूपलक्षणः । रूप्यते घटोभयं पटोभयम्‌ इत्यादि नामरूपतो निरूप्यते व्यवद्धियते प्रकाइयते येन तत्प्रपञ्चरूपं सर्वाधिष्ठान- भूतं पदाथंस्फुरणं तस्य । चिदात्मत्वावलोकनाच्चिदजडं स्वत एव प्रकाशमानं ब्रह्य, तदा्मस्वरूपं यस्य त्धावस्तस्यावलोकनमनुसन्धानं तस्माद्धेतोयस्त्यागः नामरूपोपिक्षा स॒ एव त्यागस्त्यागरब्द- वाच्यः, ईशावास्यमिदं सवंम्‌' इत्यादिश्रुतेः । हीति विद्रदनुभवप्रसिद्धौ । नन्वयं त्यागो न कुत्रापि प्रसिद्ध इत्याशङ्कयाह्‌- महतां पुज्य इति। तत्र हेतुः-- सद्य इति। यतोऽयं त्यागः सद्योऽनुसन्वानकाल , एव मोक्षमयः परमानन्दस्वरूपावस्थानरूपः, अत॒ एवात्मतत्त्वविदामिष्टत्वादतिप्रसिद्धोऽयं त्याग इत्यथः । तस्मादयमेव मुमुक्षुणा कर्तव्यो नान्यः । केवलस्वकर्माद्यकरणरूप इति भावः । एवमग्रे प्युह्यम्‌ ।1 १०६॥ अथ मौनं लक्षयति- यस्मादिति । रब्दप्रवृत्तिनिमित्तजातिक्रियादेरभावात्‌ मनोवाचाम- | गोचरं यन्मौनं वक्तुमशक्यं यत्‌ब्रह्म तथापि योगिभमिग॑म्यं ज्ञानयोगिभिः प्रत्यगभिन्नत्वेन प्राप्यं तत्प्रसिद्धमेव ब्रह्मरूपं मौनं सव॑दा बुधो विवेको भवेत्‌ । तदहमस्मीद्यनुसन्दध्यादित्यथंः ॥ १०७॥ 1 ४७९ १० १५ ४८० श्रोमद्वियारण्यस्वामिविरचितदीपिकोपेता वाचो यस्मानिवतेन्ते तद्रक्तं केन शक्यते । प्रपञ्चो यदि बक्तव्यः सोऽपि शब्दविवजितः ॥ १०८ ॥ इति वा तद्धवेन्मौनं सतां सहजसंक्ञितम्‌ । गिरा मौनं तु बालानां प्रयुक्तं ब्रह्मवादिभिः ॥ १०६ ॥ आदावन्ते च मध्ये च जनो यस्मिश्न विद्यते । येनेदं सततं व्याप्तं स॒ देशो विजनः स्मृतः ॥ ११० ॥ कलनात्सवेभृतानां ब्क्मादीनां निमेषतः। कालक्षब्देन निर्दिष्टो दखण्डानन्द अहयः ॥ १११ ॥ सुखेनैव भवेयस्मि्नजस्ं ब्रह्मचिन्तनम्‌ । आसनं तद्विजानीयाभेतरत्सुखनाश्षनम्‌ ॥ ११२ ॥ सिद्धं यत्सवेभृतादि विश्वाधिष्ठानमन्ययम्‌ । यस्मिन्‌ सिद्धाः समाविष्टास्तद्वे सिद्धासनं बिदुः ॥ ११३ ॥ यन्मलं सवंभतानां यन्मृरं चित्तबन्धनम्‌ । मलबन्धः सदा सेव्यो योग्योऽसौ राजयोगिनाम्‌ ॥ ११४॥ नन्विदं प्रत्यगभिन्नब्रह्यानुसन्धानं ध्यानरूपं चदूदंशमद्धं प्रतीयते इत्याशङ्कय स्वारस्या- त््रकारान्तरेण मौनमेव लक्षयति सारद्धेन वाच इति । अयं भावः--शब्दप्रवृत्तिनिमित्ताभावाद्ब्रह्य यथा वागविषयं तथा नामरूपजात्यादिप्रपञ्चोऽपि सदसदादिविकल्पासहत्वाद्वागतीतः ॥ १०८ ॥ इतीति । इत्यक्तप्रकारेण ब्रहमाजगतोविवादत्यागरूपं वा तन्मौनं भवेत्‌ । केषामित्याकाङक्षायां सतां चेदं प्रसिद्धमित्याह- सतामिति । सत्युरुषाणां सहजस्थितिनाम्ना प्रसिद्धमित्यथं; । ननु वाडनियमनमेव प्रसिद्धं मौनमिति चेदत आह्‌ अरद्धेन-गिरति ।। १०९ ॥ इदानीं देशं लक्षयति - आदाविति । अत्र जनस्य त्रेैकाकिकाभाव आनुभविकः स्वप्रतीत्या जेयः, न तु लौकिकलास्त्रीयप्रतीतिभ्याम्‌ । विरोधादिति भावः । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ ११० ॥ अथ कालं लक्षयति--कलनादिति । निमेषत आरभ्य कंलनात्सगंस्थितिप्रकयाघारत्वादि त्यथः । दोषं स्पष्टम्‌ ॥ १११॥ आसनं लक्षयति-सुखेनेवेति । यस्मिन्युखे सुखरूपे ब्रह्मणि चिन्तनं कत्त॑व्याकर्तव्यचिन्ता नेव भवेत्‌ तदृब्रह्मासनं विजानीयादिव्यन्वयः । कीदशं ब्रह्य ? अजस्र कालत्रयावस्थायीत्यथं; । सुगममन्यत्‌ ॥ ११२॥ प्रसङ्खादासनविरोषं लक्षयति-सिद्धमिति । सिद्धं च तदासनं च । अथवा सिद्धानामासनं सिद्धासनमिति । कमंधारयतत्पुरुषसमासाभ्यां ब्रह्मवेत्यथं: ॥ ११२ ॥ अथ प्रुलबन्धं लक्षयति--यन्मूलमिति । आकाद्ादिसवंमृतानां यन्मृलमादिकारणं ब्रह्य तथा १० १५ २० २५ ३०. « अपरोक्षानुभूतिः अङ्गानां समतां विद्यात्‌ समे ब्रह्मणि लीयते । नो वचेन्नैव समानत्वमूजुत्वं शुष्कवृष्ववत्‌ ।॥ ११५ ॥ दष्ट ज्ञानमयीं कृत्वा पश्येद्‌ ब्रह्ममयं जगत्‌ । स्रा. दृष्टिः परमोदारा न नासाग्रावलोकिनी ॥ ११६॥ दष्टिदशचेनद्दयार्नाो विरामो यत्र वा भवेत्‌ । दष्टिस्तत्रैव कत्तेव्या न नासाग्रावलोकिनी ॥ ११७ ॥ चित्तादिसवेभावेषु बअहत्वेनेव भावनात्‌ । निरोधः सवेवत्तीनां प्राणायामः स उच्यते ॥ ११८॥ निषेधनं प्रपश्चस्य रेचकाख्यः समीरणः मह्येवास्मीति या वृत्तिः पूरको वायुरीरितः।॥ ११६ ॥ चित्तबन्धनं चित्तस्य बन्धकारणं मलाज्ञानं तदपि यन्म यदाश्रयं पक्थसत्ताहन्यत्वादिति । यदा चित्तस्य बन्धनमेकतर लक्षये निग्रहस्तदपि यन्मूलं यस्य ब्रह्मणः प्रापिनिमित्तमित्यथंः । स मृलबन्ध इत्यन्वयः । राजयोगिनां व्यवहारेऽप्यविक्षिप्तचित्ततालक्षणो राजयोगस्तद्रतां ज्ञानपरिपाकयुक्ताना- मित्थं; । शेषं स्पष्टम्‌ ॥ ११४ ॥। इदानीं देहसाम्यं लक्षयति--अङ्खानामिति । बद्धानां ब्रह्मण्यध्यस्तानां स्वभावविषमाणाम- ` धिष्ठानसमत्वदृष्टया समत्तां विद्याज्जानोयात्‌ चेत्समे ब्रह्मणि । अङ्कवेपम्यमित्यत्राध्याहारः । तच्चेन्नो लोयते समब्रह्यरूपतया न तिष्ठतीत्यथंः । तर्हतपित्र शेषः । शुष्करवृक्षवद ङ्गाना मृजुत्वं सरलत्वम- चञ्चलत्वं च यत्तत्समानत्वं नेव भवेदिति सम्बन्धः । अङ्खानां विषमस्वभावत्वादित्ति भावः ॥११५॥ इदानीं हक्स्थिति लक्षयत्ति-दृष्टिमिति । ब्रह्मणि फलग्याप्यत्वा भावेऽपि वृत्तिव्याप्यत्वात्‌ हृष्टिमन्तःक रणवृत्ति ज्ञानमयीमखण्डन्रह्माकारां कृत्वा जगत्सवं ब्रह्ममयं पदमरेत्‌ । श्रहयोवेदं सवंमि्तये- तावन्मात्रैव वृत्तिः कार्येति भावः | स्पष्टमन्यत्‌ ॥ ११६ ॥ ननु तथापि ब्रह्मणि वृर्िप्रवृत्तिनिमित्तजात्याचभावादिन्द्रिथादिग्रव्यक्षविषयस्य जगतो ब्रह्म- रूपत्वेन दशंनं कथं स्यादित्याक्षद्कय स्वारस्यात्पक्षान्तरेणाह्‌--दृष्टीति ! वाशब्दः पक्षान्तरे । ` हृष्टीत्यादिना श्रोत्रादिसवंत्रिषुटीनामुपलक्षणम्‌ । यत्र यस्मिन्‌ ब्रह्मस्वरूपे दृष्टयादिसवंत्रिपुटीनां विरामो लयो भवेत्तत्र तस्मिन्नेव प्रपञ्चातीते हृष्िरन्तःकरणवृत्तिः कतव्या, ने नास्िकाग्राव- लोकिनीत्यथः ॥ ११७ ॥ अथ प्राणायामं लक्षयति--चित्तादीति। मनोऽधीनत्वास्राणस्य मनोनिरोधेनेव प्राणनिरोध न तु प्राणनिरोधेनेव पात्तञ्जलाभिमतेन मनोनिरोधस्तदधीनत्वाभावादिति फलिताः ॥ ११८ ॥ अमुं प्राणायामं स्वाभिमतेन रेचकादिविभागत्रयेण ठक्षयति सार्धन--निषेधनमिति ॥११९॥ ८९ ५ १५ ४८२ श्रीमद्टिधारण्यस्वाविरचितदीपिकोपेता ततस्तदुकृत्तिनेश्चल्यं कुम्भकः प्राणसंयमः । अयं चापि प्रबुद्धानामज्ञानां ध्राणपीडनम्‌ ॥ १२० ॥ विषयेष्वात्मतां दृष्ट्रा मनसिति मज्जनम्‌ । प्रत्याहारः स॒ विज्ञेयोऽम्यसनीयो पु्षभिः।॥ १२१॥ यत्र यत्र मनो याति ब्ह्मणस्तत्र॒ दशनात्‌ । मनसो धारणं चेव धारणासापरा मता॥ १२२॥ ब्रह्मवास्मीति सदब्रर्या निरालम्बतया स्थितिः | ध्यानक्षब्देन विख्याता परमानन्ददायिनी ॥ १२२ ॥ निर्विकारता वृत्या ब्रह्माकारतया पुनः| वृत्तिविस्मरणं सम्यक्‌ समाधिज्ञानसंज्नकः ॥ १२४ ॥ तत इति । अनात्मोपेक्नाऽऽत्मानुसन्धानतद्‌ादर्यानि रेचकादिशब्दवाच्यानीति भावाथ; | नन्वयं त्रिविधोऽपि प्राणायामो न कुत्रापि श्रुत इत्यपेश्चायामत्राधिकारिणमाहारदधेन--अयभिति | मयमुक्तलक्षणः प्राणायामः | चकाराद्धोदत्रथयुक्त इत्यथः । प्रबुद्धानां प्रकर्षेणासम्भा वनादिरहितत्वेन बुद्धानामात्मबोधयुक्तानाम्‌ । निःसन्देहाऽपरोक्षज्ञानिनामिव्यथंः । योग्य इत्यध्याहारः । तद्यज्ञानां कीटश इत्यत आह-अज्ञानामिति ॥ १२०॥ इदानीं प्रत्याहारं लक्षयति--विष्येष्विति। विषयेषु घरटादिष्‌ । यद्वा शब्दादिषु अन्वय- व्यतिरेकाभ्यामात्मत्तां सत्तास्फुरत्ताप्रियतामात्रतां हृष्ट्वानुसन्धाय मनसोजन्तःक रणस्य चितिमज्जनं नामरूपक्रियानुसन्धानराहित्येन . चित्स्वरूपतयावस्थानं स प्रत्याहारः । ततः किमत आह- अभ्यसनीय इति ॥ १२१ ॥ धारणां लक्षयति--यत्रेति । यत्र थत्र यस्मिन्‌ यस्मिन्‌ पदार्थे मनो याति गच्छति तत्ने तत्र ब्रह्माणः सत्तादिमात्रस्य नामादययपेक्षया दशंनादनुसन्धानान्मनसो धारणं ब्रहाण्येव स्थिरीकरणं धारणेत्यथः । नन्वाघारादिवट्‌ चक्रमध्ये एकत्र मनसो धारणं धारणा" इति प्रसिद्धमत आह- सेति | साऽबरोक्तलक्षणा धारणा परोत्क मता । तत्ववोधवतामिति शेषः । अन्या तु पातञ्जला- भिमता प्राणायामादिवदपरेत्ति। भावः। च एवेत्यग्पयद्रयं वेदान्त विद्वदनुभवप्रसिद्धि चयोतयति ॥१२२॥ अथात्मध्यानं लक्षयति--ब्रह्मेवेति। सद्वृत्त्या सती प्रमाणान्तरबाधायोग्या वृत्तिस्तया वृत्त्या निरालम्बत्तणा देहाच्नुसन्वानराहित्येन स्थितिः, अवस्थानमित्यथंः । गेषं स्पष्टम्‌ ॥ १२३ ॥ अथान्त्यं समाधिरूपं पञ्चदशमङ्गं लक्षयति-निविकारतयेति। निविकारतया विषयानु- सन्वानरहिततयान्तःकरणवत््ा, पुनरनन्तरमेव ब्रह्माकारतया यत्सम्यक्प्रपञ्चसंस्काररहितं धातु- व्येयाकारवृत्तिगन्यं वृत्तिविस्मरणं द्रेताननुसन्यानं स समाधिः पञ्चदयम द्मित्यधः । ननु वृत्ति विस्मरणस्यान्नानरूपत्वात्कथं समा वित्वमिल््रायद्रुय ब्रह्यात्मेक्यवाभधाभावे केवखनृत्तिविस्मरणस्य क १५ २० ` २५ २० भपरोक्षानुभूतिः इभं चाकरत्रिमानन्दं तावत्साध॒ समभ्यसेत्‌ | वश्यो यावल्कछषणात्पंसः प्रयुक्तः सम्भवेत्स्वयम्‌ ॥ १२५ ॥ ततः साधननियक्तः सिद्धो मवति योगिराट्‌ । तत्स्वरूपं न चैतस्य विषयो मनसो गिराम्‌ ॥ १२६ ॥ समाधो क्रियमाणे तु विष्ना आयान्ति वै बलाव्‌ । अनुसन्धानरादित्यमालस्यं मोगलालसम्‌ ॥ १२७॥ लयस्तमश्च विक्षेपो रसास्वादश्च श्चन्यता । एवं यद्विदननाहूल्यं त्याज्यं ब्रह्मविदा शनैः ॥ १२८ ॥ भाववृ्या हि मावृत्वं शुन्यशृर्या हि शून्यता । ब्रह्मवृत्त्या हि पृणेत्वं तया पूणेत्वमभ्यसेत्‌ ॥ १२६ ॥ ये हि बृत्ति जहत्येनां ब्रह्माख्यां पावनीं पराम्‌ । ते तु वृथेव जीवन्ति पशुभिश्च समा नराः ॥ १३० ॥ तथात्वेऽपि न ब्रह्यज्ञानसहितस्य तथात्वमित्याशयेन समाधि विशिनष्टि-ज्ञानसंजञक इति । ज्ञानमिति संज्ञा यस्य स ज्ञानसंज्ञकः । ब्रह्माकारतया स्फुरणरूप इत्यथः । उक्तं च--*समाधिः संविदुत्पत्तिः परजीवेकतां प्रति" इति ॥ १२४॥ इदानीं यदर्थं सा ज्गमिदं निदिध्यासनमुक्तं तदाह--इममिति ¦ अकृत्रिमानन्दं स्वरूप- भूतानन्दाभिन्यञ्जकं निदिध्यासनमित्यथंः। चकाराद्यथाबुद्धि वेदन्तविचारमपीति स्पष्टमन्यत्‌।१२५॥ एवमभ्यसतः फलमाह--तत इति। सावननिमुंक्तः सावनाभ्यासरहित इत्यथः । एतस्य योगिनः तद्रेदान्तप्रसिद्धं स्वरूपं ब्रह्यवेति भावः ॥ १२६ ॥ मखण्डेकरसब्रह्यस्वरूपत्वेनावस्थानलक्षणमोक्षफलदोऽयं समाधिपयंन्तो योगो गुवंनुग्रहवतां सुकरोऽस्ति तथापि सुकर इत्यनादरो न कायः, विध्नबाहूल्यसम्भवादित्याह्‌ द्वाभ्यां-समाघाचिति । स्पष्टोऽथः ॥ १२७ ॥ लय इति । तत्र ख्यो निद्रा । तमः कार्याकार्याऽविवेकः । विक्षेपो विषयस्फुरणम्‌ । रसास्वादो धन्योऽहमित्याद्यानन्दाकारा वृत्तिः । च पुनः शृन्यता चित्तदोषः, रागद्रेषादितीव्रवासनया चित्तस्य ` स्तन्धीभावः कषायः । क्षुब्धतेत्यथं : । स्पष्टमन्यत्‌ । १२८ ॥ | वृत्तिरेव बन्धमोक्षकारणमित्याह--भावेति । भाववृत््या घटाद्याकारवृत्त्या भावत्वं तन्मयत्वम्‌ । भवतीति रोषः । शुन्यवृच्या अभाववृ्या । रान्यता जडतेत्यथंः । हीति लोकप्रसिद्धौ | तथा ब्रह्याकारव्तया पूणंत्वम्‌ । हीति विद्रतपरसिद्धौ । ततः किमत माहु-पूणंत्वमिति । । १२९॥ इदानीं ब्रह्ममयीं वृत्ति स्तोततं तद्‌ वत्ित्यागपराच्चिन्दति-ये हीति । ये एनां ब्रह्माख्यां वृत्ति जटति व्यजन्ति ते तु वृथेव जीवन्तीद्यन्वयः । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ १३० ॥ ८३. १७ १५ २० २५. ४८४ ` श्रोमद्विारण्यस्वामिविरवितदीपिकोपेती ये हि वृत्ति विजानन्ति ज्ञात्वापि वधेयन्ति ये । ते वे सत्पुरुषा धन्या बन्ास्ते भुवनत्रये ॥ १३१॥ येषां वत्तिः समा बद्धा परिपक्वा च सा पुनः| ते वे सदुब्रह्मतां प्राप्न नेतरे शब्दबादिनः॥ १३२॥ ङुञ्चला अह्मवार्तायां वृत्तिदहीनाः सुरागिणः। तेऽप्यज्ञानितया नूनं पुनरायान्ति यान्ति च ॥ १३३ ॥ निमेषाधं न तिष्ठन्ति वृत्ति बहममयीं तिना ¦ यथा तिष्टन्ति ह्याद्याः सनकाद्याः शुकादयः ॥ १३४ ॥ कायं कारणताऽऽयाता कारणे नहि कार्यता । कारणत्वं ततो गच्छेत्कायमिवे निचारतः ॥ १२३५॥ अथ शुद्धं भवेदस्तु यद्वै बाचामगोचरम्‌। ` द्रष्टव्यं मृद्घटेनेव श््टान्तेन पुनः पुनः ॥ १३६ ॥ सम्प्रति तामेव वृत्ति विवद्धंयितु ब्रह्मवृत्तिपरान्सत्पुरुषान्‌ स्तौति-ये हीति । स्पष्टम्‌ ॥१३१॥ एवं ब्रह्यवृत्तिपरान्स्तुत्वाऽधुना तेषां ब्रहप्राप्तरूपं फलमाह- येषामिति । सुगमम्‌ ॥ १३२ ॥ तानेव शन्दवादिनो निन्दति-कुश्चला इति । स्पष्टम्‌ ॥ १२३ ॥ यत एवं तस्माद्‌ ब्रहानिषठब्रह्यव्येव सवंदा स्थातव्यमिति सूचयितुं ब्रह्मादीनामुदाहूरण- माहू--निमेषंति । यथा ब्रह्माद्यास्तथा सनकाद्याः, यथा सनकाद्यास्तथा शुकाद्या इति सम्प्रदायो दितः । एतेन ब्रह्मादिसेव्यत्वादतिश्ेषठोऽयं समाधिपयंन्तो राजयोगः सवंदा मुमुक्षुभिः सेवनीय इति ध्वनितम्‌ ॥ १२३४ ॥ तदेवं स्वाभिमत्तं साद्धं राजथोगमभिधाय पूर्वोपक्रान्तसाङ्कुवापरपर्यायं वेदान्तविचारमुप संह रति-काय इत्यादिपञ्चभिः शलोक: । कार्ये घटपरटादिरूपे विकारे कारणता म॒त्तन्त्वादिरूपा सवविकाराधिष्ठानता आयाताऽ्नुगता, कारणे तु कायंता नाहीति प्रसिद्धम्‌ । ततः कारणात्कार्याभावे कारणत्वं गच्छेतु । ननु कथं कारणे कार्याभाव इत्यत आद्‌-- विचार इति । यथायं हष्टान्तस्तथा- काशादिकायं कारणता । आकाशोऽस्तिभातीत्यादिग्यवहारहेतुभूता सत्यज्ञानादिरूपब्रह्मणः कारणत। आयाता अनुगता, कारणे ब्रह्मणि तु आकालादिकायंता नहीति ।. परमाथतः भाकाशा्यभावे ब्रह्मणः कारणतापि नहीति दार्ष्टान्तिकोऽथंः ॥ १३५ ॥ ततः किमत आह्--अथति । मथानन्तरं कायंकारणभावानवृत्तौ यच्छद्धं मनोवाचामगोचरं ` वस्तु तदुवेत्‌ । यतो वाचो निवतन्ते' इत्यादिश् तिप्रसिद्धिदयोतनार्थो हिशब्दः । ननु बुद्धः क्षणिकत्वे नेकदा तथा विचारितेऽपि पूनरन्धेव भातीत्यत आह-द्रष्टन्यमिति ॥ १३६ ॥ १५ २५ अपरोक्नानुभूतिः अनेनैव प्रकारेण वृत्ति्रात्मिका भवेत्‌ । उदेति शुद्धचित्तानां शृततिज्ञानं ततः परम्‌ ॥ १३७॥ कारणं व्यतिरेकेण पमानादौ विलोकयेत्‌ | अन्वयेन पनस्तद्वि कार्ये नित्ये प्रपश्यति ॥ १३८ ॥ काये हि कारणं परयेत्पश्वात्कायं॑विसजयेत्‌ । कारणत्वं॑ततो गच्छेदवशिष्टं भवेन्मुनिः ॥ १३६ ॥ भावितं तीव्रवेगेन यद्रस्त॒ निश्वयात्मना। पुमांस्तद्धि मवेच्छीघरः हेयं भ्रमरकीटवत्‌ ॥ १४० ॥ अदृश्यं भावरूपं च स्वैमेव चिदात्मकम्‌ । सावधानतया नित्यं स्वात्मानं भावयेद्बुधः ॥ १४१ ॥ न केवलमयं विचारो ज्ञानसाघनमेवापि तु ध्यानसाघनमपीत्याहू--अनेनेति । अनेनव प्रकारेण शुद्धचित्तानां वत्तिज्ञानम्‌ उदेति, ततः परं ब्रह्मात्मिका वृत्तिभेवेदिति योजना । पदानामथंस्तु स्फुट एव ॥ १३७ ॥ तमेव विचारं विशदयति द्राभ्याम्‌- कारणमिति । मादौ प्रथमं कारणं व्यतिरेकेण कायं- विरहेण विचारयेत्‌ । पुनस्तत्कारणमन्वयेनानुवृस्या कार्येऽपि नित्यं प्रपहयतीति ॥ १३८ ॥ अथवैवं विचारयेदित्याह -कार्येति । आदौ कार्ये कारणमेव विचारयेत्‌, पद्वात्तत्कायं विसजंयेत्‌ नानुसन्दध्यात्‌ । एवं कायंवजंने सति कारणत्वं स्वत गच्छेत्‌ । एवं कायंकारण- वजंनेऽवरिष्टं सच्चिन्मात्रं मुनिमंननशोलः स्वयमेव भवेदिति ॥ १३९ ॥ ननु विचारजन्थापरोक्षज्ञानेन मुने्ब्रहयत्वं भवतु नाम, परन्तु परोक्षज्ञानिनः कथं भवेदित्या- शङ्कय तोव्रभावनया परोक्षज्ञानिनोऽपि ब्रह्यत्वं भवेदिति सदृष्टान्तमाह॒- भावितमिति । अयं भावः--यद्यपि परोक्षज्ञानेन प्रमातृगतावरणनिवृत्तौ सत्यामपि प्रमेयगतमावरणं न निवत्तते तथापि ,. नदचयात्मना निडचययुक्तबुद्रिमता पुरुषेण यद्वस्तु सच्चिदानन्दं ब्रह्म तीव्रवेगेनाहूनिशं ब्रह्माकार- वत्या भावितं चिन्तितं तद्वस्तु ज्ञेयमपरोक्षेण ज्ञातु योग्यं ब्रह्म शीघ्मचिरेण पुमान्‌ भवेत्‌ । प्रत्यग- भिन्नव्रह्मभावनया पुरुषो ब्रह्यरूपो भवतीत्यथंः । हीति विद्रत्रसिद्धौ । तत्र सवंलोकप्रसिद्धं ष्टान्त- माह-चरमरकोटवदिति । भ्रमरेण कुतश्चिदानीय जोवन्नेव स्वकूटयां प्रवेशितो यः कीटः स यथा भयात्‌ भ्रमरध्यानेन भ्रमर एव भवति तद्वदिति ॥ १४० ॥ यदि पूवंदलोकोक्तहृष्टान्ते भावनाबलदेवान्यस्यान्यत्वं भवेत्‌ ति ब्रह्मविवतंत्वेन ब्रह्मरूपस्य ` विश्वस्य ब्रह्मभावनया तदरूपता भवेदिति किमु वक्तव्यमित्याशयेन सर्वात्मिभावनामाह्‌-अदृक्यमिति । अदृश्यं परोक्षं भावरूपं प्रत्यक्षं च सर्वं विरवम्‌। यद्रा अदृश्यं दरष्टुरूपम्‌, भावरूपं हदयम्‌। चकारा शेनम्‌। एतत्सवं त्रिपुटचात्मकं जगद्श्रान्त्याऽत्त्मर्भिन्नत्वेन भासमानमपि चिदात्मकं निविशेषस्फुरणमाव्र- १०७ १५ २० ९५ २० ४८६ श्रीभद्वि ्यारण्यस्वामिविरचितदीपिकोपेता दृदयं दृश्यतां नीत्वा ब्रह्माकारेण चिन्तयत्‌ । बिद्रानित्यसुखे तिष्टेद्धिया चिद्रसपूणेया ॥ १४२ ॥ एभिरङ्गः समायुक्तो राजयोग उदाहूतः। किञ्चिः्पक्वकषायाणां ` ह्योगेन संयुतः ॥ १४३ । परिपक्वं मनो येषां केवलोऽ्यं च सिद्धिदः। गुरुदेवतमक्तानां सर्वेषां सुरुभो जवात्‌ ॥ १४४ ॥ ॥ इति श्रीमच्छङ्कुरभगवत्पादाचायंविरचिताऽपरोक्षानुभूतिः समाप्ता ॥ स्वरूपं स्वात्मानमेव बधः अद्धेतज्ञाननिष्ठः सावधानतया स्थिरवत्त्या नित्यं भावयेत्‌, सकलमिदमहं च ब्रहेवेति सवेदा पश्येदित्यथंः ।। १४१ ॥ | एतदेव विवृणोत्ति--दुक्यमिति । हृद्यं घटादिकमहक्यतामधिष्ठानचिद्रूपतां नीत्वा । हीति विद्रत्प्रसिद्धो । ब्रह्माकारेण कल्पितस्य परिच्छिन्नस्य नामरूपादेनिवृत्तिपूवंकं बृहदाकारेणापरिच्छिन्न रूपेण चिन्तयेक्त्यिथंः । ततः किमत आहू--विद्वानिति । चिद्रसपुणंया चिदेव रसदिचद्रसश्चिदानन्द- स्तेन पुणंया धिया नित्यसुखे अविनाशिमुखे विद्वांस्तिष्ठेदिति ॥ १४२ ॥ इदानीमुक्तं स्वाभिमतयोगमुपसंहरति-एभिरिति । किञ्चित्स्वल्पं पक्वाः दग्धाः कषाया रागादयो येषां तेषां हटठ्योगेन पातञ्जलोक्तंन प्रसिद्धेनाष्टा ङ्योगेन संयुतोऽयं वेदान्तोक्तो योग इति । रोषं स्पष्टम्‌ ॥ १४३ ॥ मयं राजयोग एव केषां योग्य इत्याकाङ्क्नायां सवंग्रन्थाथंमुपसंहरन्नाह-परिपक्वमिति । येषां मनः परिपक्वम्‌, रागादिमलरहितमिति यावत्‌ । तेषामित्यध्याहारः । तेषां जित्ताषडवर्गाणां पुरुषधुरन्ध राणाम्‌ । केवलः पातञ्जलाभिमतयोगनिरपेश्षः । अयं वेदान्ताभिहितो योगः सिद्धिदः प्रत्यगभिन्नब्रह्मापरोक्षज्ञानद्वारया स्वस्वरूपावस्थानलक्षणमक्तिप्रदः । चकारोऽवधारणे । नान्येषाम- परिपक्वमनसामित्यथंः । ननु परिपक्वमनस्त्वमतिदृलंभमित्याकाडक्षायामस्यापि साधनत्वादतोऽ प्यन्तर ज्गसाधनमाह--गुरुदवतभक्तानामिति । जवादतिशौघ्रमित्यथंः। सर्वेषामिति पदेन व्णश्िमादि निरपेक्षं मनुष्यमात्र ग्रहीतम्यम्‌, अत एव गुरुदेवतभक्तेरन्तरङ्खत्वम्‌ । तथा च श्रुतिः "यस्य देवे परा भक्तियंथा देवे तथा गुरौ । तस्येते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः' इति । स्मृतयश्च- तद्धिद्धि प्रणिपातेन" । श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानम्‌ इत्याद्याः । अयं भावः--परिपक्व्रमनसामपि दुःसाध्यानि साघनानि गुरुदवतभक्तानां सुसाध्यानि भवन्तीति हैतोगुरुदवतभजनमेव स्वधर्मा- विरोधेन सर्वेः कायंमिति परमं मद्धलम्‌ । १४४ ॥ ॥ इति श्रीमद्विध्ारण्यध्वामिविरचितदीपिका समाप्ता ॥ १० १५ २५ भरीशङ्धरभगवत्पादाचा्यविरचितः आत्मबोधः भ्रीपद्मपादाचायेबिरचितवेदान्तस्षारटीकोपेतः १५. ९&/ ॐ तत्सत्परमात्मने नमः भोज्ञङ्करभगवत्पादाचायविरचितः आत्मबोधः तमोभिः क्षीणपापानां शान्तानां बीतरागिणाम्‌ । ृध्ु्ुणामपेष्षयोऽयं आत्मबोधो विधीयते ॥ १ ॥ बोधोऽन्यसाधनेभ्यो हि सक्षान्मोक्षेकसाधनम्‌ । पाकक्य बहिवज्ज्ञानं विना मोक्षो न सिद्धयति ॥ २॥ अविरोधितया कमे नाविद्यां विनिवतयेत्‌। विधाऽविच्यां निहन्त्येव तेजस्तिमिरसङ््वत्‌ ॥ २ ॥ श्रीपद्यपादाचा्यविरचितवेदान्तसारटीकासहितः शतमखप्‌जितपादं शतपथमनसोप्यगोचराकारम्‌ । विकसितजलरुह्नेत्रं उमाच्छायाङ्कुमाश्रये शम्भुम्‌ ॥ तत्र भगवान्‌ शङ्कराचायंः उत्तमाधिकारिणां वेदान्तप्रस्थानत्रयं निर्माय तदवलोकनासमर्थानां मन्दबुद्धीनां अनुग्रहा सववेदान्तसिद्धान्तसङ्ग्रहधनमात्मबोधध्रकरणं दिदशंयिषुः प्रतिजानीते- तपोभिरिति। कृच्छचान्द्रयणनित्पनेमित्तिकाद्यनुष्ठानरूपेः तपोभिः क्षोणानि पापानि-रागाद्यन्त - करणदोषाः येषाम्‌ । “नित्यनेमित्तिकेरेव कुर्वाणो दुरितक्षयं'' इति वचनात्‌ । अप एव शान्तानां वीतरागिणां इहामुत्राथंफलभोगरहितनां मुमुक्षूणां संसारग्रन्थिभेदने कृतप्रयतनानां यथोक्तसाधन- सम्पन्नानां अयमात्मगोघो विधोयते विधिमुखेन आवर्यकतया प्रतिपाद्यत इत्यथः ॥ १ ॥। ननु तपोमन्त्रकमंयोगाद्नेकसाधनेषु सत्सु मोक्षं प्रति बोध एव किमिति प्राधान्येनोच्यते इत्यत्राहु--बोधोऽन्येति। तपोमन्त्रकृमंयोगादिसाधनानि परम्परया क्रमेण ज्ञानद्वारा मोक्षं साधयन्ति। जानन्तु स्वजन्ममात्रादेव अज्ञानं निश्रेषं नाशयित्वा मुमुक्षुन्‌ स्वाराज्येऽभिषेचयति । अतोऽन्य- साघनेभ्यो ज्ञानस्य प्रधान्यमुक्तम्‌ । तदेव दृष्टान्तेन हृढयति--पाकस्ये । यथा लोके पचनक्रियायाः काष्ठजलमाण्डादिसाधनेपु सत्स्वरमि वह्नि विना पाको न सिध्यति तद्त्‌ ज्ञानं विना मोक्षोन सिध्यतीत्यथंः ।। २॥ ननु कमणां विचित्रयक्तित्वात्कर्मेव क्ििदज्ञानं नािप्यति | क्िमात्मन्नानेनेव्याय दभु कमल्नानयोतिरोधाभानान्नेवपिलाद--अविरोधितयेति। अज्ञानण्पं कमं अन्तःकरणमारखिन्यरूपं ज्गभयायााकायकायायाययियदायायायााभयाययिििोिययोनायययाय निन्ये जकन = नकम जका कन नकृ [नम १० १५ २० ४९० श्रीपष्यपादाचायंविरचितवेदान्तसारटीकोवैतः अविच्छिश्न इवाज्ञानाततन्नाज्ञस्येति केवलः । स्वयंप्रकारते द्यात्मा मेधापार्येऽ्ुमानिव ॥ ४॥ अज्ञानकलुषं जीवं ज्ञानाभ्यासाद्विनिमंसम्‌ । कतवा ज्ञानं स्वयं नश्येज्जलं कतकरेणुवत्‌ ॥ ५ ॥ संखारः खप्नतुन्यो हि रागद्वेषादिसङ्छुलः । स्वकारे सत्यवद्भाति प्रमोधे सत्यसन्भवेत्‌ ॥ ६ ॥ तावत्सत्यं जगद्भाति शुक्तिका रजतं यथा । यावन्न ज्ञायते ब्रह्य सर्वाधिष्ठानमदयम्‌ ॥ ७॥ सच्चिदात्मन्यनुस्यते नित्ये विष्णो प्रकल्पिताः | # 1 व्यक्तयो विपिधास्पत्ां हाटके कटकादिवत्‌ ॥ ८ ॥ कामक्र\वादिकं नाशयितुं नोत्सहते । विद्या तु प्रकाशरूपत्वादज्ञानं नाशयितुं तमस्तेजःपुञ्न इव क्षमत इत्यथः ।॥ ३ ॥ ननु प्रतिशरीरं भिन्न एवात्मा उपलभ्यते कथमस्य कंवत्यमित्याशङ्कयाह--अवच्छिन्न इथेति । परिपूर्णस्याद्वितोयस्यात्मनः अज्ञानपरिकल्पितोच्वावचश रीराध्यासकृतपरिच्छिन्नत्वमविवेक- कृतमेव । न तु तत्त्वदृष्ट्या । विवेकेन तन्नाशादात्मा केवल एव प्रकाराते मेघावरणाभवे भानुरिवे- त्ययः ॥ ४ ॥ नन्वात्मनः अभेदवुद्धिरथुक्ता, वृत्तिज्ञानेन भेदसिद्धेः इत्यात्राहु-अज्ञानकटृषभिति । अज्ञान- कायंभूतेः अहमादिभिः कटृषीकृतं कतुत्वभोक्तृत्वा्यभिमानिनं जीवं च ज्ञानं कतुं चिरकालाभ्यास- वशींदज्ञानहानिद्वारा तत्कार्यान्त-करणादिकमशेपतो नाशयित्वा स्वयमपि नश्यति । आत्माज्ञान- कार्यात्वाद्‌वृत्तेः तत्र प्रतिबिम्बितज्ञानं भआत्मावभासरूपत्वादात्मन्येवेकौोभवति । तदानीं आत्मा प्रकाशते । यथा कतकरेणुः अखिलं जलं निमेरं कृत्वा स्वयमपि नश्यति तद्रदित्यथंः ॥ ५॥ अपरोक्षतया अनुभूयमानस्य संसारस्य कथमत्यन्तासत्वं, प्रत्यक्षवि रोधादित्याशङ्कुय स्वप्न- हष्टान्तेन तस्य मिथ्यात्वं साधयति - संसारेति । रागदेषादिभः सङ्कुलायमानः संसारः स्वकाले स्वस्य कारणभूताज्ञाने स्थिते सति तावन्मिथ्याभूतोऽपि संसारः सत्य इव भाति । प्रबोधे सति वाक्य- श्रवणादात्मन्ञानोत्पत्तौ असत्य एव भवति । तत्र शृष्टान्तः स्वप्नतुल्यः । यावन्निद्रा अनुभूयते तावन्मिथ्याभूतोऽपि स्वप्न सत्य इवाभाति । प्रवोधे निद्रानादे मिथ्या भवति । तद्विदित्यथंः ॥ ६ ॥ जगन्मिथ्यात्वमेव दृष्टान्तान्तरेण द्रढयति - तावदिति । यथा नीरपुषठत्रिकोणादिविशेषज्ञानं नोत्पद्यते यावत्‌ तावद्रजतज्ञानं सत्यमिवानुभूयते। तथा सर्वाधिष्ठानभूतं सच्चिदनिन्दाद्रयं ब्रह्य यावन्न ज्ञायते, साक्षी नानुभूयते तावज्जगदाक्रारेणः परिणतः संसारः सत्य इव श्रान्त्या दृश्यत इत्यथः ॥ ७ ॥ | सर्वं हदयं प्रपव्रजातं ब्रह्मण्येव मायया परिकल्पितमिति प्रतिपादपति--सब्चिदात्मनीति । १०५ ९५ २५० २५ | 1 भाष्मबौधः यथाकाशो हृषीकेलो नानोपाधिगतो विभः तद्धेदाद्भिश्नवद्धाति तन्नाशे केञ्चलो भवेत्‌ ॥ & ॥ नानोपाधिवश्चादेव जातिनामाश्रमादयः । आत्मन्यारोपितास्तोये रसवणादिभेदवत्‌ ॥ १० ॥ पञ्चीकृतमहामृतसम्भवं कमेस्धितम्‌ । शरीरं इखदुःखानां मोगायतनशुच्यते ॥ ११॥ पञ्चप्राणमनोवुद्धिदशेन्द्रियसमन्वितम्‌ | अपश्वीकृतमृतोत्थं सष्टमाङ्गं भोगसाधनम्‌ ॥ १२॥ अनाद्यविचाऽनिवाच्या कारणोपाधिरुच्यते । उपाधित्रितयादन्यमात्मानमवधारयत्‌ ॥ १३ ॥ सत्यज्ञानानन्दात्यनि नित्ये सर्वानुस्यते विष्णौ व्यापके परब्रह्मणि सर्वां व्यक्तयो देवतियंडनरस्थावर- जङ्खमादयः सर्वोपादानभूते परमेश्वरे हैम्नि कटकमुकूटादिवत्कस्पिता एव ॒ब्रह्मणोऽमिन्ना इत्यथः ॥ ८ ॥ उक्तमथंमाकाशदृष्टान्तेन द्रढयत्ति--यथाकाक्ल इति । हृषीकेशः = मनःप्रभृतिसरवेन्द्रियप्रेरकः नियामको वा, विभुः = सवंगतः परमेश्वरः स्वमायापरिकल्पितनानाविधो्पाघषु प्रतिबिम्बितः सन्नानेन भाति । तन्नारो सति = ब्रह्मात्मेक्यज्ञाने सति तेषां मायापरिकल्पितदेहाद्युपाधोनां नाशे सति केवलः एक एव भाति । यथा एक एव ॒आकालो मठ्घटादयुपाधिषु एकस्सन्नानेव भाति, उपाधि- विख्यादेकवद्धाति तद्दित्यथं; । ९ ॥ ननु सवंदेहेषु तत्तज्जात्यादिभिरनुविद्धयमानस्य कथं नित्यमुक्ततेत्यत्राहु-नानोपाधीति । पूर्वोक्तनानोपाधिवशादेव आत्मनि जातिनामाश्रमादायः, आयेपिताः = मायया परिकल्पिताः । ननु सत्याः । यथा स्वभावतो माधुयं जरं कटु तिक्तमधुररक्तपीतादिद्रन्यवशात्तत्तद्रपं भवति नतु स्वरूपेण तद्रदित्यथंः ॥ १०॥ आत्मनो विद्यात्मनोऽविद्यापरिकल्पित्तोपाधित्रय मध्ये स्थृलोपाधिमाह-प्ीकृतेति । पञ्ची- कृतानां, भूतानां प्रत्येकं देधाविभज्य तत्रैकमेकधमं पुनस्चतुर्घा विभज्पर स्वांशं परित्यज्योत्तरेषु संयोजनं पञ्चीकरणम्‌ । एवं पञ्चीकृतेभ्यः स्थृलपुथिव्यादिमहाभूतेभ्यः सम्भवो यस्य तत्‌ । सम्भूतं प्रारन्धकमभिः सञ्चितं = रचितं स्थलशरीरं सुखदुःखभोगानामायतनं = मोगस्थानं प्रत्यगात्मन इत्युच्यते ॥ ११॥ पश्प्राण इति । यस्यैव महाप्राणस्य प्राणादयः पञ्च वृत्तयः । ज्ञानेन्दरियकर्मेन्द्रियाणि दज्ञ मनः यस्य सङ्कुस्पात्मिका अन्तःकरणवृत्तयः, वृद्धिशब्देन निदचयान्तःकरणवृत्तिः । अपञ्चीकृतसूषक्ष्म- वृत्तिव्याप्तमहाभूतेभ्यः उत्थं जातं सृष््मा द्ध लि ङ्खश रीर सुखदूःखभोगसाधनमुच्यत इत्यः | १२॥ कार्योपाधिमुक्त्वा कारणोपाधिमाहू्-यनादीति । सदसन्धव्यामनिवंचनीयाऽविघयाऽनादिः- ४९९ १० १५ २० ९५ ३० ४९२९ श्रीप्पादाचायंविरचितवेदान्तसारटीकोपेतः पञ्चकोसादियोगेन तरन्मय इव स्थितः, शुद्धात्मा नीरवस्व्रादियोगेन स्फटिको यथ। ॥ १४॥ वपुस्तुषादिभिः कोशैयंक्तं युक्तथववाततः । आत्मानमान्तरं शुद्धं विविञ्च्याच्तण्डुरं यथा ॥ १५ ॥ सदा सर्वगतोप्यात्मा न सर्वत्रावभासते । बद्धावेवाभासेत स्वच्छेषु प्रतिदिम्बवत्‌ ॥ १६॥ देन्दरियमनोबुद्धिप्रृतिभ्यो विलक्षणम्‌ । तद्बुत्तिसा्िणं विद्यादात्मानं राजवत्सदा ॥ १७॥ कारणोपाधिभूता। स्थूलसूक्ष्मप्रपञ्चयोः का रणभूतत्वात्‌। अनृतजडदुःखविलक्षणत्वेन सच्चिदानन्दादि- रूपेण अञ्चति प्रकाशत इति प्रत्यक्कारणोपाधिरुच्यते | उपाधिव्ण॑ने प्रयोजनमाह-उपाधित्रितया- दन्यमिति । तत्साक्षिणमात्मानं अवधारयेत्‌ जानीयादित्यथंः ॥ १३ ॥ ननु अन्नमयादिकोशेषु तत्तन्भमयतया स्थितस्य कुतो नित्यमुक्तत्वमुच्यते इत्याशङ्याह्‌-- परलकोक्ष इति । अन्नमयप्राणमयमनोमयविज्ञानमयानन्दमयाः पञ्चकोशाः । आदिशब्देनाशनादीनां ग्रहणम्‌ । एतयो्योगिन मिथ्यातादात्म्येन तत्तन्मय इव स्थितः । आत्मा शुद्धः । नतु तेषु वस्तुतो रज्ञनाखेदोऽपि, “स वा एष पुरुषोऽन्नरसमयः'” इति पृक्ष्मवस्तुदशंनाथंमुपाधिस्थ ब्रह्म सूचर्यात । नतु तत्वदृष्टया, यथानीलः स्फटिकः. नीरुपीतादिवस्त्रयोगेन तत्तन्मय इव भाति वस्तुतो नास्ति रञ्जना तद्विदित्यथंः ॥ १४॥ आत्मस्वरूपज्ञाने विवेचनप्रकारमाह--वपुरिति । पञ्चकोरोस्तावदात्मानं मिथ्याततादाट्म्येन स्थितं, वपुः = स्थूलशरीर, तुषादिभियुक्तं॑तण्डुकमिव, युक्तयवघाततः = मवहुननाच्छृद्धमात्मानं तण्डुरुमिव, विविच्यात्‌ विवेकेन जानीयात्‌ । कथं, स्थूखदेहो नात्मा, कायंभूतत्वात्‌, घटवत्‌ । सक्ष्मदेहोऽपि तथेवानात्मा, देहत्वात्‌ स्थु ख्देहवदित्यनुमानादिना तेभ्यस्तेभ्यो भिन्नमात्मनं विविच्छ जानीयादित्यथंः ॥ १५ ॥ ननु सवंगतस्तहि किं सवंत्र न दृश्यत इत्यत्राह- सदेति । आत्मा सदा सवेंगतोऽपि सवत्र व्याप्य स्थितोपि जडैः बहिः प्रवृत्ताक्षैः न प्रकाश्यते ! रागादिभिः अविद्धायां बुद्धाविवावभासते । न सवत्र यथा प्रतिबिम्बः स्वच्छेषु दपंणादिष्वेव हर्यते नान्यत्र, तद्वदित्यथंः ॥ १६॥ देहे स्थितस्याप्यात्मनः भौदासीन्यं राजपुरुषटृष्टन्तेनाह--देहेन्वरियेति । देहेन्द्रियमनोबुद्धि- प्रकृतिभ्यः जडपरिणामहश्येभ्यः । विलक्षणं = शुद्धं, आत्मानं, तद्वृत्तीनां = साक्षितया स्थित्तं, यथा राजा स्वनगरेषु स्थितः मन्त्रिषु वतंमानेषु सत्सु स्वयंसाक्षितया तान्पश्यन्‌ तिष्ठति त॒द्रदेव जानीयादित्यथंः ॥ १७ ॥ १५ १५ २० २५ आल्यबोधः व्यापसेष्विन्दियेष्वात्मा व्यापारीवाविषेकिनाम्‌ । दृश्यतेऽ षु धादत्यु धावभ्ििव यथा क्न्ती ॥ १८ ॥ आत्मचेतन्यमाभित्य देहेन्द्रियमनोभियः। स्वकीयार्थेषु वतन्ते प्र्यारोकं यथा जनाः ॥ १६ ॥ ` देहेन्द्रियगुणान्कर्माण्यमले सच्चिदात्मनि । अध्यस्यन्त्यविवेकेन गगने नीलतादिवत्‌ ॥ २० ॥ अन्ञानान्मानसोपाघेः कव त्वादीनि चात्मनि । कन्प्यन्तेऽम्बुगते चन्द्रे चलनादि यथाऽम्भसः ॥ २१ ॥ रागेच्छासुखदुःखादि बद्धौ. सत्यां प्रवतेते | सुधुरो नास्ति तमा तस्मादृबुदधस्तु नात्मनः ॥ २२ ॥ नन्वात्मनोऽविकारित्वं अयुक्तं यत्तः सव॑दा व्यापारवान्दश्यते इत्यत्राहु--व्यापृतेष्विति । इन्द्रियादिषु व्यापृत्तेषु आत्मा व्यापारीवाविवेकिनां गुरुशास्तरादिरहितानां हश्यते । नतु तत्वदशाम्‌ । यथा मेघेषु वायुवशाद्धावत्सु चन्द्रोऽपि धावन्निव लौकिकेः हश्यते । नतु चन्द्रमा धावति । तद्रदात्मापीत्यथं ॥ १८ ॥ ननु देहेन्द्रियमनोवबुदधयोऽपि आत्मवक्किमर्थं सचेतना दृश्यन्त इत्यत्राह--आत्मचतन्यमिति । सत्यज्ञानानन्दरूपस्यात्मनः चेतन्थमाधित्य देहेन्द्रियमनोबुद्धयादयः स्वकीयार्थेषु स्वस्वविषयेषु वतन्ते । यथा जनाः प्राणिनः । सूर्यालोकं = सूयंप्रकाशमाध्रित्य व्यापारेषु व्यवहुरन्ति । ` स्वत चतन्यमात्मन एव, देहेन्द्रियादयस्तु जडा एव इत्यथः ॥ १९ ॥ ननु अहं जातोऽस्मि, बाल्यकौमारयौवनाद्यवस्थामनुभवामि, पश्यामीत्यादिना अनवरतमनु- भूयमानस्यात्मनः कथं अविकारित्वमुच्यत इत्यत्राह्-देहेन्द्रियेति । देहेन्द्रियमनोबुद्धिघर्मान्‌ गुणांरच सत्त्वादीन्कर्माणि च कर्मेन्द्रियव्यापारान्‌ मिथ्यातादात्म्येन स्थिते निमंलेऽसङ्गरूपे सच्चिदानन्दात्मके परमात्मनि अत्यन्तसामीप्यादविवेकतोऽध्यस्यन्ते । यथा गगने नीलादिवत्‌ अतस्ते अत्मधर्मान भवन्ति । अपितु देहादीनामेवेत्यथं; ॥ २० ॥ ननु कतुंमोक्तृत्वादिकमात्मन्यनवरतमनुभूयमानत्वात्तत्र ॒दुर्वारमित्याशङ्कुय तदापि तथेव मिथ्येत्याहु--अन्ञानादिति । भज्ञानवरान्मानसोपाधिः यस्य तस्येव कतुंत्वादयो धर्माः । ते तु अज्ञानवशादेव आत्मनि कल्प्यन्ते । यथा अम्भसः चलनादिकं अम्बनि प्रतिफलिते चन्द्रेऽविवेकत कल्प्यते तद्रदात्मनीत्यथंः । २१॥ इच्छाद्रेषसुखदुःखादीनात्मघर्मान्‌ मन्यन्ते वैशेषिकादयः । तान्निराकरोति--रगेच्छेति । रागेच्छादि सुखदुःखप्रयत्नादिकं सवं बुद्धेरेव न त्वात्मनः कथं ? जाग्रत्स्वप्नयोः बुद्धौ सत्यां प्रवततंते । सुप्तौ तस्या बृद्धर्नादो कारणे लीने तन्न प्रवत्तंते । यस्माद्वद्धेरेव धर्माः न त्वात्मनः इति ॥ २२॥ ४९२ १५ १५ २० २५ ३० ४९४ श्रीपद्यपादाचार्यविरचितवेदान्तसारटीकोपेतः प्रकाञ्लोऽकंस्य तोयस्य . सेत्यभग्नेर्यथोष्णता । स्वभावस्सच्चिदानन्दनित्यनिमेरतात्मनः ।॥ २३ ॥ आत्मनस्सच्चिदंश्श बुद्धवृ ्तिरिति दयम्‌ | संयोज्य चाविवेकेन जानामीति प्रबतेते।॥ २४॥ आत्मनो विक्रिया नास्ति बुदधर्बोधो न जात्वपि । जीवत्सवेमरं ज्ञात्वा ज्ञाता द्रष्टेति ह्यति ॥ २५॥ रज्जुसपवदात्मानं जीवं ज्ञात्वा भयं वहेत्‌ । नाहं जीवः परात्मेति ज्ञातश्चेलिभेयो मवेत्‌ ॥ २६॥ आत्मावभासयत्येको बुद्धथादीनीन्दरियाणि हि । दीपो षटादिवस्खात्मा जदेस्तेरनाबभास्यते ॥ २७ ॥ स्वबोधे नान्यबोधेच्छा बोधरूपतयात्मनः | न दीपस्यान्यदीपेच्छा यथा सखात्मप्रकाक्षने ॥ २८ ॥ तस्यात्मनः कीहक्‌ स्वभावः इत्यालङ्कुयात्मस्वभावमुपदिक्षति- प्रकाश इति । यथा प्रकाश एव अकस्य स्वभावः । तोयस्य शत्यं, अग्नेरुणता तथा आत्मनाऽपि सच्चिदानन्दनित्यनिमंलता स्वभावः = स्वरूपमित्यथः ॥ २२॥ यद्यविकारोऽयमात्मा जानामीति प्रत्ययः कथमित्यपेक्षायामाह्‌ - आत्मन इति | प्रत्यगात्मनः सच्चिदंशः अंश इवांशः आत्माभासः । बुद्धेः वृत्तिस्व एतद्‌दययं अविवेकेन संयोज्य असद्खस्यात्मनः संयोज्य, असद्घस्यात्मनः केनापि संयोगो नास्त्येव तथापि अज्ञानवशान्मेलनं सम्भाव्य जानामीति प्रत्ययः साभासाहङ्ारवृत्तिः प्रवतंते । प्रत्यगात्मनि किञ्चिद्विकारो नास्तीति भावः ॥ २४॥ एतदेव स्पष्टयति--आत्मन इति । आत्मा स्वभावादेव विकारशुन्यः । वृद्धेः कदाचिदपि बोधशङ्कैव नास्ति, आत्मन्यपि विक्रिया नास्ति, तथापि जीवः साभासाहङ्कारः साभासान्तःकरण- ` वृत्तीनामेकत्र तप्तायःपिण्डवत्सद्धतमेव, अलमत्यर्थं देहैन्द्रियादिकमहमिति ज्ञात्वाऽविचायं अहु ज्ञाता हृष्टा भोक्ता कर्ता जातो मृत इति, मुह्यति = भ्रमत इत्यथः ॥ २५॥ आत्मा स्वयमेव स्वप्ने वा अविवेकेनान्यधर्मानारोत्य बिभेतीत्याह--रज्जुसपेवदिति । रज्जौ सर्पारोपणं कृत्वा भयकम्पनादिके वहेत्‌ । एवं आत्मानं जीवं मत्वा बहूदुःखसंसारमग्नो भवति । यदा शास्त्राचार्योपदेशवशात्‌ विवेकचक्षुषा स्वमात्मानमखण्डेकरूपं जानाति तदा भयरहितः सुखी भवेत्‌ । २६ ॥ आत्मेति । आत्मा केवलमेक एव सन्नपि बुद्धयादीनि अवभासयति, तैस्तु नावभास्य॑ते । यथा एक एव दीपः घटादिकं तद्रदित्यथंः ॥ २७ ॥ आत्मा बुद्धघहुङ्कारादीनपेक्षते स्वप्रकारने इति स्वीकतंव्यमित्याग _्याह्‌-स्वबोधति । १०. १५ २० २५ ३०७ आत्मबोधः निषिध्य सकलोपाधीक्नेति नेतीति वाक्यतः विन्द्ादेकयं महावाक्ये जीवात्मपरमात्मनोः ॥ २६ ॥ आविकं क्षरीरादि दृदयं वुद्बु दबत्छरम्‌ । एतद्विरक्षणं विन्यादहं ह्येति निमेलम्‌ ॥ ३० ॥ देहान्यतान्न मे जन्मजराकादयलयादयः। शब्दादिविषयेः सङ्गो निरिन्द्रियतया न च॥ ३१॥ अमनस्त्वान्न मे दुःखरागदेषमयादयः अप्राणो द्यमनाद्शुत्र इत्यादिश्च तिक्ञाघतनात्‌ ॥ ३२ ॥ निगणो निष्क्रियो नित्यो निर्विकल्पो निरन्जनः निर्विकारो निराकारो नित्यश्रक्तोऽस्मि निम॑लः ॥ २३ ॥ १० आत्मनो बोधरूपत्वात्‌ स्ववोधे नित्ये सति तस्यात्मनो बोधाय ज्ञानान्तरापिक्ला नास्त्येव । आत्मनो बोधरूपत्वात्‌ स्ववधे नित्ये सति तस्यात्मनो बोधाय ज्ञानान्तरयिक्ना नस्स्ैव | अनुम. `` ` श रूपत्वात्‌ । यथा दीपस्य स्वप्रकाशने दीपान्तरापेक्षा नास्त्येव तद्रदित्यथंः ॥ २८ ॥ यदि वृध्यादिभिः आत्मा ज्ञेयो न भवेत्तहि आत्मज्ञाने उपायान्तरं वक्तव्यम्‌ । स उपाय कथ- मित्यत भआह-निषिध्येत्ति ।! अथात आदेशो नेति नेतीत्यतन्निरसनवेदान्तवाक्येन तत्त्वंपदाथंगत- सवन्ञत्वकििज्जत्वाखिलोपाधील्निषिध्य-भनात्मत्वेन ज्ञात्वा निरस्य तत्वमसि" अयमात्मा ब्रह्य अहु ब्रहमयास्मि' इत्यादिवाक्ये: छक्षणया ब्रह्यात्मेभ्यज्ञानं विद्यात्‌ प्राप्नुयात्‌ । अनेन प्रकारेण ज्ञातव्य- मित्यथंः ॥ २९ ॥ आत्मस्वरूपज्ञाने अतन्निरसनाभावें का क्षतिरित्याराङ्कय अतन्निरसनाभावे आत्मा ज्ञातु- मशक्यः । यथायं सपं इत्यारोपितस्य सपेस्यापाकरणाभावे रज्जुज्ञानं नोत्पद्यते तद्टदनात्मनिरप- नेनात्मा ज्ञातव्य इत्याशयेनाह--आविद्यकभिति । देहेन्द्रियादि सवं दृश्यजात्ं, आविद्यक, टृश्यत्वाद्‌- वृद्‌बदवत्‌, क्षरं, एतद्टिलक्षणं निमंरं निरूपाधिकं नित्यमेकं सच्चिदानन्दात्मकं ब्रहावाहमस्मोति विन्द्यात्‌, ततः कृतकृत्यो भवतीत्यथंः ॥ ३० ॥ एवमुक्तरीत्याऽऽत्मानमद्वयानन्दं वाक्याथंज्ञानेनापरोक्षतया ज्ञात्वा स्वानुभवावष्टम्भेन आत्मन्ये वात्मनो मननप्रकारमाहु--पञ्चभिः श्लोके: । देहान्यत्वादिति । देहान्यत्वात्‌ हश्यादिस्वाभावस्थूल- शरो राद्यन्यत्वाज्जन्मजराकाश्यंर्यादयो न सन्ति इन्द्रियादिभिः असद्धतत्वात्‌ शब्दादिविषयभोगं सङ्गः = अनुभवः, नास्त्येव, अनुभवत्वात्‌ न मे दुःखरागद्रेषादयः। “अप्राणो ह्यमनाश्शुभ्र टत्यादिश्नतेः ।॥ ३१॥ कथमिद््रियपाणमनसामभावस्तस्थयेत्याङ्ञङ़य श्रति प्रमाणयति। अत्र श्रतिः-अप्राणो ह्यमनारशुभ्रो ह्यक्षरात्परतः परः । एतस्माज्जायते प्राणो मनस्सर्वेन्द्रियाणि च । खं वायुरज्योतिराप पृथिवी विह्वस्य धारिणो । भप्राणो ह्यमना इति स्वाथ: ॥ ३२॥ गुरोः प्रसादात्स्वानुभवसिद्धमर्थं चाभिनन्दयति निर्गुण इत्यादिभिः त्रिभिः श्लोकैः । अह निर्गणः व॒द्धनायभावात्‌ । निष्क्रियः = इन्द्रियायभावात्‌ । नित्यः, अविराकायं रहितत्वात्‌ ॥ ३३ ॥ १५ २० २५ ३० ४९६ श्रीपश्चपादाचायंविरचितवेदान्तसारटीकोपेतः अहमाकाश्षबत्सबंबहिरन्तगेतोऽव्युतः । सदा सवेसमश्छरुद्धो निस्सज्गो निमलोऽचलः ॥ ३४ ॥ एवं निरन्दरङृता. जह्ीवास्मीति वासना । हरत्यविद्याविक्षेपान्‌ रोगानिव रसायनम्‌ ॥ ३५ ॥ नित्यशुद्विदक्तेकमखण्डानन्दमद्वयम्‌ | सत्यं॑ज्ञानमनन्तं यत्‌ परब्रह्माहमेव तत्‌ ॥ ३६ ॥ विविक्तदेन्च आसीनो विरागो बिनितेन्द्रियः। भावयेदेकमात्मानं तमनन्तमनन्यधीः ॥ ३७ ॥ आत्मन्येवाखिटं दृश्यं प्रविङाप्य धिया सुधीः | भावयेदेकमात्मानं निमेलाकाश्षवत्सद। ॥ ३८ ॥ रूपवर्णादिकं सवं विहाय प्रमाथेपित्‌। परिपूणं चिदानन्दसरूपेभाव तिष्ठत ॥ ३६ ॥ बञात॒ज्ञानन्नेयमेदः परात्मनि न विद्यते। चिदानन्दकरूपत्वादीप्यते स्वयमेव पत्‌ ॥ ४० ॥ पूरवोक्हेतुभिः अविष्टं स्वरूपं भज्ञासिषमिल्यक्तं तत्किमवशिष्टमित्याशङ्कयाह--अहमिति । आकारावस्सवंस्य हदयजातस्य बहिरन्तगंतः भवच्युतः = च्युतिरहितः सदा सवंसमः = विषमेऽपि समं व्याप्य स्थितः तथापि शुद्धः निर्केपः अचलः पूणस्य चलनाभावात्‌ ॥ ३४ ॥ पूर्वोक्तदलोकमननं चिरकालाभ्यस्तं तत्‌ पुरुषां साधयतीत्याह-एवमिति । एवमुक्तं ब्रहोवाहुमस्मीति नैरन्तर्येण चिरकालाभ्पस्तवासना अविद्याकृतचित्तविक्षेपान्‌ निर्शेषतो नाशयति । यथा रसायनं ओषधं चिरकालमेवितं सत्‌ रोगान्निरदरोषतो नाशयति तद्रदित्यथं; । ३५ ॥ नित्य इति । सत्यादिशरत्या यत्प्रतिपाद्ते तत्‌ ब्रह्मैवाहमस्मीति स्वरूपतत्त्वं कथितम्‌ ॥ ३६॥ ब्रह्मानुसन्धाने साधननियमानाह--विविक्त इति । ब्रहयप्येव स्थिता बुद्धिः यस्य तादशो भवेत्‌ । हृश्यप्रपच्े जाग्रति कथमेकत्वभावना सम्भवतीत्यत आह ॥ २७ ॥ आत्मनीति । अखिलं हस्यजातं सुधीः = जुद्धान्तःकरणः सन्‌ शुद्धया धिया आत्मन्येव समाधि- समये प्रविलाप्य प्रकर्षेण नाशयित्वा तदा द्वितोयाभावादेकमात्मानं सज्योत्स्नाकाशवदधावयेत्‌ ॥३८॥ परमात्मदर्ली मुनिः नामरूपवर्गादिकं सवं विहाय परिपणं चिदानन्दस्वरूपेणावतिष्ठते इत्याह- ख्ये इति । रूपवर्णादिकमिति स्पष्टोऽथंः ॥ ३९ ॥ ननु प्रमातुत्वादिव्रिपुटीज्ञानं वतंमानमुपलभ्यते । कथमेकलत्वभावनेत्याशङ्कुब परमात्मनि भेदो नास्तीत्याह-ज्ञात्रिति । ज्ञातुज्ञानज्ञेयभेदः परमात्मनि न विद्यते भेदः कल्पि्तात्मन्येव अवभाति ज्ञानानन्देकरूपत्वादात्मा स्वयमेव दीप्यते = प्रकाशते ॥ ४० ॥ ९१५ २० २५ २० आस्मगोधः एवमात्माऽरणौ ध्यानमथने सततं इते । उदिताऽवगतिनज्वाला सर्वाज्ञानेन्धनं दहेत्‌ ॥ ४१ ॥ अस्णेनेव बोषेन पूवेसन्तमसे हते । तत॒ आविभेबेदात्मा स्वयमेवांश्ुमानिव ॥ ४२॥ अत्मा तु सततं प्राप्नो यप्रा्ठवदविद्यया। तन्नाशे प्राप्तवद्भाति स्वकण्ठाभरणं यथा ॥ ४३ ॥ स्थाणौ पुरुषवदृभ्रान्त्या ता बहमणि जीवता । जीवस्य तात्विके सूपे सम्य दृष्टे निवतेते ॥ ४४ ॥ तच््वस्वरूपानुभवादत्यन्नं ज्ञानमञ्जसा । अहं ममेति चाज्ञानं बाधते दिग््रमादिवद्‌ ॥ ४५॥ सम्यग्िज्ञानवान्योगी स्वात्मन्येवाखिरं स्थितम्‌ । एकं च सवेमात्मानमीक्षते ज्ञानचक्षुषा ॥ ४६ ॥ एवं विशुद्धवस्तुज्ञानातत्यक्षफलमाह-एवभिति । आत्मा अन्तःकरणमेव अरणिः तस्मिन्‌ मन एव उत्तसरणिः ध्यानेन तयोमंथने सवंदा कृते तत्रोदिता ज्वालारूपावगतिः ज्ञानं विद्या अज्ञान- मेव इन्धनं मृलाज्ञानं निश्रोषतः सपरिकरं दहति = नाशयति । तितिक्षुः मुमुक्षुः स्वाराज्येऽभिषिक्तः कृतक्रत्यो भवतीत्यथंः ॥ ४१ ॥ | जीवपरयोरत्यन्तेक्यज्ञानेन अविद्यापरिकल्पितान्धतमसि निश्शेषमपयाते सत्ति परमात्मा स्वयमाविभंवतीत्याह-अरूणेति । अरुणेन प्रकाशेनादौ अन्धकारक्षये न्धकारक्ये अंशुमान्‌ यथा अविभवेत्‌ तद्रदात्माऽपीत्यथः ॥ ४२॥ आत्मा सवंदा परोक्षस्वभावत्वादग्राप्त एव कदा प्राप्तो भवेदित्याह्‌--आत्मेति । आत्मा सवत्र परिपूणंः अद्रयानन्दस्वरूपः सव॑दा प्राप्त एव । अविद्यावशाद्भ्रान्त्या अप्राप्त इव भाति । तल्ला तदावरणाविद्यानारे वाक्यश्रवणात्प्राप्त इव कण्ठगतचामीकरन्यायेन तद्विदित्यथंः ।॥ ४३ ॥ ननु जीवस्य परमात्मेक्यमयुक्तमित्याशङ्कयाह--स्थाणाविति। यथान्धकारे स्थिते स्थाण्वादौ पुरुषोऽयमित्याश _्कुया बिभेति तथेवाविवेकादब्रहयाणि जीवत्वमा रोप्य । यदा तत्तवमस्यादिवाक्योप- जनिततविवेकटृष््या तस्य जीवस्य तात्विके रूपे सम्यकटृष्े सति कल्पितत्वाज्जीवत्वमपि निवत्ते तदेव ब्रहवाहमिति जानीयादित्यथंः || ४४॥ महं ममेत्ति प्रत्यये जाग्रति कथमेक्यज्ञानमित्याश ङूर्याहु-तत्वस्वरूपेति । जीवपरयो नेरन्तयभिसेनकत्वाचुभवादुत्पच्चं यदज्ञानं तदहं ममेति अज्ञानं बाधते दिग्भ्रमादिवत्‌ । अनुभव- दशंनादित्यथंः । ४५ ॥ अहं ममेति प्रत्यये नष्टे योगी विज्ञानेन चश्रुषा सर्वं टर्यजातं स्वात्मन्येवाभेदेन पश्यती- त्याह- सम्यगिति । सम्यग्वज्ञानवान्योगी अपिष्ठानभूते. स्वातनि सखिलं विश्वं स्थितं परयति ४ ९७ १५ २९० २५ २० ४९८ श्रीपद्यपादावार्यविरचिरवेदान्तसारटीकौपेकतः आत्मैवेदं अजगरं आत्मनोऽन्यन्न किञ्चन । मृदो यथा घटादीनि ख्वात्मानं सवेमीक्ष्ते ॥ ४७ ॥ जीवन्पुक्तस्तु तद्िदन्पूर्वोपाधिगुणांस्त्यजेत्‌ । स॒ सच्चिदादिधमेत्वं भेजे भ्रमरकीटवव्‌ ॥ ४८ ॥ तीर्त्वा मोहाणेवं हत्वा रागदेषादिराक्षसान्‌ । ५ यो¶ी ज्ञान्तिसमायुक्त आत्मारामो विराजते ॥ ४६ ॥ बाद्यानिव्यसुखासक्तिं दित्वात्मसुखनिवृ तः घटस्थदीपवच्छश्दन्तरेव प्रकाशते ॥ ५० ॥ उपाधिस्थोऽपि तद्धमने लिश्नो व्योमवन्धुनिः सवेविन्भूढवत्तिष्टेदसक्तो वायुवच्चरेत्‌ ॥ ५१ ॥ ॥ विज्ञानेन चक्षुषा मृत्ुवर्णादिवत्‌ । यद्रा आत्मत्वाच्च प्रमातृत्वात्वंभतेष॒ मशकादिष्वपि नियन्तृत्वेन वतमानं निरत्तिश्ञयेदवयं पश्यति नतु तारतम्येन, किञ्च मलिनभृतेत्वपि निरतिशयेन जात्याद्प्रसक्तया एेदवर्यादि परयति परिपूणत्वात्‌ । तदा कृतकृत्यो भवत्तीत्यथं : ॥ ४६ ॥ नान्वात्मा सर्वं नभवति । प्रत्यक्षविरोधात्‌ । नानत्विन हश्यमानमिदं कथमात्मन्यभेदेन पश्यत्तीत्यत आह-आत्मवेति । इदं सवंजगदात्मेव भात्मकायंत्वात्‌ । अतोऽन्यदात्मनः किञ्चिन्न १५ विद्यते। यथ। घटशरीरादि मृदन्यन्न भवति! अतः आलत्मन्धेव सवं हर्यजात्तं न भेदेनेक्षते पश्यतीत्यथं। “वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्‌" “सवंखस्विदं ब्रहय"'ति श्रुतेः ॥ ४७ ॥ एवंभूतहचेज्जीवन्मुक्तो भवति-जीवच्चिति । अनायविद्यापरिकत्पिततस्थुलशरी राद॒पाधि- गुणान्परित्यजन्नयमेव जीवन्मुक्त इत्युच्यते । सच्चिदानन्दादिधमंत्वात्‌ । भ्रमरकीटवत्साक्षाद्ब्रह्म भेजे प्राप्नोतीत्यथंः । तततः स्वात्मारामः सुखं तिष्ठतीत्याह-ती्वं ति । मोह एव अणवः अपयंन्तत्वात्‌, २० तं ज्ञानप्लवेनेव तीर्त्वा, रागद्वेषादय एव राक्षसाः मोक्षपरिपन्थिनः। ताल्लिर्शेषतो नाशयित्वा, रान्तिसमायुक्तः = रामदमादिसमेतः। आत्मारामः आत्मन्येव क्रीडा यस्य सः । विराजते = स्वाराज्येऽ- भिषिक्तः प्रकाडातं इत्यथः ॥ ४९ ॥ | जीवन्मुक्तस्य लक्षणमाह्‌- बाह्येति । बाह्यन्द्रियोदूवां अनित्यसुखाक्ति = वासनां हित्वा तत्र हेतुः आत्मसुखनिवृंतं इति । धटस्थदीपवदन्तरेव स्वसाक्षितया अआत्मानुभव इतरेनं ज्ञायत २५ इत्यथः ॥ ५० ॥ एवमुक्तप्रकारेण जीवन्मुक्तेन प्रारग्धसंक्षयपयंन्तं वतितव्यमित्याह--उपाधिरिति । देहादु- पाधिसाक्षित्वेन स्थितोऽपि मुनिः व्योमवत्तद्र्मेः नानुकलिक्तः कम॑रेपो नासत्येव । सववंज्ञोऽपि प्राकृत- वत्तिष्ेत्‌ । सवत्र विषयेषु यहच्छया प्राप्तेष्वपि आसक्तिरहितस्सन्वायुवच्चरेत्‌ ॥ ५१॥ भाल्मबौचघः उपाधिविलयादिष्णौ निर्विशेषं ॑विशषेन्मुनिः। जले जरं वियद्वयोम्नि तेजस्तेजति वा यथा ॥ ५२॥ यल्लाभान्न परो लामो यत्सुखान्न परं षुखम्‌ । यज्ज्ञानान्न परं ज्ञानं ` तदर्षत्यवधारयेत्‌ ॥ ५३ ॥ यद्‌द्ष्रान परं द्यं यद्भूता न पनमेव । यज्ज्ञात्वा परं ज्ञेयं तदृब्रहमत्यवधारयेत्‌ ॥ ५४॥ तियंगुध्वेमधः पूणं सच्चिदानन्दमद्वयम्‌ । अनन्तं नित्यमेकं यत्‌ तदुबरहषत्यवधारयेत्‌ ॥ ५५ ॥ 4 भ ॐ £ अतद्याव्ृत्तिभेदेस्त॒ वेदान्तेसक्ष्यतेऽन्ययम्‌ । अखण्डानन्दमेकं यत्‌ तदृनरहषत्यवधारयेत्‌ ॥ ५६ ॥ अखण्डानन्दरूपस्य तस्यानन्दङावभिताः। बरह्मा्यास्तारतम्थेन भवन्त्यानन्दिनोऽखिलाः ॥ ५७॥ प मा दको म वामनानि नयानगर तयािनालनर्णेय्येनाननानााीदयि > = गणशत्यनागाातयाात प ततताातातनमत" -, ययियो भूतदेहदयल्ये प्रारग्धकमसंक्षये मुनिः = योगी सन्‌ । विष्णौ = सव॑व्यापके परब्रह्मणि निविशेषं यथा भवति तथा विशेत्‌ । टृष्टन्तः-जले जलमित्यादि ॥ ५२ ॥ ब्रह्म सर्वातिशयत्वात्तटस्थलक्षणेनाभिन्नमिति इलोकव्रयेणाहु--यल्लाभादिति । यल्लाभात्‌ = ब्रह्मसाक्षात्कारलाभादपरो लाभो न विद्यते, सवेलाभानामत्रेवान्तभूत्तत्वात्‌ । ब्रह्यानन्देषु क्षुद्रा नन्दानां अन्तर्धानम्‌ । यत्युखात्‌ = ब्रह्यानुभवसुखादपरं सुखं नास्ति । निरतिशयसुखत्वात्‌ । यज्जञानात्‌ = ब्रह्यसाक्षात्कारज्ञानादपरं ज्ञानं नास्ति । मोक्षहेतुत्वात्‌ । तद्ब्रह्मोत्यवधारयेत्‌ = जानीया- दित्यथंः ॥ ५३ ॥ यद्‌दुष्ट्वेति। यद्ब्रह्म ष्ट्वा पुनरत्यृश्यं नास्ति तत्रैव पुरुषाथंस्य सिद्धत्वात्‌। यज्ज्ञात्वा = येन परमात्मनःप्येक्यं ज्ञात्वा, न पुनभंवः जन्मादिकं नास्ति । यज्ज्ञात्वा = यत्स्वरूपं ज्ञात्वाऽन्यत्‌ ज्ञेयं नास्ति तदुब्रहयोत्यवधारयेत्‌ । अन्यत्सर्वं वृथापाण्डित्यमेव ॥ ५४ ॥ स्वरूपलक्षणं इलोकद्रयेनाहू-तियंगध्वमिति । स्पष्टोऽथंः ॥ ५५ ॥ अतद्रघावत्तीति ! स्पष्टोऽथंः | ५६ ॥ ननु ब्रह्मादयोऽपि निरतिशयानन्दा एव श्रूयन्ते । तत आह्‌--अखण्डेति । लवा ब्रहोनद्रादयः ` परिच्छिन्नानन्दा एव । ब्रह्म त्वखण्डानन्दरूपत्वादपरिच्छिन्नानन्दभेव, तस्य आनन्दसमुद्रस्य ठेश- प्रारब्धक्षये सति देहद्योपाधौ विलीनेऽपि देहात्कवल्यमाह--उपाधिविल्यादिति । उपाधि- ४९९ १० ६५ २० २५ ५०० श्रीपश्पपादाषार्यविरचितवेदान्तसारटीकोपेतः तद्युक्तमखिलं वस्तु -ध्यवहारस्त्वतिप्रियः । तत्मात्सेगतं त्र क्षीरे सर्पिखिखिरे ॥ ५८ ॥ अनण्वस्थूलमहस्वमदीषेमजमव्ययम्‌ | अरूपगुणवर्णाख्यं तदुतरकषरयवधारयेत्‌ ॥ ५६ ॥ यद्भासा भास्यतेऽर्कादि मस्येयंत्त॒ न भास्यते । येन॒ सवेमिदं भाति तदुबरहमेत्यवधारयेत्‌ ॥ ६० ॥ न तद्कासयते रया न॒शशङ्खो न पावकः) यद्गत्वा न निवतेन्ते तद्धाम परमं ममेति ॥ ६१ ॥ स्वयमन्तबेहिरव्याप्य भासयभ्नलिलं जगत्‌ । जहम प्रकाशते वहिप्रतम्नायसपिण्डवत्‌ ॥ ६२॥ जगद्विलक्षणं जह्य बहमणोऽन्यन्न किशन । जह्मान्यदस्ति चेन्मिथ्या यथा मरुमरीचिका ॥ ६३ ॥ माध्ित्य ब्रह्मादयः आनन्दिनो भवन्ति आनन्दतारतम्येन “एतस्य वानन्दस्यान्यापि भृतानि मात्रा- मुपजोवन्ति” इति भ्रुतेः ॥ ५७॥ आत्मेव परमप्रेमास्पदतया सवंप्रियतमो भवतीत्याह- तदुक्तमिति अखि देहादिवस्तु तदयक्तं तेन संयुक्तमेव प्रियतमम्‌ । व्यवहारोऽपि तदयुक्तं एव अत्यन्तं प्रियः । तस्मात्सवंगत्तं ब्रह्मात्यन्तग्रियं यथाखिले क्षीरे घृतमिव व्यापित्वात्‌ आत्मेव प्रियत्वेन सिद्धः ॥ ५८ ॥ तदह्यात्मा केन प्रकारेण स्वं व्याप्यं तिष्ठतीति जानीयावित्याशङ्कय साक्षाद्रक्तुमशक्यत्वा- त्सत्तारूपेण भातीत्यनण्वस्थूलमिति । श्रुति प्रमाणयतीत्याह-अनण्वेति । स्पष्टोऽयं : । ५९ ॥ पुनस्तदेव ब्रह्म ज्ञानां श्लोकत्रयेण प्रथमं निरूपयति--यदासेति। यत्तेजो भासा भान्वादिकं भास्यते भास्ये र्कादिभिः यत्तेजो नावभासते। “न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः । तमेव भान्तमनुभाति सवं तस्थ भासा सवंमिदं विभातीति श्रुतेः ॥ ६० ॥ तथा गीताशास्तरे-येन सवंमिदं भाति तद्ब्रह्मेति जानीयात्‌ ॥ ६१॥ तप्तायःपिण्डवत्स्वयमेव अन्तबंहिर््याप्य प्रकाशत इत्याह्‌- स्वयमिति । स्पष्टोऽयं; ॥ ६२ ॥ पुनस्तदेवाह्‌-जगद्धिलक्षणमिति । सर्व ब्रह्मव सत्यं तथापि जगद्रूपेण यदा पश्यति तदा- ` १७ १५ २० २५ गात्मबोघः ` दश्यते श्रुयते यद्यदुब्रह्मणोऽन्यन्न तद्भवेत्‌ । तत्वज्ञानाच्च तद्ब्रह्म सच्चिदानन्दमहयम्‌ ॥ ६४ ॥ सवेगं सच्चिदात्मानं ज्ञानचदषुनिरीक्ते। अज्ञानचशुनेकषेत भास्वन्तं भावुमन्धबत्‌ ॥ ६५ ॥ भवणादिभिरुदीपो ज्ञानाग्निपरितापितः। जीवस्सवेमलान्धुक्तः स्वणेवद्द्द्यते स्वयम्‌ ॥ ६६ ॥ ` हृदाकाशोदितो द्यात्मा बोधभायुस्तमोपहत्‌। ` सवेव्यापीं सवधारी भाति भासयतेऽखिलम्‌ ॥ ६७ ॥ ग्राह्यजगद्रेलक्षण्येन तत्कायंत्वेन विचायं ज्ञातुं शक्यम्‌ । ब्रह्मणोऽन्यद्स्तु न विद्यते । मृत्सुवर्णादिवत्‌ । ततोऽन्यद्यत्किञ्चिद्‌ हश्यते चेत्तन्मिथ्या मरूमरीचिकाजलवदित्यथंः ॥ ६२ ॥ पुनस्तदेव स्पष्टयति--द्यत इति । चक्षुषा यद्दृश्यते श्रोत्रन्द्रियेण यच्छूयते मनसा यत्स्मयंते मनसा वाचा यदभिधीयते तत्वज्ञानात्तत्सवं ब्रह्म । “न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा नान्ये देवेस्तमसा केमंणा वा । ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्वः ततस्तु त्तं पश्यते निष्कलं ध्यायमान” इत्यादिश्रुतेः । “न कर्म॑णा न प्रजये"त्यादिभरुतेः । तथा गीताशास्त्रे “नाहं वेदे"'रित्यादि- भक्तया त्वनन्यया शक्य इत्यन्तेन ॥ ६४ ॥ ननु संगतं चेदब्रहूछ सर्वेः कि न दश्यत इत्याशङ्कय न चक्षुरादिभिः गृह्यत इत्याह- सवेगमिति । अज्ञानचक्षुः सवंगतमपि सच्चिदानन्दमद्वयं ब्रह्म न पश्यति । “न चक्षुषा पदयति कड्चनेनम्‌ । हृदा मनीषा मनसाभिक्लृप्तो य एनं विदुरमृतास्ते भवन्ति । तमक्रतुं पश्यति वीतशोको धातुप्रसादान्महिमानमीरमि'"'त्यादि्रुतेः । तत्र हृष्टान्तमाह-प्रकाशमानमपि । भानं = सुय अन्धो न पश्यति तद्विदित्यथंः ॥ ६५ ॥ एवं तावदुक्तरीत्याऽनुभवसम्पन्नस्यापि तदभ्यासरहितस्य वासनाबरात्किञ्चिदज्ञानं सम्भवति । तत्परिहाराथं पुनः श्रवणादीनि कार्याणीत्याह्‌-श्रवणादिभिरिति । जीवः प्रत्यगात्मा साभासा- हङ्कारः इह श्रवणमननादिभिः दीप्तः = प्रकाशितः ज्ञानाग्निपरितापितः ज्ञानमेवाग्निः तेन परितापित्त = शोधित इत्यथ । सर्वाज्ञानमलान्मुक्तः स्वयमेव सम्यक्प्रकाशते । यथाग्निना परितापितं स्वणं स्वोपाधिद्रग्यं हित्वा स्वरूपेण प्रकाशते तद्रदित्यथंः ।। ६६ ॥ एवं शोधितो जीवः परमात्मा हृदाकासतमोऽ्ञानमुपसंहरन्भानुवस््रकारत इत्याह--हदाकाश इति । बोध एव भानुः आकाशवत्सवंग्यापौ सवस्य आधारभूतत्वात्‌ सर्वाधारो भाति । सवंस्वरूपेण सर्वं ब्रह्माहमिति प्रकाराते । मृत्सुवर्णादिवत्‌ “सवं खल्विदं ब्रह्य '"तिश्ुतेः । “'विदवं भूतं” इत्यादि “तस्मे रुद्राय नमो अस्त्वि"त्यन्तं श्रतेः । रः अभे द्रावयते इति रुद्रः ॥ ६७ ॥ ५०९१ १० १५ २० ` ९५ ५०२ श्रीपष्मपादाचायं विरचितवेदान्तसारटीकीपेतः दिग्दे्षकालाद्नवेक्ष्य सवंशं श्षीतादिहृभित्यसुखं निरञ्जनम्‌ । यः स्वात्मतीथं भजते बिनिष्कियः स॒सृवरैवित्सवेगतोऽगरृतो भवेत्‌ ॥ ६८ ॥ ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचायंश्रीमच्छद्कुरभगवत्पादाचायं विरचितः आत्मबोधः ॥ आत्मज्ञस्य परमज्ञानप्रतिबन्धकंदुरितपरिहाराथं नानापदा्थेर्यागः कत्तव्य इत्यारङ्कय स्वात्मतीथं रतस्य न किञ्चित्कतंव्यमस्तीत्याह॒-यः निष्क्रियः परमहंसः स्वात्मतीर्थं भजते सः सवंवित्‌ = सवंज्ञः सवंत्रगः परमात्मस्वरूपत्वादमृतः । मुक्तो भवेत्‌ । कथंभूतं स्वात्मतीर्थं दिग्देश- कालाद्यनवेक्ष्य रीतादिहृत्‌ = शीतादिभेददःखानि हरतीति शीतादिहूत्‌ । नित्यसूखं = परमानन्द- हेतुत्वात्‌ । अत्त एव निरञ्जनम्‌ । इतरतीर्ेषु तद्परीत्यं द्रष्टव्यम्‌ । तस्मादात्मतीथैरतस्थ न किञ्चिदवरिष्यत इति भावः ॥ ६८ ॥ ॥ इति श्रीमत्परम्हंसपरित्राजकाचाययश्नोमच्छद्कुरमगवत्ादरिप्यश्रीपद्मपादाचार्यण कृतं वेदान्तसाराख्यं व्याख्यानं सम्पणम्‌ ॥ १० भीराङ्करभगगत्यादाचायबिरच्िता त्रिपुरी भीजानन्दगिरयाचायीमिरवितविवरटीकोपेत ध ५ ॐ तत्सत्परमात्मने नमः श्रोशङ्कूरभगवत्पादाचायंविरचिता रु शब्दस्पशरूपरसगन्धादयो विषयाः पञ्च, एथिव्यादयश्च परमात्मनः सघुत्पननाः । पृथिव्यापस्तेजो बायुराकाक्षमिन्द्रियाणि, अहङ्कारो बुदधिभेहानव्यक्तम्‌ । तत्र परथिवी श्रीभानन्दगिर्याचार्यविरचितविवरणम्‌ अध्यात्मादिविभेदेन यदविद्या विजृम्भते । तद्ब्रह्म नौम्यहं सत्यमानन्दज्ञानमग्ययम्‌ ॥ मुमुक्षूणां मोक्षसाधनसम्यग््ञानमपेक्षमाणानां अनायासेन तत्प्राप्यं त्रिपुरीप्रकरणमारभमाण सुखप्रतिपत्यथं अध्यारोपापवादन्यायेन ततत्वमुपदिदिक्षुः अध्यारोपध्क्रियया प्रथमं सृष्टिमन्वाचष्टे- शब्देति । शब्दादयो गन्धान्त; बुद्धीन्द्रियविषयाः । वक्तव्यादयर्च आनन्दयितव्यान्ताः कर्मेन्दरिय- विषयाः । मन्तव्यादयर्च चेत्तयितन्यान्ता- अन्तःकरणविषयाः । पृथिव्यादयर्च आकाशान्ताः पञ्च- महाभूताख्याः स्थृलसूक्ष्मविभागभाजः परस्मादात्मनः सकाशान्मायाशक्िद्रारा जाता व्यवहार मागंमवतरन्ति । तत्र शब्दादयः स्थखास्सन्तो भौतिकत्वात्‌ भूतद्रारा परस्मादुत्पचन्ते । भूतानि पुनरब्यक्तमेव द्वारीकृत्य ततो भवन्तीति विवेक्तन्यमित्यथः । साधारण्येन महाभूतानां उत्पत्तिमभिधाय तेषामेव अपञ्वीकृतानामुत्यत्तिममिप्रेत्याह- पूथिवोति । आकाशमिति । एतद्‌भूतपश्चक अपश्चोकृतं परमात्मनः समुत्पन्नमिति सम्बन्धः । सम्प्रति एकादजशेन्द्रियाणां अपञ्चीकृतभृतद्वारेण परस्मादूत्पत्तिमभिप्रेत्योक्तमिन्त्रियाणीति । परमात्मन समुत्पन्चानीत्ति पूववत्‌ । तत्र शरोत्रं पादौ च आकशद्वारेण । त्वक्‌ पाणी च वायुद्रारेण चक्षुर्वाक्च तेजोद्रारेण । रसनं उपस्थर्च सकिलद्वारेण । घ्राणं वायुश्च पुथिवीद्रारा परस्मादुद्धवति । मनस्तु समुदितभूतपञच्चकद्वारा तस्मादुत्पन्नं । तद्विषयाणां च तत्तदिन्द्रिप्रकृतिद्वारा परस्मादेवोत्पत्तिरिति विवेचनीयम्‌ । अहङ्कारोऽपि भूतपञ्चकद्वारा परस्मादेवोत्प्यत इत्याह--अहङ्कार इति । अस्मदादि- सम्बन्धिनी ग््रषिवद्धिरपि तथेवेत्याह-ब्ुद्धिरिति। हिरण्यगभंसम्बन्विनी समष्टिबुद्धिरपि तथेवेत्याहू- महानिति । एतेन चित्तोत्त्तिर्व्याख्याता । उक्तानां भूतभौतिकानामतिसूक्ष्माणां समुत्पत्तौ प्रधान- दरारमनाद्यनिर्वाच्यमन्ञानं कथयति-अव्यक्तमिति । पञ्चीकृतस्थ॒लभूतोत्पत्तिमभिप्रेत्य धारणादि- तत्तक्क्रियानिमित्तव्वेन तत्तदुभृतौत्पत्तिरित्यथंः । क्रियया भूतानि लक्षयति--पृथिवीत्यादिना । गुणद्वारेणापि भूतानि लक्षितं शक्यानी- १० १५ २७ ५०६ श्रोसानस्दगि्याचार्यंविरवितविव रणरोकोपता धारणे, आषः पिण्डीकरणे कंरेदने च, तेजः प्रकाशने पचने च, वायुव्य॒हने, आकाश्चमव- काश्षदाने । आकाशषमेकरक्षणं, द्िरक्षणो वायुः, त्रिलक्षणं तेजः, आपश्चतुगणाः, पञ्चरक्षणा पृथिवी । ज्ञब्दगुणमाकाशम्‌ । परस्परानुप्रवेरोन शब्दस्पर्शगुणो वायुः । शब्दस्पशरूप- गुणोऽग्निः । शब्दस्पर्शीशूपरषगुणा आपः । शब्दस्यहरूपरसगन्धगुणा प्रथिवी । यत्कठिनं सा पृथिवी । यद्द्रवं तदापः | यदुष्णं तत्तेजः। यस्संसरति स वायुः। यत्सुषिरं तदाकाज्ञ- मित्येतत्स्थलक्षरीरं सदसदात्मकम्‌ । मनः संकन्पविकल्पात्मक चेति । इन्द्रियाणि विज्ञानश्ष्तयः क्रियाशक्तयश्च। ज्ञानशक्तयः भोत्रं त्वक्‌ चश्ुषी जिह्वा घ्राणमिति पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि | क्रियाशक्तयः वाक्पाणिपादपायपस्थानि पञ्च कमन्दरियाणि | प्राणापानव्यानोदानसमाना इति पश्च वायवः । मनोबुद्विरहंकारथित्तमिति अन्तःकरणचतुष्टयम्‌ । चेतयितन्यलक्षणं चित्तम्‌ । अभिमानटक्षणोऽदङ्कारः। बोद्धव्यलक्षणा बद्धिः । महान्‌ प्राणो हिरण्यगमः परिस्षन्दातमा त्याह्-आकाशमित्यादिना । लक्षणशब्दो गमकगुणमधिकरोति । उक्तमेव प्रपञ्चयति-कब्दगुण- मिति । परस्परानुप्रवेशेनेति पञ्चीकरणं सूच्यते । उत्तरत्रापि इदं विशोषणं सम्बध्यते । यद्यपि शब्दादीनां भूम्याकाशादिभूतामेदाभ्युपगमान्न गुणगुणिभावोऽवकल्पते, तथापि स्थृटेषु भूतेषु तथा ` प्रथामाधित्य गुणगुणिभावाभिधानमविरुद्धम्‌ । यद्यपि पञ्चीकृतेषु भूतेषु सवंत्र सवं गुणाः सम्भवन्ति, तथापि तथा प्रतीतिविशेषवशात्तद्रयवस्थोक्तिरिति भावः! पञ्चीकृतपञ्चमहाभूतानि तत्कार्यं च ब्रह्माण्डं सवमेतद्रराजरूपमात्मनः स्थुल शरीरमित्याह--इत्येतदिति । तस्य कायंकारणरूपतामाह- सदसदात्मकमिति। कायंममिव्यक्तेः सदित्युच्यते । कारणं चानभिव्यक्तरसदित्याख्यायते। तदुभयात्मक- ` मुक्तं शरीरमित्यथंः । अथवा सम्यग्ज्ञानमन्तरेणानिवृत्तेः सदात्मकं, तेन च निवृत्तेरसदात्मकम्‌ | यद्रा कल्पितेन स्वेन रूपेण असदात्मक, अधिष्टानरूपेण तु सदात्मकमिति व्याख्येयम्‌ । सम्प्रति सृष्ष्मशरीरं विवृण्वन्निन्द्रियान्तभूतत्वेन सूचितस्य मनसो लक्षणमाह्--मन इति । अथवा सदसदात्मकमिति सूषकष्मशरीरान्तर्भूतस्य मनसो लक्षणम्‌ । तद्धयवस्थद्रयेन सदपि सुषुप्ताव- सदिष्यते । तस्येव लक्षणान्तरमाह्‌- सङ्कल्पेति । कानि वुनरिन्द्रियाणि इत्याशद्धुव, तानि द्वेधा विभजति--इन्द्रियाणोति । विज्ञानशक्तिमन्तीन्द्रियाणि विरोषतो निर्दिशति विज्ञानेति । क्रिया- शक्तिमन्तीन्द्रियाणि विविच्य कथयति - क्रियेति ! सप्तदशकलिद्खसिध्य्थं क्रियाराक्तिप्रसङ्गास्राणादि- पञ्चकमुपन्यस्यति--प्राणंति । उक्तपञ्चदशकमन्तःकरणद्वयं च गृहीत्वा सप्तदसकं लिङ्गं सिध्यतीत्यभि सन्वाय अन्तःकरणं विभजते--मनोबरुद्धिरिति । तत्र प्रागेव मनसो लक्षितत्वादवरिष्टमहङ्कारादि त्रितयं लक्षयति--अभिभानेत्यादिना । बोधशब्देन निह्चयो विवक्ष्यते । चेतन्यलक्षणं तदाभासन्याप्तं तत्प्रधानं तदाकारमिति यावत्‌ । यदुक्तं महानिति, तदिदानीं विवृणोति--महानित्यादिना । यद्यपि हैरण्यगर्भीं वुद्धिमंहानिव्युक्तं तथापि बुद्धिमहतोरभेदमादाय त्रियाशक्तिप्राधान्येन प्राणो महानिल्यु- च्यते। ज्ञानशक्तिप्राधान्येन हिरण्यगभः तथा विवक्षयते। प्राणणन्दार्थं विवित्य कथयति- परिस्पःरात्मेति । क्रियामात्रस्यात्मासत्ताप्रदः प्राणशब्दार्थः एत्य: | नच तस्मिन्प्रमाणाभावः। ` १० १५ २० २५ त्रिपुरी धत्रं वायुरिति एतत्षक्ष्मररीरम्‌ । तथाऽव्यक्तमव्याकृतं प्रधानं बीजं शत्रं तम इति सुषुप्नमिस्येतदविद्याशषरीरम्‌ । स परमात्मा नित्यशुद्बदधुक्तस्मावः आकाश्चवद्वस्थितः (सदेव सोम्येदं इत्यादिभरुतयुक्तः इह प्रविष्टः सवे मृतेषु स्थित्वा श्रोत्रेण शब्दं प्रतिपद्यते । तचा स्पशे, ` चक्षुषा रूपं, निहया रसं, नासिकया गन्धं, वाचा वक्तव्यं, हस्ताभ्यां ग्रहीतव्यं, पद्यां गन्तव्यं, पायुना विसजं यितन्यं, उपस्थेन आनन्दयितव्यम्‌, मनसा मन्तव्यम्‌, बद्धया बोद्धन्यम्‌, अहङ्कारेण अहङ्कतेव्यम्‌, चित्तेन चेतयितव्यं, तमसा विकारं प्रतिषचयते इति सवत्र संबध्यते । स॒ आत्मा शत्रः कर्ता जीवो विज्चानात्मेति। एतदविचाक्षरीरं मणिवदुपाधिविशेषात्‌ । तमेवंविधं मोहशरीरं विदित्वा अकतीरमात्मानं कमेणा पाप- ` पुण्यात्सकेन न रिप्यत इति । स्थूलप्रपञ्चविधारणलि द्वात्तदधिगतेरित्याह-सूत्रमिति । प्राणस्य सूत्रत्वेन विधारयितत्वे "वायुवें गौतम' इत्यादिश्रुति सूचयत्ति--बायुरिति । अपञ्चीकृतानि महाभूतानि तत्तायं चोक्तं सवंमात्मन सूक्ष्मं शरीरमित्याह--इत्येतदिति । शरी रद्वयका रणं दरंयन्‌ पूर्वोक्तं प्रपञ्चयति--अव्यक्तमित्यादिना । ^तद्धेदं तहि अग्याकृत- मासीत्‌" इति श्रतिसिद्धं साभासमन्ञानं अन्याकृतमित्युच्यते । तस्येव प्रविछोयमानसमस्तकार्याश्रयत्वं दशंयति--प्रधानमिति । उत्पत्तिकालेऽपि तस्मादेव सवं कायंमुत्पद्यत इत्याह--बौजमिति । स्थिति कालेऽपि तत्रैव कायंजात्तं॒तिष्ठतीत्याह-क्षे्रमिति। 'नासदासीन्नोसदासीत्‌" इत्युपक्रम्य "तम आसीत्‌" इति श्रुतेः, “आसीदिदं तमोभूतम्‌" इति स्मृतेश्च प्रसिद्धमेतदित्याहू-तम इति । तस्य त्रेतनापरतन्त्रतया स्वातनत्यं व्यावतंयतति--इति सुषुप्तमिति । ननु परमात्मनः सकाशादविद्याद्वारेण स्थूलसूक्ष्मरशरीरदयलक्षणं जगदुत्पद्यते ` चेत्तस्याविद्या- तदूत्थसम्बन्धिनो नित्यसुद्धतादिविहतिरित्याशङ्कय अध्यारोपितसम्बन्धो न वास्तवं रूपं व्याहन्तोति परिहरति--स परमात्मेति । यस्य वस्तुतो नास्ति परस्य कायंकारणात्मकप्रपञ्चसम्बन्ध तस्थाति- विंशदमसङद्धत्वमित्याह--आका्ञवदिति | अथवा कायंकरणसम्बन्ो वस्तुतो नास्तीत्यत्र असद्धुत्व हेतुमाह-आकाशवदिति । ननु परस्य काययंकारणात्मकटरेतप्रपञ्चसंस्पर्शाभावे तस्य भेदेनावस्थानाद- स्थाने परित्यक्तमद्रेतमित्याश द्कुय आरोपितस्याधिष्ठातुमात्रत्वावगमान्नेवमित्याह--सदेवेति। ` नन्वेवमपि परस्य स्ष्टव्ये प्रविष्ठत्वाभावात्तदन्तर्वंतिना श्रोत्रप्रभतीनां पथक्त्वात्कथमद्वितीयत्व- मित्याशङ्कुव 'तत्सष्ट्वा तदेवानुप्रावि्त्‌' नान्योऽतोऽस्ति व्रष्टा' इत्यादिश्रतिमाधित्योत्तरमाह-- स॒ परमात्मेत्यादिना | ताहि परमात्मनः तत्र श्रोत्रादिभावेन विभक्तत्वादद्रैतानुपपत्तितादवस्थ्य- मित्यारङ्कय क्षत्रज्ञं चापि मां विद्धि" इति श्रुतिमाधित्याह-स आत्मेति । तस्येव क्रियाश्चयत्वेन ` कतुत्वं, प्राणानां चारयितृत्वेन जीवत्वं, विज्ञानशब्दितबुद्धचुपाधिकत्वेन विज्ञानात्मत्वमित्याह- ५०७ १० १५ ९०५ २५ २० कर्तेति । तस्य॒ नानात्वमौपाधिकं स्फटिकादेरिव जपाकुषुमादुपाधिक़ृतं लैहित्यादीत्याह-- ` ५०८ श्रीभानन्दगिर्याचायंविरचितविवरणटीकोपेता अथाऽप्यात्माधिम्‌ताधिदेवानि बष्ये। श्रोत्रमध्यात्मं श्रोतव्यमधिभतं दि्ञस्तत्राधि- देवतम्‌ । सरगध्यात्मं स्पकेयितव्यमधिमृतं बायुस्तत्राधिदेवतम्‌ । चकषरभ्यात्मं द्र्टव्य- मधिभृतमादित्यस्तत्राधिदेवतम्‌ । जिहवाऽध्यात्मं रसयितव्यमधिमतं वरूणस्तत्राधि देवतम्‌। नासाध्यात्मं प्रातन्यमधिमतं, एथिवी तत्राधिदेबतम्‌ । वागध्यात्मं वक्तव्यमधि मूतं अग्निस्तत्राधिदेवतम्‌ । हस्तावध्यात्मं आदातव्यमधिभूतं हन्द्रस्तत्राधिदैवतम्‌ । पादावध्यात्मं गन्तव्यं अधिमृतं विष्णुस्तत्राधिदेवतम्‌ । पायुरध्यात्मम्‌, विसजेयितव्यमधि- भूतं मित्रस्तत्राधिदेवतम्‌ । उपस्थोऽध्यात्मं आनन्द्यितन्यमधिमतं प्रजापतिस््राधि- देवतम्‌ । मनोऽध्यात्मं, मन्तव्यमधिभूतं चन्द्रस्तत्राधिदबतम्‌ । ब॒द्विरध्यात्मम्‌ , गोद्धभ्य- मधिमतं, बरह्मा तत्राधिदैवतम्‌। अदङ्कारोऽष्यात्मं अहेकतेव्यमधिभतं, रुद्रस्तत्राधिदेवतम्‌ । चित्तमध्यात्मम्‌, चेतयितन्यमधिभतं शषत्रह्गस्तत्राधिदेवतम्‌। तमोऽध्यात्सं, विकारयितव्य- मधिभृतम्‌, ईरः कमं देवं तत्राधिदेवतम्‌ । एवमध्यात्माधिभृताधिदेवतं तत्सवे क्तम्‌ । स॒ परमात्मा निर्विकल्पो निरवयवो निगणो निरञ्जनः सवगतः सवेव्यापी सवेज्ञः दरक्ष्मो नित्यो पिरजोऽ्षरः परं जक्ष, "विज्ञानमानन्दं ह्म सस्यं ज्ञानमनन्तं जहम ११ मणिवदिति । जोवस्योपाधिवश्ात्कतुंत्वादिरूपेण स्थितस्य अकतत्वादिरूपपरमात्ममात्रत्वेन परिज्ञाने पुण्यापुण्यसंस्पर्शाभावान्मुक्तिरेवेति तज्ज्ञानफलं दशंयति-- तं विदित्वेति । भकर्तारमितिच्छेदः। एकस्य पुरस्य तच्वप्रतिपत्तिस्थानरूपं पुरान्तरमवतारयति-शरोत्रमित्यादिना । अध्यात्मं इति । आत्मनि शरीरे विषयत्वेन व्यवस्थितमित्यथंः । अधिभूतमिति । भूतेषु तत्तदिन्द्रियविषय- त्वेनावस्थितम्‌ । दिदि इति आकाडाभिमानिनी देवतां उच्यते । तत्रत्याध्यात्माधिभतयोः उक्तिः । अधिदेवमिति । देवतासु मध्ये अधिष्ठात्री देवतेत्यथंः । मिव्रशब्देन प्राणापानवृत्त्यो रभिमानिनी देवता गृह्यते । प्रजापतिरब्देन विराडात्मा पितृरूपमापन्नो विवक्ष्यते ब्रह्मेति हिरण्यगर्भो विराजस्सकाशा- दान्तरस्सृक्ष्मो देवतात्मा विवक्षितः । खद्रशब्दो मूतिविशेषवचनः । ईरवरशब्देन सवंस्योक्तस्य भेद- श । अन्यदपि किञ्चिदनुक्तमध्यात्मादिभेद्भिन्नमस्तीत्याशङ्धामपनुदन्नुपसंह॒रति- एवमत | तत्रेदं भेदजातं परिकल्प्यते सोऽपि भिन्नस्सन्कल्पितस्स्यादिति शून्यवादिनो दशंनमाश ङ्य स कि स्वतो भिद्यते परतो वेति विकल्प्य प्रथमं दूषयति--स परमात्मेति । स्वतो भेदपक्षेऽपि स भेदः स्वरूपगतो वा स्यादवयवद्वारको वा गुणद्वारको वेति विकल्प्याद्यं निरस्यति--निविकल्पक इति । द्वितीयं प्रत्याह-निरन्वय इति। न तृतीय इत्याह--नि्गुण इति । परतो भेदपक्ष प्रतिक्षिपति- निरञ्जन इति । न चतुथं इत्याह- स्वगत इति । पृथिव्यादेरिव सवंगतत्वमौप- चारिकमिति राङ्क रिथिर्यति-स्वेब्यापीति । आकाशवदचेतनत्वमारा ङ्य विरिनष्टि-सवत्र इति । तस्य द्विविघेन्द्रियागोचरत्वादपि प्रामाणिको भेदो नास्तीत्याह- सूक्ष्म इति । परमाणुतुल्यतां वारयति- नित्य इति न च त्रसरेणुव्यतिरिक्तो नित्योऽस्ति परमाणुरिति भावः। सत्वरजस्तमोभिर- १५ ९०५ २५ श्रना प्रतिष्ठा प्रानं अह “आत्मैवेदं सर्व' श्र्ठवेदं सर्वै “पुरुष वेदं" 'तनेदं पृं पुरषेण सवै इत्येतैः विशेषणैः विशेषितं परं जरह, तदेवाहमोमिति प्रतिपद्यते नील- महत्सुगनष्युत्पलवत्‌ । शब्दादयः आत्मानं न जानन्ति परस्परमपि, अन्यज्षातत्वात्‌ बाद्षषटादिवत्‌ । एवं देदेन्दरियमनोबुद्धिसक्ाता आत्मानं न जानन्ति परस्परमप्यन्यृषटत्वाद्‌, श्म्दादिवत्‌ दर्यत्वाच । शरीरमात्मानं न जनाति षटादिवत्‌ दृद्यत्वा्च । इन्द्रियाणि आत्मानं न जानन्ति प्रदीपवद्दश्यत्वात्‌ । मन आत्मानं न जानाति इन्द्रियवद्दश्यत्वात्‌ । बुद्धि- रात्मानं न जानाति मनोवद्‌ दश्यतवात्‌ । अहङ्कारः आत्मानं न जानाति बुद्धिबद्‌- दृश्यत्वात्‌ । चित्तमात्मानं न जानाति, अदङ्कारवत्‌ दृश्यत्वात्‌ । उखदुःखादयो रागादयश्वात्मानं न जानन्ति चित्तवद्दद्यत्वात्‌ । सुषुप्तौ इन्द्रियमनोबुद्धथादीनाममावे शब्दादयो न ज्ञायन्ते, नात्माभावे । तस्मान्नाहं दयो द्र्टेवाहं सवप्रत्ययसाशचित्वात्‌ । संस्पर्शाच्च न तस्मिन्भेदाशङ्कत्याह्‌--विरज इति । कूटस्थत्वाच्च तथेत्याह--अक्षरमिति । ननु ब्रहैव विघमिष्यते, परमात्मा तु कथमित्थं स्यादित्या _ङ्कयाह--परं ब्रह्मेति । अथ कथं यथोक्तं ब्रह्म परमपुरुषाथंतया प्रेप्ितमित्याशङ्कयाह-विन्ञानमिति । ब्रह्मणा यथोक्तरूपत्वेऽपि प्रत्यगात्मनि ` किमायातमित्याशङयाह--तदेवाहमिति । ननूक्तमेक्यज्ञानमनायासेन केनोपायेन स्यादिति चेदो ङ्ाराभ्यासेनेत्याह्‌--ओमिति प्रतिपद्यत इति । आध्यात्मादिना स्थुलादिना च त्रिघोक्त योजनादिमाध्रं कृत्वा तदपि पूवंपूवंम॒त्तरोत्तरमात्रमापाद्योङ्कारं कायंकारणविभागशुन्ये प्रतीचि प्रविलाप्य तन्मात्रमोङ्का रोपलक्षित्तं सदेवानूसन्दध्यादित्यथंः। कथं पुनः विज्ञानानन्दादिशब्दानां ब्रह्मणि पयंवसानमित्याशङ्य सामानाधिकरण्यादिद्रारेणेत्युदाहरणेन दशंयति- नीलमिति । दृष्टान्ते घमं- धर्मिभावे सत्यपि दार्ान्तिके तदभावात्पदानामेकरस्यपयंवसायित्वमवसेयम्‌ । तदेवं पुरद्रयं दशंयित्वा द्रष्टृहृश्यविवेकद्वारापि तत्वप्रतिपत्ती सम्भावयितुपुनरान्तरं दशंयति-- शब्दादय इति। आत्मानमिति सब्दादिस्वरूपोक्तिः । परस्परमिति । शब्दो रूपं रूपं च शब्दं न जानात्तोति यावत्‌ । अन्यृष्त्वादित्यनेन हतुः क्रियते । बाह्यस्य शब्दादिसङ्घातस्य ज्ञातुत्वं निरा- कृत्याध्यात्मिकस्य निराकरोति-मन इति। शरीरस्य न स्वपरविषये द्रष्टृत्वमित्याह-इन्द्रियाणीति। ` उभयविषयद्रषटृत्वाभावं मनसो दशंयति--मन इति । एवमेव बुद्धिरीत्यादि व्याख्येयम्‌ । चतुविध- स्यान्तःकरणस्य द्रष्टृत्वाभावात्तदुवृत्तीनां स्वात्मनि परमात्मनि वा तदमावमभिधत्ते--सुखेति । ` ननु शब्दादीनां हश्यमानत्वात्तदद्रष्टत्वेन आत्मा चेदिष्यते तहि सुषुप्त्यादौ शब्दाद्यपलम्भाभावा- दात्मनोऽपि तदृपलन्धुः असिद्धिरेव स्यात्‌ । आदित्यदशंनाभावे तत्परतियोगिकस्य द्रष्टत्वस्य प्रति- ` निर्दष्टुमशवयत्वादित्याशङ्कय अविनाशी वा अरेऽमात्मा' इत्यादिभ्रुतिमाध्रित्य परिहरति--स्वप्न सुत्‌ इति । श्रयः स्वप्नाः' इति श्रुतेः स्वप्नशब्देन सुषृपिगंह्यते । द्रष्टदृदयविवेकमुपपादितमुपसंहरति-- तस्मादिति तत्पदपरामृष्ं हेतुमेव स्पष्टयति--सर्वे्रत्ययेति । | ५०९ २० २५ ५९० श्रीआानन्दगिर्याचायंविरचितविवरणटीकोपेता अपवरकमध्ये प्रदीपवत्स्वमावेनेव प्रकाशयति । यस्मात गृदप्रविष्टमार्जारान्‌ प्रयत्नामिमानरहितः प्रकाश्चयति यथा तथा बद्धिगरहे ज्ञप्निस्वसूषः स्वयंज्योतिरात्मा अत्रायं पुरुषस्सरयंज्योतिभेवतिः शवेन भासा स्वमिदं विभाति न तत्र घ्यो भातिन चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो मान्ति इतोऽयमग्निः । तमेव भान्तमनुभाति सव॑ तस्य भासा सवे मिदं विभाति । इत्येवमादिवचनेभ्यः। ब द्विवृत्तीना चक्षरादिद्वारेणोरपचमानानां रूपादाकारप्रत्ययानां सुखदुःखमोहात्मकानां अभ्यन्तरे स्मृतीच्छाप्रयत्नरागदेषाभिमान- रहितः स्वमावेनैव प्रकाशयति यस्माच्स्माभित्यतवं शुद्धत्वं बृ द्रतवं विकाररहितत्वं सर्वज्ञं र्ष्मत्वमचलत्वं अनामरूपकर्मात्मत्वम्‌ । अश्नापिषासाक्नोकमोहजरामृत्युप्रभतयः शरीरस्येति थयोऽन्चनापिपासे जरां म्त्युमत्येतिः "यदिदं किथाश्वम्यः आश्षङकनिभ्यः आकीटपतङ्गभ्यः' प्रृतेर्षमिति सिद्धम्‌ । न त्वात्मन इति । १०७ प्रत्यगात्मनः सवसाधकत्वे तदनुकूलग्रयत्नाभिमानप्रस क्रादविकृतब्रह्यत्वानुपपत्तिरित्या- श ्खयाह्‌-अपवरकेति । प्रदीपदृष्टान्तं विवृणोति--यथेति। प्रकारायतोत्यत्र कतंत्वेन प्रदीप स्सम्बध्यते। दार्ान्तिक. व्याचष्टेतथेति आत्मा सववप्रत्ययप्रयत्नाभिमानरहितः सन्प्रकारयततीति सम्बन्धः । ज्ञप्तिस्वरूपं यत्‌ ज्योतिः तत्स्वहूपोऽ्यमात्मेति आत्मनः स्वयंप्रकारात्वम॒क्तम्‌ । तत्र श्रुति प्रमाणयति--अत्रेति । स्वप्नावस्था सप्तम्या परामृश्यते । स्वेन भासा प्रत्यगात्मस्वरूपभूतेन ज्ञानेन सवंमिदमादित्यादि तदाभासब्ाप्त्या स्पष्टं प्रतिभातीत्यथ; । तत्र तस्मिन्ब्रह्मणि विषये सूर्यो भास- कत्वेन न भातीति योजना । एवं न चन्द्रतारकमित्यादि योजनीयम्‌ । इतरच परमात्मप्रकाशकत्वं न सूर्यादीनामस्ति, तत्प्रकाश्यत्वादित्याह-तमेबेति । अनुगमनवदनुभानं स्वगतभ्रकाशवशादित्या- शद्कुय-तस्येति । "विज्ञानमानन्दं ब्रह्म 'सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्य", प्रज्ञानघन एव ' इत्यादिवचनानि आदिशब्देन गृह्यन्ते । आत्मनो ज्ञप्िस्वभावस्य प्रयत्नादिरहितस्य सवंप्रत्ययसाक्षित्वे फलित माह्‌- बुद्धिवृत्तीना- मिति । अभ्यन्तरे स्थित्वा ता एव बुद्धिवृत्तीरिति रोषः । शुद्धत्वं सवंबुद्धिसाक्षित्वात्‌ । बुद्धत्वं समस्तजडसाधकत्वेन बोधेकरसत्वात्‌ । सूष्ष्मत्वं साक्षित्वेनोभयविधेन्द्रियाग्राह्यत्वात्‌ । अचलत्वं ` आकाशवदवस्थितत्वात्‌ । नामरूपयोस्साक्ष्यकोटिनिविष्टयोः साक्षिणि सम्भावनाभावात्‌ । विकार रहितत्वमनामषरूपत्वात्‌ इति विवेक्तव्यम्‌ । प्रत्यगात्मनः षड्मिसम्बन्धिनो विकाररदहितत्वमसिद्ध- मित्याशङ्कयाहू-अश्नेति। आश्रयान्तरगामित्वादशनायादोनामात्मसम्बन्धो नास्तीति फलितं वक्तुमितिराब्दः। आत्मनः षड््मिसम्बन्धाभावे प्रमाणमाह्‌--योऽशनेति । तमेतमात्मानं वेदितु- मिच्छन्तः प्रव्राजिनः प्रव्रजन्तोति सम्बन्धः । भात्मनोऽशनायाद्यमावे कथं प्रसिद्धा भोक्तृभोग्य- विभागस्सम्भवेदित्याशङ्कुयाह - यदिदमिति । प्रकृतेरिति । अस्मादधस्तात्पदमध्याहतंव्यम्‌ । प्रकृति- शब्देन प्राणो गृह्यते, तस्यात्तत्वप्रसिद्धेरिति द्रष्टव्यप्र। अनात्मन्येव भोक्तुभाग्यविभागस्साभासस्यान्तः- करणस्थ भोक्तृत्वादिति मन्वानो व्यावर्त्यं दशंयति-नत्वात्मन इति! तृतोयपुरममाप्त्यथं इतीत्थुक्तम्‌ । | | १५ २५ २० त्रिपुरी ५९९ जाग्रस्सप्नसुषुप्तेषु एक एव आत्मा । जागरिते वैश्वानरः, स्वप्ने तेजसः, सुषुप्ते प्राज्ञः । स एव नििशेषस्तुरीयः। स परमात्मा सोऽहमिति । “यतो वाचो निवतेन्ते | अप्राप्य मनसा सहेति | ॥ इति श्रीमच्छद्ुरभगवत्पादाचायेविरचिता त्रिपुरी समाप्ता ॥ शरीरद्रयोपन्यासेनाध्यात्मादिविभागाभिधानेन द्रष्टृदृश्यवचनेन च तत्त्वप्रतिपत्तिप्रकारं ५ व्याख्यायावस्थात्रयद्वारेणापि ततप्रतिपत्तिप्रकारं व्याचिख्यासुः आत्मनः प्रत्यवस्थं भेदमारङ्कुवाह- जाग्रदिति । एकत्वे कथं संज्ञाभेदः स्यादित्याशङ्कुय अवस्थाभेदवशादित्याहु--जागरित इति । अवस्थासम्बन्धिनस्सकालादन्यस्ये वात्मनो ज्ञेयत्वमाशङ्‌बाहू-स एवेति । क्रमाक्रमाभ्यामवस्थात्रय- मनुभवन्नेवात्माकायंकारणात्मकं व्रितयमतीत्य सकल्विशेषाभावोपलक्षिततस्तुरीयो निरुच्यते । स च सदानन्देकतानः विज्ञानधातुः इत्यथः । १० शोधित वंपदाथंमनूद्य त्स्य तत्पदाथंत्वं वाक्यार्थं कथययि-स परमात्मेति । सम्प्रति व्यतिहारविवक्षया परिशोधितं तत्पदाथंमनूद् तस्य प्रत्यागात्ममात्रत्वं प्रत्याययति-- सोऽहमिति । इतिशब्देन प्रकरणं परिसमापयन्यथोक्तवाक्याथंपरिज्ञानादज्ञानतदृत्थानथंनिवृतत्या परिपुणंपरमानन्दा- विभविन कृतकृत्यता भवतीति । पुरत्रयपरामर्शो वस्तुतो नानुभूयते । | १५ यत्र तस्मे नमः कुरे पुरुषोत्तममृत्तंये ॥ ॥ इति श्रोआनन्दगिर्याचायंविरचितं विवरणं समाप्तम्‌ ॥ + ५४ धीशङ्करभगवत्पादवाचा्यविर चितं मनीषापफ्चकम्‌ श्रीसदादिनद्रसरस्वतीयोगिविरचिततात्पयंदीपिकासहितं धीबालगोपालेन्द्रमुनिविरचितं मधुमञ्जरीटीकासदित शरीज्ञङ्करभगवत्वादाचायविरचितं मनीषाफ़चकम्‌ जाग्रत्सप्नसुषुपषिषु स्फुटतरा या संविदुज्जुम्भते या ब्रह्मादिपिपीरिकान्ततनुषु प्राप्ता जगत्साश्षिणी । सैवाहं न च ददयवस्त्विति दृदग्रज्ञाऽपि यस्यास्ति धेत्‌ चण्डारोऽस्तु स तु दिजोऽस्तु गुरुरित्येषा मनीषा मम ॥ १॥ अर्ञेवाहमिदं जगच्च सकं चिन्मात्रतिस्तारितं सवं चैतदविद्यया त्रिगुणया सेशं मया कल्पितम्‌ । इत्थं यस्य टटा मतिस्सुखतरे मित्ये परे निर्मले चण्डालोऽस्तु स तु दहिजोऽस्तु गुरुरित्येषा मनीषा मम ॥ २॥ = क्ष्वशरधरमेव विश्वमखिलं निधित्य वाचा गुरो नित्यं जक्म निरन्तरं विमृशता निर्व्याजशान्तासमना | मृतं भावि च दुष्कृतं प्रदहता संविन्मये पावके प्रारन्धाय समपितं स्ववपुरित्येषा मनीषा मम॥३॥ या॒तियेड्नरदेवताभिरदमित्यन्तः स्फुटा गृह्यते यद्भासा हदयाक्षदेहविषया भान्ति स्वतोऽचेतनाः । तां भास्यैः पिदहिताकमण्डलनिमां स्फूर्ति सदा भावयन्‌ योगी निद्र तमानसो हि गुरुरित्येषा मनीपा मम ॥ ४॥ यत्सौरूयाम्बुधिलेशलेक्षत इमे शक्रादयो निद्रता यचचित्ते नितरां प्रशान्तकलने रध्वा भुनिर्निवरतः। यत्मिभित्यसुखाम्बुधौ गरितधीत्रहेव न ब्रह्मवित्‌ यः कश्चित्‌ स॒सुरेनद्रबन्दितपदो नूनं मनीषा मम॥५॥ "०9 ि- ~ - <&# ॐ तत्यत्परमात्पने नमः श्रीक्ञङ्धुःरभगवत्पादाचायविरचितें मनीषापफ्वकम्‌ जाग्रत्सप्नसुषुिषु स्फुटतरा या संविदुज्जुम्भते या ब्ह्मादिपिषीलिकान्ततनुषु प्रोता जगतव्षिणी । सेवां न च दृश्यवस्त्विति ददग्रज्ञाऽपि यस्यास्ति चेत्‌ चण्डालोऽस्तु स तु दिनोऽस्तु गुरुरित्येषा मनीषा मम ॥ १॥ 1 श्रीसदारिवेन्दयोगिविरचिता तात्ययदीषिका ५ तात्पयथंदीपिका स्वप्रकाश चिदानन्दसदेक रसरूपिणें । नित्यशुद्धनिराभासक्‌ टस्थायाऽत्त्मने नमः ॥ आनन्दघनमद्रन्दं निविकारं निरञ्जनम्‌ । भजेऽहं भगवत्पादं भजतामभयप्रदम्‌ ॥ यत्कटाक्षवरादेव मुच्येऽहं भवबन्धनात्‌ । तं वन्दे सच्चिदानन्दं श्रीगुरु करुणानिधिम्‌ ।॥\ इट्‌ खलु परमकारुणिको भगवान्‌ दिवः अनथंमकरागारे संसारसागरे निमग्नं लोकमुदिधोषुः कदाचित्‌ कारीं प्रति गच्छन्तं आचायं प्रति चण्डालवेषं धृत्वा जगाम । ततो जगाद भगवाना- चायंः--हे चण्डालाधम ! इतो दूरं गच्छ गच्छेति । ततश्चण्डाक्वेषमण्डितः रिवः प्राह- अस्नमप्रादन्नमयमथवा चेतत्यमेव चैतन्यात्‌ । यतिवर ! दु रीकतु वाञ्छसि कि ब्रूहि गच्छ गच्छेति ॥ हि यतिवर ! अत्र ब्रूहि किमन्नमयाच्छरी रादन्नमयं शरीरं गच्छ गच्छेति दूरीकतुं वाञ्छसि ? अथवा चैतन्यादव चतन्यं गच्छ गच्छेति दूरीकर्तुं वाञ्छसि । न तावदाद्यः । उभयोश्शरीरयोरन्न- कायेत्वेनेकर्वात्‌ । श्रुयते हि शरीरस्य अन्नकायंत्वम्‌ । “सं वा एष पुरुषोऽन्नरसमय" इति । एवं सवंस्यापि जगतो मायाकायंत्वेनेकत्वं द्रष्टव्यम्‌ । न द्वितीयः । चेततन्यस्य सवं त्रैकरूपत्त्वात्‌ । “एको देव: सवभूतेषु गृढस्सवंव्यापी सवंभूतान्त गस्मे'ति श्युतैः। न ह्येकस्य मवेगतस्य चैतन्यस्य देशादेशान्तरं प्रत्यपसरणं सम्भवति । एतत्सवंमभिप्रेलयोक्तम्‌ । परस्वभावकर्माणि न प्रसेन गहयेत्‌ । विश्नगेकात्यकं पश्यन्‌ प्रकर्या परुषेण च ॥ इति ॥ १९ १५ २० | ५१६ ` तात्पयंदीपिकोपे्तम्‌ तस्मात्‌ सवंस्य मायामयत्वेन चेतन्यत्वेन वा एकात्मकत्वात्‌ परनिन्दादिकं न युक्तिमिति भावः । चेतन्येकत्वमेव स्पष्टोकुवन्नाह - प्रत्यग्वस्तुनि निस्तर ङ्गसहजानन्दावबोधाम्बुधौ विप्रोऽयं श्वपचोऽयमित्यपि महानु कोऽयं विभेदग्रहुः । कि ग द्गाम्बूनि बिभ्बितेऽम्बरमणौ चण्डारवोथोपयः पुरेवान्तरमस्ति काञ्चनघटोमृत्कुम्भयोर्वाम्बरे ॥ प्रत्यग्वस्तुति प्रातिलोम्येन अनृतजडदुःखाहङ्कुारादिभ्यो विलक्षणत्वेन प्रतिभासमानं यद्रस्तु सद्रूपं तस्मिन्‌ । ब्रह्मणः वस्तुपदसूचितं सद्रूपत्त्वं निगद्य चिदानन्दरूपत्वं निराह । निस्तरङ्- सहजानन्दावबोधाभ्बुधाविति। निस्तरङ्खः निविकल्पः। अत एव सहजः ध्रुवः यः परमानन्दावबोघः। स एवाम्बुधिरिवाम्बुधिः सवंत्रंकरसत्वात्तस्मिन्‌ । तदनेन सच्चिदानन्दत्वं ब्रह्मणः स्वरूपलक्षणमुक्तं भवति । ननु तहि लक्ष्यस्य ब्रह्मणः सत्ताद्यात्मकंत्वं न स्यादिति चेन्नेतत्‌ सारम्‌ । यथा वीचीतरद्धादय- पाधिभेदभिन्नचन्द्रानुगतचन्द्रत्वेन लक्षिता चन्द्रव्यक्तः चन्द्रत्वं न जहाति चन्द्रत्वस्य चन्द्रग्यक्त्यात्म- त्वात्‌ । तथा मायाकल्पितकुम्भादिन्यक्स्यनुगतसत्तया लक्ष्यमाणं ब्रह्मापि सत्त्वं न जहाति । एवमन्तः- करणवृत््युपाधिभेदभिन्नविद्टिरेषानुगतचित्त्वेन लक्ष्यमाणं चित्त्वं न जहाति । एवं प्रियप्रमोदाद्यन्तः- करणवृत्युपाधिभेदभिन्नानन्दानुगतानन्दच्वेनापि रक्ष्यमाणं भनन्दत्वं न जहात्ति। तत्‌ कस्मात्‌ सत्यत्वादीनां ब्रह्यव्यक्त्यात्मकत्त्वात्‌ । तदुक्तमाचायेः-- सत्तादीनां हि जातीनां ग्यक्तितादात्म्यदशंनात्‌ । लक्ष्यव्यक्तिरपि ब्रह्य सत्तादि न जहाति नः ॥ इति । ( वे० कल्पतरुः १-१-२ ) ननु सद्रयक्तिनानात्वे कथं तदात्मकाष्टितोयतब्रह्यसिद्धिरिति. चेत्‌ न । तस्य सद्धदस्यौपाधिक- त्वात्‌ । एवं सत्यज्ञानानन्दभेदोऽप्यौपाधिक एव । अन्यथा स्वरहितन्नानानन्दयोः शुन्यत्वप्रसद्धात्‌ बोधात्मकत्वरहितसतश्च भानाभावग्रसङ्खात्‌ । र्यत््वे सत्त्वायोगाच्च सद्रोधात्मकसाक्निणश्च परम- प्रेमास्यदत्वेनानन्दस्वाभाव्यावगमात्‌ । तस्मादौपाधिकन्यक्त्याकारभेदबाघधेन सत्यज्ञानानन्दात्मक ब्रह्योति निश्चीयते । श्रतिरपि सत्यज्ञानानन्दात्मकत्वं प्रतिपादयति । "सव्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्य" “विज्ञान- मानन्दं ब्रहो''ति। अतो निरस्तसमस्तोपाधिकरे कूटस्थनिस्ये अखण्डसच्चिदानन्देकरे ब्रह्मणि अयं विप्रः मयं श्वपच इति । तल्लक्षणं स्मयते । द्विजोत्तमायां चण्डालाद्यः पुमान्‌ जायते भुवि । इवपचस्स तु विज्ञेयः सवंशास््रविशारदेः ॥ इति । ` एवं उत्तमाधमभावेन महानयं विभेदग्रहुः कः [न] कोऽपीत्यथं; । "एकमेवाद्वितीय'मिति स्वगत- सजातीयविजात्तीयभेद राहित्यश्रवणात्‌ “मृत्थोस्स मत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति । यदा हयेवेष एतस्मिन्नुदरमन्तरं कुरते । अथ तस्य भयं भवति” इत्यादिभेददशंननिन्दाश्नवणाच्च । अततस्सवंत्रा- खण्डकरसे ब्रह्मणि न मनागपि भेदावकाशः । न्यत्कृष्टनिक्रष्टोपाधिभेदेन सवत्रैकरसस्य चंतन्यस्य वास्तवभेदः तद्धम॑त्तवं वाऽस्ति । तत्‌ कस्मात्‌ ? यथा गङ्खाम्बुनि भागीरथीपाथसि प्रतिबिम्बते चण्डालवीथीपयःपुरे नीचवाटिकोदकप्रवाहे वा प्रतिबिम्बितेऽम्बरमणौ सूर्ये किमन्तरमस्ति । अन्तरं भेदो नास्तीत्यथं: । कथं तहुचुभयत्र मेदप्रतीतिरिति चेत्‌ । उपाधित इति ब्रूमः । तथा च श्रुतिः। यथा ह्ययंज्योतिरात्मा विवस्वानपो भिन्ना बहुधेको नु गच्छन्‌ | उपाधिना क्रियते मेदकूपो देवः क्षेतरैष्वेवमजोऽयमात्मा ॥ इति । १५ २५ २३० मनीषोपञ्चकम्‌ एक एव हि भूतात्मा भूते भूते व्यवस्थितः । एकघा बहुधा चेव दृश्यते जलचन्द्रवत्‌ ।। इति च । अतः परमात्मनः सुयंकादिवदपारमाथिक एव भेदः । ननु न सूयंतुल्यत्वमिहोपपद्ते। सूयंस्य हि रूपवतः परिच्छिन्नस्य रूपवति सलिले प्रतिबिम्बभावः सम्भवति 1 आत्मनस्तु नीरूपत्त्वादपरिच्छिन्- त्वाच्च कथमनात्मनि देहादौ प्रतिबिम्बभावस्सम्बोभविष्यतीति चेत्‌ । नायं दौषः । युक्त एव त्वयं दृष्टान्तः विवक्षितांशसम्भवात्‌ । नहि टृषटान्तदार्टान्तिकयोः सर्वाशेन साम्यं पदमजेनापि प्रतिपादयितु पायते । सव॑सम्ये हि दष्टान्तदार्टन्तिकाभेदप्रङ्गात्‌ । अस्मिन्नंशे हि साम्यं एकस्सू्ंः उपाधिवशान्ना- नेव उपाधिगतधमंवानिव लक्षयते । एवं परमात्मा परमाथंत एकोऽपि निविकारोऽपि देहादयु- ` पाध्यन्तस्तावन्नानेव उपाधिर्मान्‌ वृद्धिह्वासादीन्‌ भजत्त इव उपलक्ष्यत इत्येवं दृष्टान्तदार्टन्तिकभावे किं वा बाधकमस्ति अत एव भगवान्‌ बादरायणः एतदसूत्रयत्‌ “अत एव चोपमा सूयंकादिवदि''ति। दष्टन्तान्तरमाह्‌ -काञ्चनघटीमृत्कुम्भयोर्वाम्बर इति । यथा परमाथंतः परिपूणं एकोऽप्यकाशः सक्मघटमृद्षटयो रवच्छिन्नतया नानेव परिच्छिन्न इवोपलक्षयते । न हि तस्मिन्‌ वास्तवभेदः परिच्छिन्न- भावो वास्ति । एवं परमात्मा परमाथंतोऽपरिच्छिन्न एकोऽपि देहाद्यवच्छिन्नत्वेन नानेव परिच्छन्न इवानुभूयमानोऽपि सवंदा परिपुणं एवावशिष्यते । तथा च श्रूयते-- घटसंवृतमाकाशं नोयमाने घटे यथा । घटो नीयेत नाकाशं तद्रज्जीवो नभोपमः ॥ “आकाशवत्‌ स्वंगतदच नित्य” इति । तदुक्तम- | चण्डाख्देहे पर्वादिशरीरे ब्रह्यविग्रहे । अन्येषु तारतम्येन स्थितेषु पुरुषोत्तमः ॥ व्योमवत्‌ सवंदा व्याप्तः सवंसम्बन्ववजितः । एकरूपो महादेवस्स्थितः सोऽहं परामृतः ॥ इति । भतः सवंत्राखण्डेकरसे स्वप्रकाशचिदघनसदानन्दसान्द्रे परिपुणं एकस्मिन्‌ ब्रह्मणि भेदानव- काशात्‌ परनिन्दा कथं सञ्जाघटीतीति भावः । योऽवस्थात्रयभिन्नसद्‌भासकस्सच्चिदेकरसमेकम्‌ । बोधयति रिष्यवृन्दं पररिवेन्द्रं प्रणौमि यतिचन्द्रम्‌ ॥ इत्थमीश्वरवाक्यं निशम्य सवंज्ञो भगवानाचायंः सकलसाधनकलपेस्सह्‌ श्रुताध्यात्मशास्वरान्‌ विगलितनिरन्तरनिरतिशयनिजानन्दानुसन्धानतया भनुपशान्तस्वान्तान्‌ अत॒ एवाविगलिताभि- मानवतः कांश्चित्‌ पुरुषविशेषान्‌ उपलक्ष्य तेषां विनेव समाधिना त्राह्यणत्वा्भिमानापनुत्तये स्वपदे विश्रान्तये च पञ्चभिः श्लोकः स्वानुभूतिमाविष्करोति । तत्रापि जाग्रदाद्यवस्थात्रयावभासकत्वेन प्रतीचः परब्रहमाभेदं दशंयति | जाग्रत्स्वप्नवुषुप्तिष्विति-यदा आदिव्यायनुगृहीतेश्चक्षुरादीन्द्रियेः शब्दादिस्थखविषयाणा- मुपलन्धिस्तदा जाग्रदवस्था । यदा तु चक्षुरादीन्द्रियाणां उपरतत्वेन चित्तस्यापि बाह्यव्यापारोपरमः केवलं वासनामयपदार्थाकारपरिणामेनावस्थानं तदा स्वप्नावस्था । यदा तु कारणभूते भावरूपाज्ञाने इन्द्रियान्तरवच्चित्तमपि प्रविखोयते तदा सृपप्त्यवस्था । आयु तिसृष्वप्यवस्थासु तदवभासकंत्वेन ` ५९७ १० १५ २० २५ २० | ५१८ तात्पयंदौपिकोपेतम्‌ अनुवतमाना स्पफुटत्तरा भाविर्भावतिरोभावधमंरहिता या संवित्‌ चैतन्येकरसः परमात्मा उज्जम्भते स्वयमेव प्रकारते। भत्र प्राभाकराः नायमात्मा स्वयमेव प्रकाशते । अपि तु स्वप्रकाशसंविदाश्रयत्त्वेन प्रकारात इत्याचक्षते । नतत्‌ सारम्‌ । श्रुतिविरोधात्‌ । श्रूयते ह्यात्मनः स्वयंज्योतिष्टवम्‌ । अत्रायं पुरुषस्स्वययज्योतिरिति । यदुक्तम्‌-स्वप्रकाशसंविदाश्रयत््वेनात्मा प्रथत इति तत्र॒ वक्तव्यम्‌ । येयमथप्रकाशरूपा संवित्‌ यस्यामथंश्चात्मा च प्रथेते सा कि जडा आहोस्विन्‌ अजडा । जडेव चेदर्थात्मनोरपि जडतया अविशेषादरोषस्य जगतः प्राप्तमान्ध्यम्‌ । नन्वभ्युपेयते संविदपराधीन- प्रकाशेति आत्मा तु जड एव स्यादिति चेत्‌ । नैतत्‌ सङ्खतम्‌ । अथात्मसम्बन्धिन्यां संविद्यजडाथामपि अर्थात्मनोः प्रकारमानत्ता न सिद्धधेत्‌ पण्डितेऽपि पुत्रे पितुरपाण्डित्यवत्‌ । नन्वर्थात्मनोः प्रकारोन सह॒ संवित्प्रकारात्तं इति चेत्‌ तत्र वक्तव्यम्‌ । यः संविदः प्रकाशः यदचार्थात्मनोस्तौ कि संविद- स्सकाशात्‌ भिन्नौ अहोस्विदभिन्नौ । नतावदाद्यः, संविदः प्रकारव्यतिरेके संविदप्रकाशरूपा सती घटवदस्वप्रकाशा स्यात्‌ । अर्थात्मप्रकारयोस्संविद्रयतिरेके संविदथं प्रकाशा न भवेत्‌ । कि तु ज्ञापिका स्यात्‌ । ननु संविदः अर्थात्मनोश्च प्रकाशौ संविदः सकाश्ञादभिन्नविति चेत्‌ । न । संविदतिरिक्त- प्रकाशान ङ्गीकारे संविदर्थात्मनां साहिव्यमुक्तं स्यात्‌ । न हि जात्वथंसंविदोः सहभावस्सम्भवति । अतीतानागताथंगोच रायाः संविदोभ्थंसहभावाभावात्‌। अत्र कहिचत्‌ प्रलपति प्रकारस्य स्वरूपा विषया इति तदसङ्कतम्‌ । विषयप्रकारयोरत्यन्तवेलक्षण्यात्‌ । विषया भिन्नदीधंस्थूरतयाऽनुभूयन्ते । प्रकाशस्त्वान्त रास्थलानण्वहस्वदीघंतयाऽनुभूयन्ते । अतः प्रकाशादन्योऽर्थोऽनिवंचनीय इति व्यक्त- मुत्पदयामः। न चास्य प्रकाशस्याजानतः स्वलक्षणभेदोऽनुभूयतते । न चानिर्वाच्या्थंभेदः प्रकाशं निर्वाच्य भेत्तुमहति । तस्मादर्य प्रकारा एव स्वप्रकाश एकः कूटस्थो नित्यो निरंश्ञः प्रत्यगात्मेत्य- नवम्‌ । अतः योऽ्यमवस्थात्रयावभासकच्वेन अनुवतंमानः आविर्भावतिरोभावधमंरहितः स्वप्रकाश चिदेकरसः परमात्मा स एवाहमस्मीच्य॒त्तरेणान्वयः । एवं अवस्थात्रयावभासकत्तवेन प्रतीचः परत्रह्यतां प्रदह्यं व्यष्टिसमष्टयात्मकसकलशरीराधिष्ठा- नत्वेन तदवभासकंतया प्रत्यगात्मनः परब्रह्यात्वं दशयति } या ब्रह्यादिपिपीलिकान्ततनुषु प्रोता आत्मभावेन अवभासकतयाऽ्वस्थिता या संवित्त यो विज्ञानेकरसः परमात्मा । न केवलमयमात्मा देहादितचैतनप्रपञ्चस्यावभासकः अपि तु जगतः प्रपञ्चस्यापीत्याह--जगत्साक्षिणीति । साक्षादीक्षत इति साक्षी सवस्य जगत्तः द्रष्टा परमात्मा । नन्वेतादश आत्मा अस्ति चेत्‌ किमिति नोपलभ्यत इति चेत्‌ । न, जगदवभासकततवेनोपकभ्य- मानत्वात्‌ । यद्यसौ चिन्मात्ररूपः साक्षी न स्यात्‌, केन ताहि प्रकाशेन साक्ष्यं जगत्‌ भायात्‌ । ननु साक्षिस्वरूपवत्साक्ष्यस्यापि स्वत एव भानं किन स्यात्‌ इतिचेत्‌ । न। साक्षिस्फुरणाभावे तस्य जडत्वेन स्वाभाविकस्फुरणासम्भवात्‌ । यद्युच्येत साक्षिणोऽभावेऽपि जडं जगदजडेन ज्ञानाधारेणात्मना तदा ज्ञायत एवेति । ह॒न्त तल्यनात्मा जडः आत्मा चाजड इत्येतत्‌ भानं तव कथं बोभविष्परति । तथा च यो भानविषयः स तावज्जडः । यस्तु हे गाश्चयः सोऽजड इति जडत्वाजडत्त्वे उभे अपि भानाधीन- निरूपणे इत्यवश्यमकामेनापि माक्निस्वरूपं भानम द्वीकत्तग्परम्‌ । अत्र भाटराः--अस्तु भानं तच्च चक्षुरादिवन्निीनेन विज्ञानेन स्वविपग्रे जन्यत इति जगुः । तन्न सद्नतमेव स्यात्‌ । यदि हि विषय- स्फुणररूपं भानं जन्यं स्यान्तहि मृञ्जन्यधटादिव जन्यत्वेन जटमेवं स्यात्‌ | अतो विषयवत्‌ भान- स्यापि अउत्वाविगेपात्‌ स्वतः स्फतिनं स्यात्‌ | १० १५ । ९ 4 २० . २५ ` भनीषापश्चकम्‌ यत्तावदुक्तम्‌ भानस्य विज्ञानं जनकमिति तत्र वक्तव्यम्‌ । किं विज्ञानं मानरूपेण परिण- मते उत भानस्यारम्भकम्‌ । न तावदाद्यःज्ञानस्याविक्रियत््वात्‌ । विकारिण एव हि क्षीरदेदध्याया- कारेण परिणामो दष्टः । न ह्यविक्रियस्य ज्ञानस्य परिणामः सम्भवति । यदि ज्ञानस्यापि विक्रिया स्यात्‌ तहि क्षीरादिवच्चेत्यमेव भवेत्‌ । अतः हृद्यत्वे ज्ञानत्वमेव होयेत । नापि द्वितीय विज्ञानस्याद्रव्यत्तवात्‌ । द्रव्यं हि द्रव्यान्तरारम्भकं तन्तुपटादौ तथा ₹ष्ट्वात्‌, न हि ज्ञानं रव्यं, गुणत्वेन परेद्खीकारात्‌ । अतो भानस्याद्रव्येण सता ज्ञानेन आरम्मो न युक्तः । अपिचा- रम्भवादे ह्यसदेव कायंमुत्यद्यत इति स्थितिः । तथा चासतस्द्रूपभानस्य ज्ञानमारम्भकमिति न यक्तम्‌ । यदि हि ज्ञानमसदपि भानमारमभेत । हन्त तदयं सत्वाविरोषाद्रन्ध्यापुत्रादेरारम्भकं स्यात्‌ । तस्मात्‌ परिणामारम्भकत्वव्यतिरेकेणोत्पादकलत्वानिरूपणात्‌ विज्ञानेन भानं नोत्पद्यते । एवं विज्ञानमपि न जन्यते । यदि हि विज्ञानं जन्यं स्यात्तहि जन्यत्वेन हेतुना जडमेव स्यात्‌ । ननु रूपादि विषयेश्चक्षुरादिसम्प्रयोगानन्तरं रूपादिविषयं ज्ञानं दश्यते । तहिं तस्य का गतिरिति चेत्‌ । नष दोषः । ज्ञानस्य जन्यत्वप्रतीतेर्भरान्तिरूपत्त्वात्‌ । कस्मात्‌ ? व्रिषयाकारपरिणतान्तःकरणवृत्तिहि तत्र जन्यते । अतस्तदीयजन्यस्वं तदवच्छिन्ने चैततन्येऽपि स्फटिकादौ लौहिव्यमिवावभासते । अतो भ्रान्ति- रेव ज्ञाने जन्यत्वप्रतीतिः । एवं घटाद्विविपयस्फुरणरूपस्य भानस्यापि जन्यत्वप्रतोतिर््रान्तिरेव । तस्याप्युत्पत्तिमद्‌ वृत्िज्ञानान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वेन तस्यव जन्यत्वस्य तत्रावभासनात्‌ । तस्माद- जन्यत्वात्‌ विज्ञानं सत्यमेव तदभेदात्‌ भानमपि सत्यमेव । त्था चायं प्रयोगः- विमतं सत्यं भावत्वे सत्यजन्यत्त्वादात्मवत्‌ । अत एव न प्रागभावेऽनकान्तिकता । तस्य भावत्त्वाभावात्‌ । तस्मात्तदिदं भानमेव चिन्मात्ररूपः साक्षत्यनवद्म्‌ । अतः सवेषु शरीरेष्वात्मत्वेनावस्थितः सवस्य जडप्रपञ्चस्य अवभासकः चिन्मात्ररूपः साक्षी यः परमात्मा स एवाहमस्मि न च हद्यवस्तु देहादिकं नास्ति | तस्य स्वरूपयाथात्म्यज्ञानेन बाध्यमानत्वात्‌ । एवं यस्य हदप्रजञाऽस्ति । किमिदं प्रज्ञानस्य दाढ्ं ? यथा बहुजन्मसु हदं भावितत्वेन अस्मिन्‌ जन्मनि विनेव परोपदेशं कामादय उत्पद्यन्ते । तथा दोघंकालनेरन्तयंसत्कारेर्भाविते तत्त्वे परचाद्वाक्ययुक्तिपरामशंमन्तरेणेव पुरोवतिघटादिवत्‌ सहसा तत्त्वं परिस्फुरति चेत्‌ तदिदं प्रज्ञानस्य दाढयं नाम । एताहश तत्वज्ञानं यस्यास्ति स तु ब्रह्मेवेति कृत्वा चण्डालो वास्तु । तल्लक्षणम्‌ स्मयते । “इद्राद्विप्राद्धनायां तु चण्डालो नाम जायते" इति । द्विजो वास्तु गुरुरिति मम मनीषा । ननु चाण्डालस्य कथं गुरुत्वमिति चेत्‌ । न, नित्यञुद्धासङ्खात्म- विज्ञानेन जातिकूलाद्यभिमाननिवत्तेः सोऽन्त्यजोऽपि शुद्ध एव । तथा च स्मयते | कुं वृत्तहीनस्य प्रमाणमिति मे मतिः। अन्त्येष्वपि च जातानां वृत्तमेव विरिष्यते ॥ इति । अतः ब्रह्मात्मैक्ये न किञ्चित्‌ बाधकमिति भावः । ननु- “यत्तो वा इमानि भूतानि जायन्ते" इत्यादिना ब्रह्मणो जगक्कारणत्त्वश्रवणात्‌ प्रत्यगात्मनस्त- दन्तर्भावात्‌ कथमुभयोरेक्यमिति चेत्‌ । नायं दोषः । त्रिगुणात्मिकाऽविद्यासध्रीचीनेन प्रस्यगात्मना द्रष्टा स्वप्नप्रपञ्चवत्‌ सवस्य मेडवरस्य हृर्यजातस्यापि कल्पितत्वात्‌ तदुक्तम्‌- यथा स्वम्नप्रपन्चोऽ्यं मयि मायाविजम्भितः। एवं जाग्रतप्रपञ्चोऽपि मयि मायाविन्‌म्भितः ॥ इति । ५. १० १५ २५ ३० ५२० तात्प्यंदीपिकोपेतम्‌ बहयेबाहमिदं जग सकं चिन्मात्र विस्तारितं सवं चैतदविद्यया त्रिगुणया सेशं मया कन्पितम्‌ । इत्थं यस्य दा मतिस्सुखतरे नित्ये परे निमंरे चण्डालोऽस्तु स तु द्विजोऽस्तु गुरुरित्येषा मनीषा मम ॥ २॥ एवं प्रत्यगात्मनो जगत्कारणत्तवसम्भवात्‌ पब्रह्यत्त्वं सङ्खटते । अपि च "तत्‌ सृष्ट्वा तदेवानु प्राविरातु । अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणी""त्यादिश्रृतेः परब्रह्योव हि साक्षात्‌ प्रत्यगात्मा । अत एव हि तत्तवमस्यादिका श्रुतिः जीवभावापन्नस्य यत्‌ स्वाभाविकमद्वितीयं परत्रह्यात्मत्वं तत्‌ प्रतिपादयन्ती जगत्कारणत्वोपाधिकं यच्‌ सवंज्ञत्वादिलक्षणम्‌ यच्चाज्ञानतत्कार्यो- पाधिकं सववप्रत्यग्रपं चेतन्यं तदुभयं एकमेवेति सोऽयं देवदत्त इत्तिवत्‌ विरुदधांशपरिहारेणेक्यं बोधयति । अत्र केचिदाहु-आत्मनो जीवत्वं न श्रान्तिसिद्धम्‌। अपि तु स्वाभाविकमेवेति। तद्वार्तामात्रमेव स्यात्‌ । तत्‌ कस्मात्‌ यदात्मनो जीवत्तवं स्वाभाविक स्यात्‌ तहि तस्य मुक्तयवस्थाया- मपि निवृत्तिनं स्यात्‌ । स्वभावस्यानपायात्‌ । अतो मुक्तानामपि सुखदुःखानुवृक्तिः स्यात्‌ । ननु यथा आाम्लसम्पर्कात्‌ ताम्रस्य स्वभावभूतं मल निवतंते एवं केनचित्‌ परमेश्वरसमाराधनादिना साधनेन जीवस्य सुखदुःखादिसंसा रानुभवात्मकजीवत्वनिवत्तौ सत्यां परत्रह्मसायुज्यरूपा मुक्तिः कि न स्यात्‌ इति चेत्‌ । नेतत्‌ सारम्‌ । तत्‌ कथं, यथा अगनेः स्वभावभतस्य दहनप्रकःशनदेविनाशो नास्ति, एवं स्वाभाविकस्य जीवत्वस्यापि विनारो दुघंट एव स्यात्‌ । ननु मणिमन्त्रादिसामर्थ्यादग्नेरष्णप्रकाशयो निवृत्तिमुपलभामहे तद्रतु साधनवेचित्रयात्‌ स्वाभाविकजीवत्तवस्यापि निवृत्तिः कि नस्यात्‌ इति चत्‌ तदज्ञानविजृम्भितमेव स्यात्‌ । तत्‌ कस्य हेतोः अग्नेः स्वभावभूतमौष्ण्यादिकं मणिमन्व्रादिसामर्थ्यात्‌ प्रतिबद्धमेव केवलं न तु नष्टम्‌ । एवमेव सुखदुःखादिलक्षणस्य स्वाभाविकस्य जोवत्त्वस्य केनचित्‌ साधनेन प्रतिबन्ध एव केवलं स्यात्‌ । न तु नाशः । तस्मादयं जीवः यदि परमाथतो ब्रह्मणोऽन्यः स्यात्‌ तहि साधनरातेनापि तस्य ब्रह्मभावो न धरत्त एव । ननु न वयं जीवस्य ब्रह्मतादात्म्यलक्षणां मुक्ति ब्रूमः। अपि तु तत्‌ साम्यमिति केचिदिच्छन्ति । तद्वार्तामात्रमेव । कस्मात्‌ विकल्पासहत्वात्‌ । तथा हि-जीवस्य किमेकदेदोन ब्रहमसाम्यं विवक्षितम्‌ उताहो सर्वात्मना ? एकदेशेन चेत्‌ संसारिणा- मपि जीवानां चेतनत्वादिना एकदेशेन परब्रह्मसाम्यसम्भवादयत्नेन तेऽपि मुक्ताः स्युः । यदि स्वेणेवा- कारेण ब्रह्मसाम्यं विवकिततं स्यार्ताहि तत्साम्यं न युज्यते । केनचिदाकारेण व्यावृत्तयोरेव हि समान- घमंयोगादुपमानोपमेयभावः । इह तु सर्वात्मना समानयोर्जीविब्रह्मणोर्भेदजनकव्यावृत्ताकारविरहात्‌ । अत एव भेदाभावाच्च जीवः परब्रह्मोव स्यात्‌ । न तु ब्रह्यसम इत्येतदनवद्यम्‌ ॥ १॥ तस्मात्‌ सच्चिदानन्देकरसः साक्षात्‌ परमात्मेव सतत्वपरिणामरूपनानाविधतत्तदन्तः करणोप- हितः सन्‌ अनपक्रान्तात्मभावेन नानाविधजीवभावं भजते । स च जीवभावापन्नः स्वात्मनः पर- बरहयात्मत्वज्ञानेन स्वस्वरूपस्याच्छादकं भावरूपाज्ञानं तत्कायं संसारं चात्ममात्रतया विलापयन्‌ स्वयमेव स्वप्रकाराचिदानन्दस्वरूपेणावशिष्यते । एवं प्रव्यग्ब्रह्मणो रेक्ये कि बाधकमित्यभिप्रेत्याह- चिन्मात्रविस्तारितमिति हेतुगभंविशेषणं चिन्मात्रविस्तारितत्त्वात्‌ चिन्मात्रे ब्रह्मण्यध्यस्तत्त्वादिदं सर्वे जगचचिन्मात्रं ब्रहयेवेत्यथंः । त्रिगुणया अविद्यया स्ताधनेन मया प्रत्यगात्मना द्रष्टा एतत्‌ सवं १५ १५ ' व २३० मनीषापञ्चकम्‌ । ५२९ शश्वन्नश्वरमेव विश्मखिलं निधित्य बचा गुरो नित्यं ॒ज्ह्म निरन्तरं विमृशता निव्याजचान्तात्मना । मृतं भावि च दुष्छृतं प्रदहता संविन्मये पावके प्रारब्धाय समर्पितं स्ववपुरित्येषा मनीषा मम॥३॥ हृश्यजातं सेश्वरं जगत्‌ कल्पितम्‌ । यतः अततः जगदधिष्ठानभूतं चिन्मात्रं ब्रहमोवाहुमस्मि । इत्थमनेन ५ प्रकारेण सुखतरे निरतिशयानन्देकरसे नित्ये ध्रवे। अत एव परे सवंक्कष्टे। अत एव च निमंसे अज्ञान- तत्कायंमलरदिते स्वप्रकाशचिदेकरसे ब्रह्मणि यस्य मुमुक्षोमंतिहंढा भवति निरतिशयानन्दनित्यसुद्ध- स्वप्रकाशचिदेकरसनब्रह्मविषयकसाक्नात्कारो हढो भवति । स तु नित्यशुद्धब्रह्यवेति कृत्वा चण्डालो वा भवतु द्विजो वा भवतु गुरुरिति मम मनौषेत्यन्वयः । अतः प्रत्यग्बरह्मणो रेक्यं सुघटत इति भावः| नन्वेवमप्यविसम्वादिन्यवहारदक्लनात्‌ आरोपितरजतादिवेलक्षण्यात्‌ पारमा्थिकमेवेदं जगत्‌ । १० अतः कथमद्रेतसिद्धिरिति चेत्‌ । न । हृग्रपे अदधेते ब्रह्मण्यध्यस्तच्वेन शुक्तिरूप्यवदसत्यत््वात्‌ । ननु कथं ` चेतत्‌ प्रपञ्चस्याध्यस्तत्वमिति चेत्‌ । अविसम्वादिव्यवहा रदशनेऽपि दृश्यत्वात्‌ रृक्तिरूप्यवत्‌ इति ब्रमः । | | न च हृर्यत्वहे्तोः पक्षधमंताऽसिद्धिरिति वाच्यम्‌ । द्वेतप्रपञ्चस्य स्वतो जडच्वेन हृग्रपेण स्वप्रकाशत्रह्यस्वरूपचेतन्येनावभास्यमानत्वात्‌ हृद्यत्त्वहेतुः कृत्स्नपक्षं व्याप्य वतंत इति । एतत्‌ १५ साव॑परिषम्‌ । तस्मात्‌ आरोपितटेतप्रपञश्चोऽसत्य एव । नन्वेवमद्ितीयस्यात्मनोऽप्यसत्त्वं कि न स्यादिति चेन्न अद्वितीयात्मनो दग्रूपतया हश्यत्वाभावेन अध्यस्तत्त्वासम्भवात्‌ । यद्यद्रेतमपि देतवदध्यरस्तं स्यात्‌ तहि तस्य केन चिदधिष्ठानेन भवितव्यम्‌ । निरधिष्ठानश्रमानुपपत्तेः। कि तर्दाष्ठानं अद्रेतमेव उत देतमपि, न तावदग्रिमः आरोप्यादद्रेतात्‌ अन्यस्यादेतान्तरस्याभावात्‌ । नापि चरमः। अद्रेतस्य केवलं कल्पिते देते अध्यासासम्भवात्‌ । रोके हि परमाथंभूते शुक्तिकाशकलादौ रजताध्यासस्य २० दृष्टत्वात्तदनुसारेणादेताध्यासस्यापि अधिष्ठानत्वेन तत्त्वभूतमेव किञ्चित्‌ वक्तव्यम्‌ न परिकल्पितम्‌ । ननु भवतु लोके सत्याधिष्ठानत्वं अद्रेताऽ््यासे अन्यस्यासम्भवात्‌ कल्पितस्येवाधिष्ठानत्वमिति नियमः कि न स्यादिति चेत्‌ । न । द्रेतस्याध्यस्तेकशरीरत्वात्‌ । अध्यस्तस्य चाधिष्ठानात्‌ ब्रह्मस्वरूपादनति- रेकादेकस्येवाधिष्ठानत्त्वमा रोप्यत्वञ्चेति ग्याहतमेव प्रसज्येत । किञ्च यदि द्रतादरेते उभे अप्यारोपिते स्याताम्‌ तहि तद्वयतिरिक्तस्य वस्त्वन्तरस्याभावात्‌ निरधिष्ठानभ्रमः प्रसज्येत । ननु शन्यमेवो- २५ भयोरधिष्ठानमस्त्विति चेत्‌ । न । निस्स्वरूपस्य शुन्यस्य केनचिदाकारेण निवंक्तुमज्क्यत्तवेन!धिष्ठानत्व- बाधावधित्वलक्षणधमंयोगासम्भवात्‌ । प्रपद्धितमेतत्‌ रत्नदीधितो ॥ २॥ तस्मादद्रेतस्याध्यासासम्भवात्‌ द्वैतस्य चाद्वेते स्वप्रकाराचिदेकरसे ब्रह्मण्यध्यस्तत्वेनास्यत्त्वात्‌ सत्यज्ञानानन्देकरसं एक अद्वितीयं ब्रह्य वावशिष्यते। अतो न काचनानुपपत्तिरित्यभिप्रेत्याह-शश्वदिति। गुरोर्वाचः इदं विदवं शदवदनुक्षणं नरव रमेवेति निरिचत्य नित्यं कालत्रयाबाध्यं निरस्तसमस्तप्रपञ्चं ३० स्वभ्रकाशचिदेकरसं सदानन्दधनमद्ितोयं ब्रह्म यत्तदेवाहमस्मीति निरन्तरं एतत्‌ दीघंकालदेरप्युप- लक्षणं विमृशता विमर्शोऽत्र भावना । अत एव भगवान्‌ पतञ्जलिरेतदसूत्रयत्‌--आदरनैरन्तयंदोघं- कालसक्कतारासेवितो दृढभूमिरिति । तथा चायमथ: सम्पन्नः-- विधिवत्‌ सवंकर्माणि संन्यस्य नैरन्तयं- ४, ५२२ - तात्पयंदीपिकोपेतम्‌ दौघकालसत्कारः हृढमसङद्धचिद्रूपमखण्डंकरसं ब्रह्ाट॒मित्ति भावयेदिति । ब्रह्मभावनाप्रकारस्तु भगवत्पादरेव दशितः । टशिस्वरूपं गगनोपमं परं सकरद्िभात्तं त्वजमेकमक्षरम्‌ । अलेपकं सवंगतं यददयं तदेव चाहु सततं विमुक्त ओमिति ॥ ननु कथं सवंकमं संन्यासित्वं घटते । ज्ञानकमंणोर द्वाङ्कखिभावेन समुच्चयस्म्भवात्‌ इति चेत्‌ । नतत्‌ सार, उभयोः परस्परविरोधात्‌ । तथा हि--सर्वानथंप्रपञ्चस्य मूलभूतं प्रत्यगात्मनः पारमाधथिक- परब्रह्मस्वरूपत्वाच्छादक यज्ञानम्‌ । तस्मिन्‌ सविलासे सत्येव कमं तत्प्रसादेन स्वात्मानं कभते | ओपनिषदमद्वितीयातमज्ञानं तु अज्ञानम्‌ तत्‌ कार्यं च प्रत्यगात्मन्युपाधिवशात्‌ भासमानकमपिक्षित- कतुभोक्तृत्वादिसक्रखान्थं विलापयदेवाविभंवति । तथा च ज्ञानकमंणोस्सहावस्थानविरोधादङ्खाङ्जि भावेन समुच्चयो न घटत एव । अपि च स्वगंपशुपूत्रादिकं स्वल्पमेव फलं कमं प्रयच्छति । ज्ञानं तु परमानन्दावाप्तिलक्षणं परिपूर्णं फलं प्रयच्छत्ति । अतोऽधिकफलं ज्ञानं न्यूनफलस्य कमंणोऽङ्गं इत्येतन्न युक्तम्‌। अफलस्य हि प्रया जादे: कमथ्यंवशात्‌ फलवत्स्निधावफङं तदद्खमिति न्यायेन फर्वदाग्नेयादि- यागरोषत्त्वं दृश्यते । ज्ञानस्य तु पृथक्‌ फलसद्भावस्य श्रुतत्वेन फलाकादक्नाया अभावान्नास्य शेपम्‌ ननु यथा प्रयाजविधिवाक्यशेषेण वमं वा एतद्यज्ञाय क्रियते इत्यादिना श्रतस्य फलस्य अङ्धंषु फलश्रुति अथवाद इति न्यायेनाथवादत्वम्‌ । तथा ज्ञानफलस्यापि अ्थंवादत्वात्‌ प्रयाजादिवदङ्खत्त्वं कि न स्यात्‌ इति चेत्‌। न। प्रयाजर्देहि दशंषूणमासप्रकरणपटितत्वेनाद्धभावस्प निर्णीतच्वादुक्तं तदीयफटश्रवणस्याथंवादत््वं न तथा ज्ञानं कस्यचित्‌ कम॑ण: प्रकरणे स्थितं येन फलभ्रतेरथंवादता कल्प्येत । अतः प्रक्ररणभेदादपि ज्ञानस्य न कर्माङ्धत्तवम्‌ । अपि च स्वंपुत्रादिफलरागयुक्तः कम॑ण्य- धिकारी। ज्ञाने तु वेराग्ययुक्त इत्यधिकारिविशेषमुपादाय प्रवृत्तत्वात्‌ ज्ञानस्य न कर्मा्ित्वं । स्वरूपभेदाच्च । अज्ञानकायत्वात्‌ कमं अप्रकारात्मकं स्वप्रकाशात्मकब्रह्मालमकत्त्वात्‌ ज्ञानं प्रकारात्मकम्‌ । तथो च तमःप्रकाशयोरिवानयोस्सहावस्थानानुपपत्त्या कथमङ्धाङ््धिभावेन समुच्चय- स्सम्भवति । तस्मात्‌ सवेकमंसन्यासः सम्यगुपपद्यते । अत एव श्रुतिस्मृतयो विविदिषाविद्रतप्रभेदेन परमहंससंन्यासं प्रतिपादयन्ति । एतमेव प्रव्राजिनो लोकमिच्छन्तः प्रव्रजन्ति । एवं वे तमात्मानं विदित्वा ब्राह्मणाः पुत्रैषणायाश्च वित्तेषणायाश्च लोकंषणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचयं चरन्ति । ब्रह्मविज्ञानलाभाय परहंससमाह्भयः । गान्तिदान्त्यादिमिः सवैः साधनेः सहितो भवेत्‌ ॥ संसारमेव निःसारं दृष्ट्वा सारदिहक्षया । प्रव्रजन्त्यकृतोद्राहाः परं वेराग्यमाधिताः॥ प्रवद्धिलक्षणो योगो ज्ञानं संन्यासलक्षणम्‌ । तस्मात्‌ ज्ञानं पुरस्कृत्य संन्यसेदिह्‌ बुद्धिमान्‌ ॥ गरदा तु विदितं तत्त्वं परं ब्रह्म सनातनम्‌ । तदेकदण्डं सङ्गृह्य सोपवीतां गिखां त्यजेत्‌ ॥ जात्वा गम्गक्‌ पर ब्रह सवं व्यक्त्वा परिव्रजेत्‌ ॥ १०५ १५ २० २५ २०५ इत्येवमाद्याः--अतः युष्ट्‌ क्तमू--निरन्तरं विमृरतेति । निरन्तरं निरतिश्चयानन्दव्रह्मभाव- नायामुपायमुपदरंयन्नाह-नि्ग्यजिशान्तात्मनेति ¦! निगंतः व्याजः दम्भः दपदिरप्युपलक्षणम्‌ । शान्तः नष्टः आत्मा मनः । तथा च दम्मदर्पाद्यशुभवासनाक्षयः मनोनाशदच यस्य विदुषस्तेनेत्यथंः । नु के ते वासनामनसो ? कथं नाम तयोर्नाश इति चेत्‌ तच्छृणु-पूर्वापरपरामशमन्तरेण सहसोत्पद्यमानस्थ ॒दम्भदर्पादिवु त्तिविशेषस्य हेतुरिचत्तगतसंस्कारा वासना पूर्वाभ्यासेन चित्तस्य वास्यमनत्वात्‌ । तदुक्तम्‌- हढभावनया त्यक्तषुर्वापरविचारणम्‌ । यदादानं पदा्थस्य वासना सा प्रकीतिता ॥ इति । तस्या वासनाया क्षयो नाम ॒विवेकजन्यायाममानित्वादिदेववासनायां हढायां सत्यां बाद्य- निमित्तेन दम्भाद्यनुत्पत्तिः । प्रदोपज्वालासन्तानवत्‌ वृत्तिसन्तानकूपेण परिणममानमन्तःकरणद्रग्यं मननात्मकत्त्वान्मन इत्युच्यते । तस्य च मन्तो नासो नाम वृत्तिरूपपरिणामं परित्यज्य निशूढाकारेण परिणामः । तथा च योगशास्त्रे पतञ्जलि; सूत्रयामास--ग्युत्थाननि रोवसंस्का रयोरभिभवप्रादुर्भावौ निरोधलक्षणचित्तान्वयो निरोधपरिणाम इति । ब्युत्थानसंस्कारा अभिभूयन्ते । निरोधसंस्कारा: आविभवन्ति । निरोधक्षणास्तु चित्तेनान्वयिन्ते । सोऽयं मनोनाञ इत्यवगन्तव्यम्‌ । तत्र मनोनाशा- भावे वृत्तिषृत्पद्यमानायु कदाचित्‌ बाह्यनिमित्तेन दम्भादयुत्पत्तर्न्मस्ति वाक्षनाक्षयः | अक्षीणायां च वासनायां तथेव वृत्युत्पादनान्नास्ति मनोनाशः । तथा चोक्तम्‌- यावद्विलीनं न मनो न तावत्‌ वासनाक्षयः। ने क्षीणा वासना यावत्‌ चित्तं तावन्न शाम्यति ॥ इति । तथा च मनसो दम्भादिवृत्यनुदयान्मनो नश्यति । अनेन वासनाक्षयमनोनाशयोरपि परस्पर साघनतत्वमुक्तं भवतीति द्रष्टव्यम्‌ । नन्वस्त्वेतत्‌, वासनाक्षयमनोनाशयोः ज्ञानसाधकत्त्वं क्व प्रसिद्ध- मिति चेत्‌ श्रुतिस्मृत्तिष्विति ब्रमः। तथाहि-आसुरवासनाक्षयकारिण्याः देववासनायास्तत्त्वज्ञानसाधनत्वं श्रुतिस्मृत्योरूपरभ्यते । ““शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुस्समाहितो भृत्त्वात्मन्येवात्मानं पश्यतीति श्रुतिः । स्मृतिरपि च | अमानत्तवमदम्भितस्वमहिसा क्षान्तिराजंवम्‌ । आचार्योपासनं शौचं स्थेयंमात्मविनिग्रहः ॥ इन्द्रियार्थेषु वेराग्यमनहङद्ार एव च। जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदशंनम्‌ ॥ असक्तिरनभिष्वद्धः पुत्रदारगृहादिषु । नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी | विविक्तदेशसे विच्वमरतिजंनमंसदि ॥। अध्यात्मनज्ञाननित्यत्वं तत््वज्नानाधदशंनम्‌ | एतततानित्ति प्रोकमज्ञाने यदतोःन्यधा । एति । ५२३ | | १५० ९० ९५ ३० ५२४६ तादयंदीपिकोपेतम्‌ अन्धसिमिन्‌ अहबुद्धि रभिष्व ङ्कः । षः | ज्ञायतेऽनेन इति व्यत्पत््या ज्ञानं ज्ञानसाघनमित्यथ: ।। मनोनाशस्यापि ज्ञानसाधनत्त्वं श्रतिस्मृतिप्रसिद्धम्‌ । "“ततस्तु ततं पश्यते निष्कल ध्यायमान इति श्रतिः । “जध्यात्मयोगाधिगमेन देवं मत्त्वा धीरो हषंशोकौ'' जहाति ॥ इति च । प्रत्यगात्मसमाधिप्राप््या देवं ज्ञा्तवेत्येथः ॥ ५ यं विनिद्रा जितश्वासाः सन्तुष्टाः संयतेन्द्रियाः । ज्योतिः पश्यन्ति युञ्जानास्तस्मे विद्यात्मने नमः ।। इति स्मृतिः । इत्थं तत्वज्ञानस्य साधनं प्रदश्यं फल प्रदशोयन्नाह--भूतं भावि च दृष्कृतं प्रदहता संविन्मये पावक इति | भूतमप्रवत्तफलं जन्मान्तरसच्चितम्‌। अस्मिन्नपि जन्मनि प्राक्‌ ज्ञानोत्पत्तेः सञ्चितम्‌। भावि च ब्रहमसाक्षत्का रादुध्वं देहेन्दरिथव्यापारवशत्‌ सम्भावितञ्च दुष्कृतं संविन्मये स्वप्रकाशचिदेकरसे १० सर्वाधिष्टानमूते पावके ब्रह्माग्नौ प्रदहता स्वेव्यतिरेकेणाभावादिति प्रविरापयतेत्यथः । नाभुक्तं क्षायते कमं कल्पकोटिशततेरपि"" इति पापाविनाशस्य सवंशास्त्रसिद्धत्वात्‌ ब्रह्यज्ञानिनोऽप्यस्ति पापलेप इति चेत्‌ । न । अत्र तावत्‌ ब्रह्मात्मतत्त्वविदः पापटेपश द्काऽपि नोदेति । नाकारषं न करोमि न करिष्यामीति कालत्रयेऽप्यकतुंब्रहमस्वरूपत्वेन निरिचतत्तवात्‌ । न ह्यकर्तुः पापलेपं मन्दा अपि शङ्कन्ते । कुतः ? अश्टेषविनाशयोः श्रुत्वात्‌ । श्रूयते हि ब्रह्मसक्षात्कारादूध्वं देहेन्द्ियव्यवहार- १५ वशात्‌ सम्भावितस्य पापस्थारलेषः । ““तदचचथा पृष्करपार आपो न दिृष्यन्त एवमेवंविदि पापं केम न दिष्यते” इति । साक्षात्कारात्‌ पूर्वं इह जन्मनि जन्मान्तरेषु च सच्ितस्य पापस ङद्भुस्य विनाशः श्रूयते-““तद्यथेषोकातुलमगनौ प्रोत्तं प्रदूये्तवं हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्त'' इति ! अत एव भगवानु बादरायणः “तदधिगम उत्तरपूर्वाधयोरश्टेषविनान्लौ तद्वचपदेश्ादि" 'त्यधिकरणेनेतत्‌ परतिपादयामास । नामुक्तमित्यादिशास्तर तु ब्रहमज्ञानरहितविषयम्‌ । तस्मान्नास्ति ज्ञानिनः पापलेपः। २० ननु माभूत्‌ पापलेपः । पृण्यलेपस्तु विद्यते । पुण्यस्य श्रौ ततत्वेन श्रौतब्रह्मजञानेन सहावि रोधादिति चेत्‌, न। अकर््रात्मिवस्तुबोचसामर्थ्यात्‌ पापवत्‌ पुण्येनापि न लिप्यते। पापवत्‌ पुण्यमपि जन्महेतुतवात्‌ पापसममेवेति पापत््वेनेव श्रुतिः परामृशति--“सवं पाप्मानोऽतोनिवत्तन्ते'" इति । किञ्च “उभे उ हैवंष एते तरती""ति श्रुतिः पुण्यपापयोरुभयोर्ञानिना तरणं सममेव ब्रूते । अत एव भगवान्‌ | बादरायणः “इतरस्याप्येवं असंशछेषः पाते तु इत्यचिकरणेन ज्ञानिनः पृण्येनापि न लिप्यन्ते- 8 इत्यूचे । अतः मूले दुक्कृतपदं सुकृतस्याप्युपलश्नणमिति व्याख्येयम्‌ ॥ ननु ज्ञानात्‌ पुवं सच्चितपुण्यपापे द्विविधे आरब्बफले च तयोिविधयोरप्यकतु्वमात्मनः समा- नम्‌ । तद्वाधश्च समः । ततोऽनारन्धवद।रब्धयोरपि ज्ञानोदयसमय एव विनाशः कि न स्यादिव्या- शङ्कयाह-प्रारन्धाय स्मितं स्वद्पुरिति। प्रारन्धाय प्रारज्बफलाय सुकृताय दुष्कृताय च स्ववपुस्समपित्तं, तत्त्वविदोऽपि आदेहपातमाभासमात्रेण संसारोऽद्धीकतंग्य इति फलिताः । यदुक्तम्‌ ३० ` अनारञ्धवदारब्धस्यापि नाशः किं न स्यदिति । तन्न | कस्मात्‌ ? श्रुत्यसुभवयुक्तिभ्यः आरन्वरफख्योः कमंणोरविनासोऽवगम्यते--''तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ सम्पत्स्ये” इत्ति श्रुतिः । यथा जनया प्रत्या तच्वविदोऽप्पादेहपातं संसारोःद्धीकृतः तथा विद्वदनुभवोऽम्यस्मि्धं स्परटः । मनीषापञ्चकम्‌ ५२५ [मम 1 गणगीत पभीवमस् युक्ति्चोच्यते । यथा तूणनिषठेषु बाणेषु धानुष्कस्य स्वीकारपरित्यागयोः स्वातन्त्र्येऽपि मुक्ते बाणे स्वातन्त्यं न हश्यते । स च बाणो वेगे क्षीणे स्वयं पतति । एवं कुकालचक्रभ्रमणमुदाहतग्यम्‌ । एवं ब्रह्मज्ञानस्प्रापि अनारन्धकमंनारकत्तवे स्वातन्त््यमस्तु, न त्वारब्धे कर्मणि, आरब्धस्य प्रवृत्तफल- त्वात्‌ । तस्मान्नारन्धफलयोः सुक्ृतदृष्कृतयोर्नाशः । अत एव भगवान्‌ बादरायणः “अनारब्धकाय एव तु पुवं तदवधेरि"'त्यधिकरणेन इममर्थं प्रतिपादयामास । ननु केन तर्यारब्धपुण्यपापयोः क्षय ५ इति चेत्‌ भोगेनेति ब्रूमः । तथा च विद्वान्‌ भोगेन पुण्यपापे क्षपयित्वा अखण्डसच्चिदानन्देकरसं अद्वितीयं ब्रह्म प्राप्नोति । तथा च श्रूयते-““तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ सम्पत्स्य" इति । “'ब्रहयीव सन्‌ ब्रह्मप्येती''ति च । अत एव भगवान्‌ बादरायणोऽपि एतदसूत्रयत्‌। “भोगेन त्वितरे क्षपयित्वा सम्पद्यत '' इति । एतत्‌ भगत्पादेरेवोक्तम्‌- | प्रारब्धकमंवेगेन जीवन्मुक्तो यदा भवेत्‌ । १० कच्चित्कालमनारब्धकमंबन्धस्य संक्षये ॥ निरस्तातिङशयानन्दं वेष्णवं परमं पदम्‌ । | पनरावृत्तिरहितं कंवल्यं प्रपिपद्यते ॥ इति ।-(वा० वृत्तिः) इतिशब्दो हेतौ । येनै्तादशेन विदृषा स्ववपुः प्रारधाय स्मपितं यतः अतः स गुरुरिति मम मनोषेत्यन्वयः। तस्मात्‌ ब्रह्मात्मेक्ये न किञ्चित्‌ बाधकमिति भावः । नन्वेवमपि स्थूलोष्टं १५ कृशोऽहं काणोऽटं बधिरोऽहं बुभृक्षितोश््‌ं पिपासितोऽहं मन्ताऽहं निश्चेता्हमिति देहादिरूपेण अनुभूयमानप्रत्यगात्मनः कथं स्वभ्रकाशचिदेक रसब्रह्मत्वमिति चेन्न । ममेदं चक्षुः ममेदं श्रोत्रं मपायं प्राणः ममेदं मनः ममेयं बुद्धिरिति देहेन्द्रिथादय इदङ्कारास्पदत्वेन अनुभूयन्ते ।! आत्मा तु देहेन्द्रिय- प्राणमनोनुद्धिभ्योऽपि भिन्नतया देवतियेङ्मनुष्यादिमिः सवं: जन्तुभिरहमहमित्यन्तःस्फुटतरमह- प्रत्ययालम्बनत्तवेनानुभूयते । अतः इदद्धुा रास्पददेहेन्द्रियादोनां घटादिवदात्मत्त्वाभावेन सिद्धमहमथं- २० स्येव प्रत्यगात्मतया तया स्वप्रकाशचिदेकरसत्रह्यत्वम्‌ । तदुक्तम्‌- इदंबद्धिश्च बाह्यार्थे त्वहुबुद्धिस्तथाऽत्त्मनि । प्रसिद्धा सवंजन्तूनां विवादोत्त्र न कंडचन ॥ इदमर्थे धटाद्यथं नात्मर्वं सवंदेहिनाम्‌ । अहुम्थं तथात्मत्वमपि सिद्धं ॒स्वभावतः॥ इति । २५ नन्वहं मनुष्य इत्यादो मनुष्यच्वादिधमंयुक्तदेहादिसमानाधिक रणाहु प्रत्ययस्य तद्विषयस्वमनुभव- सिद्धमिति चेन्नेष दोषः । चि दद्धास्यच्वलक्षणयोगाचिरिचतेदमर्थे शरीरादौ जायमानोऽदहुप्रत्ययः स्फटिके रक्तिमबुद्धिवत्‌ भ्रान्तिरेव । अतस्मिन्‌ तदुबुद्धिविपर्यय इति तल्लक्षणयोगात्‌ । अपि चान्नपरिणाम- रूप.वात्‌ जडं स्थृलशरीरं तावदहं प्रत्ययस्य नारम्बनम्‌ । तदनालम्बनत्वस्य मृतपिण्डादौ जडे दृष्टस्वात्‌, अतोऽहं बुद्धयनारम्बनत्वात्‌ स्थृलदेहो नात्मा । अत एवेन्द्रियप्राणमनोनुद्धयः स्थूलशरीर ३० वदचिद्रूपत्वेन अहबुद्धयनालम्बनत्वात्‌ नात्मानः । नन्विन्द्रियादोनां चिद्दास्यत्वादस्त्वहंबुद्धयविषय- पवम्‌ । बुद्धिस्तु चिद्रूपेव | तस्मात्तदनालम्बनत्वमयुक्तमिति चेत्‌ । न, तस्यां उत्पत्तिविनारधमंवत्वात्‌ घटादिवदविदरूपच्वेन अदं प्रत्ययानास्पदत्वं गृक्तमेव । -नन्यह द्रु रस्य अहं बृद्रवालम्बनत्वेन आत्मत्व- मस्त्विति चत्‌ । न । तस्यापि सःवपरिणामरूपान्तःक रणकायंतया चिद्धास्यःवेन जरत्त्वात्त्‌ घटादि ५२६ तात्पयंदोपिकोपेतम्‌ या तियेड्नरदेवताभिरहमित्यम्तः स्फुटा गद्यते यद्भासा हृदय्षदेहविषया भान्ति स्वतोऽचेतनाः तां मास्येः पिहिताकेमण्डरनिमां स्फर्तिं खदा भावयन्‌ योगी निव तमानसो हि गुरुरित्येषा मनीषा मम॥४॥ वदह्‌ प्रत्ययानाङम्बनतया नात्मत्वम्‌ । जपि च अहङ्कारस्तावदात्मा न भवति । अहं सुखी अहं दुःखीति सवप्रत्ययरूपेण विवतंमानतया विकारित्वात्‌ शरीरवत्‌ । किञ्च दध्याकारपरिणामिनः क्षी रादेरनिव्यच्वं लोकप्रसिद्धम्‌ । तद्रत्‌ सवंप्रत्ययात्मना परिणममानस्याहङ्कुारस्य तथाविधमचेतनच्वं केन निवारयितुं पायते । तस्माहहैन्द्रियादीनां चिद्धास्यच्वेन धटादिवत्‌ परागथंत्वात्‌ प्रत्यग्भृत साक्षी चिन्मात्ररूप एव आत्मा अहु प्रत्ययस्य विषयः, नाचिद्रूपं जडं देहेन्द्रियादिकम्‌ | ननु यदि चिन्मात्ररूप आत्मा अहुबृद्धिविषयः ताह तस्य स्वप्रकाशत्वभङ्ध इति चेत्‌ नेष दोषः । सर्वान्तरस्य प्रत्यगात्मनोभ्टुप्रत्ययविषयच्वे सत्यप्यसौ स्वयं प्रकाशमान एव भवति । ननु बुद्धिवत्तिविषयच्वं स्वप्रकाशत्वं च परस्परविरुद्धमिति चेत्‌ । नायं दोषः । प्रत्यगात्मनः सत्यपि बद्धिव॒त्तिव्याप्य.वे घरटकुंडघयादिवत्‌, स्फुरणं तदधिकेम्‌ । कि तु स्वच्छां बुद्धिवत्तिमनुप्राप्य तस्या वृत्तर्भासकसाक्षि- चिद्रूेणायं अवस्थितः सनु स्वयमेव प्रकाशते । नन्वहमथंदिचिदात्मा स्वयं प्रकाशमानदचेदहुवृत्तिस्ताहि किमर्थेति चेत्‌ । आत्मस्वरूपावरणभताज्ञाननिवच्यर्थति ब्रमः । तथा चोक्तम्‌- ब्रहयण्यज्ञाननाश्ञाय वुत्तिव्याप्तिरपेक्षिता । स्वयं स्फुरणरूपत्त्वात्‌ नाभास उपयुज्यते ॥। इति अज्ञाननिवत्तिरपि स्वप्रकाशचिन्मात्ररूपेणावशिष्यते । तदुक्तम्‌-अधिष्ठानावकेपो हि नाशः कल्पितवस्तुनः इति ॥ ३ ॥ तस्मात्‌ स्वप्रकाशचिदेकरसः कूटस्थो नित्यः प्रत्यगात्मा अहमथः, स च स्वप्रकाशचिदेकरसं ब्रह्यवेत्यनवद्यमित्यभिप्रत्याहु-या तिर्यगिति। तियंञ्चः कीटपत द्गादथः। एतेस्तियंगादिसवंजन्तुमिरह्‌- मित्यहुप्रल्ययालम्बनच्वेन अन्तःसर्वान्तरतया स्फुटा प्रकारन्तरनिरपेक्षतया स्वयंप्रकाशमाना या स्फतिः चिदेकरसः परमात्मा गृह्यते अनुभूयते । न देहेन्द्रियादथः । कृत इत्ति चेत्‌ । तेषां स्वतो जडत्वेन चिदधास्यत्वादित्याह--यदिति। स्वत्तोऽचेतनाः हूदयरक्षदेहविषयाः यद्भासा यस्य स्वप्रकाश ` चिदेक रसस्यात्मनो भासा प्रकारोन भान्ति । तस्य भासा सवंमिदं विभाती 'तिश्रुतेः । तदुक्तम्‌ - अजडात्मवदाभान्ति प्रत्सान्निध्याज्जडा अपि। देहेन्द्रियमनश्राणाः सोऽहमित्यवधारय ॥। इति । ननु यद्ययमात्मा स्फुटतत रमहप्रत्ययगम्यः स्यात्तद्॑यल्ेन स्व जन्तवः किमित्ति न मुक्ताः स्य॒रिव्याशङ्याह--्रत्ययारुम्बनप्वेनात्मानं जानन्तोऽप्यस द्भुचिदानन्दस्वरूपत्वेन चिद्धस्याज्ञान- ` पटलावताः विविच्य न जानन्ति । यथा आद्रव्यावभास्याच्रावृताक्षो जन्तु अक विघनसिवाद्धा वितरिच्य न जानाति । कितु घनच्छव्ं निष्परभमेन ऋषिाति। नददटप्रतययास्पदव्वेन जानन्तोऽपि ` चिद्रपत्वनातानं न जानन्ति । तथा चोक्म्‌- १० 3 ® सनीषापञ्चकम्‌ ५२७ तमहु्रत्ययग्याजात्‌ सवं जानन्ति जन्तवः | तथापि रिवरूपेण न विजानन्ति मोहिताः ॥ इति । एतदमिप्रायेणाह-भास्यः पिहिताकमण्डलनिभामिति । निभां सहशामित्यथंः। तस्मादैन्द्रं यादिविलक्षणतया स्फुटतराहमनुभवगम्या तत्साक्षिणी या स्फूतिः चिदेकरसः परमात्मा तां स्वप्रकाश- चिदेकरसमात्मानं सदा अनन्यव्यापारतया भावयन्‌ स एवाहमित्ति तदेकाकारवृत्तिसन्तानं कुवंति त्यथः । तदुक्तम्‌- सावधानत्तया नित्यं स्वात्मानं चेव भावयेत्‌ ! | दृश्यं ह्यहश्यतां नीत्वा ब्रह्माकारेण चिन्तयेत्‌ ॥ इति । अयमेव सम्प्रज्ञातसम!धिरित्युच्यते। तं भगवान्‌ पतञ्जलिः सूत्रयामास-- तत्र प्रत्ययकतानता एक विषयप्रवाहः । स च द्विविधः विच्छिद्य विच्छिद्य जायमानः सन्ततश्चेति ! तावुभौ क्रमेण ध्यान- समाधी भवतः । तद्भयं दशितम्‌- ` [ि 0 चित्तेकाग्रयादतो ज्ञानमुक्तं समुपजायते । तत्सावनमततो ध्यानं यथावदुपदिर्यते ॥ विलाप्य विकृति कृत्स्नां सम्भवव्यत्ययक्रमात्‌ । परिशिष्टं च सन्मात्रं चिदानन्दं विचिन्तयेत्‌ ॥ इत्ति । ब्रह्माकारमनोवत्तिप्रवाहोऽट्ङ्कृति विना । सम्प्रत्ञातसमाचिः स्याद्ध्यानाभ्यासप्रकषततः ।। इति । तत्साधनमुपदशेयन्नाहू--योगीति । यौगर्चित्तवृत्तिनिरोधस्तद्वान्‌ योगी । योगशब्दो मौना- देरप्युपलक्षणम्‌ तथा च स्मयंते- मौनं योगासनं योगस्तितिक्षेकान्तशीलता । ` निःस्पृहत्तवं समत्वं च सप्तेतान्येकदण्डिनः ॥। इति अथना योगो जीवनब्रहमक्यज्ञानम्‌ । तद्वान्‌ योगी । तथा च स्मयते- ` वृत्तिहीनं मनःकृत्वा क्षेवज्ञं परमात्मनि । एकीकृत्य विमुच्येत योमोऽयं मुख्य उच्यते ॥ इति । नन्वनेन ज्ञानस्य भावनासाघनत्वमुक्तं भवतीति चैत्‌ । बाढम्‌ । “तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां रवात्‌ ब्राह्मणः" इत्यनया श्रुत्या ज्ञानानन्तरं भावनायाः प्रतिपादित्वात्‌ । ततः किमित्यत आह-- . ` निवु तमानसः इति । निवृतिः स्वरूपसुखं तद्न्मानसं यस्य स॒ तथोक्तः । तथा च विदृषो निरुद्धाशेष ` वाग्व्यापारमनोवृत्तितया विदिततत्त्वतया वा निरन्तरं निविष्नेन भावनानुवृत्तौ परिपूणंस्वश्रकार- चिदकरमन्रह्मानन्द आविभंवत्तीत्ति भावः | तथा चोक्तम्‌ । ८ शान्तसन्देहदौ रात्म्यं गतकौतुकविश्रमम्‌ । . .. परिपुणंतरं चेतः पूर्णेन्दुरिव . राजते ॥ परिप्राप्तविवेकस्य त्यक्तसंसारसंस्थितेः । | चेतसस्त्यजतौ रूपमानन्दो हि विवद्धेते ।॥ इति । . ` १० ९१५ २० ‰ हिशब्दो देतौ । हि यस्मात्‌ यो निरुदढधमनाः स्फूति भावयन्नास्ते स तस्मात्‌ मृबितमानमः गररिति = ` मम मनीषेव्यन्वयः । इत्थं जीवब्रहोक्यं सृष्ट प्रतिपादितमिति भावः ॥।४॥ `` २५ ५२८ तात्पयंदोपिकोपेतम्‌ यत्सौख्याम्ब पिङेक्नलेश्चत इमे शक्रादयो निषृताः यच्चित्ते नितरां प्रश्ान्तकलने लन्ध्वा भुनिर्निवतः यस्मिननित्यसुखाम्बुधौ गरितधीनरेहेव न ॒बह्मवित्‌ यः कथित्‌ स ॒सुरेन्द्रबन्दितपदो नूं मनीषा मम ॥१५॥ ॥ इति श्रीमच्छङ्कुरभगवत्पादाचायंविरचितं मनीषापञ्चकं समाप्तम्‌ ॥ ` प्रत्यगात्मनः परमप्रेमास्पदत्वेन परमानन्दब्रह्यता सुघट्त इत्याह- यस्य स्वप्रकाशचिदेक- रसस्यात्मनः सुखमेव सौख्यं स्वार्थं ष्यञ्प्रत्ययः । तदेवाम्बृधिरिवाम्बुधिः सवंत्रेकरसत्वात्‌ । तस्य ठेशलेशतः इमे शक्रादयो निवृताः सुखिनो भवन्ति । ““एतस्येवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुप- जीवन्ती""ति श्रुतेः । यस्मिन्‌ नित्यसुखाम्बुधौ नित्यनिरतिशयानन्दकरसे ब्रह्मणि गलितिधीः गलिता निमग्ना तद्धावमापन्ना धीडचेतो यस्य स॒ तथोक्तः, स्वप्रकारचिद्घगनसदानन्देकरसवस्तुमात्रत्वेनाव- स्थित्तस्वान्त इत्यथः । अयमेवासम्प्रज्ञातसमाधिरिति सद्खीयते। तथा च तं समाधिमसूत्रयत्‌ पतञ्जलिः“ तदेवात्ममात्रनिरभसिं स्वरूपशन्यमिव समाधिरिति । तथा चोक्तम्‌- मनसो वृत्तिशुन्यस्य ब्रह्माकारतया स्थितिः । या सम्प्रज्ञातनामासौ समाधिरभिधीयते ॥ इति । इत्थं यः कटिचत्‌ परिपुणंपरमानन्दपयोनिधौ प्रखीनमनस्कः स तु परिपूणंपरमानन्दस्वरूपत्वात्‌ तत्‌ स्वरूपं ब्रह्मेव न ब्रह्मवित्‌ भेदाभावात्‌ । तथा च श्रूयते-'स यो ह्‌ वें तत्‌ परमं ब्रह्य वेद ब्रहौव भवती"ति । स्मयते च- दशंनादशने हित्वा स्वयं केवलरूपतः । यस्तिष्ठति स तु ब्रह्यन्‌ ब्रह्य न ब्रह्मवित्‌ स्वयम्‌ ॥ इति । अत एव सुरेन्द्रवन्दितपदः। सुरेनदरेरिन्द्रादिभिः भूतिकामेमंनुष्येस्च वन्दिते पादौ यस्य स तथोक्तः । तथा च श्रूयते--'' तस्मादात्मज्ञं ह्यचंयेत्भूतिकामः'' इति । एतदेवामिप्रेत्योक्तम्‌-- विचारेण परिप्राप्तविवेकस्योदितात्मनः। अनुकम्प्या भवन्त्येते ब्रह्मविष्ण्विन्द्रशङ्कराः ।। इति । अथवा सुरेनद्रवन्दितपदः । सुरेन्द्रः ब्रह्मादिभिः वन्दितं अहमित्यपरोक्षेणानुभृतं पदं स्थानं ` ब्रहास्वरूपं यस्य स तथोक्तः । अत एवेन्द्रवाक्यं श्रयते च-“प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा तं मामायुरमृत- मित्युपास्वे"'ति । श्रुत्यन्तरे नारदं च प्रति ब्रह्मवाक्यं श्रुयते--शान्तममरमद्वयानन्दविज्ञानघन एवास्मि तदेव मम धामेति । एतदेवाभिप्रेत्योक्तम्‌- | निमेषार्धं न तिष्ठन्ति वत्ति ब्रह्ममयीं विना। यथा तिष्ठन्ति ब्रह्माद्याः सनकाद्याः शुकादयः ॥ इति । इत्येताटशस्स गुरुरिति मम मनीषेत्यन्वयः । उक्तार्थे आदतंग्यतां दशंयितुमाह-- नूनमिति । इयता प्रबन्धेन यत्प्रतिपादितं तत्सवं निदिचतमेवेत्यथः । | ॥ इति श्रीसदारिवब्रहयन्धयोगिविरचितं मनीषापन्धकविवरणं समापषम्‌ ॥ १० र, २५ ६।। @ १. ॐ तत्सत्परमात्मने नमः ीशङ्कुरभगवत्पादाचा्यविर चितं मनीषाफवकम्‌ भीबालगोपालेन्द्रमुनिविरचितमधुमञ्जरीटीकोपेतम्‌ जाग्रतस्वप्नसुषुपतिषु स्फुटतरा या संविदुज्जुम्भते या ॒ह्मादिपिपीलिकान्ततनुषु प्रोता जगत्साक्षिणी । सैवाहं न च दृर्यवस्त्विति दृदग्रज्ञाऽपि यस्यास्ति चेत्‌ चण्डालोऽस्तु स तु दिनोऽस्तु गुरुरित्येषा मनीषा मम ॥ १॥ श्रीमद्यतीन्द्र[मानम्य]नाथस्य जगन्नाथमुनि गुरुम्‌ । ५ . मनीषापञ्चकव्याख्या तन्यते मधुमञ्जरी ॥ तत्रादौ कथा निरूप्यते- | कदांचिच्छङ्कराचायः काशीं प्रति पुरीं ययौ । तस्य ज्ञानपरीक्षार्थं कदिचटेवस्समागतः॥ चण्डाखरूपी तं इष्ट्वा गच्छ गच्छेति चाब्रवीत्‌ । १० तथोक्तवन्तमाचायं स देवः पुनरब्रवीत्‌ ॥ तथाहि- | अन्नमयादन्नमयमथवा चैतन्यमेव चेतन्यात्‌ । द्विजवर । दूरीकतुं वाञ्छसि कि ब्रूहि गच्छ गच्छेति ॥ अश्रमयेति--अस्यायमथं;-अद्यते यज्जनेः तदन्नम्‌ । अनुभवन्ति च भूतानि यत्तदन्नम्‌ । अद १५ भक्षणे शति धातोः अन्नशब्दस्योत्पन्नत्वात्‌ । “अद्यतेऽत्ति च भूतानि तस्मादन्नं तदुच्यते इति” इत्ति भुतेश्च । तदन्नमयः तत्प्रधान, तद्विकारो वा स्थूखदेहः अन्नमय इत्युच्यते । तस्मादन्नमयाच्चण्डारत्व- ` जातिविशिष्टाद्विप्रत्वजातिविशिष्टाद्वाऽ्नमयमुक्तलक्षणं स्थूरदेहमन्यतरजातिविशिष्टं दूरोकर्तं दूरतः परिहृत्य गन्तु, हे द्विजवर 1 “जन्मना जायते शूद्रः कमंणा जायते द्विजः । वेदाध्यायी भवेद्विप्रो ब्रह्म जानाति श्राहयणः ॥ इति स्मरणात्‌ । द्विजानां -द्िजन्मनां कमिणां मध्ये वरः श्रेष्ठः अत्यन्तकमिन्‌ २० इत्यथ; । शच्छ गच्छेति वचसा वाञ्छसि अभिरषसि । मनःपूवंकत्वात्‌ वाग्व्यापारस्य, यद्धि मनसा ध्मायति तद्वाचा वदत्ि' 'वाद्धमे मननि प्रतिष्ठिता मनो मे वाचि प्रतिष्ठितम्‌" इत्यादवि्रुतिभ्मो च च ५३० ` श्रीबालगोपालेन्द्रमुनिविरचितमधुभञ्जरीटीकोपेतं वाग्व्यापारस्य मनोव्यापारपूवकत्वं सिद्धम्‌ । यदुक्तं भाष्यकृता श्रीविष्णुदिव्यसहस्रनामभाष्ये मनसा वाऽप्रे सङ्कुल्पयत्यथ वाचा व्याहुरति' । "यद्धि मनसा ध्यायति तद्वाचा वदति" इति श्रुतिभ्यां स्मरणं ध्यानं च नामकीतंन एव अन्तभृतमित्ति । कि ब्रूहीति काकुस्वरेणाक्षेपः । पल्ान्तरमवरुम्बयति-- अथवेति । अथवा उत, चैतन्यमेव -चेतनमेव चेतन्यं न तु भिन्नः चेतनधमंः । चेतनस्याद्वितीयत्वेन व्यक्तिभेदस्यानङ्गीकारेण जातेरनद्धीकारात्‌ । तच्च चेतन्यं कटस्थरूपं प्रतिनिम्बरूपं अवच्छिन्न रूपमेव, वा नान्यत्‌ । तादृशादेव चेतन्यात्यरवोक्तोभयजातिविरि्टस्थलदेहान्तवंतिनः मात्मनो दूरीकृ वाञ्छसि कि ब्रूहि पूवंवदनुषज्यते । कि गङ्गाम्बुनि बिम्बितेऽम्बरमणो चण्डाक्वाटोपयः पुरे वाऽन्तरमस्ति काञ्चनघटीमुत्कुम्भयोर्वाऽम्बरे । प्रत्यग्वस्तुनि निस्तरङद्कसहजानन्दावबोघाम्बुधौ विप्रोऽयं श्वपचोऽयमित्यपि महान्कोऽयं विभेदश्नमः ॥ + प कि गङ्धः ति। गद्धाम्बनि ब्रह्मावतंक्षेत्रे काश्यादिपुण्यनगरग्रान्ते देवतामनोहारिणी विष्णु- पदोद्धवा भागीरथी जाह्ववीति ह्यपरपर्यायनाम्नी विलसति गद्धा । तस्याः सवंपापक्षयकरं परम्परया मोक्षप्रापकं च यदम्ब जरु तस्मिन्‌ । अम्बरमणौ अम्बरे नभसि मणिरिव दीप्यतेऽतिशयेन विराजमानत्वादम्बरमणिः सूयः, तस्मिन्‌ बिम्बिते प्रतिबिम्बिते सति प्रतिच्छाययां हदयमाने सति इति यावत्‌ । तथेव चण्डालवाटीपयःपूरे । चण्डालाः श्वपचा तेषां वाटी वीथी तस्या यत्पयपूर, ` च्म॑क्लेदनादिना दुगेन्धं दुमंलिनं जलं तस्मिन्‌ बिम्बित्ते सतीत्यनुषज्यते । अन्तरं भेदोऽस्ति किमित्याक्षेपः उभयत्रापि योज्यः । नान्तरमनुभूयतते विद्रदविद्रत्साम्येनेत्याक्षेपामिप्रायः। एवं प्रतिबिम्बपक्षाङ्खीकारे भेदभ्रमस्यानवकाशं प्रदश्यावच्छिक्नपक्षेऽपि तं दशंयति--कान्जनेति । काञ्चनेन सुवर्णेन निमिता घटी कम्भः काञ्चनघटी। मृदा प्रसिद्धया गन्धादिगुणवत्या निर्मितः कुम्भः मृत्कुम्भः) काच्चनघटीमृत्कुम्भयोः, ताभ्यामवच्छिन्नमाच्छादित्तं अम्बरं नभः यत्तस्मिन्‌ अम्बरेऽन्तरमस्ति कि इत्याक्षेपः । नास्त्येवेति तात्पयंम्‌ । अत्रोभयपक्षयोः प्रतिबिम्बयोरवच्छिन्नयोर्वा बिम्बेनानवच्छिन्नेन प्रतिबिम्बाभ्यां अवच्छिन्नाभ्यां विम्बस्यानवच्छिन्नस्य प्रतिबिम्बयोरवच्छिन्नयोर्वा परस्परं न कदाचिद्धदगन्धस्यावकाराः । व्यवहा रभेदस्योपाधिपरामशंमन्तरेणाविभाग्यमानत्वाद्विचाराभाव- जीवनस्य द्रेतमिथ्यान्नमस्य विचारवद्भिः न वस्तुत्वमवसीयते । किन्तु विचारविकलैरेवेत्यतो विचारवता भवता कथमुच्यते गच्छ गच्छेत्यमिप्रायः । सम्प्रति दृष्टान्ते सोपाधिकयोः अन्योऽन्यमनुपाधिकेन उपाधिभ्यां ( तस्य च ) अनुपाधिकस्य च भेदाभावेऽपि उपाधिभूतयोरार्यावर्तादिपुण्यापुण्यक्षेत्रयोः अथ च तत्स्थगद्खादिपुण्यापुण्यजल्योः भेदस्य विद्यमानत्वात्‌ दार्न्तिकेऽपि विप्रत्वाविप्रत्वजातिविशिष्टयोः स्थूल्देहयोः तत्संस्कारतदभाव- विशिष्टो: अन्तःकरणयोश्च भेदस्यानुभूतत्वाद्विप्रत्वजातिविशितत्सस्कारयुक्ततटेहतदन्तवंत्य॑न्तः- करणाभ्यां तज्जातिरहिततत्सस्कारगन्यदेहतदन्तःकरणयोः दूरीक रणेच्छा युक्तेवेति वदता शङ्कितः इव धुनरप्यध्यस्तप्रपञ्चविधुरे परमात्मनि विज्ञाते न किञ्चिदन्यद्वि्यत इति "यत्र त्वस्य सवंमात्मेवा- भूत्तत्केन क पर्येत्‌" इत्यादिश्रुतिमवष्टभ्य सर्वात्मकत्वमात्मनोऽनुभवन्नुपाधिटरष्टयापि तद्दूयैकरणेच्छा न घटिष्यत इति प्रथमं विकल्पं परिहरति प्रातिन्योम्येन- प्रत्यगिति । मिथ्याऽध्यस्तसर्वंप्रपश्- १० ९५ २५ ४ भनौषापश्चकम्‌ वेलक्षण्येनाञ्चति प्रकाराते इति प्रत्यक्‌ परमात्मा, स च, वस्तु अनध्यस्तात्मस्वभावत्वे सति कल्पित- समस्तवस्त्वधिष्ठानभूतः । तस्मिन्‌ प्रत्यग्वस्तुनि । किच्च निगंतः प्रपञ्चरूपः तर ङ्ख: यस्मात्‌ । सहजा- नन्दावनोधाम्बधौ सहजः स्वभावः, आनन्दः सुखं, अवबोधः स्फुरणं, स्वभावभूतः न केनापि निर्वतितः । आनन्दक्चासाववबोधश्चेति सहजानन्दावबोधः । स एव मम्बधिरिव मम्बधिरपर्यन्त- त्वात्‌ । तस्मिन्‌ निस्तर ङ्घसहजानन्दावबोधाम्बुधौ प्रत्यग्वस्तुनि अह्महमित्यनुभूयमाने सति इति शेषः । विप्रोऽयं द्विजातिरध्ययनज्लीलः, श्वपचोऽयं चण्डालः परुधातकः इतिः, इयत्तापरिच्छेदशृन्येऽयं विभेदभ्रमः द्रेतभ्रान्तिः कः कुतस्सम्भवति, न कूतोऽपीत्थथं: प्रत्यगेकरसस्य वस्तुनः निष्प्रपञ्चत्वोक्ते रिति भावः। एवं केवलपारर्माथिकटृष्टिमवलम्ब्याकषिप्तस्सन्नाचायंः अयं देवः तारकोपदेष्टा पृणपुरुषः विदवेश्वरो भवितुमर्हतीति निश्चित्य, यथोक्तमेवं तत्‌, एताटेशदृष्टिमत्सु भवाटृशेषु न अस्माकं चण्डारत्वादिप्रतीतिरित्यभिग्रेत्य जाग्रदित्यादिभिः पञ्चभिः श्टोकंः स्वानुभवं निरूपयति । तत्र तावच्चतुषुं वेदेष यानि प्रसिद्धानि प्रज्ञानं ब्रह्य, “अह ब्रह्मास्मि", तत्वमसि, अयमात्मा ब्रह्म", इत्येवंरूपाणि क्रमेण ऋग्यजस्सामाथवंणोपनिषद्गतानि महावाक्यानि अथंतोऽनुक्रामति जाग्रदि- त्यादिना- अस्यायमथंः-- यस्यापि कस्यचित्पुरुषविशेषस्य ददप्रज्ञाऽस्ति चेत्स पुरुषः चण्डालोऽस्तु, द्विजो वा अस्तु, गुरुरित्येषा मम मनीषेत्यन्वयः । भत्र सेवां न च हृश्यवस्तु इति प्रज्ञायाः प्रकारः उक्तः । स्फुटतरेति सवंप्रसिद्धिदयोतनाथंम्‌ । जानामीत्यादिसंव्यवहारेषु प्रज्ञानस्य विजृम्भमाणत्वातप्ज्ञानानु- भवविहीनस्य लोष्टवन्नरसमकृतेः शास्त्राथंविचारे अनधिकाराच्च | अथवा स्पुटत्तरेति संविदोऽना- वृतत्वमुच्यतते । तस्याः सर्वाधिष्ठानतया सवेप्रकारकत्वेन आवरणाज्ञानस्यापि भासकत्वात्‌ । (तमेव भान्तमनुभाति सव॑म्‌' इत्यत्र श्रुतौ सवंशब्देन आवरणस्यापि दिवक्षितत्वात्‌ । चेतन्यप्रसिद्धिद्योतनन्तु यच्छब्देन मवति। ननु यच्छब्देन चैतन्यस्य प्रसिद्धिः विवक्षिता चेर्ताह सा प्रसिद्धिः ववेत्याकाङ्क्षाया- माह -जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिष्विति । इन्द्रिये रर्थोपरन्धिः जागरितम्‌ । करणेषु उपसंहृतेषु जागरित- संस्कारजप्रत्ययः सविषय: स्वप्नः। स्वंप्रकारकन्ञानोपसंहारो बद्धः कारणात्मनाऽवस्थानं सूषप्िरित्येवं- लक्षणका जाग्रदाद्यवस्थाः प्रसिद्धाः । तासु प्रसिद्धास्ववस्थासु संविदपि प्रसिद्धा । नन्वेवं शास्घकृतपरिश्रमाणां संवितप्रसिद्धिरस्तु । अतिरिक्तानां कथमिति चेदुच्यते शब्दान्तरेण व्यवहूतत्वादिति । संवित्‌, प्रज्ञानं, बोधः, साक्षी, कूटस्थः, स्वयमात्मा इत्येवंप्रकारकंः शब्दे: व्यवहरतः असंस्कृता असमर्था अपि देशभाषादिसा ङ्गेतिकशब्दः आत्मानं चेतन्यरूपं सवंसं- ` व्यवहा रसाधकत्वेन व्यवहरन्ति । ज्ञापकं च तेषां वतते विजानामीत्यादि । तत्र॒ विजानामीत्यादि- व्यवहारो बोधप्रुलक इत्यनुमानादिना प्रमाणेनाविजानन्तोऽपि प्रसिद्धाः जानन्त्येव । इदानीं ज्ञानमस्ति व्यवहा रोऽप्यस्ति, इदानीं तु ज्ञानं नास्ति व्यवहारोऽपि नास्तीति अन्वयन्यतिरेकज्ञानं विवेकिनां गुरुमुखात्सिद्धमपि अविवेकिनामनुभवत एव सिद्धम्‌ । तदथा चन्द्रमा भगवत ईङ्वरस्य हदयं नेत्र- मित्यादिरूपेण दिष्टेविज्ञातोऽपि मृढ्ञात एव स्वप्रकाशत्वेन शिशिरकरत्वेन मण्डलाद्याकारेण। एवमेव संवित्स्वतःसिद्धप्रकाशेत्यादिना लिद्धसिद्धकान्त्यादिविरोषानुभवविवेकेनाविज्ञाताऽपि संविद्रयवहार- साघकत्वप्राधाल्येन विज्ञाता भवति । तस्माद्विवेकविकलानामप्यात्मसंवित्सिद्धिरस्तीति बोध्यं ५३२९ १९० १५ ७ २५ ३०. ५३२ श्रीबाखगोपारेन्द्रमुनिविरवितमधुमञ्जरौटीकोषतं व्यवहारबलेनेत्यरमिग्रत्याह-उज्जम्भत इति । उत्‌ अधिकं यथा तथा जम्भते उल्लसति व्यवहार हेतुतया प्रकाशत इत्यथ; । यद्वा उदपि जुम्भत इति हेतुः । संवित्प्रसिद्धौ विद्रत्स्वविद्रत्सु च अहमिति सवंदा भानात्‌ । विद्वांसो हि वयं स्म॒ इति जानन्ति अविद्रासोऽपि तथा । किन्तु प्रकारान्तरेण भत एब विदरदविद्वद्धोदः। जाग्रदित्यारभ्य उनज्जम्भत इत्यन्तेन इयता ग्रन्थसन्दर्भेण प्रज्ञानं ब्रह्य" इति महावाक्यस्थ- रज्ञानशब्दस्य अथं; उक्तो भवति । अधुना ब्रह्मशब्दस्य अथंमाह- बरहा चतुमुंखः आदिः येषां ते ब्रह्मादयः । पिपीलिका कीटविरोषः अन्त येषां ते पिषीलि- ` कान्ताः । ब्रह्मादयड्च पिपीलिकान्ताद्च ब्रह्मादिपिपीलिकान्ताः प्राणिनः । तेषां तनवः शरीराणि तासु । जगतः प्रपञ्चस्य साक्षिणी साक्षादग्यवधानेन ईक्षणकर््रीति हेतोः प्रोता अनुगततया वत्तमाना यौ प्रसिद्धा संवित्‌ ( ज ग्रदित्यादौ ) व्याख्याता एव । ब्रह्मशब्दस्य परिपुणंत्वमथमुक्तवा तेन प्रत्यगात्मन एकत्वमभिवदति-संवाहमिति । सेव- प्रसिद्धेव संवित्‌, अहु-गहंपदलक्षितः, महुप्रत्ययग्यवहारयोग्यः चिदात्मा । न च दृश्यवस्तु \ दशा व्याप्यत इति दृश्यं जगत्‌, तद्रस्तु, जगतो वस्तुत्वं कल्पितसम्बन्धेन परमाथं वस्तुनि विद्यमानमुप- चरते । जगतः कल्पितत्वेन वस्तुतो वस्तुत्वाभावेऽपि व्यवहारसत्यत्वा ज्गीका राद्योग्यवस्तुत्वमस्तीत्य- भिप्रायः । तदहं न भवामि, हइयवस्तुनो जडत्वात्परिच्छिन्नत्वाच्चेति दृदप्रजञा, हढा संशयासम्भावना- दिभिः अवाधिता प्रजञा-मतिः, अज्ञानां देहादिप्रजञेव यस्य कस्यचिदपि पुरूषविशेस्य श्रुत्याचायंप्रसाद- महिम्ना अस्ति विद्यते चेत्‌-यदि, स तु पुरुषः चण्डालः पलुघातकः भस्तु-भवतु । अथवा द्विजः-जात्या विप्रः अस्तु-भवतु । गुरुः-सवं्ञो भगवानिति । ज्ञानी त्वात्मेव मे मतम्‌" इति स्मृतेः, (तस्मादात्मज्ञं ह्यचयेदुभूतिकामः' इत्यादिश्रुतेश्च । एषा-एताहशो मम मनीषा मदोया बुद्धिः, मम॒ अनुभव इति यावत्‌ | इदमत्र कृतं-यस्तु पुरुषधौरेयः 'जाग्रत्स्वप्नसृषुप्तिषु स्फुटतरा या संविदुज्जम्भते' इति ग्रन्थेनोक्तप्रज्ञानशब्दार्थं बद्ध्वा एतस्याथंस्य “या ब्रह्मादिपिपीरिकान्ततनुषु प्रोता जगत्साक्षिणी' इति इयता ग्रन्थेनोक्तब्रह्मशब्दाथंत्वं विज्ञाय एतद्वज्ञानस्य फरभूतं सेवां न च दृश्यवस्तु" इति दूयता अ्रन्थेनोक्तवाक्याथनुभवं कुवन्‌ स्थितप्रज्ञो भूत्वा सदा समाहितस्सन्‌ वर्तेत, न तस्मिन्मम चण्डालत्वादिविपरीतज्ञानं, किन्तु ब्रह्यत्वमत्तिरेव ब्रह्मविदुब्रह्येव भवति" इति श्रुतेरिति । यदपि सवमात्मेति विज्ञानात्‌ ` स्वपचत्वादिप्रतीतिः न पारमार्थिकी । तथापि व्यवहारसाङद्धर्यानापत्तये "व्यवहारे भटुनयः' इति न्यायाद्भावनया स्वात्मनः सर्वात्मकत्वमनुभवन्क्रियया यावतप्रारज्धं टेत- व्यापारे यथापूर्वं यथाशास्त्रं विदुषा वतितव्यं इति च लोकसंग्रहमेवापि संपदयन्कर्तृमहंसि' इति स्मृतेराचायंस्य अभिप्रायान्तरं विज्ञायते । ननु "चण्डालोऽस्तु स तु द्विजोऽस्तु गुरुरित्येषा मम मनीषा" इति कथमभियुक्तैः वक्तुमुचित- मिति चेन्न । आशक्षेप्तुः देवस्य चण्डाल्वेषधारित्वादाक्षेपस्यापि "विप्रोऽयं श्वपचोऽयमित्यपि महान्कोऽयं विभेदश्रमः' इत्येवंरूपत्वादुक्तस्य चोक््यनुसारित्वात्‌ । अथ च परमाधं वस्तुन उपनिषदेकसमधि- गम्यत्वन वेदाधिकारिणामेव तदनुभवः, तथापि यश्च कचन योगभ्रष्टो “गहना कमणो मति''रिति १५ २७ २५ ३० भनीषपिश्चकम्‌ ब्रह्मैवाहमिदं जगच्च सकठं चिन्मात्रविस्तारितं सवं चैतदविद्यया त्रिगुणया सेक्षं मया कल्पितम्‌ । इत्थं यस्य ददा मतिस्सुखतरे नित्ये परे मिमरे चण्डालोऽस्तु स तु दहिजोऽस्तु गुरुरित्येषा मनीषा मम ॥ २ ॥ शश्वन्नश्वरमेव विश्वमखिलं निधित्य वाचा गुरोः नित्यं ब्रह्म निरन्तरं विगृक्षता निर्व्याजज्ान्तात्मना । मूतं भावि च दुष्कृतं प्रदहता संविन्मये पावके ्रारन्धाय समर्पितं स्ववयपुरित्येषा मनीषा भम ॥ २३॥ वचमात्‌ किच्चित्कमंशेषतया चण्डाल्देहधायंपि भवेन्नाम । तस्मिञ्जन्मनि न तस्याध्यापनापेन्ता, जन्ममात्रेणेव प्रारब्धकमंणो नष्टत्वात्‌ । भूतप्‌वंगत्या ब्रहणनुभवस्य सिद्धत्वात्‌ न तस्मिन्‌ चण्डाल- ` त्वादिभ्रमः। न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विदते' इति स्मृतेः । “अत्र पिताऽपिता भवति माताऽ माता खोका अलोका देवा अदेवा वेदा अवेदा अत्र स्तेनोऽस्तेनो भवति भ्रूणहाऽभ्रूणहा चाण्डालोऽ- चाण्डालः" इत्यादिश्रुतेश्च । १ ॥। इदानीं यजु्वे दोपनिषद्गत "अह ब्रह्मास्मीति" महावाक्यार्थं अभिवणंयति- ब्रह्मैवाहमिति । यस्य मतिः सुखतरे नित्ये परे निमरे दढा स तु पुरूषः चण्डालोऽस्तु द्विजो वास्तु मम गुरः इत्येषा मनीषेत्यन्वयः । इत्यादिविेषणेः विरोषिते परे किमिति मतिरहंटेत्याकाङ्क्षायामाह- ब्रह्मवाह मित्यादिना । अहं अहुंशब्दप्रत्ययाभ्यामुपलक्षित आत्मा ब्रह्मोव परिपूणंपरमात्मेव । किञ्चेदं सकलं समस्तं जगत्‌ चेतनाचेतनात्मकं चिन्मात्रविस्तारितं चिन्मात्रे चिदेकरसे ब्रह्माणि विस्तारितं प्रपञ्च तम्‌ । केन विस्तारितमित्याशङ्धुायामाह- सवं चतिदिति। एतत्‌ परिदृश्यमानं अशेषं ब्रह्यादीश्वर- सहितं सवं जगत्‌ त्रिगुणया त्रिगुणात्मिकया अविद्यया मया अध्यक्षेण कल्पितं रचितम्‌ । इत्थमेवं प्रकारेण निश्चित्येति शेषः । टदप्रज्ञा हढबद्धिः, असम्भवनादिभिः न बाधितेत्यथंः । यस्य वा कस्यचित्पुरुषवरस्यास्ति वियते चेत्‌ इत्यनेन ज्ञाननिष्ठायाः दुरं भत्वमुक्तम्‌ । स तु चण्डालोऽस्त्वित्यादि स्पष्टम्‌ ॥ २॥ | अधुना सामशाखोपनिषद्गततत्तवमसीति महावाक्यस्याधं माह--शङवदिति। अखिरुजगत्कारणं सत्तामात्रं वस्तु यं्चिदिष्टं सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌" इत्यादिना, तदेव त्वं न ततो भिन्नोऽसि भेदस्य मिथ्यात्वात्‌, वस्तुनः एकरूपत्वादित्युपदेष्टु राचायंस्य वाचा वचसा ब्रह्म परिपूर्णं वस्तु निरन्तरं स्वात्मनोऽभिन्नं निरिचत्य निश्चयेन ज्ञात्वा, अखिलं समस्तं जगत्‌, शदवत्‌ सवंदा नदवरमेव, न तु नित्यमिति, नित्यं सवंदा विमुदता आखोचयरता. अतत एवं निर्व्याजशान्तात्सना निर्व्याज; निष्कपटः शान्तः उपरतः आत्मा अन्तःकरणं यस्य तेन, भूतं अतीतं भावि आगामि च्‌ यत्‌ दुष्कृतं दुःखानुभव - कारणं पापं संविन्मये अहु ब्रह्मास्मीति ज्ञानस्वरूप पावके अश्नौ प्रदहता प्रकर्षेण दहनं कृतवता येन पुरुषधौरेयेण ब्रह्यमविन्मुस्येनेति यावत्‌ । स्वं स्वकीयं वपुः शरीरं प्रारन्धाय अवर्यंभाविफलखाय कमंणे ५३३ १५ १५ २५ ३० ५३४ श्रीवारगोपाेन्द्रमुनि्विरचितमधुमञ्जरीटीकोपेतं या तियेङ्नरदेवताभिरहमित्यन्तः स्फुटा ग्यते यद्भासा हृदयाष्षदेहविषया भान्ति स्वतोऽचेतनाः तां भास्येः पिहिताकंमण्डलनिभां स्फतिं सदा भावयन्‌ योगी निद्र तमानसो हि गुरुरित्येषा मनीषा मम ॥ ४॥ यत्सौख्याम्बुधिलेशषठे्षत इमे शक्रादयो निषृताः यच्चित्ते नितरां प्र्ञान्तकलने रन्ध्वा युनिर्निव तः यस्मिन्नित्यसुखाम्बुधौ गलितधीत्रेहेष. न ॒ज्क्षवित्‌ यः कित्‌ स सुरेनद्रबन्दितपदो नूनं मनीषा मम ॥ ५॥ ॥ इति श्रीशङ्कुरभगवत्पादाचायंविरचिततमनीषापञ्चकं समाप्तम्‌ ॥ ` स्म्पितं, प्रारब्धाधीनं कलेवरं कृतम्‌ । तस्य जीविते मरणे वा न स्वयं ब॒द्धिविक्रियते इति भावः| ¦ स तु चण्डालोऽस्तु द्विजो वास्तु गुरूरित्येतदनुषञ्जनीयम्‌ । रिष्टं स्पष्टाथंम्‌ । २ ॥ सम्प्रति अयमात्मा ब्रह्य ' इत्याथवंणशाखोपनिषद्गत्तमहावाक्यस्य अथंमाह-- या तियेगिति। तत्र तावदयमात्मा ब्रह्मेति वाक्यस्थब्रह्मराब्दाथंमाह-या प्रसिद्धा स्फूतिः स्फुरणं, चेतन्यमिति यावत्‌ । तियंड्नरदेवतताभिः तियंग्भिः पशुभिः नरैः मनुष्यैः देवताभिः देवतेश्च अहमिति अह- ` प्रत्ययव्यवहारयोग्यतया अन्तः विज्ञानमयशब्दवाच्यायां बद्धौ स्फुटं अनावरणं यथा तथा गृह्यते अनुभूयते । यद्भासा यस्याः स्फू्तः भासा प्रकाशेन हृदयाक्षदेहविषयाः हृदयं हृदि हृद्गोकके अयनं अस्येति हृदयं मनः । अक्षाणि इन्द्रियाणि ज्ञानकर्मस्यानि, देहः स्थूलः । विषयाः शब्दाद्या वचनाद्याश्च एते स्वे स्वतः स्वभावतः अचेतनाः जडाः मपीति अपिशब्दो द्रष्टव्यः । भान्ति प्रकादान्ते `. चेतना इवेत्यथं: । पुनर्भास्यिः प्रकाश्ये: हृदयाक्षदेहुविषयेः पिहिताकंमण्डलनिभां पिहितं आच्छादितं मेषेः यदकंमण्डलं सूयं मण्डल तन्निभं तत्सदशीं स्फूतिं व्याख्यातां सदा नित्यं योगी ( निवृंत्तमानसः } जितेन्द्रियः भावयन्‌ अहमिति ध्यायन्‌ इति ( आत्मशब्दार्थो व्याख्यातः ) या स्फूतिः तियंड्नर- देवताभिः अहुमित्यन्तःस्फुटं गृह्यत इति ब्रह्मणो रूपमुक्तम्‌ । यद्भासा हूदयाक्षदेहविषया भान्ति स्वतोऽचेतनाः इत्यात्मनो रूपमक्तम्‌ । तां भास्यं: पिहिताकंमण्डलनिमां स्फतिं सदा भावयत्निति हि ब्रह्मात्मनो रेकत्वमुक्तम्‌ । यच्छब्दद्वयेन स्फतिसमष्िव्यष्टयुपाधिविरिष्टं लक्षयित्वा तच्छब्देनेकान्वयेन तस्य योजितत्वातु । एवं निवुंतमानसः मोक्षसुखयुक्तमानसो हि प्रसिद्धं यः स गुरुरित्यादि स्पष्टम्‌ । मथवा हिशब्दो हेत्वथंः । यस्माज्निवुंतमानसः तस्माद्गुरुरिति ॥ ५ ॥ एवं महावाक्यचतुष्टयस्य जीवब्रहमैक्यपरत्वमभिवण्यं तन्निष्ठस्य गुरुत्वमपि व्याख्याय अधुना फलितमाह-पत्सौख्याम्बुधीति । यत्‌ प्रसिद्धं विद्वत्सु सौख्यं सुखं भम्बुधिः समुद्र इव समुद्रः अपयंन्तत्वात्‌ । "एतस्यैवानन्दस्य अन्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति" इति श्रतेः । तस्य सौर्याम्बृधे- १०५ १५ क मनीषापनश्चकम्‌ | ५३५ लेंशलेशतः सृक्ष्मात्सृक्ष्मतराल्लेरमात्रादित्यथंः । इमे प्रसिद्धाः शक्रादयः इन्द्रादयः, ब्रहाबृहस्पति- प्रभृतयः आदिशब्देनोच्यन्ते । निवृताः मुक्ताः आनन्दिनो जाता इत्यथः । यत्सुखं चित्ते अन्तःकरणे नितरां अत्यन्तं प्रशान्तं कलनं चलनं यस्मिस्तत्तथा । तस्मिन्सति कञ््वा प्राप्य अपरोक्षतया बहमित्यनुभूयेत्यथंः । स मुनिः मननशीलः निवृतः मुक्तो भवतीत्यथंः । यस्मिन्योगिप्रत्यक्षगम्ये प्रसिद्धे नित्यसुखाम्बुधौ सुखमेवाम्बुधिः सुखाम्बुधिः । नित्यश्चासौ सुखाम्बुधिश्चेति नित्य- ५ सुखाम्बुधिः । सुखस्य विषयजनितस्य वृत्यधीनतया क्षणिकत्वेऽपि अविषयजनित्तस्य वृच्यधीनत्वा- भावाल्नित्यत्वं, अत्त एव अपरिच्छिन्नत्वं चेति विज्ञेयम्‌ । तत्र तस्मित्नित्यसुधाम्बुधौ गलिता भ्रष्टा विलीनेत्यर्थः । धीः बुद्धिः ब्रह्माकारवृत्तिरिति यावत्‌, यस्य सः तथा स ब्रह्मेव ब्रह्मस्वरूप एव, न ब्रह्मवित्‌ ब्रह्य वेत्तीति ब्रह्मवित्‌ स न भवति, वृत्तेरुपरतत्वात्‌ । वृत््यधीनं हि वेद्यत्वं वेदितुत्वं च । यः एताह शचः करिचत्‌ इत्यनेन ब्रह्मविल्िविकल्पसमाधिमान्‌ कोके दुरुंभतर इति गम्यते । १० सर्वसिद्धो ब्रह्मविद्वरिष्ठः सुरेन्द्रवन्दितपदः, सुरा देवाः तेषां इन्द्रः स्वामी शतमखः तेन वन्दितं नमस्कृतं पदं पादः यस्य स तथा । नूनं सत्यं, अस्मिन्नर्थे न संशयः । एवं मनीषा मम इति स्पष्टम्‌ । मनीषापञ्चकस्येषा कता टोका मनोहरा । बार्गोपालेन्द्रनाम्ना मुनिना मधुमजञ्जरी ॥ ॥ इति श्रीबार्गोपलेन्द्रमुनिविरचितमधुमञ्जरी समाप्ता ॥ १५ ५ धोडङ्करभगवत्पादाचायविरचितः आत्मज्ञानोपदेशकिधिः भ्रीभनन्दगिर्याचाये बिरचितटीकोपेतः ४ ॥ 4 ॐ तत्पत्परमात्मने चमः श्रीक्ङ्करभगवत्पादाचायविरचितः आत्मज्ञानोपदेशर्विधिः शरीआनन्दगिर्याचार्यविरचितटीकोपेतः अनथ प्नसस्नः प्वदव्छ अथात्मज्घानोपदेक्ञषविधिं व्याख्यास्यामो भुवे दधानाय यतये वीतरागाय अथ प्रथमः पट्टः विधूतविविधानन्दकल्पनं कंल्पनास्पदम्‌ । अमन्दानन्दसन्दोहं वन्देऽहं पुरुषोत्तमम्‌ ॥ यस्य प्रसादमासाद्य सद्गति बहवो गताः । तमहं प्रत्यहं वन्दे शुद्धानन्दपदं गुरुम्‌ ॥ मत्मज्ञानाख्यं प्रकरणमरेषोपनिषदथंसारसङ्ग्राहकं प्रारभमाणो भगवान्‌ भाष्यकार चिकीपितप्रकरणाप्रत्यहपरिसमाप्तिप्रचयगमनाभ्यां रिष्टाचारपरिपालनाय मङ्कलाचरणं वृद्धाचार- प्रमाणकं कूवन्‌-- “ओङ्कारर्चाथरब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा । कण्ठं भित्वा विनिर्यातौ तस्मान्माद्गलिकावुभौ ।।" इति स्मृतिमनुसुत्याथशब्दोच्चारणरूपं मद्खलछाचरणमादौ सम्पादयत्ति--अथेति । न चायमथ- दब्दो विशिष्टाधिकारिणमानन्तर्योक्तिद्रारा समपंयितुमहति, तस्य वक्ष्यमाणतया पौनरुक्तयप्रसङ्कात्‌। न चास्याधिकाराथंत्वम्‌, वाक्या्थेऽन्वयायोगात्‌। न च प्रकृतादर्थादर्थान्त राथंत्वम्‌, प्रकृतानिरूपणात्‌। न च हृदयाचवदानेष्विव क्रमाथंत्वम्‌, क्रमवतोऽभावात्‌ । तेन पारिशेष्यादस्य मङ्कलाथंत्वमेव युक्तम्‌ । तदथंस्य च वाक्याथंत्वान्नान्वयानुपपत्तिः । न चेदमधिकारेऽपि तुल्यम्‌, तस्य पृथगुक्त- सक्तत्वादिति भावः । एवमोङ्कुा रोच्चारणवत्‌ अथशब्दोच्चा रणकृतमङ्खलछा चरणः ग्रन्थमारभमाणः विषयाद्यनुबन्धमादशंयन्‌ उदेश्यं प्रतिजानीते--आत्मज्ञानेति । आत्मनो निरुपचरितस्वरूपस्य प्रतीचो ज्ञानमित्युक्त्या प्रकरणविषयत्वमस्य चोत्यते । तेन॒ विषयविषयिभावः सम्बन्धोऽपि तस्य सूचितो वेदितव्यः । ज्ञानशब्दप्रयोगात्‌ जिज्ञासूनामिष्टत्वात्‌ ज्ञानस्य प्रयोजनत्वं च्वनितम्‌ । तस्य उपदेशविधिः उपदेशप्रकारः । “आचायंवान्‌ पुरुषो वेद" ( छा० ६-१५-२ ) इति श्रुतेः आचार्योप- देशमन्तरेणात्मज्ञानं लब्धुमहाक्यमिति दशयितुमुपदेशग्रहणम्‌ । उपदेशश्च गुरुसम्प्रदायः आचार्योप- देशमन्तरेणात्मज्ञानमुपपादयितुमलमधिकारिभेदात्‌ । यद्यपि गुरूपदेशमात्रादृत्तमाधिकारी तच्त्वं प्रतिपत्तु प्रमवति तथापि मन्दमध्यमयोः न तथा सम्भवतीति सर्वाधिकारिणोभ्नुरोद्धुं प्रकार ध १५ २५ ५४० श्रीभानन्दगिर्याचायं विरचित्तटीकोपेतः आत्मलाभाव्‌ परलाभाभावात्‌ । द्रष्टुदयोऽन्य ` ईति प्रसिद्धो सोके । अथ क आत्मेति! देदस्तावदात्मा न भवति सूपादिमखेनोपरभ्यमानत्वात्‌ घटादिवत्‌ । यथा षटादयो भेदवाची विधिशब्दः । एतेन “तस्य ज्ञानमुपदेश” ( पू० मी० १-१-५ ) इत्युपदेशशब्दस्य विधि- पर्यायत्वात्‌ उपदेकशविधिरिति पौनरुक्त्यमिति प्रत्युक्तम्‌ । तं विशेषेण, अतिविशदतया प्रकथयिष्यामो येन संशयादेरनवकाशत्वमित्यथं: । अभिघेया्नुबन्धत्रयमपेक्षितमुपक्षिप्तम्‌ । सम्प्रत्यधिकायनुबन्ध- मुपक्षिपति--मुमृक्षब इति । न हि मोक्षपेक्षामन्तरेण तदुपायज्ञाने पुरुषोऽधिक्रियते । “श्रुतं ह्येव मे भगवद्‌हरेभ्यः तरति शोकमात्मविदिति सोऽहं भगवः शोचामि तं मा भगवान्‌ रोकंस्य परं पार तारयतु” ( छा० ७-१-२३ ) इति प्रक्रमदशंनात्‌ “श्रह्मविदाप्नोति परम्‌” ( ते° २-१-१ ) इत्यादि- वचनाच्च संसार परित्यज्य ब्रहप्रे्सा विशेषणमधिकारिणो भवतीत्यवगम्यते। न च तस्यापेक्षिते मोक्षे तदुपाये ज्ञाने तदन्तरद्धवबहिरद्खहेतुषु तदुपदेशो तत्कतंरि चाचार्ये श्रद्धामन्तरेणापेक्षित- मोक्षौपयिके ज्ञानेऽधिकारो युज्यते । “श्रद्धत्स्व सोम्य'' ( छा० ६-१२-३ ) “श्रद्धावित्तो भूत्वा” ( बु० ४-४-२२ ) “श्वद्धावान्‌ कमते ज्ञानम्‌" ( भ गो० ४-५२ ) इत्यादिश्रुतिस्मृतिप्रामाण्यात्‌ फलतदुपाययोः श्रद्धधानस्येवाधिगमात । न च पूत्राद्येषणात्रयपरित्यागाभावे तत्परवशस्य प्रकृतेऽ- धिकारः सेद्धुमहंति । आत्मानमेव लोकमिच्छन्तः प्रत्रजन्तीति ज्ञानाधिकारिणि पारित्राज्य- विधानाच्च “शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः" ({ बृ ४-४-२२ ) इत्ति च तस्मिन्नेव रामादिभिः सहोपरतिशब्दितिकमपरित्यागश्रवणात््‌ । न चंहिकामुष्मिकाथंभोगविरागाहते प्रकृते ज्ञाने अधिकारः सम्भवति “परीक्ष्य लोकान्‌ केमंचितान्‌ ब्राह्मणो निर्वेदमायात्‌" ( मु° १-२-१२ ) इति चाधि कारिविरोषणत्वेन वे राग्यं श्रुयते । तदेवमधिकारिणे साधनचतुष्टयविरिष्टायात्मज्ञानमुपदेष्टग्यम्‌ । ““तेषु हि सत्यु ब्रह्य जिज्ञासितुं शक्यते ज्ञातुं च" इति ( सू० भा० १-१-१ ) दशंनादित्यथः। ननु प्रयोजनमिष्टलक्षणमिष्टम्‌ । तच्चाभ्युदयः निश्रेयसं चेति प्रसिद्धम्‌ । आत्मज्ञानाच्च केचिदुद्रेगभाजो हृद्यन्ते । तथा च कथमात्मज्ञानं प्रकरणस्य प्रयोजनत्वेन प्रदशितमिति तत्राहुू- आत्मकाभादिति । आत्मात्मा}खाभस्य[अग]ज्ञानत्वेन भनथंत्वात्‌ तल्लाभस्य ज्ानात्मनः तन्निमित्त त्वेन पुरुषाथत्वात्‌ तस्येव निश्शरेयसत्वात्‌ तस्मात्परस्य निरतिशयस्य लाभस्य अभावात्‌, अभ्युदयस्य ततोऽ्वाचीनत्वेन पुरुषार्थाभासत्वात्‌ “आत्मलाभान्न परं विद्यते” ( आ० ध० सु° १-८-२ ) इति ` स्मृतेः आत्मज्ञाना(दन)धिकृतानां तत्र समधिकाभिरुचिदशंनात्‌ तदस्य प्रयोजनमिति वचनमुचित- मेवेत्यथंः । नन्वात्मनो नित्यकब्धत्वादलाभाभावात्‌, भज्ञानात्तदलाभाभिमाने ज्ञानस्येव तल्लन्धित्वात्‌ ज्ञानोपायानभिधाने कतो ज्ञानसिद्धिरित्यारङ्कय द्रष्टृहर्यविवेकात्मकं ज्ञानोपायमुपदिदिक्षुः आदौ प्रसिद्धम्थं निदिशति--्रष्टुरिति । वदेदत्तादूदृष्टुः सकाशात्‌ ह्यो धटोऽन्यो भवतीति त्वा लोकव्यवहारमेव निमित्तीकृत्य द्रष्टुः इश्यविवेकात्मको ज्ञानस्योपचारः प्रसिद्धोऽस्तोत्यथं; । ननु द्ष्ट्‌शब्देनात्मा उच्यते । स च देहादिष्वन्यतमत्वात्‌ प्रसिद्धिमुपगतो न व्युत्पायताम्पेक्षते । तथा चात्मन्ञानमुपदेष्टुमरिलष्टा प्रवृत्तिरिति मन्वानद्चोदयति--अथेति । देहादिव्यतिरिक्तमात्मानं वक्तु देहस्यानात्मत्वमनुमिनोति-देहस्तावदिति । देहविषयाहंप्रत्ययस्य तु गतिरग्रे वक्ष्यते । रूपादि- मत्वादिपदं यो रूपादिमानुपकभ्यमनश्च सोऽनात्मा यथा घटादिरिति व्याप्ति व्यनक्ति-यथेति । १० १५ ३०५ आत्म॑ज्ञानोपदेशविधिः स्पादिमन्तशरश्रादिकरणैरुपलम्यन्ते एवं देहोऽपि सूपादिमान्‌ चद्ुरादिकरणैरुषलमभ्यते । ` यथा दादयप्रकारयकाष्ादिष्यतिरिक्तो दाहकः प्रकाज्ञकोऽग्निः तथा ददयात्‌ देहात्‌ दरश व्यतिरिक्तः आत्मा सिद्धः। एतस्मादपि कारणात्‌ देहव्यतिरिक्तः आत्मा, स्वाषमरणादि दशनात्‌ । यस्मिन्‌ कारे देहं संव्याप्य बतेते आत्मा काष्ठादिवत्‌ तदा देहो व्यवहार योग्यो भवति । यदा देहादपमपंति तदा देहः काष्ठादिसदश्षो भवति । तस्मादेहन्यतिरिक्त आत्मा सिद्धः । चक्वरप्यारमा न भवति स्पग्रहणसाघनत्वात्‌ प्रदीपवत्‌ । यथा प्रदीपेन करणेन व्याप्तिः पक्षघमंतेत्युभयमनुमाना ज्मङ्खीक्रियते । तत्र व्याप्तिमुक्तवा पक्षधमंतां हेतुद्वयस्योपन्थस्यति- एवमिति । न चोपरभ्यत्व मात्मन्यपीत्यनेकान्तिकत्वमिति युक्तम्‌, तस्य वृत्तिव्याप्यत्वेऽपि फलत्वेन फलव्याप्तत्वानभ्युपगमात; फलव्याप्यत्वस्य च उपलभ्यमानत्वशब्देनाभिलापादित्यवसेयम्‌ । देहस्या- नात्मत्वमनुमाय तद्वयतिरिक्तस्यात्मत्वमनुमातुं कथयति--यथेति । यो दाहकः प्रकाशक. वास दाह्याल्प्रकारयाच्व व्यतिरिच्यते यथा काष्ठादेरग्निरिति विषयविषयिणोः व्यतिरेकसिद्धिरित्यथंः । सम्प्रत्यनुमानमाह्--तथेति । विमतो द्रष्टा दृद्याद्धि यते, द्रष्टुत्वात्‌, देवदत्तवत्‌ । यद्वा देह्‌ःस्वव्यति रिक्द्रष्टकः, दृश्यत्वात्‌, घटवत्‌ । अथ वा देहः स्वव्यतिरिक्तप्रकाशप्रकाश्यः, प्रकाश्यत्वातु, काष्ठादि वत्‌ । आत्मा वा स्वप्रका(शा)श्याद्धिद्यते, प्रकारकत्वात्‌, अग्निवदित्यथः । तत्रेवानुमानान्तरमाहू--एतस्मादिति। तदेव कारणं दशंयति--स्वापेति । स्वापमरणमू्ज्छसु सत्यपि देहे गमनादिव्यवहाराभावात्‌ जागरितादौ च तदशनात्‌ आगन्तुकव्यापारत्वात्‌ पराधीन मस्य तद्रत्वं गम्यते । देहः स्वव्यतिरिक्तव्यापाराधारः, कादाचित्कव्यापारवत्वात्‌, रथादिवदित्यथंः । ननु देहस्य स्वसत्ताकाले स्वपरान्यत रव्यवहारव्यभिचारिणो न युक्तमागन्तुकन्यापारत्वमिति हैत्वसिदि- माश ङ्क परिहरति-यस्मिन्नित्यादिना । यथा हि काष्ठनिष्ठो बह्भिः सवंत: तद्याप्त्या दाहपाकादि- व्यवहारयोग्यतामुपगत्तो हश्यते न पुनरसौ तत्र सत्तामात्रेण ग्यवहारयोग्यौऽङ्गीक्रियते तदा काष्ठस्यापि दाहादिन्यवहारयोग्यतोपपद्येत, तथा यत्र जामग्रदवस्थायामात्मा देहव्याप्ि तस्मिन्नहमभिमानरूपां कृत्वा व्यवतिष्ठते तदा देहः स्वयमभिवदनादिव्रवहारयोग्यः सम्पद्यते । यत्र च स्वापादौ देहा- दावात्माहूमभिमा(नचरीत्याह्‌ ।) [नं परित्यज्य ब्रह्य ?} रूपतामुपगच्छति तदा देहोऽभिवदनादि- व्यवहारयोग्यो न भवति । न हि काष्टादेः तथाविवन्यवहारयोग्यता उपकभ्यते । यत्त[तत्तु] देहस्या- गन्तुकमेवेति नास्ति हैत्वसिद्धिरित्यथंः । न चोक्तानामनुमानानां अमानत्वमभिघानीयम्‌; तत्र हेत्व- भिधानानभिधानयोः तदयोगादिति मत्वा प्रगुक्तानामनुमानानां फलमुपसंह॒रति--तस्मादिति । केचित्‌ इन्द्रियाणामात्मत्वम्‌ "अन्धोऽह॒म्‌' इत्यादिप्रत्ययमाध्ित्याश्चयन्ते । तत्र चक्षुषो ममप्रत्ययविषयत्वात्‌ केवले च तस्मिन्नहुप्रत्ययाभावादन्धत्वादिविशिष्टे च तत्र तत्प्रत्ययस्य भ्रमादपि सिद्धेः न तस्यात्मत्व- मित्यनुमानेन साधयति--चक्षुरपीति । रूपग्रहणं करणसाध्यम्‌ क्रियात्वाच्छिदिक्रियावत्‌ इत्यनुम।नात्‌ परिरोषतो रूपोपलन्धिसाधनत्वेन चक्षुः सिध्यतीति हेतुसाघनाथं रूपग्रहणविरोषणम्‌ । उपकरणेऽपि प्रदीपे साधनश्चब्दितं करणत्वमात्रमस्तीति मन्वानो टरण्न्तमाह- प्रदीपवदिति | यत्करणं तच्रात्मा यथा प्रदीप इति व्याप्ति साधयति--यथेति। व्यास्यः हेतोरसिदधिमुदर्त' पक्तघम॑तामार्ह ५२४९ १० ९१५ २० २५ २० ५४२ श्ीमानन्दगिर्याचा्ंविरचितटीकोपेतः रूपषपलभ्यते, तथा चक्ष्रादिकरणेन रूपमुपलभ्यते । एवमेवेतराण्यपि करानि । मनोऽप्यात्मा न मवति दर्यत्वात्‌ करणत्वाज्च प्रदीपवत्‌ । बुद्धिरष्यात्मा न भवति दर्यत्वात्‌ करणत्वाच प्रदीपवदेव । प्राणोऽप्यात्मा न भवति, सुषुप्ते चेतन्याभावात्‌ प्राणस्य, इतरस्मिन्‌ काठे भृत्यस्वामिनोरिव सङ्कीर्णयोने ज्ञायते कस्येदं चैतन्यमिति । सुषुप्ते त॒ पनः विज्ञानरहितः प्राण उपलम्यते। करणोपरमाद्विज्ञानाभावः प्राणस्येति चेत्‌ न, तथेति, चक्षुषि दशितन्यान्यं श्नोत्रादिष्वतिदिशति-एवमेवेति। न हीन्द्रियाणां प्रत्येकमात्मत्वमवकल्पते ममप्रत्ययविरोधात्‌; अहप्रत्ययस्य च तेष्वन्यथासिद्धेरुक्तत्वात्‌ । न च ममात्मेतिवत्‌ ओौपचारिकस्तेषु ममप्रत्ययोऽपीति युक्तम्‌, मुख्यत्वे बाधकाभावात्‌; आत्मनि च ममप्रत्ययस्यात्मशब्दविरोधादौप- चारिकत्वध्रौव्यात्‌ । न च तेषां तत्र॒ करणत्वेना द्गीकृतानामात्मत्वमुपपद्यते, प्रदीपादिष्वात्मत्वा- ` दरंनात्‌ । न च बहुषु तेषु प्रत्यभिज्ञानं प्रकल्पते | न चेकशरीरारूढत्वात्तेषु प्रत्यभिज्ञानमविरुद्मिति श्रद्धेयम्‌; एककुम्भारूटेष चेतरमेत्रादिषु तदनुपलम्भात्‌; तस्मान्नेन्द्रियाणामात्मत्वमित्यथंः । ` केचित्तु मनसोऽहप्रत्ययविषयत्वात्‌ अहप्रत्ययालम्बनस्य चात्मत्वात््‌ तदेवात्मेत्ति मन्यन्ते । तान्प्रत्याह--मभोऽपीति। पूवं वदहप्रत्ययस्य ममप्रत्ययप्रहतस्य प्रामाण्यानुपपत्तिरिति भावः। बौद्धास्तु बुद्धिरेवात्मेत्याचक्षते । तान्पर्युक्तम्‌ -बुद्धिरपीति । सा चेदूटृश्या न सिद्धयेत्‌ । स्वप्रकाशत्वे तस्या जन्माद्ययोगादविप्रतिपत्तिः; अदृश्यत्वे यथाथंसिद्धिः; तस्याश्च कतुतवे व्यतिरिक्ता बुद्धिः सिद्धयेत्‌; कर्तरतिरिक्करणपेक्षत्वात्‌, वचक्षुरादोनां च॒ निह्चायकसाधनकरणन्यतिरेकेण प्रवृत्ययोगात्‌ , करणत्वे प्रदीपवदनात्मत्वमविवादमित्यथंः । हैरण्यगरभस्तु प्राणमात्मानं प्रतिपद्यन्ते । तान्प्रत्याह--प्राणोऽपीति । तस्यापि ममप्रत्यय- विषयत्वेन हृश्यत्वादात्मत्वानुपपत्तिः । श्राणेन रक्षन्नवरं ` कुलायम्‌" ( ब० ४-२-१२ ) इति करणत्वा द्गीकरणाच्च श्रुतिविरोधे चागमस्याप्रामाण्यादित्यथः। प्राणस्यानात्मत्वे हेत्वन्तरमाह- सुषुप्त इति। न हि तस्यामवस्थायां प्राणे व्यापारवति भात्यपि चंतन्यमुपलभ्यते; न च॑ तस्मिन्भात्येव चेतन्यानुपलन्धितस्तस्यात्मत्वे युक्ता; तेन नासावात्मेत्यथंः । ननु सृषुप्तविशेषणादवस्थान्तरे प्राणस्य चेतन्यमनुमतमिति प्रतिभाति । हश्यते हि दक्षिणेनाक्ष्णा न पश्यतीत्युक्तं वामेनाक्ष्णा पर्यतीति । तत्राह-इतरस्मिल्ठिति । जागरितादौ चेतन्याधारे सन्देहसम्भवात्‌ असन्देहाथं सुषुपग्रहणम्‌ । हश्यते हि खल्वेकस्मिन्नेव प्रदेशविशेषे समवेतयोभृत्यस्वामिनोः नानाविधपदात्तिवाजिगजच्छत्रचामर- पताकादिपरिवारपरिवृतयोरयं नरपतिरिति निर्धारणासिद्धौ कस्येदमिति सन्दिह्यमानं; तथेहापि संशयसम्भवादुक्तमसन्देहार्थं विशेषणम्‌; न पुनरवस्थान्तरे चेतन्या्यनुज्ञानाथं मित्यथं: । ननु सूषुप्ि- विदोषणे कथं प्राणस्य चैतन्यराहित्यं निर्धयंते; तत्राह - सुषुप्ते त्विति । तदापि प्राणोपलम्भेऽपि चेतन्यानुपलम्भात्‌ तस्याचेतनत्वं निरहिचतमित्यथंः । चेतन्स्येव प्राणस्य सुषुप्तौ विज्ञानहैतुनां श्रोत्रनेत्रादिकरणानामुपसंहाराद्विज्ञानाभावो न त्वचेतनत्वादिति शङ्खुते--करणेति । यदि करणादि प्रति प्राणः स्वामी स्यात्तदा नस्मिन्‌ तद्र्ापाराविषटे भृत्यस्थानीयानां करणानामुपरमो नोपपद्येत । न हि नरपतौ परेण नरपतिना सह सन्धिविग्रहादौ व्याप्रियमाणे तदोयपुरुषा निर्व्यापारा निवृण्वन्ति। ततश्च चेतनस्येव प्राणस्य करणोपरमाधीनं विज्ञानाभाववचनमनुंचितमिति परिह्रति-नेत्यादिना । १० ९१५ ९० २५ । २ © बात्मन्नानीपदेशविधिः स्वामिनि ग्याप्रियमाणे करणोपरमाभावात्‌ राजपुरुषवत्‌ । अत एव न प्राणस्येतानि ` करणानि; यः स्वपिनोपरतः तस्येतानि करणानि। यदासौ बहिनिंगेम्य करणान्यशितिष्ठति तदा सर्वाणि करणानि स्वविषयेषु वतन्ते । यदा जाग्रस्स्थितिनिमित्तं कर्मोद्धतं भवति तदा स्वापादुपरतो मवति तत्य सर्वाणि करणानि गृहीत्वा बृद्धथपाधिसम्पकजनितविज्ञानेन स्वप्नं सुषुप्तं बा गच्छति । एवं स्थानत्रयमनवरतं गच्छति । कमेनिमित्तं चेदं गमनम्‌ । स्वप्नजागरिते गच्छति पुनः स्थानटयनिमित्तकमोद्भुतश्रमापनयनाय सुषु्षमपि गच्छति सुषुप्ते करणोपरमात्‌ प्राणस्य चानुपरतत्वात्‌ न तस्य करणस्वामित्वमित्याह-अत एवेति । र्ताह करणानां स्वतन्त्रत्वासम्भवात्‌ करणस्वामित्वमेष्ग्यमित्याशङ्कयाह--य स्वापेनेति । करणात्मना बुदधेरवस्थानं स्वापोऽभिरुप्यते तेन उपरतः दशनस्पशंनादिविशेषविज्ञानविरही योऽवतिष्ठते तस्य विज्ञानात्मनः श्रौत्रादीनि करणानि न स्वतन्त्राणि करणत्वनव्याघातात्‌। तथा च विज्ञानकरण- स्वामीत्यथंः । स्वपेनोपरतस्य करणस्वामित्वमित्यत्रान्वयव्यत्तिरेको प्रमाणयच्नादावन्वयमाचष्ट- यदेति ! सुषुप्तौ हि पुरुषो यस्मिन्काले करणात्मकमन्तः करणं ततोऽपकृष्य बाह्यविषयाभिमुख- मापाद्य स्वमपि तदुद्रारा बहिमुंखो भूत्वा बुद्धिद्रारेण तत्तद्विषयाभिमुखानि श्रोत्रादीनि करणान्य- धिष्ठाय तिष्ठति । तस्मिन्‌ करणानि सर्वाणि प्रतिनियतेषु शब्दादिषु प्रवृत्तानि तत्तदाकारान्‌ बुद्धि- परिणामान्‌ दशंनश्रवणादिशम्दितान्‌ उत्पाद्य पयंवस्यन्ति । तथा चात्माधिष्ठितबुद्वयधिष्ठितानि करणानि श्रवणादिहेतवो भविष्यन्तीत्यात्मा करणस्वामी सिद्धघयतीत्यथंः । कदा पुनरात्मा बहिनिगंत्य बुद्धिद्रारा करणान्यधितिष्ठतीति तत्राहु-यदेति । यदेतस्मिन्‌ काले जागरितप्रापकं धर्माधर्मास्य- मुद्धवति तदा पुरुषः सुषुपररूपात्‌ प्रच्युतो भवतीत्यथंः। आत्मनि सृषुतरूपं परित्यज्य करणान्यधिष्ठाय व्यापारायोन्मुखीभूते तानि प्रवृत्तिभाद्खि भवन्तीत्यन्वयो दशितः । सम्प्रति व्यतिरेकं दशंयत्ति- तत्क्षय इति । तस्य जागरितस्य तद्धेतुकमंणः तन्निजित्तोभयविधकरणापिष्ठातुत्वस्य च क्षये सति जागरित्तवासनावासितत्वेन चित्रपटवदवस्थित्तवुद्धरूपोपाधिसम्पकंवशादुत्पक्ेन बुद्धयवच्छिन्नचेतन्या- भासलक्षणेन विज्ञानेन करणभूतेन सर्वाणि करणानि गृहीत्वा व्यापाररहितानि कृत्वा स्वप्नं गच्छति तथेवाज्ञानोपाधिकेन चेतन्याभासात्मकेन विज्ञानेन बुद्धवुपाधिकमपि विज्ञानमुपसंहत्य सुषुप्तं वा अयमात्मा प्रतिपद्यते “तदेषां प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय ( ब० २-१-१७ ) इत्यादिश्वतैः । क्रमनियमन्यावत्त्यर्थो वाराब्दः । तथा च करणे स्वात्मनोऽधिष्ठात॒त्वाभावे तेषां[नाप्रवत्तिरित्यथं | मोक्षात्प्रागवस्थायां सदेवायमात्मा स्थानत्रयं क्रमाक्रमाभ्यां गच्छतीव्यपसंहरति-एवमिति । किमथ मस्य स्थानत्रयस्य गमनं किन्निमित्तं चेति शङ्कमानं प्रत्याह--कमंति । चराब्दात्‌ मिथ्याज्ञानकामादि कथ्यते । एतेन कमंफलोपभोगार्थं गमनमित्यर्थादक्तमित्यवसेयम्‌ । ननु “अनन्वागतं पुण्येनानन्वागतं पापेन" ( बृ ० ४-३-२२ } इत्यादिश्रुत्या सुषुप्ते कमंतत्फलाभावोऽभिरूप्यते । तथा च कथं कमंनिमित्त स्थानत्रयगमनमुक्तमिति, तत्राहु- स्वप्नेति । कथं तहि निमित्तमन्तरेण सुषप्तं प्रतिपद्यते ? न हि तत्र कमंनिमित्तमस्ति; तवत्राहू- पुनरिति । यथा स्वप्नजागरितानुकृलकमंबलात्‌ तत्फलोपभोगाथं स्थानद्रयं गच्छति तथा तदुपभोगायतनासादितश्रमसम्भवात्‌ तन्निवृत्तये सुषुप्तमपि प्राप्नोति | नच तत्र किञ्चिदपि कमंनिमित्तमस्ति, अनन्वागतवचनविरोधात्‌ । न च विषयविषय्याकारेण स्फुटतर- ५४२ १०५ १५ २०. २ ३० ५४ - श्रीमानन्दगिर्याबायंविरचितदीकोपेतः प्राणोऽपि तत्कमेवश्षादेव शरीरं परिपालयन्‌ वतेते खष्नसुषुप्त्योमेतभ्रान्तिषरिहाराय । अहमित्यपि चात्मा न भवति सर्वैरात्मत्वेनामिमतोऽपि प्रत्यगात्म विवेकरहितः, द्दयत्वात्‌ घटादिवत्‌, व्यमिचारात्‌, सुखदुःखाद्यनेकसंसारधमंविशिष्टत्वाच, कृश्स्थलादिधमेबिशिष्ट देहवत्‌ । यद्येवं देहादिष्वनात्मसु आत्मत्वाशषङ्का त इति चेत्‌ । द्रष्टरश्यविदेकाभावात्‌। ॥ इत्यात्मनज्ञाने प्रथमः पटलः ॥ कमतत्फलाभावविषयमेतदिति वाच्यम्‌, नियामकाभावात्‌ । न हि सुषुप्ते कमं वा तत्फलं वा प्रमाणतो हश्यते । न च कारणाभावात्‌ तत््राप्तेरनुपपत्तिः, अवस्थाद्रयस्चारसञ्जातश्रमवशादृपाधि- भूतबीजभावप्राप्तेरवि रोधात्‌ । भन्ञातब्रहप्राप्तेश्च स्वाभाविकत्वादिति भावः। ननु प्राणस्य करणान्तर्भावात्‌ तेषृपरतेषु प्राणोऽपि (त)कस्मान्नोपरमते ? तथा च स्वापादेः-करणावस्थातो विशेषो न स्यात्‌ इत्यत आह्‌ प्राणोऽपीति । चेतनस्थ हि कमंफरोपभोगाय दारीरमांरन्धम्‌ । तस्मातस्राणाप- सपणे स्वापादौ तस्य शववायसादि(तिरिति)भिस्ततोऽपकषंणे कमंफलोपभोगायोगात्‌(त्मको)मृतोऽय- मिति श्रा(न्तौ त)न्तत्त्वपरिहारद्वारा ररीरपरिपालनाय प्राणस्य प्रवृत्तत्वात्‌ उपरतेष्वपि करणेषु नासवुपरन्तुमहंति; न च प्राणस्य करणान्तर्भावः शङ्धतं राक्यते; '*न वायुक्रिये पृथगुपदेशात्‌" (ब्र सु° २-४-९) इति न्यायवि रोधादित्यथंः । हदयत्वादकरणत्वादचेतनोपभोगोपकरणत्वास्च प्राणो नात्मेत्युक्तम्‌ । अपरे पूनः “अहं जानामि' इत्यहङ्कारे निरूपचरितमह प्रत्ययमुपकभमानाः तथेवात्मत्व- मभ्युपयन्ति सर्वे चाहभ्रत्ययालम्बनमहङ्कारमेवात्मानमनुमन्यन्ते । तत्राहु-अहमित्यपीति। ये हि प्रत्यगात्मानमहद्भुा रसाक्षिणमहमित्यत्रानिदं चिद्धातुमित रस्मादिदमं (च्छात्म्या)गादहङ्कारान्निकृष्य निश्चेतुं नोत्सहन्ते तैः सर्वेर्खछोकिकंर्वादिभिश्चात्मत्वेनाभिमतोऽपि नासावात्मा भवितुमंहतीत्यत्र हेतु- माहू--दु्यत्वादिति । आत्मनि च हक्यत्वं पुरस्तादेव निरस्तम्‌ । विमतो नात्मा व्यभिचारित्वात्‌ कुलाकादिवत्‌ । प्रसिद्धं चात्मनि सुषप्ट्यवस्थायामनुभूयमाने तदनुभवितरि नाहमुल्लेखोऽस्ति इत्यहमो व्यभिचारित्वमिति मत्वाऽऽ्ह्-- व्यभिचारादिति । इतद्चाह ङ्कारो नात्मा, कादाचित्कधमंवत्वात्‌ घमंत्वाद्वा सम्प्रतिपन्नवदित्याहू-सुखेति । सुखदुःखरागद्रेषादिभिः अनेकंस्संसारात्मभिः धर्मे रह सुखीत्यादिना विशिष्टत्वमहमो दृष्टम्‌ । अतद्च स नासावात्मा इति निश्चीयते, आत्मनः सवंधमं- राहित्यश्रवणात्‌ । न हि देहस्य काश्यंकाष्ण्यंस्थौल्यादिषमंविरिष्टस्य जात्मतेत्युपदिष्टम्‌ । भूमविद्यायां अहङ्धारादेशात्पुथगात्मदेशानुक्रमणादह ्ारस्यानात्मत्वमवगमितम्‌ । तस्मादृहादीनामहङ्ार- पयन्तानामनात्मत्वेन आत्माविदच्याकल्पितत्वं सिद्धमित्यथंः । देहादीनामनात्मतवानुमानानि तेष्वहं परत्ययप्रतिहतत्वान्न प्रामाण्यं प्रतिपत्तु प्रभवन्तीति प्रत्यवतिष्ठते- यद्येवमिति । देहादयो दृश्यास्त- दयतिरिक्तो द्रष्टेति विवेकोनुदयादयसि दहनन्याप्ते दहतीति प्रत्ययवहहादिषु च॑त्तन्यग्याप्तेषु अह्‌ प्रत्ययसम्भवात्‌ न विरुद्धानि प्रागुक्तान्यनुभानानीति परिह्रति-्रष्ट्ति | देहादेरहमन्तस्य ` श्रुतिन्यायानुराधतः। धियोज्यथात्वादात्मत्वभानादज्ानकल्पना ॥ ॥ इत्यात्मन्नानटीकायां प्रथमः पटलः ॥ १७ १५ ९५ ३० मात्मजानोपवेदाविधिः अथय छद्भिखीययः प्वर्टच्छः | अथ स आत्मा ₹ इति १ उक्तेम्यः सर्वेभ्यो व्यतिरिक्तेम्यः अन्तरतमः आकक्षवत्‌ स्बेगतःष्ठमो नित्यो निरबयवो निगृणो निरञ्जनो गमनागमनादिरदितोऽदङ्कारममकारेच्छा- प्रयत्नरहितः सखयंज्योतिःस्वमावः अग्न्युष्णवत्‌ सविवृ्रकाश्चवच्च, आकाक्चादिमूतरदितः बदधथादिकरणरहितः प्राणादिवायुभेद्रहिवः सत्वादिगुणरहितः अशनायापिपासाशोकमोह- जरामरणप्राणबुद्धिशरीरधमेरहितो यः सर्वप्राणिहृदि स्थितः स्बद्धदरे्टा स आत्मेति । अथ हितीयः पटलः देहादीनामनात्मत्वे आत्मा तद्वधतिरिक्तः पृथड्नासीत्‌ । इदानीं तमेव प्रतिपादयितुं तस्या- प्रसिद्धत्वान्न प्रतिपादनं सुकरमित्याक्षिपति--अथेति । ये तावदात्मनो व्यतिरिक्ता देहादयोऽ हृङ्कारान्ता दर्शिताः, तेभ्यः सर्वेभ्योऽन्तरतमोऽयमात्मा तस्य सर्वान्तरत्वश्रुतेरिव्यत्तरमाह --उक्तेभ्य इति । तहि तस्य बुद्धयादिवदन्तरवस्थितस्य परिच्छिन्नत्वं प्राप्तम्‌; नेत्याह्‌-आकाशशवदिति । “स पयंगात्‌ ”' इत्यादिश्रुतेः न तस्य परिच्छिन्नत्वारा दका सम्भवति, सावयवत्वानात्मत्वादिप्रसक्त्या च तदनुपपत्तिरित्यथंः । सवंकरणदेरोष्वपि विद्यमानत्वात्‌ तैरस्य कस्मादुपलम्भो न भवेदित्याशङ्कुय “सूक्ष्माच्च सूक्ष्मतरम्‌” इत्यादिश्रुतिमाभ्ित्योभयेन्द्रियागोचरत्वमुक्तम्‌--सूक्ष्म इति । वेनारिकास्तु प्रतिक्षणविनारित्वमात्मनो मन्यन्ते । तान्प्रत्यबाधितप्रत्यभिज्ञया स्थायित्व- मास्थायोक्तम्‌-नित्य .इति । दिगम्बरास्तु आत्मानं नित्यमपि सावयवं सङ्गिरन्ते । तदयुक्तम्‌; सावयवस्य घटादिवदनित्यत्वप्रसङ्कात्‌ इत्याह-निरवयव इति । वेशेषिकादयस्तु बुद्धघादिगुणाधि- करणमात्मानमातिष्ठन्ते; तन्न; केवखो निर्गृणदच' इति श्रुतेः अन्तःकरणस्य तद्धमित्वश्रवणादित्याह-- निगुण इति । मात्मनः स्वतो नाज्ञाभावेऽपि हैतूपरागान्नाशो भविष्यतीत्यतो निर्गणत्वेऽपि सदोषत्व- मित्यारङ्कुधासङ्गागममङ्खीकृत्य सङ्कखिरन्त-निरञ्जन | इति । तस्य गमनागमनादिक्रियाकशक्ति- मत्त्वमाङ्कय निष्करियत्वभ्रुतिमाध्ित्याह॒--गमनेति । केचित्पुनरहुङ्कारादीनामात्मघमंत्वमङ्खीकूवंते । तान्प्रत्यस्थ लादिश्रुतिमनुसत्याह--अहंकारति । केचित्त जडत्वमात्मनो मन्यन्ते । तान्‌ प्रति “अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिः" इत्यादिश्रुत्या परिहूरति-स्वयमिंति । यथाग्नेरुष्णस्पशंस्वभावोऽभिमतः, यथा च प्रकाज्ञः सवितुः स्तभावःस्वीकृतः तथात्मा स्वयमेव ज्योतिःस्वभावोऽभ्युपगन्तव्यः, श्रुते रित्यथः । पुथिवीमयादिश्रुतेरात्मनो भूतसम्बन्धमाशङ्कुयानाकारामित्यादिभ्रुतेरेवमित्याह--अाकाश्ा- दीति । पृथिवीमयादिश्रुतिस्तु सोपाधिकविषयत्वान्न प्रकृतप्रतिकूरेति भावः । “भवागमनोऽचक्षुर- श्रोत्रम्‌” इत्यादिश्रुत्या करणसम्बन्धं धुनीते - बुदधचादीति । निर्गृणश्रुतिमेवानुसुत्य गुणत्रयसम्बन्धं प्रत्यादिशति-सत्वादीति । “अप्राणोह्यमनाः' इत्यादिश्रुत्या प्राणसम्बन्धोऽपि नास्तीत्याहु- प्राणादीति । अशनायादिषमंत्वात्‌ मात्मनो न प्राणादिसम्बन्धवेधुयंमित्यार ङ्य “योऽशनायापिपासे शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येति" इति श्रुत्योत्तरमाह-अशनायेति । यथोक्तस्यात्मनो बुद्धिस्थत्वेन सन्निहिततरत्वं स वा एष आत्मा हदि” इत्यादिश्रुत्या दंयति--पस्सवंति। “एष हि द्रष्टा" इत्यादिश्रुत्या दरषटात्मना हूदयेऽवस्थानं कथयति--सवबुद्धेरिति । यस्य प्रतिपादनाय प्रक्र(न्तः)मः कृतः सोऽयमात्मा कूटस्थविद्धातुः उपपादितोऽस्माभिरित्युपसंहरति--इतीति । ननु स्वे महिम्नीति र | | १७ १५ २५ ५४६ ` भ्ीमानन्दगिर्याचायंविरधितटीकोपेतः सवुद्धिविशिष्टतयोपलम्यमानत्वात्‌ सर्वप्राणिहृदि स्थितः इत्युच्यते, न पुनःसर्वगतस्य निरवयवस्यात्मनो बद्धथाधारत्वं सम्भवति। यथाऽऽकाक्ञस्य न कथित्पदाथं आधारो भवति। कथमरहङ्कारममकारेच्छाप्रयत्नरदहितस्य आत्मनो द्रष्टत्वमिति ? द्रष्टत्वं नाम दर्हान क्रियां करोतीत्यथेः । यदि दर्शनक्रियां करोति दरश आत्मा तदा अरोषबद्वद्रष्टत्वं नोप- पद्यते। विरोधात्‌। यथा देवदत्तस्य क्रमानुरोषेन युतायुतसिद्धकरणादिसव्ययेक्षया गमनादि क्रियाकतत्वं, नोभयश्रकारकरणसम्बन्धरहितश्याविक्रियस्य शग्रपस्यात्मनो दर्शनादि- क्रिया स्यात्‌ । यस्य तु पुनः करणादितसव्यपश्दरष्टत्वं तस्याल्पनिषयद्रष्टत्वं क्रमद्रष्टतवं अद्रष्टत्वं अन्यथाद्रष्टेतवञ्र स्यात्‌ परिणामित्वात्‌, करणादिसव्यपेक्षतवाच्च चित्तवत्‌, नैवमात्मनोऽन्प विषयद्रष्टत्वं क्रमद्रष्टत्वं अद्रष्टत्वं अन्यथाद्रष्टत्वञ्चेष्यते । बिक्रिया भरते: स्वमहिमप्रतिष्ठस्य कथं सवंहृदयस्थतवं,) तत्राहु-सुद्धीति । सवंहुदयस्थवृद्धिविरिषटतया तत्साक्षित्वेन स्फुरणादौपचारिकमात्मनो हूदि स्थितत्वमिति स्वमहिमप्रतिष्ठितत्वमविरुद्धमित्यथंः । सम्भवति मुख्ये हू दिस्थितत्वे किमित्यौपचारिकं तदुक्तमित्याशङ्कुच शरुतिसमधिगतस्वमहिमप्रतिष्ठितत्व- विरोधान्मेवमित्याह्‌-न पुनरिति । न हि हृदयप्रतिष्ठबुद्धघाधारत्वमात्मनो मुरख्यमाख्यातुं युक्तम्‌, सवगतत्वात्‌, द्रव्यत्वे सति निरवयवत्वाद्रा गगनवदित्यथं: । तत्र टृष्टान्तं स्पष्टयति--पथंति । यत्पुनरुक्तम्‌--आत्मा प्रयत्नादिरहितः सवंवुदधद्र्टेति, तत्र चोदयति - कथमिति । प्रयत्नादिरहितस्य ्रषटुत्वे काऽनुपपत्िरित्यारङ्कुचाह-दरष्टृत्वमिति । तद्धि दशंनक्रियाकतुंवम्‌; कतृत्वं च कारका- प्रयोज्यत्व सति का रकप्रयोक्तृत्वम्‌; ततरच कर्ता प्रयत्नरहितदनेति विरुद्धमित्यथंः । दशंनक्रियाकतुंत्वं ्रष्टृत्वमिलत्यत्रेव दोषान्तरमाह्‌--यदौति । दशंनक्रियाकतुंत्वपक्षे युगपदशेषबुद्धितद्‌वृत्ति्रष्टत्वानु- पपत्तिरित्यत्र हैतुमाह--विरोधादिति। निरवयवस्यात्मनोऽपर्यायेण विरुद्धानेकपरिणामायोगादित्यथंः। यदि पुनरात्मा निरवयवोऽपि परिणमते तदा क्रमेणेव परिणमेत्‌ । परिणामिनो निरवयवस्य दुरुपपादनत्वादिति मत्वा परिणामे दृष्टन्तमाह--यथेति । [युत)सिद्धं करणं कुठारादि । तद्धि देवदत्तात्पुथगेव छन्धात्मकम्‌ । अयुतसिद्धं करणं करचरणादि । न हि तस्य देवदत्तमनपेक्ष्य स्वतन्त्रतया सिद्धिरस्ति । तदूभयापेक्षया क्रमानुरोधेन तद्रतो गमनभेदादिक्रियासु कतुत्वं दृष्टम्‌ । दृश्यते हि कदाचित्‌ पुथगेव सिद्धकठोरकुटारादयपेक्षया काष्ठादिहेतुत्वम्‌; कदाचिच्चापुथगेव सिद्ध- चरणाद्यपेक्षया गमनादिकतुंत्वम्‌; न पुनरेकदेवोभयविघकरणपेक्षया नानाविधक्रियासु तस्य कतुंत्व- धीरित्यथंः । अस्तु तहि प्रत्यगात्मनोऽपि विविधक्ररणसब्यपेक्षस्य दशनादिक्रियासु क्रमेण कतुत्वं, नेत्याह्‌--नोभयेति । प्रत्यगात्मनोऽपि चिन्मात्रत्वेन कूटस्थासङ्धस्वभावस्य विविधकरणसम्बन्धा- योगान्न क्रमद्रष्टत्वोपपत्तिरित्यथं । यदि तस्यापि क्रियावत्त्वं करणसपेक्त्वं चेष्यते, तताह- यस्येति । यथा चित्तस्य विक्रियावत्त्वात्‌ करण पेक्षत्वाच्च कतिपयद्रष्टत्वादि दृष्टं तथाऽऽत्मनोऽपि विक्रियादिमत्त्वे कतिपयद्रष्टृत्वादि दुर्वारमापतेदित्यथंः । करणादीत्यादिपदमर्थादिसंग्रहाथ॑म्‌ । वात्मनोऽल्पविषयद्रष्ट॒त्वादि नानिष्टं तथेव द्रष्टृत्वादिति तन्न, अनद्खीका रादित्याह--नबमिति । अनङ्खोकारे हेतुमाह-- विक्रियेति । “निष्कलं निष्क्रियं शान्तम्‌" इत्यादिशास्त्रान्न तस्थ विक्रिया स्वीक्रियामहंति । न चाविक्रियस्य द्रष्टत्वमेष्टं शक्यते; तस्य च कायंकरणं निमित्तनिरपेक्ष(त्व)म्‌, ^ १५ २०५ २५ आत्मज्ञानोपदेशविधिः अभावाद्‌ कारणादिनिमित्तनिरपे्षत्वाच्च चिततप्रदीपदेव। कथं बुद्धयात्मनोः संयोग इति उच्यते । शरष्ष्मत्वात्‌ स्वच्छत्वा्निरबयवत्वाच्चोभयोः । तत्र शुद्धप्रकाज्ञस्वरूप आत्मा स्फटिकमणिवच्च बुद्धिरप्रकाश्स्वरूपा सती प्रकाशचसन्निधिमात्रेण प्रकाश््वरूण च भवतीति बद्धयात्मनोः संयोग इत्युच्यते, न तु पनरमृतेयोबद्धातमनोः जतुकाष्टवत्‌ संररेषः सम्भवति । अनन्यापेक्षताच्च द्रष्टतलस्य । यथाऽहङ्कारममकारेच्छाप्रयत्नरहितस्य प्रकाश्ष- स्वरूपसन्निधिसत्तामात्रेण वतं मानस्यादित्यस्य प्रकाश्चकत्वमध्यारोप्यते अन्यः प्रकाहयाभि- न तस्य कार्यं करणं चेत्यादि श्रुतैरवगम्यते । न च तस्याल्पविषयद्रष्टत्वादि सिद्धयति “यः सवज्ञ सवंवित्‌” इति श्रतेरित्यथंः । तत्र व्यतिरेकटृष्टान्तमाहू-चित्तति । यथा चित्ताख्यस्य प्रदीपस्य क्रियावत्वात्‌ करणपेक्षत्वाच्च कतिपयद्रष्टृत्वमिष्टं न तथात्मनः सम्भवतीत्यथंः । आत्मनो निरवयव- त्वात्‌ करणाचपेक्षत्वात्‌ बहङ्कारादिरहितत्वाच्च क्रमाक्रमाभ्यां द्रष्ट॒त्वादित्थाक्षेपो दितः । सम्प्रति सवंबुद्धिविरिष्टतयोपभ्यमानत्वादित्यत्र ॒बुद्धचात्मनोविशेषणविरोष्यभावस्य मूरत्वेन संयोगमुक्त- माक्षिपत्ति-कथमिति । न हि मूर्तामृतंयोः बुद्धघात्मनोः जतुकाष्ठयोरिव संयोगः सङ्खच्छते । न च कायंकरणद्रव्ययोः सम्बन्धान्तरं विरोषणविशेष्यत्वानुकूल्यमवलम्बते, दण्डदेवदत्तयोर दशंनादित्यथंः । आक्षेपद्वये प्राप्ते प्रथमं द्वितीयमाक्षेपं ` परिहरति--उच्यत इति। बुद्धयात्मनोवंस्तुतः संयोगा- सम्भवेऽपि सम्भवत्येवाध्यासिकः सम्बन्ध इत्यथः । उक्तं सम्बन्धमेव व्यक्तीकं्त ` बुद्धयात्मनोः साहश्यं ददांयति--सृक्ष्मत्वादिति। अस्ति हि बद्धयात्मनोरुभयविधेन्दरियागोचरत्वम्‌; अस्ति च स्फटिक- मणिवदूभयोः अतिस्वच्छत्वमात्मनश्च निरवयवत्वमविवादम्‌ । बुद्धस्तु सावयवत्वेऽपि घटादि- वैलक्षण्यात्‌ (तदुक्तमस्तयो)तयोरस्ति सम्बन्धयोग्यतेत्यथंः । तथापि नासङ्धस्यात्मनो बुदढया सह सम्बन्धो वास्तवः सिद्धयतीत्यभिसन्धाय प्रागुक्तं बुद्धघात्मनोराध्यासिकं सम्बन्धं प्रकटयति- तत्रेत्यादिना । तयोः सादृश्ये सति आत्मनः शुद्धचितोऽजडत्वात्‌ बुद्धेश्च " स्फटिकवदतिस्वच्छत्वेऽपि जडत्वादजडात्मनव्याप्त्या प्रका्ञग्याप्तेरध्याससिद्धा तयोः सद्खतिरित्यथः । यथा जतुकाष्ठयोरग्नि- संयोगदारा वस्तुसंश्टेषोऽस्ति न तथा बुद्धयात्मनोः मूर्तामूतंयोः वास्तवः सम्बन्वः सेद्धुमहंति मिथो विरुदधत्वादिति व्यावर्त्यं॑कोत्तंयति- न पुनरिति ¦ ममूतंयोः मूर्तामूतंयोरित्यथः । बुद्धयात्मनो सम्बन्धाक्षेपं परिहुत्यात्मनो द्रष्ट॒त्वाक्षेपं परिहरति--अनन्यापक्षत्वादिति । अरोषबुद्धितदुवत्ति साधकत्वं क्‌ टस्थचिन्मात्रत्वमात्मद्रष्टत्वमिष्टम, न तु दंनक्रियाकतृत्वम्‌; अतो द्रष्टृत्वस्यान्यत्रा- केरणप्रयत्नादौ निरपेक्षत्वादिति । अन्यथा द्रष्ट॒त्वादेर्चात्मनि नित्यज्ञघ्िस्व मावे सवंज्ञे सम्भावयितु मराक्यत्वान्न द्रष्टव्वाक्षेपः सम्भवतीत्यथंः । कथं पुनस्तुजन्तेन द्रष्ट्रब्देन कतुंवाचिना प्रयत्नादि- निरेक्चकूटस्थचिन्मात्रत्वं विवभ्ितमित्यागद्धुय हृष्टान्तमाहु-यथेति | आदित्यस्य हि करणप्रयत्नादौ निरपेक्षस्य विक्रियारदहितेन प्रकारोन प्रकाद्येपु विषयेषु सल्निधिमात्रेण प्रकाशकत्वं प्रतिपन्नम्‌ प्रयतनादि- दारा तस्य प्रकारास्वभावस्य प्रकाञ्ञकत्वा्रोगादित्यथंः । र्टान्तमुपसंह रति--एवमिति । पूर्वेक्तिन प्रकारेण प्रकागस्वभावस्य प्रका्येष्वर्थषु सच्निधानतावन्मात्रे वतंमानो यस्सविता तस्य प्रकाशकत्वं प्रकारयार्थाभिव्यक्तिमपेक््य द्रष्टुभिरारोप्यते । मुख्यवृस्या प्रकाक्कतृंत्वस्य प्रकाशरूपे तस्मिन्न- ५४७ १० १५ ( २५ 24) 2 सम्भवादित्यथंः । उक्तहष्टन्तानुमारेणात्मनोऽपि प्रयत्नादिशन्यस्यं नित्यचेतन्पस्वभावस्य तेनैव स्वरूपभतेन चंतत्येन वृद्धितदवत्तिसाक्षिणो द्र्टत्वं टृश्यवद्धध्ायभिन्यर्च्यपेक्षया उपचर्यते ॥ हग्रप ५४८ श्रीनन्दगिर्याचायंविरचितटीकोपेतः व्यक्त्यपेक्षया । एवमेव सवेविक्रियारदहितस्यात्मनो शूषस्य चेतन्यससपेणाव्यतिरिक्तेन ¢ $ । (५ ९ सवेप्रतययसाश्षिणो द्रष्ट्त्व उपचयते टरयाभव्यक्त्यपष्या। अन्यथा द्रष्ट्त्वाभावत्तस्य) कथं सवेविक्रियाविशषेषरहितस्यात्मनः कत्‌ लमिति । उच्यते । भ्रामकवत्‌ । यथा भ्रामकः स्वरूपसनिधिसत्तामात्रेणं लोहस्य प्रको भवति एवमेव सवंविक्रि या विकषेष- रहितोऽप्यात्मा कारकावभासको भवति । तत्र कारकावभासकत्वं नाम--बद्धधादीनि करणानि कारकाण्युच्यन्ते । तानि चेतन्यावभासितानि स्वविषयेषु प्रवतेन्ते | तत्रैवं सति सवे वि क्रि याविशेषरहितस्यात्मनः कतृ तवशरुपचयंते। एवमात्मानं कथं वृद्धया विजानीया- दिति । तन्न श्क्यते वक्तुं बदधेरवभासकल्वात्‌, आदित्यज्योतिरिव यथा आदित्यो रूपेण न प्रकाश्यते एवमात्मा च दृद्यते वद्धथा । एतस्मादप्यात्मा न दश्यते बद्धया, बद्धे स्यात्मनो दशंनक्रियाकतृत्वलक्षणद्रष्टत्वासम्भवादित्युदाहरणनिष्ठमर्थं दार््न्तिके योजयति-- एवमेवेति । आत्मनः सवंविक्रियाविरोषविरहित्वेन कूटस्थद्रष्टत्वं चेत्‌ “कर्ता चास्त्राथंवत्त्वात्‌” इत्यत्र कतुत्वं तस्योक्तमयुक्तमापतेदिति शद्धुते- कथमिति । भ्रामकमणेः सन्निधिमात्रेण रोहप्रेरकत्वव- दात्मनः विकारमन्तरेण सन्निधिमात्रेण कारकावभासकत्वं कतंत्वम्‌; तदिदमौपचारिकं कतंत्वमुपेत्य "यथा च तक्षोभयथा' इति न्यायेन परिहरति--उच्यत इति । दृष्टान्तं विवृणोति-यथेति । हृषटान्तनिमित्तम्थं दार््टन्तिके निवेशयति-एवमेवेति । भ्रामकस्य लोहुप्रेरकत्वे स्चिधिविशेषव- दात्मनि कतुंत्वोपचारे कि निमित्तमित्याशङ्कयाह्‌- तत्रेति । आत्मनि कारकेषु यदवभासकत्वं तद्धि तस्मिन्‌ कतुत्वोपचारे निमित्तमित्यथंः । उक्तमेव प्रपञ्चयन्‌ प्रथमं कारकाणि व्याकरोति- बुद्धचादीनोति । क्रियां कुव॑त्‌ कारणं कारकं बुद्धयादीनि च तत्तन्नानाविधक्रियाकतुंत्वा वन्ति कारकाणीत्यथंः । तेषां जडत्वेन स्वतो भानाभावात्‌ चेतन्यसन्निधिमात्रेण भानभाजिनां प्रत्येकं विषयेषु प्रवृत्तिरक्तिः भवतीत्याह-तानीति । कारकवर्गे चेतन्यसन्निधानादेव भासमाने प्रवृत्ति- शक्तिर्भागिनी । एवं सत्यात्मनो निविकारस्येव कतृत्वमध्या रोप्यते । ह्यते हि सद्लिधानमात्रेण लोह्‌- प्रवृत्तौ भ्रामकस्य प्रेरकत्वारोपणमिति फलितमाह~-तत्रेति। आत्मनः सव॑विक्रियाविरोष रहितत्वे “हदयते त्वग्रयया बुद्धया" इति भ्रुत्याऽस्य बुद्धिदश्यत्वमनुपपन्नं स्यादिति चोदयति -एवमिति । श्रुतितिरोधो बुद्धिविषयत्वाभावे सत्यात्मनर्चोद्यते, कि वा तस्य बुद्धिविषयत्वं साद्वघते ? नाद्य इत्याह--करणति। अद्वितीयात्माकारेण जायमानबुद्धिपरिणामस्याकारसमपंकत्वात्‌, तज्जन्यस्फुरणाततिशयाभावेऽपि तदधघीनाज्ञाननिवृत्ति(मतदिचदा)मत्या बुद्धया हृश्यत्वोपचारेण न श्रुतिविरोधचोद्यमवतरतीत्यथंः । दवत्तीयं दूषयति-जुद्धेरिति। न बुद्धया विषयीकरणमिति रोषः । तत्र हृष्टान्तमाहु--भादिव्येति । ` दार्टान्तिकेन सह्‌ दृष्टान्तं प्रपञ्चयति--यथेत्यादिना । मात्मा वद्धिप्रकेश्यो न भवतति, तदवभास- केत्वातू; यो यदवभासकः स न तस्प्रकादयो भवति, यथा आदित्यो रूपप्रकाशकः तत्प्रका्यो न भवतीत्यथंः । किञ्च वुद्धिरारमप्रकाशिका न भवति, वेद्यत्वात्‌, घटादिवत्‌ इत्याह-एतस्मादिति । १५ १५ २५ आत्मज्ञानोपदेराविधिः वेद्याया बेदिवत्वाजुपपत्तेः। यदि तस्या अपि वे्याया बेदिवृत्वं स्यात्‌ वेद्यता न स्यात्‌ समत्वात्‌ प्रकाञ्चयोरिवेति । । इति द्वितीयः पटलः ॥ अथ च्ुलीखः प्वटटख्छ तत्र जाग्रत्स्वप्नसुपषुप्रान्युषन्यस्यन्ते बुद्धरवस्थाविश्षेषाः । तेषां परित्यागाथं- मात्मविक्षुदधिप्रतिपादनाय च। तत्र जागरणम्‌-- चक्षुरादीनि करणान्यादित्याचनुशृीतानि स्वविषयेषु प्रवतेन्ते | तत्र वृद्धिरपि करणन्यापारमनुभवति । तत्र प्रत्यगात्मचेतन्याव- ज्वरितोभयात्मिकाऽपि द्रष्टद्याकाराऽपि परिणमते । तत्र प्रत्यगात्मेति केस्मादात्मा भात्मवद्‌ुद्धेरपि वेदितुत्वे प्रदीपयोरिव समानस्वभावत्वादबुद्धयात्मनो्वेद्यवेदितृभावानुपपत्तिरिति पक्षमनूद्य प्रतिक्षिपति- यदीत्यादिना | | | चिद्धातोस्सन्निधेरेव हश्यबुद्धयादिदशंनात्‌ । तदज्ञेयत्वतो ज्ञप्तिमात्रमात्मेति सुस्थितम्‌ ॥ ॥ इति-द्वितीयः पटकः ॥ अथ त्रतीयः पटलः समस्तविशेषशून्यं कूटस्थचेतन्यमात्रं प्रत्यगात्मतत्त्वमिल्युक्तम्‌ । इदानीमात्मन्यवस्थात्रयभाजि भासमाने कथं यथोक्तलक्ष्मत्वसिद्धिरित्याशङ्कुय तस्निन्नवस्थात्रथस्पु रणमन्तःकरणोपाध्यविवेकनि- बन्धनमिति प्रतिपादयितु प्रक्रमते- तत्रेति । बुद्धेरन्तकरणस्यावस्थात्मकानि जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तानि प्रत्यगात्मनि बुद्धचविवेका द्ध वन्तीति तस्मिन्‌ व्यपदिदयमानानीत्यथः । स्वगतानि तानि कस्मादात्म- निष्ठत्वेन कथ्यन्ते ? यथाप्रथनमात्मनिष्ठान्येव किमिति न भवेयुरित्यारङ्याह॒-तेषामिति । जागरितादीनामवस्थारूपाणां विशेषाणां परित्यागसिद्धये बुद्धयुपाधिकत्वं तेषामुपन्यस्यते । अन्यथा चेतन्यवत्परित्यागायोगादित्यथंः । तेषामौपाधिकत्वोपवणंनस्य प्रयोजनान्तरमाह-मत्मेति । यद्य- ` वस्थात्रयमात्मनि भासमानमुपाध्यध्यारोपितमिष्यते विशयुद्धिरात्मनः सिद्धयति, स्वतोऽवस्थात्रय- सम्बन्धाभावात्‌ । अतश्चावस्थात्रयस्यौपाधिकत्वप्रतिपादनमथंवदित्यथं; । आत्मनोऽवस्थात्रयातीतत्व- स्थापनाथंमवस्थात्रयं विवृण्वन्नादौ जाग्रदवस्थां प्रस्तौति-तत्रेति। तासामवस्थानां मध्ये जाग्रदवस्था कीटशीत्यपेक्लायां तसप्रदशनं प्रथमं कत्तग्यमित्यथंः । चक्षुरादिभिरिन्द्रियेः तदधिष्ठातुदेवतानिमित्तं रूपाद्यर्थषु प्रवृत्तस्तत्तदर्थोपलन्धिर्जग्रन्नाम इन्द्रिय रर्थोपरन्धिर्जागरितमित्य द्गीकारात्‌ इत्याह- चक्षुरादीनीति । तस्यां खल्ववस्थायां बुद्धेरेव द्रष्टृत्वमित्याशङ्कय निराचष्टे-बुद्धिरिति । विज्ञान- क्रियाशक्तिमती बुद्धिः साभासाऽपि तस्यामवस्थायां प्रागुक्तचक्षुरादिकरणद्वारेण रूपादिविषयाकार- परिणामरूपं षडव्यापारं प्रतिपद्यमाना द्रष्टत्वव्यावत्तकरणपक्षपातिनी भवतीव्यथंः । चक्षुरादि- ट ए्रान्तार्थोऽपिशब्दः | कथं पुनः बुद्धिः जडा सती विषयाकारपरिणामं प्रतिपत्तु प्रभवति ? न हि घटस्य वटाकार- परिणामस्वमणलभ्यते, तत्राह प्रत्यगात्मेति । वद्धः जदत्येऽपि प्रयगात्पभतचेतन्याभाषन्यापिरस्ति ५.६९ १० १५ ० ९५ ३० ५५० श्रीआनन्दगिर्याचायंविरचितटीकोपितः विशेष्यते ? व्यभिचारिणामनात्मत्वख्यापनाथंम्‌ । तत्र बद्धयादीनि करणानि षटादिषत दशयभूतान्यपि बाह्यपेश्चया तारतम्यक्रमेण प्रत्यगत्मसंयोगादारमानो भवन्ति । उद- कस्याग्निसंयोग इवोष्णत्वं; न त्वात्मनः तत्संयोगादनात्मत्वं सम्भवति उदकरसयोग इवाग्नेरनुष्णत्वं न स्वात्मनः प्रत्यगत्मित्वं कदाचिदपि व्यभिचरति आत्माभ्यन्तर- वस्त्वन्तराभावात्‌ बद्धयादीनामिव ; अत आत्मा प्रत्यगात्मेति विज्ञेषणाथेः । एवं सत्य- ` व्यभिचारित्वमात्मनः ख्यापितं मवति । बुद्धाविवाहुप्रत्ययस्य तस्मिन्नभावादित्यथंः 1 उभयात्मकेत्यस्य व्याख्यानं द्रष्टहश्यमिति चेतन्याभास- व्याप्तायाः बुद्धेरहमिति परिणामो द्रष्टाकारो भवति; तस्याश्च रूपादिहृद्याकारेण परणामान्तरं चक्षुरादिद्रारकमिष्टप्‌, तद्‌भयविधपरिणामद्रारेण प्रमातुप्रमाणप्रमेयादिन्यवहारः सर्वोऽपि निवह्‌- तीत्यथंः । यदुक्तम्‌ प्रत्यगात्मावज्वकिता धीः' इति तत्र प्रत्यगात्मेति विशेषणस्य प्रयोजनं पृच्छति-- तत्रेति । प्रकृतं वाक्यं सप्तम्या परामृश्यते । न हि फलविकलं विशेषणं प्रयोक्तुं युक्तम्‌ “सम्भवे व्यभिचारे च विशेषणमर्थ॑वत्‌"' इति न्यायात्‌; अन्यथाऽतिप्र सङ्गात्‌ इत्यथः । विज्ञेषणस्य प्रयोजनवत्त्वं प्रतिजानीते--व्यभिचारिणामिति । के ते व्यभिचारिणः येषामनात्मत्वं स्यापयितुमिष्यते, तत्राह-- तत्रेति । व्यभिचायंव्यभिचारिप्रसङ्खं सतीति यावत्‌ करणानि व्यभिचा रीणीति शेषः । नयु तेषां घटादिवत्‌ हृ्यत्वादात्मत्वशङ्केव नोपजायते । तद च तदनात्मत्वरूयापनमस्याकिञ्चित्ररमिति तत्राह--घटादिवदिति । यद्यपि . देहादयोऽहङ्कारपयंन्ता हृश्यभूता घटादिवदवतिष्ठन्ते तथापि प्रत्यगात्मना संयोगादात्मत्वराद्धुाभाजो भवन्ति । हश्यते हि देहस्य बाह्यघटाच्पेक्षया प्रत्यगात्म- संयुक्तस्याहुप्रत्ययालम्बनत्वेनातमत्वम्‌ ! तदपेक्षया चान्तराणामिन्द्रियाणां प्रत्यगात्मसंयोगिनां धमं- विरोषवतां अहुप्रत्ययविषयाणामात्मत्वम्‌ । एवं पृदंपवपिक्षयोत्तरोत्तरस्य मनोबुद्धयादेरात्मच॑तन्य- व्याप्तस्यात्मत्वं त रतमभावेनाशङ्कयते । लोहपिण्डस्याग्निसंयोगादग्नित्वशङ्कासमुन्मेषदशंनादित्यथ; । अनात्मनामपि बुद्धवादीनामात्मचेतन्याभासन्याप्तेरात्मत्वशषद्धा समुन्मिषततीत्यत्र॒दृश्टन्तमाह- उदकस्येति । बुद्धयादीनामनात्मनामात्मसम्बन्धादात्मत्व प्रतिभाति चेदात्मनोऽपि बद्धयायनात्मसम्बन्धाद- नात्मत्वं कि न प्रतिभायादित्याशङ्कुय टष्टन्तेन निराचष्टे न त्विति । वहः स्वसत्तायां कदाचिदपि दोत्यभाक्त्वाभाववत्‌ अनात्मसंयोगेऽपि नानात्मत्वमात्मा प्रतिपद्यते वह्व॑रपि सल्िलसम्बन्धेन शेत्य- प्रसङ्कादित्यथंः । बुद्धयादोनामपिक्षिकप्रत्यक््ववदात्मनोऽपि प्रत्यक्त्वमापेक्षिक स्यादित्याशद्धुवाह-- न त्वात्मन इति । प्रत्यगात्मत्वमात्मनो निरूपचरितमित्यत्र हैतुमाह--जाल्मेति । यथा बुद्धयाद्- पक्षयाऽऽत्ाभ्यन्तरो गृह्यते न तथाऽू्त्मापक्षया किञ्चिदभ्यन्तरं वस्त्वन्तरमस्ति प्रमाणाभावात्‌; तध च पर्वान्तरत्वश्रतेः; अतस्तस्य निरुपचरतं प्रत्यक्त्वमित्यथंः । बद्धयादीनामुपचरितप्रुत्यगात्मत्व- भाजामपाकरणा्थं प्रत्यगात्मेति। निरुषचरितप्रत्यरगात्मत्वमात्मनि विरेषणमुपसम्पन्नमित्युपंसंहरति-- अत इति । विरोषणस्योक्तं फं अतः शब्देन परामह्यते । वुद्धयादीनां बाह्यानां मिथः स्वरूपतश्च व्यभिचारित्वम्‌ । आत्मनस्तु सर्वान्तरस्य सन्निधिमात्रेण सर्वावभास्षकस्य निरुपचरितं प्रत्यक्त्वमिति स्थिते फकल्ितमाह्‌-एवं चेति । वुद्धे्र्राकारत्वं हश्याकारत्वं चेति परिणामद्वयमधस्तादावरेदितम्‌ । ` १० १५ २० २५ २० जआत्मज्ञानौपदेशविधिः तत्र प्रत्यगास्मचेतन्यावज्वरिता द्रष्ाकाराऽपि परिणमते तप्तलोहवत्‌, दृदयाचु- परक्ता विषयाकरारा द्रुतताभ्रादिवत्‌। तत्रैवं सति तदुभयसाक्षिणिः काराकाक्षवत्‌ सवेगतस्याविक्रियस्य इ्रूपस्य आत्मनो जागरणमिब भवति । अथ पुनः सा धीः रूपाधयाकारव।सिता रुपाघन्तरेण पुष्यपेरिकेव अविद्याकामकमेभिः प्रेयेमाणा संस्काररूपा दर्यत्वेन व्यवतिष्ठते । तदशिनः स्वप्न इव भवति तदनुकारितवादात्मनो जरचन्द्रवत्‌ । अथ पुनः सा धीः स्फुरणरदिता वासनारूपेण स्वरूपशून्येव चैतन्यग्रस्ता सामान्यरूपेण व्यवतिष्ठते । तत्‌ सुु्षमिव भवति वटकणिकायामिव्र बरबृकषः । ॥ इति तृत्तीयः पटलः ॥ तच्रावान्तरविशेषं दशंयति-- तत्रेति । अनात्मनां व्यभिचारित्वमात्मनश्चाव्यभिचारित्वमिति स्थिते सत्यनात्मनि वुद्धौ उक्तपरिणामद्वयं तदनात्मतव्यक्तीकरणार्थं वक्तव्यमित्यारम्भे प्रथमं द्रषटराकारं परिणामं विवृणोति--भ्रत्यगात्मेति । यथा व्िव्याप्तं तप्तं रोह वह्मयाकारं भजते तथा प्रत्यगात्म- भृतचेतन्यव्याप्तमन्तःकरणं अहमिति द्रष्टाकारभाग्भवतीत्यथः । बुद्धरेव विषयाकारं परिणामं परि. दरांयत्ति--द्श्यादीति । आदिशब्देन दशंनं परामृश्यते । यथा हि मूषायान्निषिक्तं द्ुतताभ्नादि मूषाकार भजते तथा वृत्तिद्रारेण दृश्येषु संसृष्टा धीविषयाकारिणी भवतीत्यथंः । बुद्धेरुभयविध- परिणामवत्वे फकलितमाह--तत्रेति । तस्मिन्नन्तःकरणे प्रागुक्तरीत्या परिणामद्रयवति सति द्रष्राकारस्य हर्याकारस्य च परिणामद्रयस्य तद्रतश्च साक्षिभूत प्रत्यगात्मनो मिथ्याभूतं जागरितं भवतीति सम्बन्धः । तस्य मिथ्यात्वे हेतुमाह-कालेति । आत्मनः सवंगतत्वात्‌ निरवयवत्वेन विक्रियायोग्य- त्वाच्च परिणामपरिस्पन्दयोः असम्भवादारोपितमेव तस्मिन्‌ जागरितमित्यथंः। किञ्च चिद्रूपत्वादात्मनो न तस्मिन्‌ दशंनार्था विक्रिया प्रकल्पते । ततरच तस्मित्नध्यस्तं जागरितमित्याह-दग्रूपस्येति । एवमात्मन्यारोपितं जागरितं निरूप्य स्वप्नं निरूपयति -अथेति। जाग्रननिमित्तकमंक्षयानन्तरं पूनः स्वप्ननिमित्तकर्मोद्धवे सति ज गरितराब्दितविज्ञानविनादाजनितसंस्का रसहकृतमन्तःकरणम- विद्यादिप्रेरितं विषयसम्बन्धमन्तरेणेव विषय्याकारेण संस्कारसामर्थ्यादवभासते । यथा पृष्पवासना- वासिता पृष्पपुटिका विनैव पुष्पं ॒पुष्पगन्धं जनयति, तथेवेदमन्तःकरणमन्तरेण विषयमुक्तविधं सदात्मनः स्वयं ज्योतिषो हृर्यतामापद्यते । तद्‌ शंनमस्यात्मनः स्वप्नत्वेन कथ्यते । करणेषूपरतेषु जागरितसंस्कारजनित्तं सविषं विज्ञानं स्वप्न इत्यङ्खीकारादित्यथंः । अन्तःकरणादिकरणघर्माणा- मात्मन्धध्यारोपणे हेतुमाह -तदनुकारित्वादिति । मात्मन्यन्तःक रणाध्यासादात्मनस्तद्धरमानुकारि- ` त्वात्‌ तज्जागरणे जागरणम्‌, तदीयस्वप्ने च स्वप्नस्तत्र भाति “ध्यायतीव ठलेखायतीव'' इत्ति श्रतेरिव्यथंः । आत्मनि स्वतो जागरिताद्यभावे टृष्टान्तमाह्‌--जलेति । यथा घटरारावादिजलगत- चलनमेव चन्द्रचलनं न तु पृथक्तस्य चलनमस्ति तथात्मन्धपि बुद्धिषर्मानुसारित्वं द्रष्टव्यमित्यथंः । सम्प्रति सुषुप्तं कथग्रति--अथेति । अवस्थाद्वयनिमित्तकमंनिवृत्त्यनन्तरं तत्र निरन्तरसञ्चार- समुद्‌भूतप्रभूतश्रमवृत्तौ सत्यां प्रकृता धीर्जागरितात्मना च स्फुरणरहिता चेतन्येनाज्ञातेन ग्रस्ता स्वात्मन्यन्तर्भीविता स्वरूपशुन्येव व्यवतिष्ठते । चैतन्येन स्वात्मन्यन्तर्भावितत्वे धियः स्वरूपरून्यत्व- मेव मोक्षदशायां युक्तम्‌ । तथा च इवशब्दो वृथेत्यार कुथ विरिनष्टि-सामान्यरूपेणेति ! सामान्यं ५५९ १७ १५ २५ २५ ३० ५५२ | श्रीभानन्दगिर्याचायंविरचितटीकोपेतः © जय च्यः त्तकः [3 ४५ ¢ तत्र॒चिन्मात्रस्वरूप आत्मा कायेकरणाविद्याकामकमेविनिक्तः सरलिलवत्‌ स्वच्छः स्वात्मस्थो भवति । एतानि वुदधेरवस्थाविशेषणानि नात्मनः, आत्मनोऽविक्रिय- सवेकाय॑साधारणं साभासमन्ञानमन्याकृतं तत्तादात्म्येन बुद्ध स्रस्थानमात्मन्यारोपितं सूषुपतमित्यथंः । कारणात्मना धियोऽवस्थाने किमित्युपलम्भो न भवेदित्याशङ्कुयाह्‌--वटकणिकायामिति । यथा वटवृक्षो वटकणिकायां (किं) प्रागपि जन्मनो वत्त॑ते, नरविषाणवदसतो जन्मायोगात्‌, तथापि नोपलभ्यते। तथेहापि कारणात्मनाऽवस्थितमन्तःकरणमनभिव्यक्तनामरूपत्वान्नाभिव्यक्तिभाग्भवती त्यथः । स्थानानां कल्पना यस्मिन्‌ बुद्धिद्रारा प्रसाधिता । तदस्त्यकस्पित्तं ब्रह्म देताभावोपलल्ितम्‌ ॥ ॥ इति तृतीयः पटलः ॥ अथ चतुथः पटलः अन्तःकरणविशेषणभूतमवस्थात्रयमन्तःकरणाध्यारोपणादात्मन्यध्यारोपित्तं प्रतिभातीत्युक्तम्‌। इदानीमारोपितावस्थात्रयविनिमुक्तमद्वितीयमात्मतत्त्वं प्रतिपादयितु प्रारभते- तत्रेति । अवस्थात्रय- प्रतिभानं प्रत्यगात्मनि परोपाधिकृतमिति स्थिते सति प्रत्यगात्मा चिन्मात्रस्वभावात्सिद्धयतीत्यथं : । प्रत्यगात्मन्यवस्थात्रयस्य स्वाभाविकत्वाभावेऽपि कथं तस्य चिन्मात्रत्वसिद्धिरित्याशङ्कय परमाथतोऽ- वस्थात्रयतत्कारणसम्बन्धवेधुर्धादित्याह-कार्येति । कार्यं स्थूलशरीरप्रधानं जागरितं, करणं तदुप- लक्षितलिङ्गश रोरप्रधानं स्वप्नस्थानं, अविद्या स्थानद्वयकारणं सुषुप्ता ख्यमज्ञानं, कामकमंणी मिथ्या- ज्ञानसहिते जागरितादिस्थानद्वयस्य निमित्तभूते । (तथ्यो). ते रयमात्मा विनिमुक्तोऽभ्युपगम्यते । “न तस्य कायं करणं च विद्यते". “अतमोऽवाय्वनाकाशं'" “अतिच्छन्दा अपहतपाम्मा'” इत्यादि श्रुतेः । तथा च -यथोक्तभ्यो जडभ्यो वंलक्षण्यादात्मनो युक्तं चिन्मात्रत्वमित्यथंः । तस्यव नित्य- शुद्धत्वमाह-सकलिलवदिति । अवस्थाद्रयतद्धेतुनिर्मोकादेवात्मनोऽत्यन्तनैमंल्यं भ्यते । न हि सलिलं द्रव्यान्तरसम्पकमिवे स्वाभाविकं स्वाच्छयमपहाय स्थात्‌ पारयति सकल एको द्रष्टा" इत्यादा श्रुतिरमुमथंमप्रयूहमाहेत्यथः । अवस्थात्रयासम्भवात्‌ अत्थन्तनंमल्याच्चात्मनः स्वमह्मि- प्रतिष्ठासिद्धिरित्याह--स्वात्मस्थ इति । अवस्थात्रयस्य जडस्येवाधेयत्वादात्मनः तदसम्बन्धोक्ते “स्वे महिम्न" इति च श्रुतेः भधारान्तरनिरपेक्षतेत्यथंः । बुद्धयुपाध्यघोनं पराघीनमपि इदमवस्था- त्रयं जडस्येवाधेधत्वादात्मनः पारमाथिकं किमित्यात्मनि न भवतीत्याशङ्कयाहु--एतानीति । यानि बुद्धे रवस्थारूपाणि विशेषणानि जागरितादीनि तानि बुद्धिसम्बन्धादपि परमाथतो नात्मनः पारमार्थिको भवितुमहुन्तीत्यत्र हेतुमाह्-अविक्गियत्वा,दति । विक्रिधावति पदार्थे स्यादपि कदाचि- दौपाधिकम्‌ । टद्यते हि कार्पासादावलक्तकादिरससंस्कृतबीजग्रसूते वास्तवमेव रौहित्यम्‌ । अविक्रिये पुनरात्मनि अनाधेयातिहये बुद्धयुपाधिकृतमवस्थात्रयं न पारमार्थिकं भवितुमरहंति, उपाधेरपि १० १५ २० २५ बत्मजञानोपदेशविधिः त्वात्‌ । एतानि परित्यज्य तुरीय आत्मेति प्रतिपत्तव्यः। अत्र तुरीयत्वं नाम सुवर्ण- धनवदिज्ञाघनत्वं, तथापि चेतन्यस्वरूपसन्निधिमात्रेण साशषिमात्रत्वं तत्‌ न स्थानान्तर- मात्मप्रतिपत्तिभावात्‌, शुन्यत्वप्राप्तेः, कल्पितानाश्च निरा रखदन्बाजुपपत्तः कथमेतान्यात्मविशद्धि्रतिपत्तिहेतूनि भवन्ति । एतेषु हि सत्सु अत्मविष्ुटिरव- गम्यते । कथमवगम्यत इति । उच्यते । एतेष त्रिष्वपि स्थानेषु द्रष्टतवान्यमिचारात्‌ । ` सुषुप्ते व्यभिचरतीति चेत्‌; न, तत्रापि दृश्यमेव निवारयति सवां लोकः । कथं, नाहमत्र कल्पितत्वादित्यथंः । त्मा तहि कथं प्रतिपत्तव्यः स्यादित्याशङ्कयाह-एतानीति । ब॒द्धिविदोषणानि जागरितादौनि प्रकृतानि रज्जुसपंवदात्मनि कल्पितानि, न वस्तुभूतानीति परित्यज्यात्मा तुरीयो जागरितादिस्थानत्रय रहितो भवतीति प्रतिपत्तव्यत्तामाचरतीत्यथंः। ` ननु तुरीयत्वस्य चतुथंपर्यायत्वादवस्थात्रयरूपावान्तरसंख्यायास्तत्र निवेशादात्मनोऽवस्था- त्रयविनिमुंक्तत्वमसिद्धमित्याशङ्कुयाह--तत्रेति । सप्तम्या प्रत्यगात्मोच्यते । न हि तुरीयशब्देन प्रत्यगात्मनि काचिदवस्था विवक्ष्यते। निरस्तसमस्तावस्थाविशेषणं स्वप्रकाराविज्ञानतावन्मात्र- मित्यविद्याकल्पितावस्थात्रयाभावापेक्षया संख्यासामान्याभावेऽपि तुरोयमित्युषचा रोपपत्तिरित्यथः । यदि यथोक्तविज्ञानघनं ततत्‌ ताहि व्थतिरिक्षत्वमेवात्मनो युक्तं तस्यावस्थात्रये सति प्रतिभाना- भावादित्याशङ्कयाह्‌-तथाऽपीति । अवस्थात्रये श्रान्त्येव तुरीयस्य स्फुरणाभावेऽपि सन्निधि मात्रेणावस्थात्रयसाक्षित्वमेव तुरीयस्वरूपं न स्थानान्तरं अनात्मभूततमित्यत्र हेतुमाह-आत्मेति । कूटस्थबोधात्तिरिक्तस्य ज्ञेयत्वादिना घटादिवदनात्मत्वात्‌ कृ टस्थबोधस्यापि प्रत्यगात्मत्वाभावे तदसिद्धेः तदधीनसिद्धिकमन्यदपि न सिद्धयति । न हि प्रत्यगात्मनि प्रतिपत्तारमन्तरेणानात्मजातं स्वतोऽन्यतो वा सेद्धुमलम्‌ । तथा च सवस्य शृन्यत्वप्रसङ्कात्‌ तुरीयं विज्ञानघनभेवात्मस्वरूपम- विद्यावशादवस्थात्रये यथावदप्रतिपन्नं तिष्ठतीत्यथंः | भवतु सवंशुन्यत्वमिति शुन्यवादिनो मन्यन्ते । तान्प्रत्याह-कल्पितानां चेति । समस्तस्येव द्ेतप्रपञ्चस्य रश्यत्वजडत्वादिना रज्जुसपंवत्‌ कल्पितत्वादकल्पितमजडबोधमात्मानमन्तरेणानुपपत्ते- रात्मापि ज्ञप्तिस्वभावोऽभ्युपेयः । न हि निरधिष्ठानकल्पना कल्पते । न च रान्यस्यास्याधिष्ठानत्व- मारोपितानुवेधाभावात्तदनुविद्धस्येवाधिष्ठानत्वात्‌ । न चं बाधोऽवधि विना नेत्येव सम्भवत्ति। तस्मात्‌ कल्पनापिष्ठानत्वेन तद्राधावधित्वेन चाजडमात्मतच्वमास्थेयमित्यथंः । अवस्थात्रयकथनं तत्परित्यागाथमिति प्रतिज्ञातं समर्थितम्‌ । यदुक्तमवस्थात्रयोपवणंनमात्मविशुद्धिप्रतिपादनायेति तदाक्षिपति--कथमिति । एतानि हि स्थानानि स्वयमशुद्धिरूपत्वादात्मनो विशुद्धिप्रतिपत्तौ नव कारणानि भवितुमहंन्ति । न हि स्वयमरुद्धस्यान्यत्र शुद्धिहेतुत्वमुपलब्धमित्यथंः । तेषामशुद्धि- रूपत्वेऽपि सत्स्वेव तेष्वात्मनो विशुद्धे रवगतेः युक्तं तद्विशुद्धिप्रतिपत्तिहेतुत्वमित्यथं; । अवस्थात्रयस्य व्यभिचारेऽपि व्यभिचाराभावादात्मनः शुदधतेत्ययुक्तं न किञ्चिन्मया वचेतितमेतावन्तं कालमिति ` स्वापानन्तरं द्रष्टत्वाभावपरामशंदरंनादात्मनोऽपि स्वापे व्यमिवारप्रतीतेरिति शङ्खते--ुषुप्त ५५३. ` १५ ० २५ २० इति। स्वपेऽपि हृश्यतत्सम्बन्धयोरेव व्यभिचारो न स्वरूपटष्टेरिव्युत्तरमाह--नेत्यादिना। तत्र प्रमाणं पृच्छति--कथमिति । अनुभवं प्रमाणयति- नाहमिति । अत्र हि “सुषुप्ते न किञ्चिदहमुपलन्धवान्‌" ` ३ | _ ५५ श्रीभानन्दगिर्याचायंविरचितटीकोपेतः सुप्ते किश्विदप्युपलम्धवानिति न दृष्टिम्‌ । तस्यास्तहिं सवत्र अव्यभिचारात्‌ । अत एव कूटस्थनित्य आत्मा सिद्धः स्वत एव न प्रमाणान्तरापेक्षया। आत्मनश्चेत्‌ प्रामाणापेक्षा पिदिः कस्य प्रमातृत्वं स्यात्‌। यस्य प्रमातत्वं स एवात्मेति निहवीयते। चन्वागमेनात्मा परिच्छिद्यते । न । आममोऽप्यात्मन्यभ्यारोपि तातद्धमं निब तेनद्वारेण अक्षात्मनोरेकत्व प्रतिपत्ति प्रति मानत्वं प्रतिपद्यते । निज्ञातपदाथंदयस्यानिज्ञतार्थामिन्यञ्जकमेतत्‌ , स्वतः सिद्धत्वादात्मनः । सोऽहमिति स्मृत्या प्रतिसन्धानात्‌ पुण्या पुण्यसम्बन्धाभावात्‌ इति दश्यविषयं तद्ज्ञानाभावमात्रमुत्थितो जन्तुरनुभवति, न स्वरूपाभावमपि नाहमनुभवाभावात्‌ । ““पदयन्वे तन्न परयति” इति श्रुतेः इत्यथं; । आत्मस्वभावदष्टः सुप्तं व्यभिचाराभावे फलितमाह- तस्यास्तर्होति । तहि तस्यां सुषुप्त्यवस्थायामाटमस्वरूपदृष्टेरपदिष्टया विधया व्यभिचाराभवे तथेव तस्याः सवत्र व्यभिचाराभावात्‌ कूटस्थत्वे. सति नित्यता शुद्धता च सिद्धा, परिणामित्वे क्षीरादि- वद्रयभिचारित्वप्रसङ्कात्‌; अरुद्धत्वे च स्थानच्रयान्तभविन व्यभिचारित्वतादवस्थ्यादित्यथंः । नन्वव्यभिचारित्वेन कूटस्थनित्यत्वाद्यनुमाने तदेद्यत्वात्‌ “एतदप्रमयं ध्रुवम्‌” इत्यादिभ्नुत्ति- विरोधः स्थादित्याशङ्कुयान्यमिचारित्वादिलि द्भस्यात्मन्या रोपितन्यभिचारत्वादिनिरासद्वारा सम्भा- वनामात्रहेतोः निरपेक्षतया निश्चायकत्वाभावादतिरिक्तानुभवासपेक्षस्वरूपप्रकारेन कटस्थनित्यत्ता सिद्धेत्याह--अत एषेति । लिङ्खस्य सम्भावनामात्रहेतुत्वादेव न प्रमाणपेक्षाऽ्त्मनः सिद्धिरित्यक्ष- राथ: । तस्य प्रमाणगम्यत्वे दूषणमाह-आत्मनश्चेदिति । आत्मनोऽपि षटादिवतु प्रमेयत्वेऽपि प्रमात्रन्त राभावात्‌ तस्य च प्रमेयत्वेन समाप्तस्य प्रमातत्वायोगात्‌ तदभावे प्रमाणप्रमेयप्रमिती नामप्यसम्भवात्‌ न प्रमाणेनात्मसिद्धिरत्यथं प्रमेयात्मनो व्यतिरिक्तस्य प्रमातुत्वान्नोक्तो दोषोऽस्तीत्याशङ्कयाह्‌ - यस्येति । प्रमाणान्तराप्रमेयत्वेऽपि तस्यागमगम्यत्वमौपनिषदत्वादेषितन्यं -इत्यारङ्ते-- नन्विति । आत्मनो विषयत्वाभावादागमेनापि परिच्छिद्यमानत्वं नास्तीति परिहरति-नागमोऽपीति। परिच्छिनत्ति आत्मानमित्यध्याहारः । कथं तहि तद्धितश्रुत्या वेदान्तेकवेद्त्वमात्मनः दरितमिति तत्राहु-आत्मनीति । आत्मन्यारोपितकरतंत्वादिकारणीभूताज्ञाननिवतंकब्रह्मात्मेकत्वाकारवबुद्धिवृत्ति- जनकत्वेन तत्त्वंपदाथयोरकरस्यप्रतिपत्तौ प्रमाणभावमागमोऽ्नुभवतीत्यथंः । तत्र॒ हेतुमाह- निन्ञतिति । रोधिततत्वं पदाथंस्याधिकारिणः लास्वरमन्तरेणाज्ञातं ब्रह्मात्मैकत्वमथंमभिन्यञ्जयत्‌ तत्त्वमस्यादिवाक्यमुक्तंन प्रकारेण प्रमाणमन्ञातज्ञापकं प्रमाणमित्युपगमात्‌ । अतः शास्तरप्रामाण्यं ब्रह्मात्मकत्वाकारबद्धिवृत्तिजनकत्वद्वारेण. भज्ञानतदुत्थानथंनिवत्तंकत्वादेष्टव्यमु; न तु फलसरूपे फल- जनकं शास्त्रमित्यथंः। आत्मनि शास्त्रस्य फलजनकत्वे प्रमाणत्वाभावे हेहमाह--स्वतःसिद्धत्वादिति। “अत्रायं पुरुषः स्व्य॑ज्योतिः"' इति श्रुतेरात्मनः स्वयमेव फलरूपत्वात्‌ न तत्र॒ फलमुत्पाद्य शास्त्र प्रमाणीभवतीत्यथंः । पूर्वोक्तहेतुपरामचद्रारा प्रकरणाथंमुपसंहरति--सोऽहमित्यादिना । अवस्था- व्रयेऽपि सोऽ्मित्यभिज्ञय) प्रतीचो द्रष्टत्वाव्यभिचारस्योपदिष्त्वादवस्थात्रयस्य च मिथोग्यभिचारा- द्थभिचारिणः स्थानत्रयादात्मनोऽव्यभिचारिणो व्यतिरिक्तत्व प्रागुक्तं युक्तमेवेत्यथंः+ तत्रेव हैत्वन्तर- माह--ष्येति । “अनन्वागतं पुण्येनानन्वागतं पापेन" इत्यादिश्नुतेरातमनः तदुभयसम्बन्धाभावपधि १० १५ २० २५ २३० 4- आव्मिज्ञानोपदेशविधिः स्थानत्रयव्य तिरिक्तत्वं नित्यत्वं बुद्त्वं भुक्तत्वं बुद्धत्वं अविक्रियत्वं अनुप्रदकस्वसूपत्वं एकत्वं चात्मनः स्वानुभवेनैव मम सिद्धमिति जानाति विद्वान्‌ । आचावंप्रपादादह्ञान- निद्राभ्बुदधः संसारवि निक्तो विद्वान्‌ । एष आत्मज्ञानोपदेशवि धिः । एवं ज्ञात्वा कृत्यो भवति नान्यथेत्येवं वेदान्तायु्ासनं बेदान्तायुक्षासन- मिति, ॥ इति चतुथं: पटलः ॥ ॥ इति श्रीशङ्कुरभगवत्पादाचायंविरचितः आत्मज्ञानोपदेशविधिः समाः ॥ गमादवस्थात्रयातिरिक्तत्वं युक्तमेवोक्तमित्यथंः । यदावस्थात्रयातिरिक्तत्वमात्मनः सिद्धः तदा तस्य नित्यत्वमपि सिद्धमेवावघेयम्‌, अवस्थात्रयस्येवानित्यत्वादाकारशवच्च तस्य नित्यत्वध्रतेरित्याह- नित्यत्वमिति । नित्यत्वे शृद्धत्वमपि सिद्धम्‌; अन्यथा नित्यत्वानुपपत्तेः “शुद्धमपापविद्धम्‌” इति भ्रुतेरित्याह--श्ुद्त्वमिति | अवस्थात्रयस्येवाशुद्धत्वात्ततो व्यतिरिक्तत्वाच्च शुद्धत्वं सिद्धयतीत्यथंः । कार्येणात्मनः तादात्म्यैक्ययोरसम्भवमभिघाय कारणेनापि तस्य तादात्म्यासम्भवं सद्धिरते- बुद्धत्वमिति। जडादवस्थात्रयादतिरेकाच्च बरुद्धत्वमवगम्यते; विज्ञानधनादिशुतेश्च तदधिगति रित्यथं: । इदानीं कारणेनेक्याभावमात्मनो दशंयति--मृक्तत्वमिति। बुद्धात्मनोऽवस्थात्रयादति- रेकाच्चेतदधिगन्तव्यम्‌ । अविद्याकामकमंपारतन्त्याभावे पुरुषस्यासङ्कागमावगतेः कूटस्थत्वं हेतुमाह-अविक्रियत्वमिति । विक्रियावत्तोऽवस्थात्रयादतिरेकात्‌ “निष्कलं निष्क्रियम्‌” इति श्रुतेश्चेतदुपपन्नमित्यथंः । यदुक्तमात्मनो बुद्धत्वं तदुषपादयति--अपरिलृप्तेति। “न हि द्रष्टुः षट विपरिखोपो विद्ते अविनारित्वात्‌'' इति श्रतेः । तत्परिलोपे च साधकान्तरस्यान्वेष्यत्वात्‌ तस्येव हश्रपत्वसम्भवात्‌ विज्ञानानन्दादिश्वुतेश्व । अनेकस्मादवस्थात्रयादतिरेकादेव सिद्धमेकत्वमपीत्याहु- एकत्वं चेति । उक्तात्मस्वरूपे शास्त्रयुक्तिसमन्विते विद्रदनुभवमपि समुच्चिनोति--स्वानुभवेनेति । यदेवंभृतात्मवस्तु विद्वान्‌ प्रतिपद्यते तहि केन प्रकारेण पुरुषस्य विदत्ता सिद्धयत्तीत्याशङ्कयाह-- आचार्येति। आचार्येण शास्त्रदशितविहेषणवतानुगृहीतो यदेव बोध्यते नासि त्वं देहादिसङ्घतो नापि संसारी किन्तु यदशेषोपनिषप्रतिपाद्यमद्वितीयसच्चिदानन्देकतानं ब्रह्म तदेव त्वमसि इति तदा विद्वानापद्यते । यदा चैवं तदेवाज्ञानलक्षणाया निद्रायाः प्रतिबुद्धः तस्प्रसूतकतृत्वादिसमस्तसंसार- विनिमंक्तो जीवन्मुक्तो भवतीत्यथः। आचार्योपपादिततत्तवमस्यादिवाक्यप्रसूतसम्यगज्ञानसमानकालेव विदुषो मुक्तिः तस्य प्रारब्धाभासवसाज्जीवन्मुक्तरूपेण वातंमानिकदेहपातान्त रं॑विदेहकवल्यमवश्यं- भावीत्यक्तमर्‌ । इदानीं परं प्रकृतमुपसंह॒रति--एष इति ¦ अयमेव पूर्वाचायंपरम्परागतो मोज्ञोपाय- ज्ञानोपदेशप्रकारो नान्याहलोऽस्तीत्यथंः । यद्यपि पूर्वेषां भागघेयभागिनां यथोक्तादुपदेशादात्म- ज्ञानोदयद्रारा कैवल्यं लब्धुं शक्यते तथापि नेदंयुगीयानामल्पभाग्यानामित्यारङ्खयाह--एवमिति । अदयत्वेऽपि देवो मनुष्यो वा प्रदर्शितेन मागेण ज्ञात्वा निःश्रेयसं प्रतिपद्यते, नान्यथा कर्मादि- साधनान्तरेणेत्यथंः । तत्र प्रमाणमाह्‌--एवं वेदान्तेति । “तदिदमप्येतदहि य एवं व्रेदाहं ब्रह्मास्मीति स इदं सवं भवति” ““तमेवं विद्वानमृत इह भवति । नान्यः पन्था विद्यतेऽपनाय ।'' “अथ मर्त्योऽमृतो ` ५५५ १० १५ २५ २० ५५६ श्रीमानन्दयिर्याबार्थंबिरवितरीकोपैलः भवत्यत्र ब्रहम समदनुते"' इत्यादिवेदान्तवाक्यमच्र प्रमाणमित्य्थं; । पदाभ्यासस्य प्रकरणपरिसमाप्ति- ` फलत्वात्‌ इतिशब्देन शास्वाथंस्य सवंस्येवात्र संक्षिप्योक्तत्वात्‌ वक्तव्यावशेषाभावात्‌ अशेषमति- विरादमिति सूचयति । संसारगरलध्वंसिसुघाधाराभिवषिणी | मआत्मज्ञानानुगा टीका टीकतां पुरुषोत्तमम्‌ ॥ | इति चतुथः पटलः ॥ ॥ इति श्रीमानन्दगिर्याचायंविरचितं विवरणं समाप्तम्‌ ॥ आीराङ्भूरभगवत्यादाचायविरचितम्‌ उपदेशपफ्वरत्नम्‌ रीसदाशिवविरचितपश्वरत्नकारिका- भीबारढृष्णानन्दसरस्वतीविरचितकिरणावली- टीकाद्रयोपेतम्‌ उपदेशपफरचरत्नम्‌ शरी शद्धुःरभगवत्पादाचायविरचितम्‌ वेदो नित्यमधीयतां तदुदितं कमं स्वुष्ठीयताम्‌ तेनेश्षस्य विधीयतामपचितिः काम्ये मतिस्त्यज्यताम्‌ । पापौषः परिधूयतां भवसुखे दोषोऽलुसन्धीयतां आत्मेच्छा व्यवसीयतां निजगृहात्तूणं विनिगेम्यताम्‌ ॥ १ ॥ सङ्गः सत्सु विधीयतां भगवतो भक्तिदटाऽऽधीयतां शान्त्यादिः परिचीयतां दटतरं कर्मा संत्यज्यताम्‌ । सद्विद्वानुपसेन्यतामनुदिनं तत्पादुका सेव्यतां नदकाक्षरमथ्येतां श्रतिशिरोवाक्यं समाकग्यंताम्‌ ॥ २ ॥ वाक्याथ विचायतां भरुतिसषिरः पृ्चःसमाभ्रीयतां दस्तकाद्र खुविरम्यतां श्रुतिमतस्तर्कोऽलुसन्धीयताम्‌ । ब्रह्मास्मीति बिभाग्यतामहरहर्गवैः परित्यज्यतां देहेऽदहंमतिरुन्यतां बुधजनेर्वादस्सथ्सृज्यताम्‌ ॥ ३ ॥ ुदथाधिव् चिकित्स्यतामनुदिनं भिक्षौषधं मुज्यतां स्वादन्न न त॒ याच्यतां विधिवेज्ञास्ाप्तेन सन्तुष्यताम्‌ | ओदासीन्यमभीष्स्यतां जनकृषानेष्टुयुत्सुज्यतां शीतोष्णादि विष्यतां न तु बृथा वाक्यं सञ्ुच्ा्ताम्‌ ॥ ४ ॥ एकान्ते सुखमास्यतां परतरे चेतस्समाधीयतां पूणात्मा सुसमीक्ष्यतां जगदिदं तद्बाधितं दृदयताम्‌ । ्राक्कमं प्रविलाप्यतां चितिबलान्नाप्युत्तरेः रिरुष्यतां प्रारज्धं त्विह भुज्यतामथ परब्रह्माऽऽत्मना स्थीयताम्‌ ॥ ५ ॥ च्छ ॐ तत्सत्परमात्मने नमः श्रीशङ्कुरभगवत्पादाचायेविरचितम्‌ उपदेथपञ्वरत्नम्‌ वेदो नित्यमधीयतां तदुदितं कमं स्वलुष्ठीयताम्‌ तेनेश्षस्य विधीयतामपचितिः काम्ये मतिस्त्यज्यताम्‌ | पापौषः परिधूयतां भवसुखे दोषोऽनुसन्धीयतां आत्मेच्छा व्यवसीयतां निजगृहात्तणं विनिगेम्यताम्‌ ॥ १॥ शीचदाक्षिवविरचिताः पन्वरत्नकारिका रामेन्दरस्वामिनं वन्दे सच्चिदानन्दविग्रहुम्‌ । मुमुक्षूणामभयदं ब्रह्यात्मक्यप्रदं गुरुम्‌ ॥ १॥ तत्कृपालेदातो वाणीं पवित्रीकर्तुमुद्यतः । सदारिवः करोतीमाः पञ्च रत्नस्य कारिकाः ॥ २॥ अत्रेदमभिधीयते- इह तु ब्रह्मचर्याङ्गसाधनेन द्विजोत्तमः । स्वाध्यायविधिना सम्यक्‌ तदथंप्रवणो भवेत्‌ ॥ ३॥ साद वेदमधीत्याथ तथोपनिषदामपि । अथमापाततो बुद्ध्वा तदनुष्ठानतत्परः ॥ ४॥ पारायणाच्चित्तरुद्धि श्रवणाज्ज्ञानमाप्तुयात्‌ । मननादात्मविज्ञानं भवेद्धेदस्य निश्चितम्‌ ॥ ५॥ अथंशून्या तु या वाणी बह्वनथंफलप्रदा । अतस्त्येजेद्वाकप्रसरं सव॑दा मौनवान्भवेतु ॥ ६ ॥ भीबालकृष्णानन्दसरस्वती विरचिता किरणावली मन्दस्मितमुखाम्भोजं रमालङ्छृतवक्षसम्‌ । वन्दारुजनमन्दारं वन्देऽहं यदुनन्दनम्‌ ॥ १॥ पृण्डरीकाजिनधरं विलसत्फालोचनम्‌ । जञानमुद्राञ्चितकरं दक्षिणामूृतिमाश्चये ॥ २॥ यत्प्रसादखवं प्राप्य प्रद्यूहूजल्यि जनाः। महारम्भास्तरन्त्येतं विघ्नेरामनियं नुमः।॥ ३॥ यां धियं नगजां वाचां देवीमाहुविचक्षणाः । तां खोकमाततरं वन्दे वाग्विभूतिप्रसिद्धये ॥ ४॥ यदीयसूत्रविलसच्छस्त्रनावा भवाम्बुधिम्‌। सन्तस्तरन्ति तं वन्दे पाराश्व्रंमहनिक्ञम्‌ ॥ ५॥ १५ १५ २० ५.६ ० उपदेशपञ्चत्नम्‌ कारिका सवन्द्रियवशोकारो वाड्मौनं तूपरलक्षणम्‌ । फलभ्रुतिरषीहास्ति वेदानध्येषितुः परा ॥ ७॥ त्रापि वेदशनब्दार्थो नित्य एव परेश्वरः । केचित्परवृत्तिहेतुत्वादन्यथा कंल्पयन्ति हि ॥ ८॥ यावज्जीवश्चतेस्त्वथं सत्वशुद्धिप्रयोजनः । महातात्ययंमेवेह जिज्ञासायां परं मतम्‌ ॥ ९॥ न कमणेति श्रुतयो न्यास एवेति वा पराः । अनन्तरं सत्वशुद्धेस्त्यामे सन्ति सदहृसक्षः ।॥ १० ॥ ५ मवान्तरफलापुवं रोचनाथंमितीरितम्‌ । आयासबहुले कमंण्यश्चद्धाविनिवृक्तये ॥ ११॥ ऋतौ भार्यामिति वचो रेतोघा इति चापरम्‌ । आनन्तयं चाश्रमाणां विद्यतेऽ्यापि वैदिकम्‌ ॥ १२॥ किंरणावरी यदीयभाष्यकमलस्यन्दमानमरन्दतः । विद्वद्भृङ्गस्तुप्िमेति शङ्कुर तमुपाश्चये ॥ ६ १० यस्य प्रसादकणिकानौका तारयते नतान्‌ । ससारसिन्धुं तं वन्दे सच्चिदानन्दयोगिनम्‌ ॥ ७ ४ यस्योपदेशमाहात्म्थाज्जडा अपि विनिग॑ताः। संसारबन्धात्तं वन्दे वासुदेवेन्द्रयोगिनभर ॥ ८ ५ क्वाहं क्व॒ भगवत्पादजृतिर्गाम्भीयंजन्मभूः । १५ तथाप्यत्रावगाहं मे काङ्क्षते खलु मानसम्‌ ॥ ९ 1 महतां पक्षपातेन दुस्साध्येप्यथंकल्पने । मम सामथ्यं मस्त्येव टिद्वि भोऽत्र निदशंनम्‌ ॥ १०॥ मुरूपादाम्बुजदरन्दरध्याननिमंलमनसः । रचये पञ्चरत्नस्य विवृत्ति किरणावलीभ्‌ ॥ ११॥ ` २० अथ खल्‌ परमकृपालवो भगवन्तो भगवत्पादाः निखिललोकं संसारदावानक्परिवीततभुषशभ्य मात्मज्ञानामृतमेव तदृपरमनं सुखसाधनं चाहुः । युक्तं च ततु । तस्येव तन्मूकाविद्यानिवतंकत्येन ~ तन्निवतंकत्वात्‌ । तदेव खलु साघकंम्‌, अन्यस्य तत्सावकत्वानुपपत्तेः। तथाहि-न धमं: सुख- साधकः । तत्फलस्यानित्यत्वेनासुठत्वात्‌ यो वे भूमा तत्सुखम्‌ नाल्पे सुखमस्तीति भूम्नः सुखत्वचर अल्पस्यासुखत्वं च प्रतिपाद्य यो वें भूमा तदमृतमथ यदल्पं तन्मत्य॑मिति भूम्नो नित्यत्वस्य २५ अल्पस्यानित्यत्वस्य च प्रतिपादनात्‌ । “तद्यथेह कमंचितो लोकः क्षीयते एवमेवामुत्र पुण्यचितो खोक क्षीयते” इति कमंफलस्यानित्यत्वभ्रवणात्‌ । “तोज्यदातं'" इति ब्रह्मव्यतिरिक्षस्य सवस्य अनित्यत्व | श्रवणाच्च । | | " ननु “क्षय्यं ह वे चातुर्मास्ययाजिनः सुकृतं भवति । “अपाम सोमममृता अभूम इत्यादौ कर्मंफलस्यापि नित्यत्वं श्रूयते ततः तस्यापि सुखत्वमस्त्येव । तथा अर्थोऽपि सुखसाघक एव । ३० धर्मादिहेतुत्वात्‌ । कामस्य सुखहेतुत्वं प्रत्यक्षसिद्धमेव । यदि चास्य राजनिमित्तदुःखफरत्वात्‌, कामस्यापि व्याध्यादिद्वारा दुःखसाधकत्वात्‌, तयोः सुखहेतुत्वेऽपि विषसम्पुक्तमधुवदनुपदेयता तदा ्रमात्तयोख्पादानेऽपि धमंस्योपादानं स्यादेव तत्फलस्य नित्यत्वात्‌ दुःखसम्मिन्नत्वाच्च, शरतेरभय- कारिकाकिरणार्वल्युपेतं ५६९ कारिकाः तात्पय॑म्र भ्यृणुत निवृत्तावेव सवंत: । पर्वादिगमने सा तु निवृत्तिरुपयुज्यते॥ १२॥ तज्जाया इति वेदेऽपि निवृत्तिपरतेव हि । व्यवायाहारनिद्रादिप्रसराद्विनिवायते 1 १४॥ यथेष्टाचरणे प्रीतिः पडुवदगृहिणां भवेत्‌ । सा प्रत्युक्ता तु विधिना नियमेन हितेषिणा । १५॥ मेथुनामिषमद्यानां परिसंख्याविधिभंवेत्‌ । पञ्च पञ्चनखा भक्ष्या इतिवत्तत्र निश्चयः ॥ १६॥ केदिचत्त्वपूवं एवायं विधिरुद्धाव्यते किक । अत्यन्ताप्रापितस्तुल्यो ज्योतिष्टोमादिना भवेत्‌ १७॥। विधिस्त्वपुवं एवायं तन्न॒ सम्मतमत्र तु । मनुष्यपशुदेवादिक्लृप्ततेवात्र युज्यते ॥ १८ ॥ मतः प्रमाणान्तरतोऽपरापिर्नैवात्र सम्मता । अपूर्वे रागतः प्राप्तिरत्र॒रोगोऽपि वतते ॥ १९ ॥ तस्मान्नापुवंविधिना तुल्यताऽत्र॒ प्रसज्यते । ब्रीहीणां प्रोक्षणं यत्तस्रमाणान्तरतो न॒हि ॥ २० ॥ किरणावली फलनित्यत्वेऽपि तुल्यत्वात्‌ । धम॑स्येव ज्ञानोपयोगित्वावदयं मावेन ' तद्धेतोरेवास्तु तद्धेतुत्वं मध्ये कि तेन” इति. न्यायेन त्त्साधकत्वाच्च धमं एव सुखसाघकः न ज्ञानमिति चेन्न । धमंस्य सुख- साघकत्वानुपपत्तेः तदेव हि सुखं यन्नित्यं भवति । नहि धमंस्य फलं नित्यं भवति, “तद्यथेह कमंचितो लोकः क्षीयते""इत्यादिश्रृतेः । ननु कमंफलस्य नित्यत्वेऽपि श्रुतिरुदाहूता-“भक्षय्यं ह वे चातुर्मास्ययाजिनः'' इत्यादिः, सत्यं, न सा स्वाथं लभते, तया बाधितत्वाव्‌ । न च विनिगमनादिविरहुः, श्रुतित्वाविरोषेण प्राबल्यदौबल्ययोरुभयत्रापि तुल्यत्वादिति वाच्यम्‌ । अनित्यत्वप्रतिपादकश्चुतेः यद्यत्करियाजन्यं तत्तदनित्यमिति प्रत्यक्षदृष्टव्याप्त्युपोदलितत्वेन प्रबरत्वात्‌ । न च नित्यताप्रतिपादकत्वे अनूग्राहकं प्रमाणमस्ति, नित्यताश्रतेःदीधंकालमात्रपयंवसन्नत्वात्‌ । मदयत्थामादिनित्यतावत्‌ । भनित्यश्रुतेदचान्यथयितुमशक्यत्वात्‌ । अन्यथाभावस्य कुत्राप्यदशंनात्‌ । न च तहि नित्यश्चतेः स्वाथंप्रच्यवादप्रामाण्यप्रसद्धः । शुच्युत्पादनद्वारा प्रवृत्तयुत्पादकतया तात्पर्यार्थाबाधात्‌ । वाच्यार्थं तात्पर्याभावात्‌ । अन्यथा चातुर्मास्यादावेव सर्वे प्रवत्तेरवर्‌ । नान्यत्र । श्रुतिदचाथरवंणी, स्थुलारुन्धतीन्यायेन “मन्त्रेषु कर्माणि कवयो यान्यपश्यन्‌ तानि त्रेतायां बहुधा सन्ततानि । तान्याचरथ तियततं सत्यकामा" इति नित्यकमंफल्रेप्सोः कमंकरणमुक्त्वा अनेन कृतेन कि नितं फलं भवतीत्याकाङ्क्नायां “एष वः पुण्यः सुकृतो ब्रह्मरोकः"” इति ब्रह्मलोकं फकत्वेन निर्दिश्य ततः परं “प्लवा ह्येते अहढा यज्ञरूपा” इत्यादिना यज्ञादीनामनित्यफलत्वं प्रदर्यं तत्साधने पुरूषाधंसाधकत्वं मन्यमानस्य “जरामुत्युं ते पुनरेवापि यन्ति इति संसार प्रदद्यं आत्मज्ञानमेव पुरुषार्थ॑साघनमाह--नास्त्यक्कतः कतेन तद्विज्ञानाथंमित्यादिना । अतो न वा धमं॑फलस्य नित्यत्वम्‌ । नतो न सुखसाधनत्वं धमंस्य, अथंकामयोस्तु प्रत्युक्तमेव। तथाच श्रुतिः-“नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय" इति एतषां तत्साधनत्वनिषेधपुरस्सरं “तमेव विदित्वातिमृत्युमेति" इति ज्ञानस्यैव सुखसाधकत्वं दर्शंयति । तत्फलस्य च नित्यत्वं प्रागेवोक्तम्‌ । ज्ञानस्य साघनतोक्तिः भौपचारिकीत्युत्तरत्र वक्ष्यते । अतस्साधनभूतज्ञानोपायमाखोचयमाना भगवत्पादाः प्रस्थानत्रयात्मकं म्रन्यं निमितवन्तस्तदनधि- १० १५ २५. ५६२९ उपदेशपञ्चरत्नम्‌ | कारिकाः तत्रैव प्रोच्यतेऽ्पूवंविधिर्मीमांसकः परः । व्रीहीणां वितुषोभावः खण्डनेन नखेन वा ॥ २१॥ प्राप्तो नियम्यतेऽत्यथंमवहन्तीति वाक्यतः । नैवमत्र तु रत्यादिसुखप्राप्तिः सदा भवेत्‌ ॥ २२॥ संस्कारबलतो रोके स्तनपानप्रवृत्तिवत्‌ । पाक्षिकी प्राप्तिरपि सा नास्त्येव परिसंख्यया । २२ ॥ तत्र चान्यत्र च प्राप्तौ परिसंख्थाविधिभंवेत्‌ । सर्वेषामामिषं भक्ष्यं रागतः प्राप्तमञ्जसा ॥ २४॥ ५ तत्र पञ्चेति वाक्येन पञ्न्वेवेति नियम्यते । एवं सौत्रामणीवाक्यं न हिस्यादिति चापरम्‌ ॥ २५.॥ निवत्तयेद्यथा शास्त्रमादरेणाविपरिचितम्‌ । पूव॑काण्डेऽपि सङ्कोचः कृत एवं हितावहः ॥ २६ ॥ . | किरणावली कारिणां केषाश्चत्संसारदारिद्रयनिदंहनाय तर्काकलवीचीककितात्पुवंपक्षग्राहसमाकीर्णात्सिद्धान्तगम्भीरा- तप्स्थानत्रयपयोराशेः पञ्चरत्नम तमाददुः । तत्स्वभावतः सररमपि कैषाच्चिन्मन्दमतीनां तदर्था- १० विषकरणाय प्रयतामहे । शास्वस्य तत्त्वबुभुत्सुकथारूपत्वात्तदेकदेशभूतस्यास्य तत्प्रकरणत्वात्‌ प्रकरणस्य बाराधिकारतया बालस्य च जन्मान्तरकृतसुकृतमदहिम्ना तज्जन्मकत्ंव्यजिज्ञासासम्भवात्ताहश- मेवावनत्तं शिष्यं गुरुरुपदिशति, सोपानारोहणन्यायेन पुरुषाथंसाधनानि क्रमेणोपदिदिश्ुः- वेदो नित्यमघीयतामित्यादिना- बालस्य आदितः कतंव्यं दरांयति--वेद इति । साथंवादमन्त्रविधि- कलापः । ब्राह्मणस्यापि विधिरूपत्वात्साङ्धं इति शेषः । भङ्गाध्ययनं विना ज्ञानानुपपत्तेः । अथं- १५ ज्ञानस्यानुष्टानोपयोगित्वेनावश्यकत्वात्सूचयति मूलकरारोऽध्ययनस्य ज्ञानपयंन्तत्वं स्वनुष्ठीयतामिति, अथंज्ञानाभावे सुष्ट्वनुष्ठानानूपपत्तेः । अ द्गानि-रिन्ना कल्पो व्याकरणं निरक्तं छन्दो ज्यौतिषमिति श्रुतिगृहीतानि, वेद इत्येकवचनं सामस्तवेदाध्यवनस्याभावेऽपि एकस्य वाऽध्ययनमावद्यकमिति सूचयितुम्‌ । | “वेदानधीत्य वेदौ वा वेदं वापि यथाक्रमम्‌" । २० “अविप्लुतब्रह्मचयंः'' इति वचनादेकस्याध्ययनमिति स्वकुलीनादागतस्येति द्रष्टव्यम्‌ । नित्यं = सवंदा-विहितकारु इति शोषः । विहितेतरकाले निषेधात्‌ । आचायंमष्टमी हन्ति शिष्यं हन्ति चतुदंशी । उभौ पञ्चदरी हन्ति प्रतिपत्पाठनाशिनी ॥ मद्रोधने मच्छ्यने मदङ्खपरिवत्तने । स्वाध्यायं न प्रकर्वीत मन्वादिषु युगादिषु ॥ इत्यादिवचनात्‌, अधीयतां त्वयेवेति शेषः । अन्यत्रापि क्रियापदेषु त्वयेत्यध्याहायंम्‌ । भ्रुतिर्च-स्वाध्यायोऽध्ये- तव्य इति अध्ययनकर्तंव्यतां दशयति । ततश्चाधीत ्गाद्रेदात्तदथंज्ञानं जात्तं, ततो मम कि स्यादित्या- काड्क्षमाणं शिष्यं प्रव्याह्‌-- तदुदितं कमं स्वनुष्ठोयतामिति । तेनाधीतेन वेदेनोदितं विहितं कतव्यततया प्रतिपादितमिति यावत्‌ । विहितं च द्विविधम्‌ । प्रत्यक्षविधिविहितं अनुमेयविधिविदहितं २३० च । अथंवादोन्नेयविधिविहितस्यापि सत्वात्‌ । कमं नित्यनेमित्तिकप्रायर्चित्तरूपं काम्यकमंत्यागस्य काम्ये मतिस्त्यज्यतामित्युक्तत्वात्‌ । नित्यं च कमं द्विविधम्‌ । श्रौतं स्मात्तं च । आद्यं अग्निहोत्रादि ` द्वितीयमौपास्नादि च । नेमित्तिकं स्कन्नहोमोपरागस्नानादि । प्रायश्चित्तं च न॑ऋतपद्वाङम्भनादिं कारिकाकिरणावल्युपेतं कारिकाः किमुतोत्तरमीमांसाराद्धान्ते तद्धित्तेषिणा ॥ त्याग एव हि सर्वेषां मोक्षसाघनमुत्तमम्‌ । त्यजत्तेव हि तज्ज्ञेयं त्यक्तुः प्रत्यक्परं पदम्‌ ॥ २७॥ एवं वर्णाश्रमप्रोक्तं कमं नित्यादिकं च यत्‌ । तदेव साङ्गं कुर्वति येन यज्ञः प्रसीदति ॥ २८ ॥ फलाभिसन्धिरहितमहुंकतुंत्ववजितम्‌ । ॐ तत्सदिति निर्देशपवंकं कमं आचरेत्‌ । २९॥ कारकः कमं करणं सम्प्रदानं तथेव च । सवंमोमिति सञ्चिन्त्य भक्त्या स्वेश्वरेऽपंयेत्‌ ।। ३०॥ एवमन्यानि कर्माणि लकौकिकान्यपि सवंदा । ईङव रायापंयेद्धद्रान्येन बन्धाद्विमुच्यते ॥ ३१॥ सवंकामपरित्यागे मति कर्याद्हढां तथा । तद्यथेत्यादिवचसा क्षयिष्णुत्वावलोकनात्‌ ॥ ३२ ॥ किरणावली स्वनुष्ठीयताम्‌ । सुष्टु अनृष्टानं च कमणां साङ्खतयाऽनुष्ठानमेव । अङद्खवेकल्ये च कमंणां सुष्टुत्वानु- पपत्तेः । श्रुतिश्च कमंकतंव्यतां दरोयति--“कूवंत्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छतं समाः'' इति । एवमुक्तं भवति । साङ्खवेदाध्ययनानन्तरं तदथंज्ञाने सति विद्रत्तायाः सम्पादितत्वाददराहानन्तरं विरि्टकुलप्रसूतेन त्वया अथिना समर्थेन सता साङ्गं कर्मानष्ठेयमिति । ननु साद्धकर्मानुष्टानेन मम किमित्यत आहू-तेनेश्चस्य विधीयतामपचितिरिति । तेन साङ्कृमनुष्ठितेन कमंणा ईशस्य = परमेरवरस्य अपचितिः = पूजा विधीयताम्‌ = विधानेन क्रियत्ताम्‌ । इति यावत्‌ । ननु यज्ञादिकमं स्वर्गाद्थं भवति । “ज्योतिष्टोमेन स्वगंकामो यजेत | सन्ध्यामुपासते ये तु सतत्तं संशितव्रताः । विधृतपापास्ते यान्ति ब्रह्मलोकं सनातनम्‌ ॥ इति श्रुतिस्मृतिभ्याम्‌ । अतस्तस्य कथं पूजाथंत्वं अन्याथंस्यान्याथंत्वानुपपत्तेः । न च नित्यानां कमणां निष्फलत्वात्स्वर्गाद्यथंत्वानुपपत्तिः श्वतिस्मृती च रत्यर्थं पूर्णाहति वाक्यवत्‌ । न च श्रयोजनमनुहिश्य न मन्दोऽपि प्रवत्तते ।। इति न्यायेन नित्यस्यापि प्रयोजनवत्त्वम्‌ तदभावे प्रवृत्यनुपपत्तेरिति वाच्यम्‌ । अकरणे प्रत्यवायश्रवणेन तन्निवृत्यथंतया तत्र प्रवृत्तेरिति वाच्यम्‌ । तहि तच्निवृ्या प्रयोजनवत्वेन निष्प्रयोजनत्वाभावाच्छतिस्मृतिसिद्धकायंभावस्य स्वगदिः प्रयोजनत्वावश्यम्भावाच्च । पूर्णाहुतिवाक्यसिद्धस्य सवंकामदेरितरकमंसु यत्ननिवृ्यापादकतया ` ५६३ | ॥ १५ २० २५ इतरकमंविधिवेयर्थ्यापादकत्वान्न प्रयोजनमिति चेन्न । यपादयथंस्य खदिरादेः वीर्याद्यथंत्ववदत्रापि. - ` स्वर्गाद्यथस्य यागादेः पूजाथंत्वावि रोधात्‌ । अपि च पूजा नाम नर्चा, अपितु फलत्यागः । एवं च यज्ञफलभूतस्य स्वगदिरीश्वरमुदिश्य स्वत्वत्यागसम्भवान्न पूजाथंत्वानुपपत्तिरिति । ननु तदुदितं कर्मेत्यत्र नित्यनेमित्तिकप्रायरिवत्तात्मकं कमं कतंब्यमिति प्रतिपादितम्‌ । तदनु- पपन्नम्‌ । काम्यानामपि वेदोक्तत्वाविरोषतः क्रतंग्यत्वात्‌ । न च काम्यानां बन्धकत्वान्न कतंन्यता ५६४. | उपदेशपञ्चरतनम्‌ ` कारिकाः प्लवा ह्येत इत्यपीदं श्वत्युक्तमवलोकयेत्‌ । अनथंबहुलं दुःखमंहिकामुष्मिकं च यत्‌ | ३३ ॥ मोक्षार्थी न प्रवतंत तत्र काम्यनिषिद्धयोः । नित्यनेमित्तिके कुयत्प्ित्यवायजिहासया ॥ ३४ ॥ फलाभिसन्धिरहिते तेऽपि कुर्यात्परयत्नतः । स ॒संन्यासीत्यजुनाय हरिणोक्तं हितेषिणा ॥ २३५ ॥ निष्कामकर्मानृष्ठानाद्विरुद्धधिषणः पुमान्‌ । ज्ञानानुत्पत्तहेतूनि सवंपापानि नाशयेत्‌ ॥ ३६॥ ततस्तु दोषदृष्टिः स्यात्संसृतौ दुःखरूपता । सत्वशषुद्धेः फं दृष्टमु्धवत्येव तत्क्षणात्‌ ॥ ३७ ॥ भद्युभे गोभनाध्यासो भनोमालिन्यमेव तत्‌ । न भवेच्छुद्धचित्तस्य विरक्तस्य कथञ्चन ॥ ३८ ॥ परीक्ष्य लोकानित्यादिश्रुतिनिवेदबोधिका । ब्रह्मात्मान्वेषणे बुद्धिस्ततः स्यान्मोक्षकारिणी ॥ ३९॥ किरणावरी माभिचारवदिति वाच्यम्‌ । नित्यानामपि कमंत्वाविरोषेण बन्धकत्वापत्तेः । आभिचारस्यानथं- जनकत्वस्य वेदेनैव प्रतिपादितत्वात्‌ । काम्यानां तदप्रतिपादकत्वेन कततंव्यत्वोपपत्तेः । न च नित्यानामफलत्वान्न बन्धकत्वं काम्यानां तु फख्वत्वाद्रन्धकंत्वं युक्तमेवेति वाच्यम्‌ । चित्रया यजेत पशुकामः, विर्वजिता यजेत स्वगंकामः इत्यादिवज्ज्योतिष्टोमेन यजेत स्वगंकाम सर्वेभ्यः कामेभ्यो दशंपणंमासौ इत्यादिश्रुतिबलान्नित्येऽपि फलसिद्धेः । इयानेव विरोषः। नित्यानाम- करणे प्रत्यवायः । काम्याकरणे स नास्तीति । न च नित्यकमंफलस्येद्व रापंणसम्भवान्न तद्रन्धकमिति वाच्यम्‌ । काम्येऽपि उक्तन्यायस्य तुल्यत्वात्‌। तथाच काम्थमपि कमं अनुष्ठेयमेवेत्यत्राह- काम्ये मतिस्त्यज्यतामिति। काम्ये कमंणीति देषः । मतिः कतंग्यताबुद्धिरिति यावत्‌ । अयं भावः-श्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पशंनं वरम्‌" इति न्यायेन काम्यं कमं कृत्वा तत्फलस्येरव रा्पंणापेक्षया काम्यकर्माकरणस्येव युक्तत्वात्‌ । “वीरहा वा एष देवानां योऽग्निमुद्रासयते' ““अकुवंन्‌ विहितं कमं" इत्यादि्ुतिस्मृत्तिभ्यां नित्यनेमित्तिका- कृरणेऽनथंश्रवणेन तल्िवृतत्यथतया, प्रायश्चित्ताकरणे तदनिवृत्या तेषां कतव्यतायां सिद्धायां या्हच्छिकफलस्य ईश्वरापंणसम्भवादिति । ननु अतियलनसाध्ययज्ञादिफलस्येदव रापंणे कृते सिद्धस्य परित्यागात्‌ अन्यस्य कंस्यचिद- लाभात्‌ “सिद्धमन्नं परित्यज्य मिक्षामटति दुमंतिः इति न्याय अपन्न इत्यत आह-पापौध परिधृूयतामिति । तेनेत्यनुवतंनीयम्‌ । तेन ईव रमुटिश्य परित्यक्तफटेन कमंणा पापानां पापफलानां- अन्तःकरणदोषाणां रागादीनां, मोघः सञ्चयः, परिधूयतां परित्यज्यतामिति यावत्‌ । ईश्वरमदिश्य फङ्त्यागेन चित्तगतदोषरूपानयंनिवृत्तेः श्रेयोयोग्यतायार्च सम्भवान्न त्वयोक्तन्यायावत्तारः इति भावः । ननु यज्ञादिकमंणां स्वर्गाथत्वात्स्वगंस्य च सुखरूपत्वेन पुरुषाथंत्वात्युरूषाथंस्य कथं त्यागस्सम्भवतीत्यत आह॒-भवसुखं दोषोऽनुसन्धीयताभिति । भवे = संसारे, यत्सुखं = विषयजं तत्र द्येषः अनित्यत्वं -दुःखसंपृक्तत्वं वा, अनुसन्धीयतां = अनुस्मयंतां इति यावत्‌ । अनित्यत्वं -विषय कारीनत्वाद्विषयाणां चानित्यत्वात्‌ । तथा दुःखसपुक्तत्वं च वेषयिकसुखाथं प्रवृत्तस्य व्याध्याद्नेक- दूःखदशंनात्‌ । न च तस्य उपादेयत्वं सम्भवति विषसंपुक्तमधुवत्‌ । तथाच स्वगंसुखस्य अल्प- ` वेषयिकत्वेनानित्यत्वादसुरादिनिमित्तपरिभवेन दुःखदशंनेन तत्संपरीतत्वाच्च तस्य॒ त्यागेन ब. २७ २५ ३० कारिकाकिरणावल्युपेतं सङ्गः सत्सु विधीयतां भगवतो भक्तिददाऽऽधीयतां शान्त्यादिः परिचीयतां चटतरं कमसु सन्त्यज्यताम्‌ । सद्विदयायुषसेन्यतामनुदिनं तत्पादुका सेव्यतां ब्ेकाक्षरमथ्येतां श्रुतिशिरोवाक्यं समाकण्यंताम्‌ ॥ २ । ५६५ कारिकाः आत्मा वा अरे इत्यादि श्रुत्तिरात्मान्वेषणेन्मुखी । दोषटृष्टिजिहासाभ्यां गृहमेव त्यजेत्पुमान्‌ ॥ ४० ॥ ते यथा वान्तमदनन्ति श्रौतवाक्यवलेन च | यथेव काकविष्ठायामिति च स्मरणात्युघीः ॥ ४१ ॥ परिग्रहादिकं स्व॑ त्यजेश्नि्वेदतः सकृत्‌ । संन्यासमेव गृह्णीयादरण्ये निवसेद्द्विजः ॥ ४२॥ अनन्तरं तु यत्कृत्यमुच्यते तदिहाधुना । चित्तेकाग्रयेण हे रिष्याः शृणुध्वं कथयामि वः।। ४३.॥ श्रीमद्रामेन्द्ररिष्येण शिवेन परमादरात्‌ । कारिकाः पञ्चरत्नस्य कृताः स्वज्ञानसिद्धये ॥ १॥ ॥ इति प्रथमः श्लोकः ॥ ब्रह्मचारिगृहस्थानां वनस्थानां यथेव च । धर्मा प्रोक्तास्तथा न्यासः सोऽप्यक्तस्त्यागमात्रतः॥ १॥ त्यागं नेव प्रकुर्वति सतां ब्रह्मविदां वने । इत्येवमुच्यते तत्तु श्रूयतां सादरं वचः ॥ २॥ किरणावली | भवितव्यम्‌ । एवं च स्वस्य द्रव्यस्य राजादिनिमित्तानर्थे दृष्टे सति सद्ब्राह्मणमाहूय दानवदीरामुदिश्य फलस्यापि त्यागसम्भवादिति भावः । ननु स्वर्गादिसुखस्थानित्यत्वादिदोषवत्तवेन तस्य त्यागादन्यस्य कस्यचित्पुरुषाथंस्य अभावात्‌ स्वस्य अकृताथंत्वमेव स्यादित्याकुकितमन्तेवासिनं प्रत्यात्मेव पुरुषाथंः, अतस्तद्विषयेच्छा त्वया कार्या इत्याह-आत्मेच्छा व्यवसीयतामिति । भात्मविषयकेच्छा ~ स्वस्याभिलाषः व्यवसीयतां = निर्वीयतां-- क्रियतामिति यावत्‌ । आत्मनः पुरुषार्थत्वं च सत्यज्ञानानन्दस्वरूपत्वात्‌ । सत्यत्वं च कालच्रयाबाध्यत्वम्‌ । इदं च बाह्यवादिग्यतिरिक्तः सर्वैरपि स्वीकरतमेव । ज्ञानत्वं च आदित्यादि- ज्योतिषां तेजसामपि भासकत्वात्‌ । तथाच श्रुतिः-- "तस्य भासा सवंमिदं विभाति” इति । आनन्दत्वं च परमप्रेमास्पदत्वात्‌ । तथाच आत्मनः सपुरुषाथंस्य लाभात्‌ न त्वया भर्कुलतया भवितव्यमिति भावः। ननु आत्मविषयकेच्छामात्रेण यदि पुरुषाथंः तहि गृहिणोऽपि ममात्मविषयकेच्छायाः सत्वेन पुरुषाथंलाभः स्यादित्यत आह-निजगृहात्तूणं विनिर्गम्यतामिति । निजं = स्वकीयं, यत्‌ गृहं = वेरम, तस्माद्विनिगंम्यत्ताम्‌ = विशेषेण निगमनं च सवंदा भसक्तराहित्यं बोदन्यम्‌ । अयं भावः| ` न केवलमात्मेच्छामात्रेण पुरूषाथंलाभः । अतिप्रस ङ्गापत्तेः । अपितु तद्विचारात्‌ ॥ १॥ न च आत्मविषयविचारो गृहासक्तिमतः सम्भवति, गृहिणः. पुत्रभार्यादिषु व्याकुलचित्ततयै- तद्विषयकविचारासम्भवात्‌ । अतस्त्वया तद्विचाराथं गृहान्निगंमः कायं एवेति । कि च तव दुस्सङ्ग २ १० १५ २० ९५ ३० ५६६ उपदेशपञ््चरत्नम्‌ कारिकाः अस्याथंः-- अरण्यवासिभिस्तत्र यतिभिः सङ्कतो भवेत्‌ । सत्सद्धाष्टासनात्यागादेराग्यं सुहृदं भवेत्‌ ॥ ३॥ ततस्तु भगवद्ुक्तिभवेदव्यभिचारिणी । अनायासेन बोधापियंया मवति केवला ॥ ४ ॥ भगवत्तोषकारीणि शारीरादीनि कानिचित्‌ । तपांसि कुर्याच्छान्तः सन्सवंदाऽभ्यासतत्परः ॥ ५॥ भक्तविरक्तेः प्राबल्यात्वममान्यत्सुहढं त्यजेत्‌ । ज्ञानाविरोषि शान्त्यादि तत्तु नैव परित्यजेत्‌ ॥ ६॥ श्रुतिवेक्त्यकृतं मोक्षं सवंधर्मानिति स्मृतिः । सलिद्खानित्ि च प्राहु भगवान्भीह्रिः स्वयम्‌ ॥ ७ ॥ किरणावली सति दष्टानां विषयलोटृपत्वात्तत्सद्कखिनस्तवापि तदासक्तिरेव स्यात्‌ । तथाच आत्मविषयकविचार- प्रच्युतेस्तवानथं एव प्रसज्येत, तदुक्तं भगवता-- सङ्गात्सज्ञायते कामः कामात््रोधोऽभिजायते । कोधाद्धवति संमोहः संमोहात्स्मृतिविम्रमः ॥ स्मृतिभरंशाद्मुद्धिनाश्चः बुद्धिनाशात्प्रणर्यति । इति । तथाच तत्सद्गपरित्यागेन सत्सङ्खः त्वया कायं इत्याह-सङ्धः सत्यु विधौयतामिति- सत्यु सत्पुरुषेषु सङ्क: सम्बन्धः सहवास इति यावत्‌ । विधीयतां = क्रियतामिति यावत्‌ । अयमारायः । भत्र सन्तो नामात्मविषयकविचारवन्तः । एवं च सत्सङ्खेन तवापि तद्विषयक- विचारः सुदृढो भवतीति । ननु देवकृतविघ्नबाहूल्ये तद्विषयकविचारे प्रवृत्तिरेव नोदयमासादयेत्‌ । अस्तु वा प्रवृत्ति तथापि तत्फलं न सिद्धयेत्‌ । देवबखाभावे सवस्य निष्फलत्वादत आदह-भगवतो भक्तिद्‌ ढा- ऽऽधीयतामिति । भगः-“एेर्वयंस्य समग्रस्य वीयंस्य यशसःश्रियः । ज्ञानवै राग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीरणा" ॥ इति रछोकोक्तवे राग्यादिषड़प इत्युच्यते । सोऽस्यास्तीति भगवान्षडगुणेश्च सम्पन्नः । परिपुणं; परमेदवरः । अनेन भगवत्पादेन ईश्वरस्य सकलान्तरायनिवतंनसामथ्यं द्योतितं भवति । तस्य परमेश्वरस्य भक्तिः तदेकचित्तता । हढा = निश्चला । आधीयतां = क्रियतामिति यावत्‌ । ततः निङ्चलेन भगवद्ध्यानेन सूर्योदयेनेव तमोराशेरन्तरायरारोनिवत्तिसम्भवादात्मनि पृरुषाथंत्वनिरचय- वतः तत्साधनात्मज्ञानाथं तद्विचारे प्रवृत्तिसम्भवादूपासनया प्रसन्नदेवप्रसादबलात्सफलत्वसम्भवाच्च न त्वदुक्तदोषावकार इति भावः| नचेश्व रापंणकर्मानुष्ठानादेवेदवरप्रसादसिद्धेःकिमनया भक्त्येति वाच्यम; अधिकं नैव दृष्यत इति न्यायेन भक्तंरप्युपयोगोपपत्तेः । प्रसादहेतुबाहृल्येन प्रसादाधिक्ये सति विघ्नस्यात्यन्तिकनिवृत्तेः सम्भवाच्चेति भावः| ननु रागादिकलुषचित्तस्य पुरुषार्थापुरुषाथंविचाराभावेन तज्जानाभावात्तत्साधने आत्मविचारे कथं प्रवृत्तिरित्याराङ्य काटुष्यनिवृच्युपायमाह--शान्त्यादिः परिचीयतामिति । शान्तिः अन्तरिन्द्रियनिग्रहः। आदिशब्देन बहिरिन्दरियनिग्रहो गृह्यते । इतरेषां साधनानां मृलकारेणेव तत्र तत्र प्रतिपादितत्वात्‌ । परिचीयतां = अभ्यस्यतामिति यावत्‌ । तथाच अभ्यासेन शान्त्यादिलाभे कालुष्यनिवृत्तेः पुरुषाथंविचारयोग्यतायाश्च सम्भवात्तत्सिद्धयथं तद्विचारे प्रवृत्तिरुपपन्नेवेति भावः। ५ १० १५ २९५ २५ ३० कारिकाकिरणाय्युपेततं कारिकाः आचायंमुपसृुप्याथ कृत्वा तत्पादसेवनम्‌ । श्रुतिराचायंवान्वेद प्राहोपसदनं प्रति॥८॥ उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानमित्याह भगवानपि यमोऽपि कठवल्लीषु प्राहू प्राप्यवरानिति ॥ ९॥ सद्गुरोः सेवया भक्त्या प्रणिपातेन चासकृत्‌ । सद्धिद्रत्ते दुख्भे दे विज्ञाय शरणं ब्रजेत्‌ ॥ १० ॥ श्रीगुरौ ब्रहादृष्टया तु साक्षाज्ज्ञानमवाप्यते । आचार्यं मां विजानीयादित्यादि च वचो हरेः ॥ ११॥ यस्य देवे परा भक्तिरिति च श्रुतिरत्रवीत्‌ । तस्मे न दुह्येदिति च कृतमस्य सदा स्मरेत्‌ ॥ १२॥ प्रहनोपनिषदप्येवमाह हि त्वं हि नः पिता। अविद्यायास्तारयितेत्यादिका बहुशः श्रुतिः ॥ १३॥ अह्निरां गुरोर्ध्यानं तन्नामस्मरणं जपः । रारीरेण च तद्यात्रा कार्या शिष्येण साधुना ॥ १४॥ ट किरणावली न च पापौघः परिधृयतामित्यत्रैवेश्वरमुदि श्य फलत्यागादेव कारुष्यनिवृत्तेः प्रतिपादितत्वा- त्युनस्तत्निवृत्य्थं शान्त्यादिकथनवेयथ्यंमिति वाच्यम्‌ । ईङइवरापंणक्र्मानुष्टानेन काटुष्यनिवुत्तौ शान्त्यादयभ्यासो द्वारमित्यत्रैव तात्पर्यात्‌ । | अथवा “पापौघः परिधूयता'” मित्यत्र एवं व्यास्येयम्‌- ननु तदुदितं कर्मेत्यत्र प्रायदिचत्त- कर्मादि कतंव्यमि्युक्तम्‌ । तत्निष्फलमित्यत्त आह-पापौघः परिधूयतामिति । पापानां = प्रमाद- कृतनिषिद्धकमंणां, जन्मान्तराजितानां वा ओघः = सञ्चयः परिधूयतां = परित्यज्यतामिति । तथाच ` श्रुतिनिषिद्धकमंनिवृत्तिफङत्वात्प्रायरिचत्तस्य तत्साधकत्वमेवेति न वेफल्यश द्ावकाश इति भावः। एवं व्याख्याने च पापशब्दस्य मुख्याथं : सम्भवतीति ध्येयम्‌ । ननु श्चुतिविहितयज्ञादिकमंस्ववरयकतंव्येषु तद्रेकल्यनिमित्तप्रत्यवायभयेन तदासक्तचित्तस्य कथमात्मविचारेऽवकाशः स्यादित्यत आह-दढतरं कर्माशु सन्त्यज्यतामिति । आत्मविचार- योग्यताऽनन्त रमिति रोषः । नित्यनमिषिकादिकं सवंकमं, हढतरमपि विहिततया परित्यक्तुमशक्यमपि बहुजन्मसु कृतमपि वा, आशु = शीघ्रतया, विहितं कमं कथं परित्थाज्यमित्याखोचनां परित्यज्येवेत्यथंः। ननु विहितस्य केमंणः कथं परित्यागः सम्भवति । अकरणे प्रत्यवायश्रवणात्‌ । न च संन्यासविधायकरास्व्रबखात्तस्य त्यागो भविष्यति । अन्यथा तद्विधिवेयर्थ्यापत्तेः इति वाच्यम्‌ । काम्यकमंत्यागस्येव संन्यासशब्दाथंत्वात्‌, तस्य च प्रत्यवायाभावेन परित्यागसम्भवात्‌ । तदुक्तं च भगवता “काम्यानां कमणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः" इति । न च कमंत्यागस्येव संन्यासदाब्दाथंत्वेन काम्यकमंण एव त्याग इति सङ्कोचे मानाभावः । तहु कमंत्वाविशेषाल्लौकिकव्यापाराणामपि त्यागापत्तेः। न च तेषां त्यागानुपपच्या तद्रयतिरिक्तस्येव त्यागः संन्यासरब्दाथं इति वाच्यं । ताहि प्रत्यवायश्रवणेन नित्यानां कमंणामपि त्यागासम्भवात्‌ । एवं च कमत्यागस्य सङ्कोचे आवश्यके सति काम्यकमंत्यागस्यव संन्यासशब्दार्थत्वसम्भवादिति चेत्न । विहितस्येव कमेत्वेन सद्धोचे मानाभावेन च सवंकमंत्यागस्येव संन्यासाब्दाथंत्वाल्लौकिकं- व्यापारस्य च अकमंत्वेन तत््यागस्यारब्दाथंत्वात्‌ । संन्यासानन्तरं कर्माधिकाराभवेन नित्यादीना- मनुष्ठानायोगादधिकारिणेव कमंणामनुष्टीयमानत्वात्‌ । तथाहि--' केन भगवन्कर्माण्यशेषतो विसुजा मी" ति कमंत्यागप्रकारं पष्टवन्तमारुणि प्रति “तव पूत्रान्धात॒न्‌ बन्ध्वादीज्छिखां यज्ञोपवीतं यागं सूत्र अध्ययनं च'' इति कममाङ्धिभूतशिखायज्ञोपवीततसूत्राध्ययनानां निषेधं प्रजापतिराह्‌ । ५६७ १०७ १५ २० २५ २५ ॥॥ ५६८ उपदेकश्षपञ्चरत्नम्‌ कारिका शिष्यः साधनसम्पन्नो गृणवान्विजितेन्द्रियः । विरक्तोऽमत्सरोऽदम्भी सव॑दा सद्गुशतप्रियः ॥ १५॥ नाविरत इति प्राह श्रुतिः रिष्यगृणान्बहूनु । भधिकारो मुमुक्षुः सन्गुर्पेवारतो भवेत्‌ ॥ १६ ॥ ससारानलतप्तः सन्पृच्छदाचायमादरात्‌ । को बन्धः का च मुक्तिः का विद्याऽविद्या च का प्रभो ॥ १७॥ एकाक्षरं ब्रह्य यच्च स्वामिन्नाचायंवयं भोः । अथोपदेशलाभात्तं प्रणवं हि जपेत्सदा ॥ १८ ॥ जपो द्वादशसाहस्रः प्रणवस्य भवेद्यतेः । महावाक्यार्थेकवाक्यतात्पयं प्रणवस्य यत्‌ ॥ १९ ॥ अनुसन्धानपुवं तु कूर्याज्जपमतन्द्रितिः | तदथंमथ वा पच्छेद्‌बृहिृंद्धौ प्रयुज्यते ॥ २० ॥ किरणावली न हि वेदादिरहितस्य काम्ये नित्ये च कम॑ण्यधिकारः सम्भवति । न चेवं नित्यकमेत्यागे प्रत्मवायश्रवणं न स्यात्‌ । यागादित्यागस्य त्वयेव विहितत्वोपपादनादित्ि वाच्यम्‌ । अविधिपूवंक- त्याग एव प्रत्यवायश्रवणेन, विधिपूवंकत्यागे तदभावाद्धायंत्वेन विहितस्य कृष्णविषाणादेक्चात्वारे एव परित्यागस्येव । न च अग्निष्टोमादयङ्खस्य विषाणादेरग्निष्टोमसमाप्तेस्त्यागः सम्भवतीति वाच्यम्‌। एवमविरक्तस्य यज्ञादिकमेणां विधानेन विरक्तस्य तत््यागसम्भवात्‌, अधिकारिण एव तदकरणे प्रत्यवायश्रवणेन अनृधिकारिणः तदयोगात्‌ ब्राह्यणाधिकारके बृहस्पतिसवे क्षत्रियस्येव । अस्य च लोकाग्नीनुद राग्नौ समारोपयेत्‌ इत्ति अग्निसमारोपणश्रवणेन कत्र चेति कलत्रस्यापि परित्यागश्रवणेन अग्निकलत्र- रहितस्य यज्ञादावनधिकारातु, गायत्रीं च स्वं च अग्नौ समारोपयेदिति गात्रा भप्युपसंहारश्चरवणेन सन्ध्याकरणादो दोषाच्च। न च यज्ञादिविधिवेयथ्य विधाय तस्य परित्यागश्रवणपिक्षया अविधानस्येव युक्तत्वादिति वाच्यम्‌ । अविरक्तस्य यक्किद्विद्िषयकप्रवृत्तिप्रसक्तौ यज्ञादौ नियम्यमानत्वात्‌ | न च निषेधे उपनिषदामप्यनध्ययनम्‌ । तस्या अपि अध्ययनत्वादिति वाच्यम्‌| “न हिस्यात्‌ सर्वाभूतानि” इति भूतहिसामात्रं प्रतिषिध्य अग्नीषोमीयं पडुमालभेतेति प्रतिप्रसववदत्रापि स्वाध्यायाध्ययनमात्रं निषिध्य प्रतिप्रसवेन. सर्वेषु वेदेषु “आरूणमावत्तयेदुपनिषदमावत्तंयेदि'ति उपनिषदध्ययनविधानसम्भवात्‌ । तथाच संन्यासविधिना नित्यक मंत्यागसम्मवेन कमसु व्यासक्त्य- सम्भवात्‌ सावकाञ्चतया आत्मविचारे निहश द्भप्रवृत्तिरुपपत्नेति भावः । ` ननु अलोकिकपुरुषाथं विचारे कथं मम स्वत एव प्रवुत्तिस्स्यात्‌ तज्ज्ञानाभावादित्याराङ्भुय अत एव तज्ज्ञानाभावेन स्वतः प्रवृत्त्यसामर्थ्येऽपि गुरूपदेरमाहात्म्यात्मवृत्तिसम्भवात्त्वया गुरुरुप- सरणीय इत्याहु--पद्विदरानुषसेव्यतामिति ¦ सन्‌ यो विद्वान्सः उपसुप्यताम्‌ = प्राप्यतामिति यावत्‌ । तदृपसपंणश्च सोपहारं कायम्‌ । "रिक्तहस्तेन नोपेयाद्राजानं देवतं गुरुम्‌" इति स्मृतेः, “तद्विज्ञानां स गुरुमेवाभिगच्छेत्समित्पाणिदश्रोतरियं ब्रह्मनिष्ठं" "ति श्रतेश्च । ननु मया गुरुरूपगतोऽपि किमर्थं भमोपदिहाति । तस्य मदुषदेशेन प्रयोजनाभावात्‌ । न च त्वया सोपहा रतयेव गतत्वात्‌ त्वदुपहार ष्ट्वा तुष्टस्तव उपदेक्ष्यति इति वाच्यम्‌ । विरक्तस्य तस्य त्वदुपहारेणापि प्रयोजनाभावात्‌ । न च कृपासागरस्य त्वहुशंनमात्रेणोपदेरः सम्भवतीति न त्वया विचारः कायं इति वाच्यम्‌ । कृपाया पि सहेतुकत्वाहशंनमात्रस्याप्यप्रयोजकत्व च्चेत्यत आह--अनुदिनं तत्पादुका सेव्यतामिति! १० १५ २० २५ ३० २५ | कारिकाकिरणावल्युपेतं ५६९ कारिकाः देरोनानवच्छिन्नं यत्‌ तद्रयापकमिति स्मरेत्‌ । शब्ददिवापरोक्षं तु भवेदिति विनिस्वयः ॥ २१ ॥ परोक्षत्वं ॑तु शब्दे यद्विषयव्यवधानतः । तस्यापि च परोक्षत्वाद्घटते तत्र चात्र तु ॥ २२॥ यत्साक्षादिति हि प्राह श्रतिब्रंहयोव सन्निति! शब्दादेवेति कृष्णश्च सूत्रमाहापरोक्षकम्‌ ॥ २३॥ महावाक्यतो भूयाच्छान्दोग्योपनिषद्‌भवात्‌ । वाक्यं तदेव गृ ह्लीयादन्यान्यपि विचारयेत्‌ ॥ २४॥ त्वंपदाथंविवेकाय संन्यासः सवंकमंणाम्‌ । श्रूत्या विधीयते यस्मात्तत्यागी पतितो भवेत्‌ । २५ ॥ एवं वाक्यश्रुतेः पदचाद्वाक्यार्थं हि विचारयेत्‌ । तं तु पद्ये तृतीयेऽस्मिन्संक्षेपेण वदामि वः ॥ २६॥ श्रीमद्रामेन्द्ररिष्येण रवेन परमादरात्‌ । कारिकाः पञ्च रत्नस्य कृताः स्वज्ञानसिद्धये ॥ २॥ । इति द्वितीयः श्लोकः ॥ किरणावलो तस्य = गुरोः, पादुका = पादारविन्दं पादुकाराब्देन पादाधारवस्तुवाचिना पादारविन्दस्य लक्ष्य माणत्वात्‌ । अनुदिनं = प्रतिदिनं । तथाच स्पादुकासेवनेन गुरोः कृपासम्भवः । त्वां दीनं उपदेक्ष्यतोति भावः| ननु अथिनां खलृपदिराति गुरुः, समया च किमथ्यंमित्यत आह्-ब्ह्यकाक्तरमभ्यतामिति । एक = मुख्यं -मुख्धाथप्रतिपादकत्वात्‌ । अक्षर = ब्रह्य इत्येवं रूपं यस्य तत्‌ एकाक्षर ब्रह्म । ब्रह्मोति- ` पदस्य मथंः, अथ्यंतां = प्राथ्यंतामिति, तथाच साथत्रह्मपदोपदेशे तदथंस्य ज्ञातत्वेन तद्विषयक- विचारसम्भवादिति भावः| यद्वा ब्रह्मणस्तदेकमक्षरं वर्णात्मकमोङ्काररूपं तत्पदाथं मथ्यं तामिति । अत्राप्यभिप्राय पूवंवदेवोन्नेयः । अथवा एकं च, तदक्षरं चेति विशेषणसमासः । एक = सजातीयविजातीयस्वगतभेदरहितं न क्षरति = न नश्यतीति अक्षरं यद्ब्रह्म तदथ्यंतामिति । | नन्वतदब्रह्म मया अथितं तद्गुरुः कथं ममोपदेक्ष्यति । तस्योपदेशायोग्यत्वादिति पष्टवन्तं रिष्यं प्रति तत्प्रतिपादकं वाक्यमुपदिरति-श्रुतिक्िरोवाक्यं समाकण्यंतामिति । भ्रुतेःरिर अन्तदेशः पयंवसानदेशः वेदान्तः वेदमात्रस्य ब्रह्मण्येव पयं वसन्नत्वेन तत्प्रतिपादकत्वेन वेदान्तस्य वदपयंवसानदेशत्वमुपपद्यते । यद्वा श्रुतेः हिरः उत्तमप्रदेशः वेदान्तः तस्य सर्वोत्तिमब्रह्यप्रतिपादकत्वेनोत्तमत्वात्‌ । तस्य यद्वाक्यं तत्तवमसीत्यादिरूपं स्वस्वोपनिषदुक्तं तत्‌, समाकण्यंतां सम्यक्‌ = सावधानेन माकण्य्तां = श्रूयतामिति यावत्‌ । ततरच व्युत्पन्नस्य तव वाक्यश्रवणमात्रेण तदथंनिर्चयो भवेदिति भावः । ननु वाक्यस्य योऽयमथं: तत्त्वमसीत्येवंरूपः स न सम्भवति त्वंशब्दस्य जीव वाचित्वात्तस्य च कतुंत्व- भोक्तृत्व किञ्चिज्ज्ञत्वादिविशिष्त्वात्तच्छब्दस्य वचेश्वरवाचकत्वात्तस्य च कतुत्वभोक्तुत्वादिरहितत्वा- त्सवंज्ञत्वजगत्कारणत्वादिविशिष्टत्वाच्च । न च तयोः किञ्चिज्जञत्वसवंज्ञत्वादिविरिष्टयोः कथमप्यसिप- देनाभेदो बोधयतु राक्यः, विरुद्धस्वभावत्वात्‌, ।वरुद्धस्वभावयोश्च तेजस्तमसो रभेदादशंनात्‌ ॥ २॥. १०५ १५ २५ ९५ ३५. ५७० उपदेरापञ्चरत्नम्‌ वाक्यार्थश्च विचायतां शरुतिकषिरः पक्षः समाश्रीयतां दुस्तकात्सु विरम्यतां श्रतिमतस्तर्कोऽनुसन्धीयताम्‌ । बरह्मास्मीति विभाव्यतामहरहगवः परित्यज्यतां देहेऽदंमतिरुन्ड्यतां वुधजनेर्बादस्सयु्सुज्यताम्‌ ॥ २ ॥ कारिकाः विना पदाथंबोधं हि वाक्यार्थो नेव लभ्यते । अतस्तु तत्वंपदयोरर्थं श्वुणत वत्सकाः ॥ १॥ तत्पदाथंः परोक्षो हि परमात्मा नियामकः । सवंज्ञः सवंकर्ता च स तु वाच्याथं उच्यते ॥ २॥ इदमत्र तात्पयंम्‌- उपाधिरहितः शुद्धो नित्यमुक्तः परेश्वरः । स॒तु तत्पदलक्षयार्थोऽपरोक्षत्वेन सम्मतः ॥ ३ ॥ एकत्वमेव वाक्याथंस्तृतीयपदनिरिचितः । अखण्डेकरसत्वेन सोऽयमित्यादिवन्मतः ॥ ४ ॥ लक्षणाद्वयमप्यत्र॒ नास्त्येवात्र विरोधतः । भागत्यागा तृतीया तु सम्भवेल्लक्ष्ययोद्रंयोः ॥ ५॥ सामानाधिकरण्यं च विरोषणविशेष्यता । अनुकूलतया सर्वाण्यपि वेद्यानि कुत्रचित्‌ ॥ ६॥ एेक्येन तु परोक्षत्वं तत्पदाथंस्य बाध्यते | त्वमथंस्यापि दुःखित्वपरिच्छिन्नत्वबाधतः | ७ ॥ अद्वयानन्दरूपं यत्तदेवाहुमित्ति स्फुरेत्‌ । मुख्यस्याधिकृतः पक्वकषायस्य विपरश्चितः ॥ ८ ॥ किरणावटी न च जीवे किञ्चिज्ज्ञत्वादेरोशे सरव॑ज्ञत्वदेश्च बाधे चेतन्यस्वरूपमात्रयोरमेदोऽविरुढ इति वाच्यम्‌ । प्रमाणसिद्धधर्माणां बाधायोगात्‌ । अन्यथा घटपटत्वादिधर्माणां बाधे स्वरूपस्येकत्वसम्भवेन तयोर्भेदो दत्तजलाञ्जलिस्स्यात्‌ । यदि च प्रमाणसिद्धस्य भेदस्य परित्यागः तहि नाहमीर्वर इति प्रमाणसिद्धस्य जीवभेदस्य परित्यागायोग इति चेन्नेत्याहू--वाक्याथंर्च विचायंतामिति । असम्भावनानिवृत्तिपयंन्तमिति शेषः । वाक्यस्य = तत्वमसीत्यादिरूपस्य योऽथ; जोवपरा- भेदरूपः सः विचायं: । तदर्थोऽप्येवंरूप इति निदचेय इति द्योत्यते । अयं भावः-तत्त्वंपदवाच्याथंयोः किश्चिज्ज्ञत्वसवंज्ञत्वादिविरिष्टयोः मेदखम्भवेऽपि लक्ष्याथंयो रभेदः सम्भवत्येव । यथा तहेशतत्काले- तहैशेतत्कालविशिष्टदेवदत्तस्वरूपयोरभेदासम्भवेऽपि सोऽयं देवदत्त इति देवदत्तस्वरूपमात्रस्य लश्ष्यस्यै- कत्वबोधः तद्रत्‌ । न हि घटपटयोरभेदबोधकं प्रमाणमस्ति । येन लक्षणयाऽभेदबोधस्स्यात्‌ । न च सर्वज्ञत्वकिञ्चिज्ज्ञत्वादिविरि्टजीवेशस्वरूपव्यतिरेकेण जीवेशस्वरूपं नास्त्येव येन तल्लक्ष्यं स्यादिति वाच्यम्‌ । हश्यमानजीवेशरूपस्य कल्पितत्वेन तदधिष्ठानस्य पारमाथिकस्यावद्यम _्गीकरणीयत्वात्‌ । तथा ह्-न देहो जीवः, उत्पत्तिविनाशवतः तस्य जोवत्वे कृतहानाकृताभ्यागमप्रसङ्खात्‌ । इन्द्रियाणां परस्परविलक्षणकाययकत्तै णां तेषां योऽहं रूपमद्राक्षं स॒ एवेदानीं स्पुशामीत्येकत्वेन प्रत्यभिज्ञान- विषयत्वायोगात्‌ । न मनः । मम मन: इति भिन्नत्वेनानुभवात्‌ । नाह द्रः, जाग्रत्स्वप्नसुषपि षत्पत्तिविनाशानुभवेन कालत्रयावस्थायिजीवस्वरूपत्वायोगाच्छन्यत्वे स्वस्यंवासत्तवप्रसङ्खात्‌ । अत्त परिशिष्टं किच्चिदरूपम ङ्गीक रणीयम्‌ । तदेव पारमाथिकं रूपं जीवस्य । एवं प्रपञ्चस्य दश्यत्वादसच्चेन्न प्रतीयेत शशब्णुद्धवत्‌ । सच्चेन्न नदयेद्ब्रह्मवत्‌ सत्वमसत्वं चंकस्य विरुद्धमित्यतः अनिवंचनीयत्वा- छुक्तिरजतवत्कस्पितत्वमव । तत्कारणत्वं च कल्पितमेव सवज्ञत्वाद्किं तु दूरत एव । अतस्त १० १५ २० ९५ कारिकाफिंरणावल्युपेतं कारकाः महावाक्यं द्वितीयं तु याजुषं हीदमेव तत्‌ । अथंमाहाखण्डरसमदयानन्दलक्षणम्‌ ॥ ९॥ बह्‌वृचामपि वाक्येन ब्रह्मता वृत्तिसाक्षिणी । बोध्यतेऽथवंशिरसि अयमात्मेति हि श्रुतेः ॥ १० ॥ अवान्तरपदानां तु महातात्पयंमिष्यते । तदर्थे च त्वमथं च लक्ष्यां इति निश्चयः ॥ ११॥ श्रुतिस्तत्त्वमसीत्याह्‌ प्रज्ञानं ब्रह्म इत्यपि । अयमात्मेति च परमहं ब्रह्मास्मि तत्त्वतः ॥ १२॥ श्रौतस्सुपक्ष एवायं सं एवाश्रीयत्तां बुधैः । ब्रह्मादिस्थावरान्ताश्च परे विप्रतिपत्तयः ॥ १३ ॥ पुत्रादिशुन्यपयंन्ता जीवे विप्रतिपत्तयः । ताः सर्वा विनिवार्यावे याभिः सन्दिह्यते मनः ॥ १५॥ देहुभेदादेव भेदो जीवानां प्रायशो मतः । ईश्वरस्यापि साव्यं मायोपाधिकमञ्ञसा ॥ १५॥ एवमेव श्रुतेः पक्षो मेदस्त्वौपाधिकस्तयोः । सन्देहो नात्र कतंव्यो मुमुक्षुभिरतन्द्रितेः ॥ १६ ॥ ` तमेवेकं जानथेति अन्या वाचो विमुञ्चथ । श्रुतिराह स्मृतिरपि पलारमिति चाब्रवीत्‌ ॥ १७ ॥ भत्र दुस्तकसश्चारो बहुधा वादिभिः कृतः । वेदबाह्य दिकंड्च स नाङ्खीकायंः एव नः ॥ १८ ॥ किरणावली त्कल्पनाधिष्ठानं तु किच्चिद्रूपं अ ङ्धीकरणीयम्‌ । निरधिष्ठानश्रान्तेरभावात्‌ तदेव पारमार्थिकं रूप- मीरस्य । नह्युक्तं जीवेरव रस्वरूपे पारमार्थिके किञ्चिज्ज्त्वसवंज्ञत्वादीनां सम्भवः। सोपाधिक- घमंत्वात्‌ । न हि सोपाधिकधमंस्य निरुपाधिके सम्भवः। न हि जपाकुसुमयुक्तं स्फिके प्रतीयमानस्य लोहितस्य तद्वियुक्तं संभवः । तद्वदत्रापि अन्तःकरणमायोपाध्यवच्छिन्नयोस्तत्सम्भवेऽप्युपाधि- विनिमुंक्तयोः तदसम्भवात्‌ । श्रुतिद्च--“यत्र वा अन्यदिव स्था""दित्यादिना इवशब्देन द्ेतस्य प्रातीतिकेत्वं प्रदश्यं परमाथंतः तदपि निषेधति “यत्र त्वस्य सवंमात्मेवाभूत्तत्केन कं पदयेत्‌"' इत्यादिना । अत्तः कथं जीवेशभेदसम्भवः । ष, किञ्च भेदस्य पारमाथिकत्वे “उदरमन्तरं कुरुते, भथ त्तस्य भयं भवत्ती'ति भेदज्ञानवतोऽनथं- प्रदशनं न स्यात्‌ । विद्यमानस्थ भेदस्य यथावत्‌ ज्ञातत्वेनानर्थानुपपत्तिः । विपरीतज्ञानिन एवानथं इत्यस्य रज्जुसपंज्ञानिनि हृष्त्वात्‌ । तथा अभेदस्यापारमाथिकत्वे तज्ज्ञानिनः “तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्षेऽथ सम्पत्स्य" इति तस्य पुरुषायंप्रा्निश्चरवणं न स्यात्‌ । तस्य विपरीतज्ञानित्वात्‌ । नाहमीरवर इति प्रत्यक्षस्य ॒तत्त्वमसीत्यभेदबोधकवाक्येन प्रत्यक्षसिद्धचन्द्रप्रादेरिकत्वस्याष्टारीति- सहस्लाणि विस्तीणं इति शब्देनेव बाधसम्भवात्‌ । स एष नेति नेतीत्थादिना आत्मस्वरूपव्यतिरिक्तस्य असत्वप्रतिपादनेन किञ्चिज्जञत्वसवंज्ञत्वादीनामपारमा्थिकत्वस्य स्वतः एव सिद्धत्वात्‌ । एवं च त्वंशब्दस्य सोपाधिकरकिञ्चिज्ज्ञत्वादिविरिष्टे शक्तावप्युपाधिविनिमुंक्तं लक्षणासम्भवात्‌, तच्छब्दस्य च सोपाधिकसवंज्ञत्वादिविरिष्टे रक्तावपि ताहशोपाधिविनिमुक्तं लक्षणासम्भवात्तयोदेव लक्षित- स्वरूपयोः असिपदेनाभेदबोधसम्भवात्पर्वोक्तासम्भावनां उक्तप्रकारेण विचारेण निवायं पदाथंवाक्याथ- सम्भावनां निश्चिन्वन्ति । | ननु अनेके मंहषिभिः अनेकधाऽऽत्मस्वरूपस्य पुरुषाथंस्वरूपस्य च प्रतिपादितत्वात्‌ त्वदुक्त्रकार एव कथं ग्राह्य इत्यत आह्-शुतिश्िरःपक्षस्समाश्नीयतामिति । भ्रुतिशिर इत्यस्य पूवमेवार्थो वणित: । तस्य योऽयं पक्षः तात्पयंविषयीभूताथ॑रूपः। समाश्रीयतां सम्यगाश्रीयताम्‌ । तस्य सम्यगाश्रयणं च तदुक्ताथंस्येव ग्रहणम्‌ । अयं भावः- ५७१९ १०५ १६ २० २५ ५७२ | उपदेशपस्चरत्नम्‌ कारिकाः नेषा तकंणेति पुनः श्रौतमाहानुशासनपर्‌ । मृत्योः स मृत्युमाप्नोति महं द्धयमिति श्रुतिः ॥ १९ ॥ यदा ह्यस्मिन्निति तदा भयद्धुरमिदं जगौ । भीषास्मादिति स्वेषां मेदभाननिवारिणी ॥ २० ॥ एवं दुस्तकविरमे श्रौतस्तकंः स कीदशः । चिन्तनीयः सदेवायं वेदवादिभिरादरात्‌ ॥ २१॥ यथा घटरारावादि मृन्मयं भासतेऽखिलम्‌ । तथेव विरवं सकलं ब्रह्मेवास्ति न चेतरत्‌ ॥ २२॥ सुवणंज्जायमानस्य सुवणंत्वं हि शाइवतस्‌ । ब्रह्मणो जायमानस्य ब्रह्मत्वमिति निश्चयः ॥ २३ ॥ तस्य त्वमिति केचित्तु दुस्तकं तकयन्ति हि । अन्ये तस्मिस्त्वमिति च साहक्यमथ केचन ॥ २४॥ मध्वरामानुजाच्यास्तु अतत्त्वमसिवादिनः । अन्यथा कुवंते तकं तहि तेविवदेत्सुधीः ॥ २५॥ प्रमाणे वा प्रमेये वाऽसम्भवं भावयन्ति हि । विपरीतां भावनां वान तां कुर्वीति साधकः ॥ २६॥ दाढर्येन श्रवणादीनां भावनात्रयनारानम्‌ । भवत्येव ततो ब्रह्मास्मीति नित्यं विभावयेत्‌ ॥ २७॥ प्रतिमादिषु विष्ण्वादिनुद्धिवन्नेव भावयेत्‌ । यतो ह्यारोपिता बुद्धिःस्वतः सिद्धस्य नास्ति सा॥ २८॥ किरणावली “श्रुतिस्मृतिवि रोधे च श्रुतिरेव बलीयसो" इति न्यायेन श्रुतेः बलवत्प्रमाणत्वेन तदु क्ताथंस्येव ग्राह्यत्वात्‌ । महपिप्रणीतस्य स्मृतिरूपत्वेन दुबलत्वात्तदुक्ताथंस्य अग्राह्यत्वात्‌ । तथाच दुबंलस्मुटयुक्त पक्षं परित्यज्य श्रुतिरिरःसम्मतं मदुक्ताथ॑मेव गृहाणेति । ननु महषिप्रणीतमपि युक्तियुक्तत्वादुग्राह्यमेव । तथाहि-आत्मा प्रतिररीरं भिन्नः सुख- दुःखवेचित्र्यदशंनेन आत्मेकत्वे तदनुपपत्तेः आत्मा कर्ता, अचेतनस्य कतुंत्वादशंनात्‌ । तथासति तृणादीनामपि कतृंत्वापत्तेः । अत्त एव तस्य भोक्तृत्वं, भन्यस्य भोक्तृत्लेऽतिप्रस ङ्गापत्तेः । दुःखाभाव एव पुरुषाथंः 1 सुखस्य दुःखसम्पृक्तत्वेन परित्याज्यत्वेनापुरुषाथंत्वात्‌ विषसम्पृक्तमधुवदित्यादियुक्ति- युक्तमुपादेयम्‌ । “युक्तियुक्तमुपादेयं वचनं बारुकादपि'' इति न्यायात्‌ । तथाच तदुक्ताथंस्य श्रुत्य पक्षया दबंलत्वेऽपि ग्राह्यत्वमेवेत्यत आह्‌ --दुस्तकत्सुविरम्यतामिति । दुष्टः आभासः श्रुतिविरुद्ध: इति वा, तकः = युक्तिरूपः, यस्य॒ महरषिप्रणोतस्य तस्मात्‌ = दुस्तकत्‌ । सुविरम्यतां = सुष्ठु विरम्यताम्‌ । | सवंदा इच्छाभाव एव विरामस्य सुष्टुत्वं बोध्यम्‌ । अयंभावः । उक्तयुक्तिर्च आभास एव, तथाहि -“कामस्सङ्कुल्पो विचिकित्सा श्रद्धाऽश्रद्धा धृतिरधृतिद्ठीर्धीर्भीरित्येतत्सवं मन एव” इति कामादीनां मनोघमत्वप्रतिपादनेन सुखदूःखयोरपि तद्वृत्तिरूपत्वेन तद्धमंत्वात्तद्ैचित्रयस्य प्रतिशरीरं मनोभेदापादकत्वेऽप्यात्मभेदानापादकत्वादनेतनस्य शरीरादेरेव कतंत्वदशंनात्‌ । तुणादीनां च चेतनसन्निधानविरोषाभावेनाकतुत्वोपपत्तेः आत्मसन्निघनविरेषस्येव कतुंत्वप्रयोजकलत्वात्‌। अकतुत्वा- देवाभोक्तुत्वात्‌। वेषयिकसुखस्य दुःखस _्ुलितत्वेऽपि निव्यसुखस्य तदभावात्‌ नित्यसुखस्य “विज्ञान मानन्दं ब्रह्यो"'ति श्रुतिसिद्धस्य निरसितुमशक्यत्वादाभासत्वमुक्तयुक्तिनिचयस्य बोध्यम्‌ । श्रुतिविरुद्धा च “"द्वितीयाद्रे भयं भवती"ति भेदमात्रनिषेधेनात्मभेदस्य सुतरामनुपपत्तेः। आत्मनो ब्रह्मभेद- प्रतिपादने कतुत्वादेः श्रुतिविरुद्धत्वादब्रह्मविदाप्नोति पर इति ब्रह्याप्तेरेव पुरुषाथंश्रवणाच्चेति रष्ट्रम्‌ । तथाच श्रुत्तिविर्द्धं आभासयुक्तिसद्ककितं तद्वाक्यमनादेयमेवेति । एवं दुस्तकंसङ्कलित- वाद्युक्तिविरामोक्त्या त्वयापि दुस्तर्कानुसन्धानं न कायंमिति योतितम्‌ । १० १५ २५ २५ २० कारिकाकिरणावल्युपेतं कारिकाः अविद्याव्यवधानात्तु नास्मीति प्रत्ययो भवेत्‌ । तद्राधे त्वहुमेवास्मीत्येवमेव विनिश्चयः ॥ २९॥ ब्रहमोव सन्निति तथा भत्मेवेदमिति श्रुतिः । ब्रहम वा इदमित्यादौ स्वतःसिद्धत्वमाह हि ॥ २०॥ परं त्वहरहगं्व त्यजेत्पण्डित आत्मवान्‌ । दीनस्य राज्यलाभादौ न तथात्र तु सिद्धता ॥ ६१॥ विजातीये रारीरादौ नाहमस्मीति चिन्तनात्‌ । मुमुक्षोनं भवेद्गवंः श्चणमात्रमपीह सः ॥ २२॥ एवं स्वरूपावस्थित्या तुेर्वादं न कारयेत्‌ । इति ज्ञाते परे तत्त्वे प्रश्नस्य वचनस्य च । ३३ ॥ ज्ञानस्य च मुमुक्षृणां विषयो नेव विद्यते । ज्ञानमात्रमहुं विद्यात्स्वप्रकाशं निरञ्जनम्‌ ।॥ ३४॥ प्रमातुत्वा्यसंस्पृष्टं परानन्दात्मविग्रहम्‌ । अहमेव हि सवंषामात्मा सवंशरीरिणाम्‌ ॥ ३५॥ देहातीतो देहसाक्षी देही वा भामि देहिनाम्‌ । स॒ एव परमात्माऽहुं दृष्टो वे वेदवादिभिः । ३६॥ एवं सति सुखेनेव विचरामि महीमिमाम्‌ । केन वाऽथ कथं वाऽपि किमथ विवदाम्यहम्‌ । ३७ ॥ किरणावली ननु यदि दुस्तकर्िरामः तदहि कि तक॑त्वा्यविरोषात्सुतकंऽपि विरमः कायं इत्यत माह- धुतिमतस्तर्कोऽनुसन्धीयतामिति । भ्रुतिमतः = सम्मतः भ्रुत्तितात्पर्यार्थानुगुण इति यावत्‌। तकः = अनुमानम्‌ । अनुसन्धीयताम्‌ = अनुस्मयंतामिति । अयंभावः--श्रोतभ्यो मन्तव्य इति श्रवणानन्तरं मननविधानेन मननस्य॒युक्तयनुचिन्तनरूपत्वेन श्रुताथंदाढर्याथंतया आवद्यकत्वेन श्रुत्यादयो अनुभवादयर्व यथासम्भवमिह्‌ प्रमाणं इति भाष्येण श्रुत्यतिरिक्तप्रमाणस्वीकारेण तस्य आवरयकत्वेन दुस्तकंस्य श्रुत्यथंविरोधित्वेन परिहायंत्वेऽपि सत्तकंस्त्वया अवश्यमिह अनुसन्धेय एवेति । ननु उक्तविचारेण असम्भावनाया निवृत्तत्वेनाह्‌ ब्रह्यास्मोति निश्चये जातेऽपि देहादावहुमभि- मानेन तत्र च आत्मनिश्चयसत्वेन स्वस्य व्रहत्वनिर्चयस्यानेनामिभूत्तस्य च कायंजननासामरथ्ये- नोत्पन्नोऽपि ब्रह्मत्वनिश्चयः निष्फलस्स्यात्‌ । तथाच तदथं विचारोऽपि निरथंकं एव स्यादित्यत आह--ब्रह्यास्मीति विभाग्यतामिति। अनुदिनमिव्यध्याहायंम्‌ । ब्रह्य निरस्तनिखिलोपाधिकं चैतन्यं सकलरूपं सत्तात्मकं, तदह मस्मीति विभाव्यताम्‌ । विशेषेण भावना क्रियतामिति यावत्‌ । भावनायाः विशेषस्य वा सावंकाखिकत्वं बोध्यम्‌ । एवं च सावंकालं श्रत्यक्तब्रह्मध्यानेन तद्विषय- निश्चयस्य रूढत्वसम्भवादिति भावः । ननु त्वदृक्तप्रकारेण वाक्यं साथंकं श्रुतवतः तदथंविचारेणासम्भावनां निदेतितवत्तः तदथं ध्यानेन तदथंनिश्चयदाढवंवतो मम को वा समान इत्यभिमानिनं अन्तेवासिनं प्रति ज्ञानित्वादीनां निधंमंके आत्मन्यसम्भवादन्तःकरणनिष्ठत्वेन तव ॒तद्धर्माभिमाने सत्यज्ञत्वमेव प्रसज्येत । तथाच अन्ञाननिवृत्यर्थो विचारादिप्रयासो निष्फलः स्यात्‌, अतस्त्वया तत्त्यागः कायं इत्याह-अहरहगवंः चरित्यज्यतामिति । गवं: ~ ज्ञानित्वाभिमानः, अहरहः = प्रतिदिनं, जायमान इति शेषः । तथाच अभिमाननिवृत्तौ अज्ञानाद्यप्रसक्तेविचा रादिः साथंकं एव स्यादिति भावः| ननु पूर्वोक्तपरिपन्थिभूतदेहात्मज्ञाने सति त्वदृक्तब्रह्यध्यानेन कथं निश्वयः वृथा भवेदित्या- रङ्कय ततत्यागपुवंकमेव त्वया ध्यानं कायंम्‌ । अन्यथा ध्यानत्वग्याहतेरित्यमिप्रेत्याह--देहेऽहंमति- रज्श्यतामिति । देहे = स्थूले सूक्ष्मे च, अहुंमतिः = अहमिति मतिः, उज्द्यतां = परित्यज्यतामिति, तथाच तत्त्यागपुवंकमेवात्मध्यानेन देहात्मज्ञानप्रच्यवादात्मज्ञानमेव हढं भवत्तीति भावः| २ ५७३ १७ १५ २७ २५ ५७४ उपदेशपञ्चरत्नम ुदथाधिश्च चिकित्स्यतामनुदिनं भिष्षोषधं मुज्यतां स्वाद्वन्नं नतु यत्यतां विधिवश्चासराप्तेन सन्तुष्यताम्‌ । ओदासीन्यमभीप्स्यतां जनढृषानेष्टुयगुत्सृज्यतां शीतोष्णादि विष्यतां नतु बथा वाक्यं सञचायेताम्‌ ॥ ४॥ श्गाष्यायायगय 2 षये सो जययय जादा गय जयाणयागय द प बाय यया य अः - ष क-वर्ग -प-व- - ममि 9 का - धव. कारिकाः अहमेको न मे कशठिचद्यस्य मे नास्ति कङ्चन । तं न पश्यामि यस्याह त्तं न पश्यामि यो मम ॥ ३८ ॥ यत्र त्वस्य सवंमिति हदयापेतत्वमाह्‌ हि । भ्रुतिर्देतादिवाधघेन ततो वादं समुत्सुजेत्‌ ।॥। ३९॥ किकरोमिक्व गच्छामि कि गृह्णामित्यजामि किं। आत्मना पूरितं सवं महाकल्पाम्बुना यथा ॥ ४० ॥ स्वरूपावस्थितौ मोक्षे जाते सति विचक्षणः । प्रारब्धक्षपणं कुवंन्न स ॒किप्यत्ति किचित्‌ ॥ ४१॥ एवं तुतीयदलोकाथंः समाप्षिमगमद्‌ ध्रुवम्‌ । वक्याथंनिस्चयेनासौ सवं बन्धविमोकतः ॥। ४२॥ श्रीमद्रामेन्द्रशिष्येण रिवेन रचिता मया । कारिकाः पञ्चरत्नानां ताभिस्तुष्यतु शद्धुरः ॥ ३ ॥ । इति तृतीयः इलोकः ॥ अथेवं सति दारीरयात्रापि न भवेदयतेः । ब्रह्यानन्देकमग्नस्य दैताभावाद्िपश्चितः ॥ १॥ इदमत्राकृतम्‌- पुवं संस्का रवदातः कथं चिल्लोकिकादिकम्‌ । ज्ञानिनोपि भवेत्कमं न भवेद्वा समाधिना ।। २॥ तत्रोत्थानदचायां तु क्षुद्व्याध्यपनये यतेत्‌ । भिक्षौषधं चिकित्सा तु कार्या मस्करिभिः सदा ॥ ३॥ किरणावली ननु आत्मस्वरूपस्य सम्यक्परिज्ञातत्वेन ये हि आत्मस्वरूपविपरोतवादिनः ते मया जेतव्या ` इत्युक्तवन्तं शिष्यं प्रति तेस्साकं वादस्यापि जयपराजयहेतुभूतस्य जयपराजयजन्यसुखदूःखद्वारा जित्तोऽस्मि मत्समानः कोऽपि न विद्यया; पराजितोऽस्मि तुच्छा मदीया विद्या इतः परं हढमभ्यस्या- मीत्याद्यभिमानापादकंत्वात्सोऽपि त्याज्य एवेत्याह--बुघजनर्वादः परित्यज्यतामिति । वदति वादः विवादः = कलहः इति यावत्‌ । तथाच त्यागे न तवाभिमानप्रसक्तिरिति भावः ॥३॥ ` ननु अस्तक्तरीत्या विचारसाचिन्यम्‌ । तथाऽपि कथमात्मविचारे मनोनेश्चल्यं सिध्यति । षद्रयाधिभ्यां परिपीडितस्य पुरुषस्य तदाकृष्टमानसत्वादन्याकृष्टमनसः अन्यत्र मनोनेरचल्यायोगादित्यत आह--क्षद्रचाधिहच चिकित्स्यतामिति । क्षुदयाधिह्वेति भेदः चकारस्वारस्याच्चिकित्स्यता- मित्येतदावृत्या योज्यम्‌ । क्षुच्च चिकित्स्यतां व्याधिश्च चिकित्स्यतामिति । ननु काभ्यां तौ निवार्यो निवारितावपि पुनरुत्पन्नौ कथं निवारितौ भवत इत्यालङ्धवाह- अनुदिनं भिक्षोषधं भुज्यतामिति । अनुदिनं = प्रतिदिनं, व्याधिनिवृत्तौ तन्निवृत्तिपयंन्तमिति शेषः| क्षुच्निवृत्तौ तु यावज्जीवं बोध्यम्‌ । भिक्षा च ओषधं चेति इन्द्रकव (दावः, भिक्षाच- माधृकरमसंक्लृप्तं प्राक्रणीतमयाचितम्‌ | तात्कालिकः चोपपन्नं भक्षं पञ्चविधं स्मृतम्‌ ॥ ` १० ९१५ २० २५ कारिकाकिरणावल्युपेतं ५.७५ कारिकाः उपजीव्याद्यलाभे तु स्वानन्दानुभवः कुतः । भवेदधृत्या ततः कुर्याद्धिक्षां प्रतिदिनं यत्तिः।। ४॥ मथ भिक्षाचयेमिति श्तौ संन्यासिनः श्वतम्‌ । गोम्‌खं करपात्रं वा माधकरमथापि वा| ५॥) भिक्षायाः संग्रहो नैव कतंव्यो भिक्षुणा सदा । पाणिपात्रः पिबेदापो भिक्षां तुदरपात्रतः ॥ ६॥। भिक्षार्थं प्रविशेद्ग्राममिति स्मृत्यनुरोधतः। ग्रामप्रवेशो भिक्षोस्तुन मुख्यः सोऽपि कुत्रचित्‌ ॥ ७॥ एकरात्रो वसेद्ग्रामे नगरे पञ्चरात्रकम्‌ । इत्यपि ब्रह्यनिष्ठस्य यतेर्गोणिं न संशयः॥ ८॥ षे वृक्षमूले निवासो हि शुन्यागारेऽपि कुत्रचित्‌ । निवसेत्परमो हंसो मर्स्वामी न वें भवेत्‌ ।॥ ९॥ मिष्टान्नादौ तु या प्रीतिः किमथं हि यतेभवेत्‌ । यथाकथच्चिच्छारीरो निर्वाहिभ्पक्षितः किल ॥ १० ॥! देहुवेकल्यनाद्ाय भिक्षयेदनिषिद्धकम्‌ । तत्राप्युपेक्षको भूयादतियत्तं न॒ कारयेत्‌ । ११॥ त्रीन्वा पञ्च गृहान्वाञ्छेच्छोत्रियाणां कुटुम्बिनाम्‌ । तदभावे यथालाभे साधारण्यं भवेद्यतः ॥ १२॥ चातुवंण्यं तु भिक्षाया यत्प्रोक्तं स्मृतिषु क्वचित्‌ । तत्तु ब्राह्मणधमषु ह्यापद्ध्मानुसारतः ॥ १३॥ ` न तु शुद्रादिभवने भिक्षां लिप्सेत्त कर्हिचित्‌ । यतेधंमेविलोपः स्यादिति शास्त्रविदो विदुः ॥ १४१ किरण। वट इति स्म॒त्युक्ता पञ्चविधापि ग्राह्या । सा च यावत्‌ क्षुन्निवृत्ति भोक्तव्येवे । तदनिवृत्या पूर्वोक्त मनोनेदइचल्यासिद्धेः तदवस्थत्वात्‌ । | न च अष्टौ ग्रासा इत्ति स्सृतिविरोधः । तस्य विचारानधिकारिविषयत्वात्‌ । भौषधं भेषज्यम्‌ । तन्निषेधस्मुतिरपि विचारानधिकारिविषयेव । न तु विचाराधिकारिविषया तदधिकारिणस्तन्निषेधे रोगानिवृत्या विचाराप्रसक्तौ पुरुषाथंप्रच्युतिप्रसद्धात्‌ । तथा चानुदिनं भिक्लौषघभोजनाभ्यां ्षद्रयाधिनिवृत्तिसम्भवाद्विचारे मनोनेश्चल्यं सिद्धयेदिति भावः । यद्रा नन्वात्मविचारप्रतिबन्धककर्मादित्यागे भिक्षाशनस्यापि त्याग एव । तस्यापि तत्प्रति बन्धकत्वादित्याशङ्धयाह्--क्ुद्रधाधिडच चिकित्स्यतामिति । व्यधिरिव क्षुत्‌ क्षुद्रयाधिः। यथा व्याधिः रारीरपातपयन्तः एवं क्षुदिति क्षद्रवयाधिरित्युच्यते । चकारङ्च अवधारणाथंः । चिकित्स्यता- मित्यत्र सम्बन्धः । चिकित्सया निवायंमेवेत्यथंः । चिकित्सा च क्षुल्िवत्तंकभक्षणमेव । अयंभावः- भिन्नाशनाभावे शरीरपातप्रसङ्गेन विचारस्य मूलतो हानिप्रसङ्खेन तस्यावश्यकतंग्यत्वाद्विधिपुवंककमं- त्यागे च ताहशदोषाभावादितति । केन निवायंत इत्यत आहु--अनुदिनं भिक्षौषधं भुज्यतापिति ! आओषघमिव भिक्षेति भिक्षौषधम्‌ । यथा भौषधं रुचिमनपेक्ष्य त्तिक्तं कट्‌ वा मुज्यते एवं भिक्षा रुचिमनपेक्ष्येव भुज्यतामिति यावत्‌ । तथाच भिक्षारानेनेव तच्चिवत्तिभंवतीति भावः । नन्वस्तु भिक्षारानेन तन्निवृत्तिः । तथाऽपि भौषधवत्तस्याशनमित्ययुक्तम्‌ । तथा हि-ओौषधं कट्‌ तिक्तं वा यद्रोगनिवतंकं तदेव भोक्तव्यम्‌ । इतरप्रकारस्यानिवतं कत्वात्‌ । प्रत्यत व्याध्याद्यभि वुद्धिकरत्वाच्च । भिक्षा तु रुचिभूता क्षुल्निवतिका । तथाच तच्चिवृत्तिसम्भवे किमथंमोषधवद्धिक्ना भोज्येति स्वादुभूततेव सम्पाेत्यत आह-स्वाद्रन्नं न तु यत्यतामिति । तुरन्दः शङ्धाव्यावृत्यथंः । स्वादु = रुचिभूतमन्नं = भक्ष्यभोज्यचोष्यलेह्यरूपं चतुविधमुदिश्येति शेषः । न यत्यतां यत्नो न कायैः । तद्विषयकयत्ने तस्य सुरुभतोऽरूभ्यत्वेन कथमिदं साध्यमिति विचारे सति आत्मविचारे नेरचल्यं न सिध्यतीति भावः । १० १५ २७ २५ ३० ५७६ उपदेशपञ्चरत्नम्‌ कारिकाः ` अजवद्धोजयेदक्षां गजवत्स्नानमा चरेत्‌ । राजत्प्रदिशेदग्राम चोरवल्निगंमेद्र हिः ॥ १५ ॥ मिष्टान्नं तु त्यजेद्भिक्षुरिन्द्रियग्रामदूषकम्‌ । अयत्नतस्तु प्राप्तं चेद्गृह्णीयादधिकं न तु|| १६॥ स्म॒तिष्वपि तथा प्रोक्तं परहंसस्य लक्षणम्‌ । शालयदन कदन्नं च समं यस्य स वं मुनिः ॥ १७॥ ध्राणानां धारणा तुल्या मिषटान्नाद्रा कदन्नतः। अतः कथं भवेद्धिक्षोमिष्टान्नप्रीतिरादरात्‌ ॥ १८ ॥ कि च सवत्र निस्सद्घो ह्यदासोनतया मुनिः । विचरेदेहुयात्रादावपि नो यत्नवान्भवेत्‌ ॥ १९ ॥ एको भिक्षुयंथोत्तस्तु द्वावेव मिथुनं स्मृतम्‌ । त्रयौ ग्रामः समाख्यातः ऊध्वं तु नगरायते 1 २०॥ त्रिभिस्तु राजवार्तास्पा; द्क्षावार्ता परस्परम्‌ । शिष्यस्य भिक्नाचिन्ता स्यात्तस्मात्तांस्तु परित्यजेत्‌।।२१॥ तत्र किं वा दयालुत्वं निष्टुरत्वं च कि पुनः । यतेः कृपा सात्विकी वा नेष्टु्ं तामसं न वा ॥ २२ ॥ एकमेवाद्वितीयं तत्पश्यतो हि यतेः सदा । अहं वाऽपि द्वितीयो वा मम नेव हि कूत्रचित्‌ ॥ >२॥ लैष्टर्यत्तामसो भावः कृपया ममता भवेत्‌ । उभावपि परित्याज्यौ भिक्षुणा समदशिना ॥ २४॥ न मे द्रष्योऽस्तीति वचो भिक्षुरेव हरिः स्वयम्‌ । न करोति दयां क्वापि सम्प्रदायस्तथा कथम्‌ ।। २५॥ भवेल्लोकानुग्रहो वा ज्ञानमागंस्य हानितः। अतः क्वचित्कथच्चिद्रा विशिष्टाधिक्रृतं नरम्‌ ॥ २६ ॥। किरणावली ननु यतनाभावेन न किञ्चिदपि सिध्येत्‌ । सवंस्यापि यत्तसाध्यत्वादित्यत आह्-विधिवशशशा- त्पाप्तेन सन्तुष्यतामिति । विधेः = कममणः जन्मान्तरकृतस्य शरीरारम्भकस्य सृकृतस्य दुष्कृतस्य वा वशात्परिपाकवशात्प्राप्तेन अन्नादिना, सन्तुष्यताम्‌ । सम्यक्तोषदस्व लभ्यस्य समीचीनत्वे तदभावे वा समताबुद्धिरेव | अयं भावः--शरीरारम्भकस्य कमंणो यावच्छरीरं स्थायित्वेन तद्वशादेव लाभसम्भवे यत्नो निष्फलः । न च कमंबलाय्यत्किञ्चिदनिष्टप्रसक्तौ तन्निवारणार्थं यत्न आवश्यक इति वाच्यम्‌ । कमंबलेन प्राप्यमाणस्य यत्नेन निवारयितुमशक्यत्वात्‌ । तदुक्तम्‌- "यदभावि न तद्भावि भावि चेन्न तदन्यथा इति। तथाचाभाविनो यत्नेनापि काभा- सम्भवाद्धाविनकश्च यत्नेन निवारयितुमशक्यत्वाच्च यत्नो निष्फल इति । यद्रा नन्वस्तु कमंबलादेव भन्नादिप्राप्तिःयत्नरच मस्तु तथापि कमंबलेन प्राप्यमाणादिषु स्वाद्रत्नादिषु प्रीतिः स्यादित्यारङ्कुघ तथा सति तद्धोगासक्तमनसः आत्मविचारे नैश्चल्यं न सिध्येदतःःप्रोति मुक्त्वा क्षुचिवृत्तिमात्रं कायं- सित्याहू-विधिवश्ात्प्राप्ते न सन्तुष्यतामिति । विधेः = सूकृतकमंणो वशा्प्राप्ते स्वाद्रक्नादौ न सन्तुष्पतामिति । तथाच न नेश्चल्य।भावप्रसक्तिरिति भावः। एवं व्याख्याने च सन्तोषश्ञब्दस्य मुरुयोऽ्थो भवतीति ध्येयम्‌ । ननु प्रियलाभालाभयोः सखदुःखदशंनात्‌ तथा अप्रियलाभालाभयोः सुखदःखादशंनाच्च कथमुभयत्र मम समता स्यादित्याशङ्धयाह--ओौदासीन्यमभीप्स्यतामिति । उदासीनस्य . भावः ओदासीन्यं सुखदुःखहेतावुभये च हषेविषादराहित्यम्‌ अभीप्स्यतां = आप्तुमिष्यरतास्‌ ।. तदनन्तर मभ्यस्यतान्गेत्यथः । तथाऽभ्यासपाके उभयत्र लाभाकाभयोः समता भवतीति भावः ।. ननु मदीयसुखदुःखलाभालाभनिवृत््य्थं मम प्रवृत्यभावेऽपि दीनदशंनेन तदीयदेन्यनिवुत्तय्थ कृपया प्रवृत्तिसम्भवेन, तथा कस्यचिद्धातकं कच्चिद्‌हष्ट्वा त दनननिवृत््यथं नेष्टुर्येण प्रवृत्तिसम्भवेन ताभ्यां व्यासक्तचित्तस्य मम कृत आत्मविचारे नैश्चल्यं सिध्येदित्यासङ्घुयते म कार्ये याभ्यां तव १०५ १५ २७ ९५ २० कारिकाकिरणावल्युपेतं कारिकाः हष्ट्वा कुर्याहुयां भिक्षुस्तदभावे न कारयेत्‌ । दयया भरतो जज्ञे नेष्टर्यान्नहुषोऽपतत्‌ ॥ २७ ॥ दयानिष्टुरताभ्यां तु संसारोऽतोव दारुणः । तस्मात्ते नेव कुर्वीत समहडः मुनिसत्तमः । २८ ॥ एकत्र चतुरो मासानष्टौ मासांस्तु तोथंरृत्‌ । तत्राप्येकत्र नो वासः कतंन्यो भिक्षुणा सदा ॥ २९॥ ` भिक्षुभिः सह्‌ सम्वासं स्वरिष्येणाथ वा पुनः । न कुर्याद्धिक्षुको योगी निःसद्धो विचरेन्महीस्‌ ।॥ ३०॥ अपि दरन्दरसहिष्णुः स्यात्कन्थां शीतनिवारिणोम्‌। अशक्तरचेत्प्रगृ ह्ली यान्छक्तदचेत्तामपि त्यजेत ॥ २१॥ स्नानं त्रिषवणं कुर्यात्तत्र शीत्तादिकं सहेत्‌ । अदानायां पिपासायां सुखं वा दुःखमेव वा ॥ ३२ ॥ दुःखे बहुततरे भिक्ष्नेव प्राणात्ययं चरेत्‌ । आत्महत्या भवेत्तस्य स जीवन्नेव मुक्तिभाक्‌ ॥ ३३ ॥ वृथा वाक्यं हि न वदेद्यतिर्वाचः श्रमावहृम्‌ । नानुध्यादिति तथा श्चतिवाक्त ह्यरुत्मुखान्‌ ॥ ३४ ॥ शालावृकेभ्यस्तान्प्रादात्तस्मादाचं न विग्लपेत्‌ । तमेवेकं जनयेति अन्या वाचो विमुञ्चथ । भुतिवेक्ति हितं युष्मास्तस्मान्मोनं समाचरेत्‌ ॥ ३५॥ एवं स्थितो ब्रह्मणि यः सत्यं अयुत वत्सकाः । अत्तः परं तु यत्कृत्यं तद्रक्ष्याम्यहमादरात्‌ ॥ ३६ ॥ तुरीयश्छोकरत्ने तु तुर्यावस्थंव बोधिता । लक्षणं परहुसानामधुना स्थितिरुच्यते ॥ ३७॥ भगवच्छद्कुरकृते तुरीये रत्नके परः । | तुरीयः शङ्कुरस्तेन तृष्यतां मयि सवदा ॥ ४॥ ॥ इति चतुथः इलोकः ॥। किरणावली व्याक्षेपःस्यादित्याह-जनकृषानेष्टुयमृत्सुज्यतामिति । जनेषु कृपा च नेष्टुरयं चेति दन्द्रकवद्धावः । उत्सृज्यतां = परित्यज्यतामिति यावत्‌ । एवच्च तयोस्त्यामे निश्चलता भवेदिति भावः| नन्वस्तु देवादागतान्नपानादिकाभाकाभनिमित्तहषेविषादाभावः-। शीतोष्णादिजन्यविषादो र्वार इत्याश द्याह-शीतोष्णादि विषह्यतामिति । शीतं च उष्णं च शीतोष्णे शीतं ~ हिमादिः । उष्णं = सौरादिक तेजः ते आदो यस्य मानावमानादेस्तत्तथोक्तम्‌ । मानं पूजा । अवमानं = अपूजा तत्‌ शीतोष्णादि विषह्यताम्‌ । विषेण सह्यताम्‌ । सहने विशेषस्च तज्जन्यदूःखे प्रिये इव स्थित्तिः। तत्सहनं च दैववशसम्पन्चशीतोष्णादिसह॒नमेव न तु स्वयमेव गत्वा शीते उष्णे वा स्थित्वा तत्सहनम्‌ । तथा सति तश्निमित्तशरीराहितप्राप्त्या आत्मविचारानुकूलशरीराभावेन आत्मविचाराभावात्‌ पुरुषार्थो न सिध्येत्‌ । प्रत्युत आत्महननदोषेणानथेरच प्राप्नुयात्‌ 1 एवं च देववशसम्पन्नीततोष्णादेयंलेनाप्य- निवायंतया तन्निमित्तविषादेन क्छेशमात्रलाभात्तत्रापि विषादो न कायं इत्ति भावः| ननु जयपराजयहेतुभूतवादाभावेऽपि लौ किकवार्ताऽपि स्थादित्याश ङ्कु लौकिकवार्तादिप्रसद्खेन तदाकृष्टमनसस्तवोत्पन्नेऽप्यात्मनिश्चये दाढय्यं न सिध्येत्‌ उत्पन्नमात्रस्याकायंकंत्वात्‌ । अतस्त्वया सोऽपि त्याज्य इत्याह--न तु वृथावाक्यं समुच्चायतामिति । वृथा = व्यथं । वाक्यं = पदसमूहः । तुशब्दाच्चकारार्थात्‌ वणंसमूहात्मक पदमपि गृह्यते । उभयमपि न समुच्चायंताम्‌ । अत्र पदवाक्ययोः निष्फलत्वं पुरुषार्थानुपयोगित्वं न तु निष्फलत्वमात्रम्‌ । ततो मनःप्रीतिरूपफलसत्वेन निष्फकत्वा- ` भावात्‌ । एवं च व्यथंवाक्यासमुच्चारणोक्त्या न केवल ज्ञानदाढयंमात्रं सिध्येत्‌ अपितु ताहशवातंया भौचित्यानोचिलप्रयुक्तहषतिषादाभावोऽपि सिध्येदिति सूचितमिति ध्येयम्‌ ॥ ४ ॥ ५७७ १५ १५ १०५ ९५ ५७८ उपदेशपञ्चरत्तम्‌ एकान्ते सुखमास्यतां परतरे चेतस्समाधीयतां पूर्णात्मा सुसमीक्ष्यतां जगदिदं तद्बाधितं दृश्यताम्‌ । प्रा्कमं प्रविराप्यतां चितिबलान्नाप्युत्तरैः रिरुष्यतां प्रार्धं त्विह मुज्यतामथ परब्रह्मात्मना स्थीयताम्‌ ॥ ४५॥ कारिकाः अयमुपसंहारः- बहिमुखजनेः सज्जं तयक्त्वेकान्ते वसेन्मुनिः । व्यावृत्तेन्द्रियसश्चारस्तत्र ब्रह्यानुचिन्तयेत्‌ । १॥ विद्ववेर्वानरादिभ्यः परं परतरं भवेत्‌ । मायाऽथ वा परा प्रोक्ता तस्याः पारेभथ वा भवेत्‌ ॥ २॥ जाग्रदादित्रयापेक्ष्य परं वा ब्रह्य उच्यते । परत्वं चेन्द्रियादिभ्यः पुरुषान्तं विदुरबृधाः ॥ २३॥ तस्मात्परतरं नास्ति सा काष्ठा सा परागतिः | तत्रं चित्तं समाधाय तदेवास्मीति चिन्तयेत्‌ ॥ ४॥ न तस्य प्रतिमास्तोति हष्टान्तार्ह न तद्भवेत्‌ । मनोवाचामगम्यं तत्पदं विष्णोस्तु केवलम्‌ ॥ ५॥। यस्मान्न पुनरावृत्तिः कल्पकोटिशत्तंरपि । मुमुक्षणामेव गम्यं न॒ चान्येषां कथञ्चन ॥ ६॥ विक्षिप्तं हि पुननं स्यात्ताहक्‌ सम्यग्विधारयेत्‌ । एवं धारणया भिक्षब्रंहयान्यन्न समीक्षते ॥ ७॥ बरहमवेदमिति ज्ञात्वा पूर्णात्मा जायते स्वयम्‌ । रुचकादि यथा कार्यं सुवर्णान्नातिरिच्यते ॥ ८ ॥ तथा जगदुब्रह्यरूपं बाधाधिकरणत्वतः । ततो भिन्नं जगत्सवं जीपरेशादि पुरेरितम्‌ ॥ ९ ॥ स्वप्नमायोपमं तत्त॒ जानीयादेव निरिचतम्‌ । तथेदं ब्रह्मणो भिन्नं जगन्तानात्वलक्चषणम्‌ \। १० ॥ यथा महाम्भसो भिन्नं तरङ्कादि न वस्तुतः । सवं खल्विति च प्राहु तज्जलानिति चापरा ॥ ११॥ वाचारम्भणशास्तरात्तु नामरूपक्रियात्मकम्‌ । जगत्सवं तु मिथ्येव बाधित्तं चावलोकयेत्‌ । १२॥ मिथ्या तु द्विविधं ष्टं शशश्पद्धादिके यथा । दितीयं भयदं रज्जुसर्पादिकमथापि वा॥ १३॥ मायायास्िविधं सत्वं पारमाथिकसत्तथा । द्वितीयं व्यवहारस्थं तृतीयं प्रातिभासिकम्‌ ॥ १४॥ किरणावली ननु व्यथंवाक्यासमुच्चारणं च मम कदा भवेदित्यत आह-एकान्ते सुखमास्यतामिति । एकः अन्तः = पयंवसानभूतः यस्मिन्‌ तस्मिन्‌ । स्वव्यतिरिक्तयुरुषरहिते देशे । सुखं = निर्व्याक्षेपं यथा भवति तथा । आस्यतां = गम्यतामिति । ततश्च वुधावाक्योच्चारणं न भवतीति भावः| ननु एकान्तवासेऽपि मनसो विषयलोलुपतया विषयगमने सति ज्ञानदाढ्यं पूवंवदेव न सिध्यतीत्यारङ्कुय ब्रह्मास्मीति विभाव्यतामित्यत्रैव प्रयत्नपुरस्सरमितरविपयकध्याननिरसेन ब्रह्य- विषयकध्यानाभ्यासस्योक्तत्वान्न विस्मतंव्यमित्यभिप्रेत्याह -परतरे चेतस्सनाधोयतामिति । परतर = उक्कृष्ट्तरे ब्रह्मणि, चेतः = मनः, समावीयतां = सम्यगाघीयतां-तद्विपयध्यानमेव सदा कायंमित्यथः । एवं च बालस्य मातरमेव स्मरतः इतराभ्यासेन मातुविस्मरणेनेतरविषयचित्तवदत्रापि विषयासक्तमनसोऽपि ब्रह्मविपयकध्यानेन विषयविस्मरणसम्भवान्ौक्तदोपावकाश इति भावः । ननु ब्रह्मविपयज्ञानाभावे तत्स्वरूपापरिज्ञानात्तद्ध्यानमपि न सिध्येदित्याश्नद्धयाह -पूणत्मा सुसमोक्ष्यतामिति । पूणः = व्यापकः स॒ चासावात्मा चेति तथोक्तः। मुमीक्ष्यताम्‌ सुष्टु १०५ १५ [९.। ९५ ~ न~ ष्क कारिकाकिरणावस्युपेतं कारिकाः वेदान्तश्चरवणेनेव प्रथमं नद्यति क्षणात्‌ । अपरोक्षान्नदयति तत्सत्वं तु व्यावहारिकम्‌ । १५॥ प्रारब्धस्य क्षयान्नश्येत्प्रातिभासिकमप्युत । एवं मायासतत्वानां नाशादुब्रह्यविदत्तमाम्‌ ।॥ १६॥ शान्तिमाप्नोति स यथा त्वडनिमुंक्तः पदोदरः । यथा पादोदर इति भाष्यकृद्धिरुदाहूतम्‌ ।॥ १७॥ प्ररनोपनिषदि स्पष्टं जीवन्मुक्तस्य लक्षणात्‌ । अथान्यत्युन राहेदमहिनिल्वंयिनीति च ॥ १८ ॥ एवं ह वं सवं इति श्रत्यन्तरमथाब्रवीत्‌ । एष नित्य इति प्राह॒ महिमानं तु योगिनः ॥ १९॥ नेनं कृताकृत इति श्रुतिवंक्ति च सादरम्‌ । एवं सिद्धमपि ब्रह्य न जानन्ति कुबुद्धयः ॥ २०॥ सुरे््वरोऽपि - प्राहेदं वचः साथंकमञ्जसा । अध्यात्मादिपदार्थेभ्यो विविक्त स्वात्मनि स्थितम्‌।। २१॥ तं न पश्यन्त्यहो कष्टं दौर्भाग्यं दुष्टचेतसाम्‌ । प्रत्यक्षगोचरं ` देवं लकं चातिप्रमादिनम्‌ । दृष्टवा .श्रुतिः शिरस्ताडमनुक्रोशति दुःखिता ॥ २२॥ ्रत्यक्षततममप्येनं विरजस्कं स्वयं स्थितम्‌ । अहो कष्टं न परयन्ति कं यामः शरणं वयम्‌ । २३॥ आयासस्तावदत्यल्पः फलं मुक्तिरिहैव तु । तथापि परमाद्रेतं नेव वाञ्छन्ति मानवाः । २४॥ किरणावली समीक्ष्यताम्‌ । सुष्टु समीक्षणं च यथावज्ज्ञानमेव । तथाच आत्मनो यथावज्ज्ञातत्वेन ध्यानं सम्भवतीति भावः। ननु बात्मनो व्यापकत्वं नाम सजातीयविजातीयस्वगतमेदरहितत्वमित्यभिमतम्‌ । तदयुक्तम्‌। विजातीयस्य जगतः सत्वेन तद्धद राहत्यायोगात्‌ । सतः स्वरूपतोऽभेदे प्रमाणाभावाच्चेत्या- द्ुधाह- जगदिदं तद्बाधितं दुद्यताभिति । इदं = परिहर्यमानं, जायते पुनरयं गच्छतीति जगत्‌ । स्थावरजङ्गमात्मकं सवं तद्राधितं तेन परमात्मविषयेक्षणेन बाधितं नास्तितयाऽपोदितं हद्यतां = प्रकष्यताम्‌, जगतः तदज्ञानविजम्भितत्वेन तज्लानेन बाधसम्भवाच्छुक्त्यज्ञानकल्पितस्य रजतस्य शुक्तित्वज्ञानेनेव । एवं च विजात्तीयस्य जगतः आत्मज्ञानबाधितत्वसम्भवेन “सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌” इति श्रुत्या सद्रधतिरिक्तसवंनिषेधेन च सदसदिति प्रतीत्या सत एकत्वेन चोक्तं व्यापकत्वं सुदृढमिति भावः। ननु स्वात्मविचारात्संसारनिवत्तंक ज्ञानं भवतु तथापि न विदेहकेवल्यसिद्धिः। शरीरारम्भ- कानेककमंणां सत्त्वात्‌ । न चेदानीं कमंसन्यासादेव कर्माप्रसक्तेः न शरीरादिप्रसद्ध इति वाच्यम्‌ । इदानीन्तनकर्माभिावेऽपि पूवंजन्मकृतानेककमंसत्वाततेषत्रव जन्मसु फलदानमित्यत्र नियामकाभावात्‌ । अन्यथा अस्मिन्‌ जन्मनि कृतयज्ञादेः अस्मिन्नेव जन्मनि फलप्रसङद्धात्‌ । तथाच पुवंजन्ममि कृत- कमणां फलमदत्वा नादे अनियतफकत्वापत्त्या तेष्वप्रवृत्तिप्रसङ्खेन तेषां नियततफलत्वं भवश्यं वाच्यम्‌ | न च शरीरादिकं विना तत्फलं भवतीति शरीरादिकंमपि भवत्येवेत्यत आह--प्राक्कमं प्रविकाप्यतामिति । चितिबलादिति, काकाक्षिन्यायेन पुरवंत्रापरत्र च योज्यम्‌ । चितिः = ज्ञानं भात्मविषयं, तस्य बलात्‌ । प्राक्‌ = पवंजन्मसु कृतकमं सुकृतं च प्रविराप्यताम्‌ = प्रदह्यतामिति । ` अयं भावः-न हि बीजं नियताङ्कुरमित्येतावता दग्धमप्यङ्कुरमापद्यते । एवं कमं विज्ञानाग्निदग्धं कथं फलाय भवेत्‌ । ५७९ १० १५ २५ ३० ५८ ० उषदेदापञ्चरत्नम्‌ कारिकां परीक्ष्य यो न गृह्णाति गुह्याति च विपयंयात्‌ । हदं पूर्वाश्रतत्वाच्च प्रमादात्वपि रकिकात्‌ । २५॥ चतुभि.कारणेरेतर्याथातथ्यं न विन्दन्ति । मुमृक्षुमेवं दिशति श्रुतिः साक्षान्महाथंवत्‌ । २६ ॥ तस्मादिदं वचो ग्राह्यं श्रद्धापुव मुमुक्षुभिः । अशेषजन्मनां मरं सबीजं कमं नर्यत्ति ॥ २७॥ अकतुंत्वावबोधेन ब्राह्यणस्य विजानतः । क्रियमाणं हि यत्कमं जन्मारम्भेन ततक्षयम्‌ ॥ २८ ॥ यतः कतुंत्ववि रहाज्जानिनः कहिचित्क्वचित्‌ । प्रारज्घं सुखदुःखादिभोगेनापक्षयं ब्रजेत्‌ ।। २९ ॥ तत्तु नाशं व्रजति ज्ञानमात्रास्मरसिद्धितः । ज्ञानप्रारन्धयोभिन्नो विषयो नैव नारकम्‌ ॥ ३० ॥ प्रारग्धस्य यतो ज्ञानमज्ञानस्येव नाक्षकम्‌ । आरन्धयुखदूःखादिभोगो यस्तत्र साक्षिता ॥ ३१॥ तदेव ज्ञानमित्युक्तं तत्त तन्नारकं न हि । केचिद्योगबलेनेव विनाशं कल्पयन्ति हि ॥ ३२॥ न तेः सह्‌ बुधो वादं कुर्यान्मतिमतां वरः । नात्यन्तिको विनाशः स्याद्योगेनान्येन वा पुनः ॥ ३३ ॥। जन्ञाननाशाद्यो बाधः स एवात्र सतां मतः । दुःखादिविनिवृत्तिर्या योगेनेव यदा भवेत्‌ ॥ ३४॥ तदा सुषुप्तेर्योगिस्य किमाधिक्यं भवेदिह्‌ । दुःखाभावोऽपि तत्रेव लक्ष्यते निद्वितेः सदा ॥ ३५॥। तस्माद्भोगेनेव नाशः प्रारब्धस्य न संशयः । अपान्तरतमादीनां प्रारब्धं यद्द्विजन्मकम्‌ ॥ ३६ ॥ वेगेनेव तदारब्धं तत्र नो विवदेत्सुधीः । वसिष्ठस्यापि यज्जन्म भावि हैरण्पगभेकम्‌ | ३७ ॥ तत्रापि तादृशं - जञेयं वेगक्त्कमं नान्यथा । वामदेवस्य चोष्टूत्वं पावंतीदापतः . किर ॥ ३८ ॥ बभूव तच्च प्रारब्धं वेगवत्परिकोतितम्‌ । यथाचेषु धिगो बाणो संवेगादृबाहुनिः सुतः ॥ ३९ ॥ यावद्रेगं पतेदेव नान्तरे वतते हि सः । यथाकुलाल्चक्रं हि घटं निर्माय चासकृत्‌ ॥ ४० ॥ किरणावली न चैतावता नियतफकत्वं । तहि बीजादावपि तुल्यत्वेन तत्राद्धुःराथिनः प्रवृत्तिप्रस ङ्गात्‌ श्रुतिश्च कर्म॑णो ज्ञानाग्निदग्धत्वं दशंयति- तद्यथा इषाकातुलमग्नौ प्रोतं प्रदूयेतेवं हास्य सवं पाप्मानः प्रदूयन्त इति । स्मृतिश्च- "ज्ञानाग्निः सवंकर्माणि भस्मसात्करस्तेऽजुन'' इति । तथाच नियतफरत्वेऽपि न शरारा्या- वद्यकतेति । ननु मास्तु नाम प्राक्कृतकमणा शरीरादि । ज्ञानानन्तरं कृतेन कमणा त द्भूवत्येव तेषां ज्ञानसमकारुतवेनाविरोधित्वेन ज्ञानेन दाहायोगादित्याराङ्कुयाट्-चितिबलान्नाप्यु्तरेः दिलष्यताम्‌। चितिवलादिति गतव्याख्यानम्‌। उत्तरः ज्ञानानन्तरं कृतेरपि कमभि; न दिल्ष्यताम्‌ = न श्लेषो अवाप्यतामिति । अयं भावः--कर्तुः फकं भवति । न चात्मा कर्ता ईदव राभिन्नस्य तस्य कतुंत्वानुपपत्तेः । न च तहि ज्ञानादयूवंमप्यात्मनः फकमागिता न स्यात्तदाप्यकतुंत्वस्व तुल्यत्वादिति वाच्यम्‌ । नहि तदानीं स्वतोऽकतुत्वेऽपि कतुत्वाभिमानेन फलभागित्तोपपत्तावपि ज्ञानानन्तरं तदभिमानाभविन फलभागित्वाभावात्‌ । एवं चात्मनः कथं कमंफठेन संरले्रः । न चेवं कमंणां वेफल्यमिति वाच्यग्र्‌ | ““तस्य पुत्रा दायमुपयान्ति सुहृदः साधुकृत्यां द्विषन्तः पापकृत्यां ” इति भ्नुत्येव कमंफलविनियोगरहैमः दशितत्वाच्छुत्येव ज्ञानिनः कमंफलासंश्टेषस्य कण्ठरवेण प्रतिपादित्वात्‌ । “तद्यथा पुष्करपलांश आपो न दिरुष्यन्त एवमेवंविदि पापं कमं न श्क्ष्यत'' इति 1 तथाच कमंणो निषफलत्वाभावेऽपि तत्फलेनात्मनः संश्टेषाभावान्न तेनापि शरोरादिप्रसक्तरिति । १०. १५ ९५ २० कारिकाकिरणावल्युपेतं कारिकाः भ्रमते तत्र॒ दण्डादिवेग एव हि कारणम्‌ । तस्य तावदेव चिरं स्मृतिर्ञानाग्निरित्यपि ॥ ४१॥ अनुभूतिरपीहास्ति मम प्रारब्धमस्ति हि । स्वामिददांनजं सप्तजन्मारम्भकमस्ति यत्‌ ॥ ४२॥ तदाथंवादिकं ज्ञेयमन्यथा ज्ञानदूषणम्‌ । यत्तु सर्वान्तरत्वादि शुके दृष्टं हि योगजम्‌ । ४३ ॥ न तज्ज्ञानफलं क्वापि ज्ञानं तत्तवज्ञाननाशकम्‌ । पूवंसिद्धं हि कतृत्वं भोक्तृत्वमपि नास्ति तत्‌ ॥ ४४॥ अकतं च तथाऽभोक्तु परं ब्रह्मास्मीति नेतरत्‌ । कालत्रयेऽपि कर्ता वा भोक्ता वा न भवाम्यहम्‌ ॥ ४५ ॥ इति ज्ञानाग्निना दग्धकर्मासौ ब्राह्मणोत्तमः । अस्मिन्‌ जन्मनि बोधाद्यत्पुवंमेव कृतं भवेत्‌ ॥ ४६ ॥ जन्मान्तरे च यद्वृत्तं तत्सव नश्यति ध्रुवम्‌ । संस्कारलेशतो मिथ्याप्यनुवर्तेत चक्रवत्‌ ॥ ४७॥ प्रारज्धस्यापि नारादचेस्स्थतित्रह्यविदः कथम्‌ । सम्प्रदायस्य चोच्छित्तिर्भवेदिति विनिश्चयः ॥ ४८ ॥ यस्तु संस्कारलेरोऽयं यावत्सम्पातमस्ति चेत्‌ । पश्चात्स न भर्वेक्किं वा न निमित्ता्यमावतः ॥ ५९ ॥ कर्मादियेनापरेण नव॒ जन्मादिकं भवेत्‌ । तस्य ज्ञानाग्निदग्धत्वात्सबीजस्य तदेव हि ॥ ५० ॥ यदश्लेषवचः श्रौतं तत्पापविषयं भवेत्‌ । धमंस्य त्वविरोधित्वाश्नाशो नास्तीति चेन्मतं ॥ ५१॥ उभे ह्येवेति च शरुत्या तरति ब्रह्मवित्क्षणात्‌ । पापशब्दस्तु धर्मंऽपि क्वचिदस्ति श्रुती मतः ॥ ५२॥ किरणावली ननु तहि ज्ञानसमकाल एव विदेहकंवल्यापत्तिः । ज्ञानपूवंकृतकमंणां विनादोन शरीरारम्भ- कस्यापि विनाशात्‌ स्वारम्भककर्माभावे तस्य स्थित्यनुपपत्तेः । न चारब्धफलस्य ज्ञानेन विनाशो न सम्भवतीति वाच्यम्‌ । तत्रेव नियामकाभावादित्या- रङ्कघाह- प्रारभ्धं त्विह भुज्यतामिति । इह अस्मिन्‌ शरीरे हेतुभूतमिति रोषः । अत॒ एव प्रारब्धं = प्रकर्षेण आरग्धं-आरन्वफलमिति यावत्‌ । कमं भुज्यतां -तत्फलं सुखं दुःखं वानुभूवता- मिति यावत्‌ । मयं भावः--पूवंकृतकमंणः अनारन्धफलस्य ज्ञानेन नाशेऽपि आरम्धफलस्य तेन नारो न हि सम्भवत्येव । यथा धानुष्कः स्वतूणीरनिक्षिप्तबाणग्रहणे पुनस्तत्रैव निक्षिपेत्‌ । तथा धनुष्यारोपे पुनधंनुषो ग्रहणे च सामथ्यं सद्भावेऽपि मुक्तषुनिवतंने सामर्थ्याभावः । तद्रत्‌ स चेषुयंथा यावद्धेगं गत्वेव पतति तद्रत्कर्मापि यावत्स्वफलं तिष्ठति, तदनन्तरं नद्यति । न च वेगतो गच्छतः इषोः यावद्वेगमगत्वेव दण्डादिप्रतिघातेनान्तरा पतनदशंनात्‌ तद्वदेव प्रारज्धं कर्मापि ज्ञानप्रतिहतं सत्‌ ` यावत्फलमस्थित्वेव नश्यतीति वाच्यम्‌ । दण्डप्रतिहतस्येषपतन- हेतुत्वस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वेनेषुवेगवि रोधित्वेऽपि ज्ञानस्य तज्जन्यत्वेन तदविरोधितात्‌ । नहि कायं कारणविरोधिक्कुत्रचिदहृषटम्‌ । नहि भे रीशग्दस्थले शब्दान्तरोतपर्तिरस्ति । येन प्रथमादिशब्दान्प्रति द्वितोयादिशब्दानां नारकत्वं स्थात्‌। | न च द्वितीयादिशब्दानुत्पत्तौ शब्दस्य श्रोत्रेण ग्रहणं न स्यात्‌ शब्दस्य भेरीदेशस्थत्वात्‌ श्रोत्रस्य पुरुषदेशस्थत्वात्‌ तदसम्बन्धस्य श्रोत्रस्य तदग्राहकत्वादिति वाच्यम्‌ । अस्मन्मते श्रोत्रस्य कणंदाष्कूल्यवच्छिन्ननभोदेातिरिक्तत्वेन तस्य शब्ददेशे गमनसम्भवात्‌ । ५८. ९ १७ १५ २० २५ ३० ५८२ उपदेशपञ्च रत्नम्‌ कारिकाः नैनं सेतुमहोरात्रे तरतो ब्रह्मविद्वरम्‌ । इत्युपक्रम्य सरवे हि पाप्मानोऽतो महात्मनः ॥ ५३ ॥ निवतंन्ते विशेषेण पृण्यपापे तरत्ययम्‌ । विद्ाबलादुङ्रहाविदो मुक्तिरात्यन्तिकी भवेत्‌ ॥ ५४ ॥ अत्र गन्तव्यता नास्ति ब्रह्मनिष्ठस्य कुत्रचित्‌ । भूमिस्थः करिचदेवात्र यथान्यं देशमाव्रजेत्‌ ॥ ५५॥ तच्रान्यस्यानुगमनमन्यद्भूम्यन्तरं प्रति । अनन्यत्वेऽपि बालस्य कालान्तरभवे भवेत्‌ ॥ ५६ ॥ ` वाद्धंके गमनं तद्रदब्रह्यनिष्ठस्य नास्ति तत्‌ । भूप्रदेशो वयोवस्थाविरिष्टानां गतिभवेत्‌ ॥ ५७ ॥ तत्र सावयवत्वाद्धि वत्ततेऽत्र तु निष्कलम्‌ । निष्क्रियं शान्तमित्यादि न तस्येत्यवदच्छूतिः ११ ५८ ॥ सम्यग्विध्वस्ततमसामनावृत्तिः परा मता । इमं मानवमित्यादावुपासनपरं विदुः ॥ ५९ ॥ न स पुनरावतंत इति श्रौतं वचोऽत्रवीत्‌ । मामुपेव्येति भगवानर्जुनायाह सादरम्‌ ॥ ६० ॥. भवटृष्ट्या तु गर्भेऽहं वामदेवो यदब्रवीत्‌ । अहं मनुस्तथा सूयं इति व्याप्षिविदो भवेत्‌ ॥ ६१॥ तस्मादब्रह्मविदो नास्ति गमनं कुत्रचित्क्वचित्‌ । गीत्तस्वपि तथा चोक्तं विशते तदनन्तरम्‌ ॥ ६२॥ किरणावली न चैवमपि मथनद्वारा स्वोत्पादककाष्ठं प्रति वहर्दाहिकत्वं ष्टम्‌, तन्न स्यादिति वाच्यम्‌ । काष्ठस्य मथनद्वारा वह्नयमिभवनिवृत्तिमात्रोपयुक्ततया तदकारणत्वात्‌ । भत्र च बहु वक्तव्यमस्ति । तथापि विस्तरभयादुपरम्यते । श्रुतिर्व ज्ञानानन्तरमपि प्रारन्धकमंफलस्यावस्थानं द॑शंयति । तनिवृत्यनन्तरं विदेहकंवल्यं दशंयति । “तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ सम्पत्स्य" इतिं, ततो न ज्ञानानन्तरमेव विदेहुकंवल्यावकाश इति । नन्वस्तु कमंनिवृत्त्यसम्पादके ज्ञानं तथापि तस्माज्जानान्न त्वदभिमतमुक्तिसिद्धिः। तथा हि नित्यनिरतिदायसुखावस्थितिः किं मुक्तिः किवा अविद्यानिवृत्तिः। नाद्यः तस्य ज्ञानासाध्यत्वात्‌ | अन्यथा नित्यत्वभङ्खापत्तेः । ब्रह्मण एव नित्यनिरतिश्शयसुखरूपत्वेन तस्य च त्वदभिमतात्मत्वेन स्वरूपत्वात्‌ स्वरूपस्य च स्वतः सिद्धत्वेन तल्लाभार्थं ज्ञानाचययोगाच्च । न द्वितीयः अविद्यानिव्या सद्धितीयत्वेनाद्ितीयत्वसिद्धान्तवि रोधात्‌ । | नहि भावाभावयोरेकत्वं सम्भवतीत्यत आह-अथ परब्रह्मात्मना स्थीयतामिति । भथ = प्रारब्बकमंक्षयानन्तर, परब्रह्मात्मना = परब्रह्मस्वरूपेणेव, स्थीयतामिति। अयं भावः--मुक्तिद्धिविधा, अनथंनिवृत्तिः, आनन्दावाप्िश्चेति, अत्र अनथं निवृत्तिः ज्ञानादुत्पन्नायाः विद्यायाः अविद्यावि रोधित्वेन तन्निवतंनक्षमत्वेन स्वहेतुभूताविद्यानिवृत्तौ भनथंस्य कतुंत्वादेनिवृत्त्युपपत्तेः । न च तया अनथं निवृत्त्या सद्ितीयत्वापत्तिः । अनथंस्य कल्पितत्वेन यन्निवृत्तेसपि सुतरां कल्पितत्वात्काल्पनिकस्य परमाथंवस्तुना साक द्वितीयत्वानापादकत्वात्‌ । नहि मेत्रीपुत्रेण वन्ध्यापुत्रः कल्पितः द्वितीयत्तामापद्यते । वस्तुतस्तु कल्पितवस्त्वभावस्य अविष्ठानातिरिक्तत्वाभावेन सकार्या- विद्यायाः कल्पितत्वेन तन्निवृत्तेरपि तदधिष्ठानातिरिक्तत्वाभावात्‌ | न च तन्निवृत्तेरधिष्ठानानतिरेके अधिष्ठानस्य नित्यत्वेन ज्ञानजन्यत्वं न स्यादिति वाच्यम्‌ । अधिष्ठानस्य स्वरूपाकारेणाजन्यत्वेऽपि तन्निवृत्ित्वाकारेण तञ्जन्यतोपपत्तिः, नाद्काभावाच्च नाशाभावात्‌ । १० १५ २५ | क कारिकाकिरणावल्युपेतं ५८३ कारिकाः बिदेहमुक्ती बह्वयो हि श्रुतयः स्मृतयस्तथा । जीवन्मुक्तस्तु सिद्धैव शरीरस्थितिधारिणी ।॥ ६२ ॥ इति प्रोक्तं मुमक्षृणामुपदेशनमाद रात्‌ । आचायंः पञ्चरतनाख्यं रलोकपच्चकमुत्तमम्‌ । ६४॥ देहावसानसमये पराथितस्त्वधिकारिमिः । सूव्रभाष्यादिकं श्रोतुमशक्तानां कथं भवेत्‌ ।॥ ६५ ॥ सान यद्धूगवत््रोक्तं स्थूलबुद्धिमतां हि नः । तदा स भगवान्शवंः साक्षाच्छङ्कररूपधृक्‌ । ६६ ॥ ५ ्राहान्ते पञ्चरत्नास्यं स्तोत्रं ज्ञानप्रदायकम्‌ । पञ्चरत्नमयीं मालां यः कण्ठे धारयेन्नरः ॥ ६७ ॥ तस्यान्यदुभूषणं तुच्छं भवे्निरिचत॑मेव हि । अनेन पश्चरत्नस्य व्याख्यानेन सदाशिवः । शुद्धां वाणीं तथा बुद्धिमकरोन्मुक्तिसिद्धये ॥। ६८ ॥! श्रीमद्रामेन्द्रकृपया रिवस्तुरसिवंशजः । कारिकाः पञ्चरतनानामकरोद्धरितुष्टये ॥ ५॥। १० | इति पन्चमः लोकः ॥ किरणावली न हि ज्ञानानन्तरं कस्यचिन्नाशकस्य सम्भवः । स्वाकारेणेव नित्यत्वस्य श्चतिसिद्धान्तत्वात्‌ । न चाभावस्य भावरूपत्वमनुपपन्नमिति वाच्यम्‌ 1 घटाभावाभावस्य धटत्वदशंनेन तादश- नियमाभावात्‌ । तथाच ज्ञानादनथेनिवृत्तिरिति सुष्ट्क्तम्‌ । आनन्दावाप्तिश्च ओपचारिकी, पुवंम- १५ प्राप्तस्यानन्दस्येदानीं प्राप्त्यभावात्‌ । | | | न चानन्दस्य स्वतस्सिद्धरूपत्वेन प्रारब्धस्य क्षयानन्तरं ब्रह्मानन्दात्मनाऽवस्थितिप्रतिपादक- मूलकारवाक्यवि रोध इति वाच्यम्‌ । स्वत एव पूवं ब्रह्मात्मना स्थितस्यापि जीवस्याविद्यामहिम्ना भिन्नावस्थितस्य अज्ञानकायतन्निवुत्तौ “अथ परब्रह्मात्मना स्थोयत्तामि'ति वक्तुं शक्यत एव, पूवं तदवस्थाया एव शुक्तेः स्वाज्ञानमहिम्ना अतथाभूतवत्‌ स्थितायाः तच्निवृत्तौ स्वरूपापत्तिरेवेति न २० कोऽपि दोष इति संक्षेपः । | अज्ञातं ब्रह्यतत्वं ये ज्ञातुमिच्छन्ति ते नराः । समाश्रयन्तु सतत्तं किरणावक्िमादरात्‌ ॥ मदीयकृतिमध्ये यो भूषणं दूषणं जनः। विचार्यैव वदेत्तस्मे महते निधये नमः ॥ २५ || इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचार्यद्ितविद्याचायंवयश्रीमत्सच्िदानन्दयोगीद्रचरणकमङभृङ्गायमाणमानसनाल- श्रीकृष्णानन्दसरस्वतीविरचितोपदेरपन्वरत्नकिरणावंली सम्पूर्णा ॥ 1\ श्रीज्ञ ङूःरभगवत्पादाचायविरचितं स्तरूर्पनिरूपणम्‌ भ्रीआनन्दगिर्याचायेबिरचितटीकोपेतम्‌ ५ ॐ तत्सत्परमात्मने नमः धीड्ञङ्करभगवत्पादाचायविर चितं स्वरूर्पनिरूपणम्‌ श्रीआनन्दगिर्याचायंविरचितटीकोपेतम्‌ अनात्ममूते देदादाबात्मबुदधिस्त॒ देहिनाम्‌ । साऽविद्या . तत्कृतो बन्धस्तन्नाशो मोक्ष॒ उच्यते ॥ १॥ पृथिव्यप्तजोवाय्बाकारमादित्यो चौश्चेतयेतरस्यूरशषरीरम्‌ शुक्रश्ोणितसम्भूतम्‌ । त्रीणिमादतस्त्रीणि पिवृतः । अस्थिस्नायुमज्जा पितृतः । त्वङ्मांसशोणितमिति मादतः इत्येतत्‌ षाट्कौ शिक शरीरम्‌ ॥ .२ ॥ प्रतीचे परमानन्दवपुषे ब्रह्मणे नमः॥ स्वरूपाल्यं, स्वरूपविषयं प्रकरणं चिकीषुंरधिकारिणे हेयोपादेयविवेकार्थं अनथंमनथंहेतु पुरुषाथं पुरुषाथंतुः च प्रथमं संगृह््यति--अनात्मभूत इति । साऽविद्येति । अनाद्यविद्याकायं- त्वाददेहादावनात्मन्यभिमानोऽविदेत्युच्यते-तच्करेत ईति । तयाऽविद्यया कायंकारणरूपया निमित्तो- पादानभूतया जन्यत्वं संसारस्य निरुच्यते । तन्नाशो बन्धस्य दुःखात्मनः सनिदानस्यात्यन्तिकी दुःखनिवृत्तिर्मोक्षः। अयं च तत्वज्ञाना दवति, अविद्यातत्कायध्वंसस्य रोके तत्त्वज्ञानजन्यत्व- दशनात्‌ । ननु बन्धो नाविद्या जन्यते किन्तु रारीरद्रयसम्बन्धात्‌ । स च कमंवशात्‌, तच्च चेतनस्य स्वारस्येन क्रियाशक्तिमत्त्वादित्याश ङ्य, क्रियाशक्तिमत्तवस्य स्वाभाविकत्वे शक्तेः शक्यसापेक्षतया मोक्षायवस्थायामपि क्रियाप्रद्धात्‌ तदीयस्वाभाविकत्वासम्भवादविद्याकृतं कत्तु त्वं कमंशरीर- दयसम्बन्धश्च। एतदभिसन्धाय प्रतिपत्तिसौकरय प्रतीत्य प्रथमं वे राजरूपमात्मनः स्थूलशरीरं दशंयति- पुथिवीति । पञ्चीकृतानि पञ्चमहाभूतानि तत्कार्यं ब्रह्माण्डं च सवंमेतद्वि राडिव्युक्तम्‌ । आत्मनः स्थलशरीरमित्यथः । “चक्षुषी चन्द्रसूर्यावि"'ति श्रुते रादित्यशषब्देन चन्द्रोऽपि गृह्यते । दयौश्चेति लोकत्रयमग्निश्चोपलक्ष्यते । कि बहूना आदित्यो यौष्वेत्यनेन ब्रह्माण्डं तदन्तवत्ति च सर्वं ` संगृह्णाति । तदेवं स्थूलं समष्टिशरीरं शिष्ट्वा तदेव व्यष्टिरूपं कारणद्वारा निदिशति-शुक्रति । शुक्रकार्यं शोणितकार्य च विविच्य व्यपदिशति --जीणीत्यादिना । पितुशषब्दो मातु्ञन्ददच प्रकेरणानु- सारेण शुक्लरोणितविषयौ । अस्थिपरिवेष्टनं सूक्ष्मं चमं स्नायुब्दाथंः । अस्थिस्नाय्वो रन्तरवत्त स्वच्छं जलं मज्जेति भेदः । अथवा स्नायुशब्देन नाडीमेदाः सिरा निरुच्यन्ते । अस्थ्न्तगंतो धातु- मंज्जेत्ति वक्तव्यम्‌ । मांसान्तरगततं स्थूलं सखधरकार्य शोणितमुच्यते । अस्थ्यादयश्चेते षडवयवाः । तेविनिर्मिततं कोशशब्दितं सवंप्राणभृतामायत्तनभूतं स्थुलशरीरमित्युपसंहरति- इत्येतदिति । १-२॥ १० १५ २५ २० ५८८ | श्रीञानन्दगिर्याचायंविरचितटीकोपेतम्‌ पञ्चात्मकं पञ्चसु वतमानं षडाश्रयं षड्गुणयोगयुक्तम्‌ । स सप्तधातु त्रिमलं द्वियोनि चतुविधाहारमयं शरीरम्‌ ॥ २ ॥ भरोत्रतवक्चश्ुनिह्वाघ्राणमिति पञ्च वबुद्धीन्दियाणि। वाक्पाणिपादपायुष- स्थाख्यानि पश्च कर्मन्द्रियाणि । प्राणापानन्यानोदानसमाना इति पश्च वायवः | मनो बृ द्विरहंकारथित्तमिति अन्तःकरणचतुष्टयं ₹त्येतत्प्शष्मश्षरीरं लिज्गमिव्युच्यते | तदुभय- शरीरान्तगंतो विज्ञानात्मा स यावत्समेवेदश्षाखोपनिषसु तन्वभृतं परमात्मानं न जानाति तावत्‌ संसरति । विदितसतत्लस्तु सर्वेषणाविनिमक्तो निःस्पृहो निरीहः सवेकामेरनाग- गन्धितः युच्यते ॥ ४ ॥ पोर्वापर्येण वेदान्ता यददन्ति परं पदम्‌| तदहं ह्म निदं सत्यादिषदरक्षुणम्‌ ॥ ५॥ अहमेव परं ब्रह्म वासुदेवाख्यमन्ययम्‌ | इति स्याज्निश्चितो शक्तो बद्ध एवान्यथा भवेत्‌ ॥ ६ ॥ सम्प्रति सूष्ष्मं शरीरमाचक्षाणो बुद्धीन्द्रियपञ्चकं कर्मेन्द्रियपञ्चकं वायुपच्च कमन्तःकरणचतुष्टयं चाचष्टे-रोत्रत्यादिना। बुद्धयर्थानीन्द्रियाणि व॒द्धीन्द्रियाणि कर्मार्थानीन्द्रियाणि कर्मेन्द्रियाणि इति द्रष्टव्यम्‌ । अपच्चीकृतानि पञ्चमहाभूतानि तत्कार्यं च पूर्वोक्तं वुद्धीन्द्रियादि सवंमात्मनः सक्ष्मशारी रमिति विवक्षन्नाह -इत्येतदिति । एतदे३ पूर्वोक्तं पञ्चदशकं मनोवुद्धिभ्यां सह सप्तदलकं लिङ्खं हैरण्यगभ॑रूपमिति मन्वानो व्रूते-लि द्धमित्युच्यत इति । कथमिदमात्मनः शरी रद्रयमभिधीयते तदतिरिक्ताभावादित्याशङ्कय दश्यत्वाज्जडत्वात्परिच्छिन्नत्व।दायन्तवत्याच्च शरीरद्वयस्य घटादि- वदात्मत्वायोगात्‌ त्दन्त्व्॑ती द्रष्टा घटादि्रष्वात्मा विद्यत इत्याहु--तदूभेति । तस्य प्रकृतशरीर- द्यसम्बन्धद्वारा कतंत्वभोक्तृत्वप्रमातृत्वलक्षणसंसारित्वमविद्याकृतमिति कथयति -यावदिति । स्वयंप्रकाशस्य प्रत्यगात्मभूतस्य परमात्मनोऽपरिज्ञानं दुधेटमि्याराद्धय टाक्यस्थपदानां वाक्यानां च॒ शक्तितात्पर्यापरिज्ञाननिवतंकज्ञानानुदपरात्तदुपपत्तिरिति मत्वा विशिनषटि-सर्वति । सर्वासु तत्तद्रेदगतासु राखासु व्यवस्थितोपनिषत्यु तत्वभूतेनावस्थितं तत्पर्याधिगम्परसिति यावन्‌ | एव मनर्थं तद्धेतं च दशंयितवा पुरुषां तद्धेतुं च प्रपच्चयति--विदितेति। सर्वेषामेव तहि पदवाक्यशक्तितात्पयंज्ञानद्रारा तच्वज्ञानपूविक्रा मुक्तिः शक्या इत्या- शङ्याधिकारिणं विरिनष्टि-सवेषणेति । पुत्रैषणा रौकपणा वित्तंपणेत्येवमेपणात्रयविनिर्मोकाय तत्कस्म स्पहयतीत्याशङ्खयाह- निःस्पृह इति। तथा च श्ुतिस्मृततिविदितंसववमंसन्यायरूप्‌ पारित्राज्यमधिकारिविशेषणं लब्धुमित्याह्‌ --निरीह्‌ इति । तथा कर्मफलछवक्षाप्रतिवद्धवुद्धिः सन्मोक्षाय नाहतीत्याशङ्कयाह सवकामरिति । ४॥ उक्तमथ चतुष्टयं रइलोकंविवृष्वन्नेक्यज्ञानान्मुक्तिस्तदन्ञानादन्थंः स्यादित्याहू-- अहमेवेति । अहं परमेव ब्रह्मेति सम्बन्वः। तस्थेतिहासपुराणादिषु प्रसिद्धि सूचयत्ति--बासुदेवाख्थसमिति । १० १५ २० २५ २०५ स्वरूपनिरूपणम्‌ ५८ ९ पिन्ञप्रिमात्रो हि सदा विशुद्धो बद्धश्च यस्मात्सततं विदुक्तः अहं न हेयादिरिति प्रतक्यं तिष्ठेत्सदा ब्रह्ममयो विशोकः ॥ ७॥ अहमेव परं ब्रह्म न चाहं ब्रह्मणः पृथङ्‌ एवं सम्यगुषासीत ब्राह्मणो [ज्ञानतत्परः]॥ ८ ॥ [यदा] वित्तमसंसक्तं त्वदीयं सवेकमेसु । " 8 भवप्रीह तदा वत्स तमेव परमं पदम्‌ ॥६॥ कूटस्थत्वं दशं यत्ति-अव्ययमिति | इतिशब्देनानुभवोऽभिधीयते तस्य निश्चितत्वमसम्भावनाविपरीत- भावनाप्रतिबन्धविधुरत्वम्‌ । यद्येवमनुभवः स्थात्तदा जीवन्नेव मुक्तो भवतीत्यथंः । यथोक्तानुभवा- भावप्रत्ययाय प्राप्तिमाह्‌ -- बद्ध एवेति । इह चेदवेदीदथ सत्यमस्ति न चेदिहवेदीन्महती विनर्टिरिति हि श्रूयते ॥ ६॥ १० नन्वात्मनो जडत्वात्पुण्यपापसम्बन्धेनाशुद्धत्वादज्ञानतया च बद्धत्वात्‌ हैयोपादेयत्वसम्भवात्‌ ब्रह्मणश्चानेवंरूपत्वात्तयो रेक्यज्ञानस्य प्रामाणिकत्वायोगात्‌ कृतस्तत्प्रयुक्ता मुक्तिरित्याशङ्कय परिहरति--विज्ञप्तिमात्रो हीति । विज्ञेयत्वेन जडस्य घटवदनात्मत्वमितिश्शब्दाथंः । यदात्मनो ्रव्य[जडबोधरूपत्वं करिचदुच्यते तदेकस्यानेकरूपत्वानुपपत््या निराकर्तुं मात्रपदम्‌ | न च तस्मिन्कर्मादिसम्बन्धादशुचिरारङ्कतुमुचिता । कर्माध्यक्षः साक्षीव्यादिश्रृतिविरोधा- १५ दित्याहु-- विद्ध इति । अवस्थात्रयस्यापि साक्षितया साक्षिणो वस्तुतो न सम्बन्धोऽस्तीति वक्तु सदेत्यक्तम्‌ । पूर्वोक्तं विज्ञप्तिमात्रत्वं विशुद्धत्वं च हैतुत्वेनानूय ज्ञप्िरूपत्वमाह-बुद्धइचेति । हि- शब्देनात्मन्यसङ्खोदासीने संसारतद्धेतुसम्बन्धासम्मवः सूच्यते । उपादेयत्ववद्धे्त्वमात्मनो नास्तीत्य- व्रात्मत्वं हेतुमाह्‌-- अहमिति । एवं त्ववदाथपरिशोधनपूवंकं वाक्यार्थ प्रतिपद्यत इत्याह--इ ति प्रतक्यं ब्रह्ममयस्तिष्ठेदिति । इत्थं वाक्याथंज्ञाने तत्फलस्य रोकादिनिवृत्तिरूपमोक्षस्यावश्यंभावितामाह- २० सदा विश्ोकं इति ।॥ ७॥ ब्रह्मात्मनो रेक्यज्ञाने पुरुषाथंहेतावपि कथमुहेश्यविधेयभावः स्यादित्याशङ्क्य व्यतिहारस्य विवक्षितत्वादुदेश्यत्वादि यथेषटमेष्टव्यमित्याहु--अहमेवेति । कथं पुनरेक्यज्ञानमुत्पद्येतेत्यपेक्षायां दमदमादिमतो यथोक्तेऽ्थे श्रवणाद्यभ्याप्रादित्याह--एवमिति । स च श्रवणादिजनितब्रहाज्ञानात्‌ ` ब्रहाण्येवावस्थितो मुख्यो ब्राह्मणो भवति “स त्राह्मणः'"। “ब्रह्यसंस्थोऽमृतत्वमेती''ति श्रुते- २५ रित्याह- ब्राह्मण इति ॥ ८ ॥ श्रवणाद्यभ्यासाद्विषयेषु मनसो वंमुख्यमपि सम्यग्जञानद्रारा म॒क्तिहेतुरिव्याह-पदेति । कमं- शब्दो विषयविषयः } [तदेत्य]वस्थोक्तिः-- वत्सेति सम्बोधयन्योग्ये रिष्ये प्रीतेन करुणावता गुरुणा भवितव्यमिति सूचयति--इहवेत्येवकारः सम्बध्यते । परमं पदमेव भवसीति परमपदभावस्यात्मनि सदा विद्यमानता योत्यते । ९ ॥ ३० ५९० श्रीभानन्दगिर्याचायंविरचितटीकोपेतम्‌ योऽसौ | स्वेषु वेदेष्वजन्मा श्रत ] ईरः । अकायो निगु णो चात्मा सोऽहमस्मि न संखयः ॥ १० ॥ सरवोपाधिविनियक्तं चैतन्यं च निरञ्जनम्‌ । तद्जक्षाहमिति ज्ञात्वा कथं वर्णाभ्रमी भवेत्‌ ॥ ११॥ देशजात्यादिसम्बन्धान्वणाश्रमसमन्वितान्‌ | भावानेतान्परित्यञ्य स्वं भावं भावयेद्‌ बुधः ॥ १२॥ यदा स्वचित्तात्प्रभवं विचित्र, विश्वस्य तत्रास्तमयं च विद्वान्‌ । रत्यक्षतः परयति शुद्धचक्षराददोमध्यस्थमिवात्मसूपम्‌ ॥ १३ ॥ तदाऽऽगमान्ंपरिज्यं सर्वान्‌ भरद्धागृहीतांश्च समाधियोगान्‌ । तास्ताश्च युक्तीरुमानगर्भाः ष्ष्माथंसंदशेनदीपभूताः ॥ १४ ॥ पदाथंद्यपरिशोघनमपि वाक्याथंज्ञानहेतुरिति मन्वानस्तत्पदाथं परिशुद्धं दशंयति-योऽ- साविति । सर्वेषु वेदेषु सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्येत्यादिषु अजन्मा जन्मादिषडभावविक्रियाविहीनः कूटस्थ इति यावत्‌ । हिराब्देन तत्रोपपत्तिः सूच्यते । न हि निरवयवं ब्रह्य कार्त्स्येन एकदेरेन वा परिणमते । न च अन्मादर्यास्तत्रस्वतो वा परतो वा सम्भाव्यन्ते । ईदवरलब्देन स्वातन्त्रयमुच्यते । संप्रति परिशुद्धत्वंपदार्थं कथयति-अकाय इति । स्थूलसूक्ष्मरारीरद्रयसम्बन्धाभावो विरोषणाभ्या- मभिहितः । तत्रासङ्धत्वं हेतुकत्त' हिशब्दः । सोऽहमस्मीति वाक्यार्थोक्तिः । तत्र प्रतिबन्धकवेधुयं- माह-न संश्चय इति । १० ॥ कथं पुनवं्णाश्चमाभिमानवतो जीवस्य परिच्छिन्नदृ्टिविरिष्टस्य ब्रहयत्वमित्याशङ्कय तत्तव- जञानात्प्रागृर्ध्नं वा ताहगभिनिवेशित्वं इति विकल्प्य द्वितीयं प्रत्याहू-सर्बोपाधीति । तच्च ब्रह्माह- मिति चकारो योजनीयः । तत््वज्ञानवि रोघादृत्तरकाले न वर्णाश्रमादिपरिच्छेदाधिमान इत्यथः ।११।। प्रथमं प्रत्यादिरति- देशेति । जात्यादीत्यादिशब्देन वयोऽवस्थादयो गुयन्ते । भावपदेन अभिमानभेदा वक्ष्यन्ते तेषां परित्यागे विवेकसम्पत्तिकारणमाहू- स्वं भावमिति । स्वं भावं सचन्चिदा- नन्दात्मकमद्वितीयं रूपं तद्धावनं नाम तदेकनिष्ठत्वम्‌ ॥ १२॥ ननु द्रेतप्रपञ्चे पृथगेव प्रथमाने केथं यथोक्तमद्वितीयं तत्वं प्रतिपत्तुं राक्यते प्रत्यक्षादिवि रोधात्‌ त च तेषां केल्पितविषयत्वं रजतादिप्रतीतिवत्‌ अप्रमाणत्वप्रसङ्गादिति तत्राहु-यदेति। यस्यां विवेकावस्थायां विक्वस्य चराचरात्मनः सुरासुरनरादिर्पेण विचित्रं प्रभवमेष पुरुषः स्वचित्तादेव प्रवत्तं विद्वान्‌ भवति तत्रेव स्वचित्ते तस्यास्तमयं विद्धानवतिष्ठते तदा शुद्धकचक्षुरात्मानं दपंणस्थं यथा परयति तथा विद्वानपि स्वानुभववशात्‌ तदद्यमात्मानमनुभवति । द्वेतप्रपञ्चस्य मनःस्पन्दित- मात्रत्वेन कल्पितत्वात्तद्विषयप्रत्यक्षादिविरोधाभावात्कल्पित्तविषयत्वेन प्रत्यक्षादीनां न्यवहारादिसम्बादेन व्यावहारिकप्रामाप्याभ्युपगमादिति भावः । १२३ ॥ अथोत्पश्नेऽपि तत्त्वज्ञाने श्रवणादिपरायणस्य नेव तन्निष्ठा प्रतिष्ठां प्रतिपद्यते, न चात्मज्ञान- प्रतिष्ठामन्तरेण पुरूषाथंप्राप्तिरिति तत्राहु- तदेति ¦ तत्वज्ञानावस्थायां सूक्ष्मस्याथंस्य सम्प्रदायाति- १७ १५ ` २५ ३० स्वरूपनिखूपणम्‌ देहस्य च स्वस्य शरजा हिरण्यं अरादिमत्यत्वमशेषतस्तत्‌ । प्रदी्र्यानलरदिमियोगाद्‌ धरतस्य कारटिन्यमिवापनेयम्‌ ॥ १५॥ आमस्तकं पादतलावसानं सान्तवंहिशमेपटावनद्धम्‌ | यतराकषिखूप 0 मित्थ तत्छृत्स्नमेवामृतराशषिरूपममन्यतात्मानममत्यंमित्थम्‌ ॥ १६ ॥ यत्तत्पदं ब्रह्मविदो वदन्ति, तपसिनो ज्ञानसमाधियुक्ताः। अनादिविज्ञानमजं प्राणं गुहाश्षयं निष्कलमप्रपञ्चम्‌ ॥ १७॥ रेकेणाधिगन्तुमशक्यस्प्र सम्यग्दशंने दीपवस्स्थितं श्रवणध्यानमननात्मकमं द्ाङ्जिमूतं साघनचतुष्टयम्‌। साध्ये सिद्धे क्लृप्तान्‌ भावान्‌ परित्यज्य यस्तिष्ठति सोऽमृततामुपेतीत्यत्तरत्र सम्बध्यते । तथा च तद्वस्तुज्ञाननिष्ठस्य मुक्तिरवहयम्भाविनोत्यथं : ।। १४॥ नन्वात्मनो जन्ममरणाद्यनेकधमंवतःतद्विपरोतब्रह्यतानुपपत्तिरित्याशङ्कयाह-देहस्येति । यदेतदुपाधिभूतस्य देहस्य जरादिपूवंकं मत्यंत्वमात्मनि देहाध्यासद्वारा प्रतीयते ¦ तदशेषतोऽस्यात्मनो मृजा शुद्धया विवेकबुद्धया देहाध्यासपरिहरणद्वारेण हिरण्यं हरणीयं त्यागयोग्यत्वादपनेयमिःव्युत्तसर सम्बन्धः । आत्मनि भावे जरादेविवेकबुद्धया त्याज्यत्वे टृष्टान्तमाह्‌-ग्रदीप्तेति । तथा च मिथो विरोधाभावादपपन्न मात्मनो ब्रह्मत्वमिति शेषः । १५ ॥ कि च समस्तस्येवास्य शरीरस्य सवंतश्चमंपरिवेषितस्य नित्यसिद्धात्मरूपातिरेकेण सत्ता- स्फुरणयोरभावादात्मेव तस्य रज्जुरिव भुज द्गमस्य तत्त्वमिति मन्वानो विद्रानात्मनः स्वतोऽन्यतदचा- सत्वाभावादात्मानममत्यं कूटस्थमेव प्रतिपन्नवानित्यास्थिते युक्तमेवात्मनो ब्रह्यत्वमित्याहु- आमस्तकमिति । १६॥ ननु कोके तदब्रह्मेवाऽप्रसिद्धं कथमात्मनस्तदक्यमित्याशङ्कुयाहु--यत्तदिति । पद्यते गम्यते वेदान्तेरिति. पदमित्यनेन ब्रह्मणो वेदान्तप्रमाणकत्वमुक्तम्‌ । तत्रैव विद्रत्परसिद्धिमाह--ब्रह्यविो वदन्तीति । ब्रह्मवि्वे हैतुतेन मनोबुद्धीन्द्रियाणामेकाग्रचरूपं तपोऽ्प्युपदिक्शति- तपस्विन इति | तत्रेव विवेकपूवंकं समाधियोगमुपायान्तरमाह- ज्ञानेति | ननु तज्ज्ञानं मुक्त्यवस्थायां जायते चेत्तद्‌ज्ञानहेतुदेहादिसम्बन्धादबन्धावस्थातो विशेषो न स्यान्न चज्जायते तहि गृहगुहानिहिता- नधिगतनिधिवदपुमथंतेत्याश _्ुयाह्‌- अनादीति । नित्यटृष्टिरूपमुटिष्टं कूटस्थं ब्रह्यानूद्य तस्यैव हृदयगुहायां निहित्तत्वेन प्रसङ्गादात्मत्वं दशंयति-अजमित्यादिना । केचिदात्मानं सावयवं सद्धिरन्ते स्वशरीरपरिमाणत्वात्‌ तन्मात्रत्वाद्वा सावयवत्वसम्भवात्तप्रतयुक्तं-निष्कलमिति | न खल्वात्मनो देहपरिमाणत्वं तन्मात्रत्वं वा युज्यते । मध्यमपरिमाणस्य घटवदात्मत्वानुपपत्चेः । न चानन्तपरिमाणत्वेऽपि गगनवदनात्मत्वं गगनस्य कायंववेनानन्त्यायोगात्‌ । अतो "निष्कलं निष्क्रिय- मि'"'ति श्रतेनिरवयवं प्रत्यग््रहोवेत्यथंः । केचिद्‌ ““सवेगन्धादि'" श्रतिमाध्ित्य ब्रह्मणः सप्रपञ्चतां प्रतिजानते, तान्प्रत्याह--अप्रपन्मिति । नो खत्वस्थूलादिश्चतिदरशितं निविशेषमात्मतत्तवं ध्यानाथं प्रपञ्चमारोप्य प्रवृत्तया श्रुत्या सप्रपञ्चं इत वक्तुं राक्यम्‌ । तत्परातत्परश्चत्योः तत्परश्रतेरेव बलव्वादित्यथंः | १७॥ ५९९ १७ १५ ५ २५ २० ५९२ | श्रीजनन्दगिर्याचायंविरचितटीकोपैतम्‌ निरञ्जनं निष्प्रतिमं निरीहमदृश्यमग्राह्यमचिन्त्यरूपम्‌ । सनातनं जक्ष निरन्तरं यत्तदेवाहमिति प्रबुद्धः ॥ १८॥ यो मावितस्तिष्ठति निष्प्रकम्पः स॒ ब्रह्मभतोऽमृतताप्रपेति। पर्याप्निकामस्य कृतात्मनश्च इहेव स्वे प्रविलीयन्ति कामाः ॥ १६॥ सोऽदं परब्रह्म जगत्समस्तमुदेति मत्तो मयि चास्तमेति ईक्लोऽदमेवास्य चराचरस्य पिताच माता च पितामहश्च ॥ २०॥ ध्यानं समास्थाय पदं चतुथं ध्यायन्ति मामेव बिथुक्तकामाः ब्रह्मादयो देवमनुप्यनागा गन्धवेयक्षाप्सरसो गणाश्च ॥ २१॥ कि चतस्य न स्वतः सप्रपञ्चत्वं कृटस्थतया निविरोषतानिवेदकश्च॒तिस्पतिविरोधात्‌ । नापि परतस्तस्य सप्रपञ्चत्वं प्रकल्प्यते परेण तस्यासङ्खतेरस क्रत्वादित्याह्‌ - निरञ्जनमिति । अथ यथोक्तवस्तुनि सुखप्रतिपत्यथं किञ्न्चिदूदाहूरणं वक्तव्यमित्याशङ्कुय “न संदृशे तिष्ठति रूपमस्ये '"ति श्रुत्तिमाधित्याह-निष्प्रतिममिति । आकारावत्सवंगतरचेत्यादिश्रुतेराकाशश्चास्य दृष्टान्तः स्यादित्या- शङ्कय लोकप्रसिद्धया हि तस्याः श्रुतेरुत्थानात्‌ । वस्तुवृत्या चाकाशस्य जन्मादिचेष्टावेरोष्यात्‌ ब्रह्म॑णाऽदृष्टिगोचरेणेवंभूतेन न तदुदाहुरणमित्याह-निरीहमिति । किमिति ताहि यथोक्तं वस्तु लोके न हश्यते घटादिवदित्याशङ्कयः ज्ञानकर्मेन्द्रियवुद्धिभिग्रंहीतुमयोग्यत्वादित्याहु-अद्र्यमित्यादिना | किमित्यन्तबंहिरिन्द्रियेग्रहणायोग्यं त्रहयोत्याशङ्कय तेषां कायंविरोषत्वाद्ब्रह्मणकष्चाकायंत्वादित्याह- सनातनमिति । न चानात्मभूतं किञ्चिदस्ति नित्यत्वेनोभयसम्प्रतिपन्नं “जतोऽन्यदात्तंमि''ति श्रुते- रित्यथंः। किञ्च परिच्छिक्नमिन्द्रियाणि गोचरयन्ति ब्रह्म चापरिच्छिन्नमित्याह्‌--निरन्तर{मति। इदानीं वाक्याथज्ञानमनू्य तत्फलं केवल्यं कथयति--पदेतदुक्तं ब्रह्म तदेवाहूसिति बुद्धः सन्‌ ॥ १८ ॥ यस्तेन प्रबोधेन भावितस्ततप्रघानस्तन्मयो भूत्वा निखिलविष[यनिवृत्तः]निश्चखो नित्यमवतिष्ठते स॒ पुनरभिन्यक्तपूणंभावात्सनिदानसंसाररहितो निर्वाणं यातीत्यथंः। ब्रह्मरूपं गतस्यामृतस्यापि परमानन्दप्रेप्साऽस्तीत्याशङ्कय ब्रह्य प्राप्तस्य परमानन्दप्राप्तेरभिव्यक्तत्वात्तस्य कृतकृत्यस्य जीव- दवस्थायामेव सवंकामभ्रविर्यो भवतीति भ्रुतिमुदाहरति--पर्याप्तकामस्येति । इहैवेति ज्ञान- प्रात्प्यवस्था परामृशयते । १९ ॥ ननु ब्रह्मणो जगदुत्पत्तिस्थितिलयहेतुत्वं सर्वेरवरत्वं वेदान्तेषु श्रयते न च जोवस्य तथा च सति तत्कथमेकत्वमित्याशङ्कय वाक्याथंप्रतिन्ञापूवंकं ब्रह्मलक्षणस्याल्मनि परिपूणत्वं द्॑यति- सोऽहमिति ॥ २०॥ ममुक्षवो मोक्षौपयिकन्ञानसिद्धये ध्यानमम्युपेत्य तन्निष्ठाः सन्तरचतुथं पदमेव ध्यायन्तीति सम्बन्धः । ज्ञानमागं मनुष्याधिकारनियममपवदित्‌ ब्रह्मादय इति ज्ञानविदोषणम्‌ । काल्पनिको भेदो ध्यानोपयीगो न वास्तवो वाक्यान्तरविरोधादिति भावः ॥ २१॥। १५ ९० २५ २० ध्वख्प्निश्पणम्‌ मसेरनेकेरहमेव चेज्यो ममेव स्वे प्रवदन्ति वेदाः। तपोभिस्यरेविषिधैहव दनेमामिव सवे प्रतिपूजयन्ति ॥ २२॥ भतानि चाहं स्थिरजङ्गमानि यावन्ति मतास्यहमंव तानि। एवं विधेष्वप्यपृथरविंस्थतोऽहं म्रदादिवन्मृन्मयमाजनेषु ॥ २३॥ अहमभृतमयो न मत्यंमर्तिरिति कथमिव नरः स्मरेत्सखरूपम्‌ । निहितश्चपनिषत्सु यत्पतत्वं कथितमविस्तरशस्तदेव सवे ॥ २४ ॥ अहमेको न मं करिचन्नाहमन्यस्य कस्यचित्‌ । न तं पश्यामि यस्याहं तं न पश्यामि यो मम॥२५॥ तथा कम॑भिरिज्यमानानां भूयसीनां भावात्‌ कथं ठेकरस्यमितयाशङ्कुया^“त्मेव देवताः सर्वा" इति स्मतिमनुस॒त्य परिह्रति-भखरिति। नन्ववेमपि वेदवेदयस्यात्मातिरेकादात्मनङ्च वेदि तृत्वादेकरस्यानुपपत्तिस्तदवस्५वेत्याशङ्कुय “सवं वेदा यत्पदमामनन्ती""ति श्रुतिमान्िव्याह- मामेवेति। तथापि तपोदानादिभिरीहवरमाराध्य तव मक्तिः स्यादिति कथमेकरस्यमित्यार द्धयाह्‌-- तपोभिरिति । २२॥ चेतनभेदाभावेऽपि भूतभौत्तिकविजातीयप्रपञ्चमेदादेकरस्यासिद्धिरिव्याशङ्धुयाह- मतानि चेति । यावन्ति भूतान्धाकाशादीनि पृथिवीपयंन्तानि तानि "योऽयं पुरुषः स स्थाणुरि""तिवदहुमेव यावन्ति च स्थिरजङ्धमानि भौतिकानि च सर्वाण्यहमेव “इदं ` सवं यदयमात्मे”ति भ्रुतेरित्यथंः । भिन्नेभृतत भौतिकं रभेदे तवापि भिन्नटवं स्यादित्याशङ्कुय कत्पिततददेऽपि तदधिष्ठाननिष्टावान्तर- भेदाभावान्मेवमित्याहु--एवंविधे ष्विति । मृद्धिकारेषु घटश्रावादिषु मिथो भिन्नत्वेन भासमानेष्वपि म॒न्मात्रस्य तत्रंकत्वं दृष्टं तथा कल्पितेषु परस्परं भिन्नेष्वपि प्रत्यगात्मा त्दधिष्ठानभूतोऽद्वितीयः सन्कूटस्थो भवत्तोत्यथंः ॥। २३॥। । ननु वियमनेषु ग्रन्थान्तरेषु अध्यात्मविषयेषं किमथमिदं प्रकरणं प्रणीतमित्याल ङ्याह- अहमिति \ अधिकृतपुरूपो यथोक्तया रीत्या कथमिव स्वरूपं स्मरेदिति हूदि निधायास्मिन्‌ प्रकरणे स्वरूपं व्पाख्यात्तं ग्रन्थ।न्तराणि पुनरस्वरूपगोचराणि इति स्वरूपं प्रतिपित्समानस्य भवत्येतत्‌ प्रकरणमथंवदित्यथं; । . ननूपनिषद्धरेव स्वरूपानुस्मरणद्वारेण तत्त्वसाक्षात्कारसिद्धया मोक्षसिद्धौ कृतं प्रकरणेनेत्याशङ्कुयाह-- निहितमिति । यस्य स्वरूपस्य सतत्वं याथात्म्यमुपनिषत्यु तत्र तत्र निक्षिप्तं जञातुमशक्यमवस्थित्तं तदेव स्वरूपाख्यं तत्वमविस्तारात्‌ संक्षिप्यात्र प्रकरणे प्रतिपत्तिसौकर्याथं कथितम्‌ तथा चोपनिषत्सु विस्मृतस्य स्वह्पस्यास्मिन्ध्रकरणे संक्षेपतोऽभिवानादस्याथंवत्वमित्यथं; । सवं मित्यपेक्षितपदाथं परिशोधनादिपुवंकल्वोक्तिः ।। २४ ॥) ननु स्वरूपस्याव्यवदहितत्वेनापरोक्षत्वान्नानुस्मरणमवकल्पते स्वव्यवहितस्य परोक्षस्यानुभूत- पूवस्थानुस्मरणदशंनादित्याशङ्ुघानुस्मरणीयस्वरूपं निरूपयति--जहमेक इति । आत्मनोऽद्वितीयत्व- समथंनाथं सम्बन्ध्यभावमक्तं सम्बल्धिनि प्रमाणाभावेन साधयति-न तमिति ।। २५॥ ५९२ ५ १५ २० ४५. ३० ५९४ श्रौमानन्दगिर्याचायंविरवितंटीकोपेतम्‌ स्थूरं जागरितं प्रमिनरचितं प्रत्यक्षतो दृश्यते स्वाप्नं फनतरङ्गबुदबुदनिभं मायोपमं चञ्चलम्‌ । सोषुप्तं तिमिरान्धकारगहनमग्यक्तमव्याकृतं तेयं पातुसद्ृदिमातममलं सवत्र सवानुगम्‌ ॥ २६॥ बद्धिपूवं त॒ यज्ज्ञानं बहिरनिषयसेषितम्‌। ्रत्यक्चमविरुद्र च तज्जागरितथरुच्यते ॥ २७ ॥ अर्थाभावे त॒ यज्ज्ञानं प्रत्यक्षमिव इयते । गन्धवेनगराकारं स्वप्नं तदुपलक्षयेत्‌ ॥ २८ ॥ आत्मनोऽवस्थात्रयमस्ति सम्बन्धीत्याशङ्खय जागरितं लक्षयत्ि-- स्थूलमिति । प्रभिन्नं नानाविधं रचितं रचनाविषयभूतं घटशकटादि यथा स्थले वस्तुजातेऽस्ति तत्प्रत्यक्षतश्चक्षुरादिभिरूप- रभ्यमानं जागरितमित्यथंः । अथवा यदिदं प्रभिन्नं रचितं रचनाया विषयभूतं स्थूल जगत्प्त्यक्षादि- भिरुपरभ्यते तद्विषयमिन्दरियादिहेतुकं ज्ञानं जागरितमित्ययंः । सम्प्रति स्वप्नस्थानं लक्षयति- स्वप्नमिति । फनवत्तरङ्खवद्वुदवच्चात्यन्तचञ्चलं करणेषुपसंहूतेषु जागरितवासनाजनितमात्रास्वरूपं ज्ञानं स्वप्नमित्यथंः । अवस्थाद्रयस्य मायाकायंत्वेनेन्द्रजालतुल्यत्वमाह-- मायोपमं इति । इदानीं सुष॒पिस्थानं लक्षयति-सौषुप्तमिति । लौकिकप्रसिद्धतिमिरवदन्धकाररूपं यदज्ञानं तन्मात्रत्वेन बुद्धघयादेरवस्थानादतिगहनं स्थानं दुरधिगमं पुषुप्तिरूपमित्यथः । अज्ञानस्य साद्भुघस्मृतिसिद्धत्वं सूचयत्यव्यक्तमिति । ““जासोदिदं तमोभूतमि"त्यादिस्म॒तिप्रसिद्धिप्रदशनाथंस्तुश्षब्दः ! “तद्धेदन्तद्यं- व्याकृतमासीदि"'त्यादिश्रुतिप्रसिद्धं विवक्षति--अव्याकृत्मिति । त्देतदवस्थात्रयं कायंकारणरूपं यस्मिन्वस्तुनि वस्तुतो नास्ति तदुपन्यस्यत्ति-तुयमिति । तदेतदृज्ञानमविद्यातत्कायंनिराकरणेन मोक्षमपेक्षमाणेनपिक्षितं मोक्षस्य ब्रह्मभावस्य प्रदानेन पालनादित्याहु- पात्विति । ननु तुरीयस्य चतुथपर्यायत्वाद्रस्तुनश्चतुथत्वेनास्य त्रयापेक्षत्वात्‌ त्रयमपि वस्तु स्यादित्याशङ्कय तुरीयरब्दायमाह- सकृदिति । तदेवं स्वप्रकाशचिन्मात्रमागन्तुकनंसगिकदोषाभावेन साधयति-अमलमिति । तस्या- वस्थात्रये सत्तास्फूतिप्रदत्वेन सन्निधि सूचयति-सवत्रेति । अधिष्ठानान्तरं निवारयति--सर्वाच गमिति | सवमनात्मजात्तमधिष्ठानत्वेनानुगच्छतीति तथोक्तः ॥ २६ ॥ संक्षिप्तं जागरितं विवृणोति-बुद्धिपर्वन्त्विति । बृद्धिपरिणामरूपमिति यावत्‌ । सस्य ` निरालम्बनत्वं व्यावततंयति--विषयसेवितमिति । सुषप्तव्यावु्तयर्थं बहिरिव्युक्त म । तस्य बाह्येन्द्रिय- जन्यत्वं कथयति-- प्रत्यक्षमिति । अवस्थात्रयेऽपि विसम्बादाभावमदिधाभित-अविरुढसिति | इदमपि विशेषणद्वयं स्वप्नव्यावत्तंकम्‌ । २७॥ स्वप्नलक्षणं प्रपञ्चयति--अ्थभिवे त्विति । तस्य कथं प्रत्यक्षविधत्वमित्याराङ्कय तदा- भासत्वं सिद्धवत्कृत्याहू-- प्रत्यक्षमिति । स्वप्नस्य प्रत्यक्षाभासत्वे टृ्रन्तमाह- गन्धवति । २८ ॥ १०७ १५ २०७ २५ स्वरूपनिरूपणम्‌ जाग्ररस्प्नावुभावेतौ यस्मिन्नित्यं प्रतिष्ठितौ । उत्पत्तिः प्रखयश्चेव सुपु्चुपरक्षयेत्‌ ॥ २६ ॥ बीजमावर्व निद्रा च हयं यत्र न विद्यते, तत्तुरीयमिति ञेयुत्पत्तिरुयवजितम्‌ ॥ २३० ॥ यस्य जाग्रति लीयन्ते सवे भावाः सुषुश्चवत्‌। अवाप्तं तेन विज्ञानं त्रिषथं तेन रहितम्‌ ॥ ३१॥ यावदज्ञानमावः स्यात्तावत्संसारमावना । उदेति चेत्परं ज्ञानं ब्रहयवेदं समन्ततः॥ ३२ ॥ ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकाचायंवयंशङ्कुरभगवतः कृतौ स्वरूपनिरूपणं साम प्रकरण समाप्तम्‌ ॥। सम्प्रति सुषुप्तं व्यनक्ति--जाग्रदिति । अवस्थाद्रयस्य जन्मस्थितिल्याः यतो भवन्ति तत्सुषप्तमित्यथः ॥ २९॥ अथ तुरीयं विवृणोति--बीजभावश्चेति । निद्रा चेव्यज्ञानकायंमवस्थाद्रयं संगृहीतम्‌ । यत्रा- वस्थात्रयं नास्ति तत्तुरीयमिल्युक्तं साधयल्त्युपत्तोति ॥ ३०॥ [ भवस्थात्रयं ] प्रकम्य प्रतिपादितमुपसंहरत्ति-यावदिति | ज्ञानस्य दुकंभत्वं सूचयितुं चेदि- त्युक्तं । ज्ञानस्य परमात्माकारत्वेन निरतिरायपुरुषाथेनिदानत्वम्‌ । इदं प्रत्यग्भूतं ब्रह्यात्मेव सच्चिदा- नन्दात्मकं सवंतो ग्याप्तमखण्डं परिपूर्णं तिष्ठतीति ज्ञानफलमुपसंह्नियते । तदेवमनथंतद्धेत्‌ जिहासता पुरुषाथंतद्धेतुं जिघृक्षता प्रकरणमिदं श्रोतव्यमिति भावः ॥ ३२॥ हैयादेयभिदावादो यस्मिन्नर्थं न गाहते । तं प्रत्यञ्चं परानन्दं पुरुषोत्तममाश्रये ॥ |. इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचायंश्रशुद्धानन्दपूज्यपादशिष्यभगवदानन्दज्ञानवि रचितं स्वरूपनिरूपणं समाप्तम्‌ ॥ ५९५ १० १५ भोहङ्रभगवत्यादाचायंविरचिता वाक्यवृत्तिः श्रीआनन्दगिर्याचायेविरचितविवरणटीकोपेता पि ५ ॐ तत्सत्परमात्मने नमः ` श्रीशङ्करभगवत्पाद्ाचायेविरचिता वाक्यवृत्तिः आनन्दगिर्याचायंविरचितविवरणटीकोपेता सगेस्थितिप्ररयहेतमचिन्त्यशषक्ति विश्वेश्वरं पिदितविश्वमनन्तमूतिम्‌ । नियुक्तबन्धनमपारसुखाम्बराि श्रीवल्लभं विमरबोश्धनं नमामि ॥ १ ॥ तात्पर्येण वेदान्ता यद्दन्ति परं पदम्‌ । तदह ब्रह्म निभेदं सत्यादिपदलक्षितम्‌ ॥। मुमृक्षुजनानुजिषृक्षया वाक्यवृत्तिसंज्ञितं प्रकरणं प्रारभमाणो भगवान्‌ भाष्यकारो विघ्नो- ५ पप्लवोपशमनादिप्रयोजनसंसिद्धये परदेवताप्रणामरूपं मङ्गलाचरणं मुखतः सम्पादयन्‌ प्रकरण- प्रारम्भायपेक्षितमनुबन्धत्रयं च विषयसम्बन्धप्रयोजनलक्षणं संक्षिप्य प्रतिपत्तिसौकर्याथं कथयति- सगंस्थितीति । तत्र श्रीवल्लभं नमामीति सम्बध्यते । श्रियो विद्याशक्तेवंल्छभस्तदाकारः परमात्मा तं परमात्मानं प्रति वाड्मनःकायप्रणिघधानेन प्रह्वीभूतोऽस्मीत्यथंः । तस्य तटस्थलक्षणमाह्‌-सगं- स्थितिप्रलयहेतुमिति । विश्वेश्वरमित्यादिवाक्यरोषाद्विशवस्येत्ति विवक्षितम्‌ । ननु कुतो जगतो १० निमित्तत्वमपादानत्वं च परस्य कृटस्थस्याऽऽस्थातु शक्यमित्याशङ्कयानाद्निर्वाच्याविद्याशक्तिवदादि त्यारायवानाह--अचिन्त्यशक्तिमिति । न च तन्नियमनासमथंस्य तदीयस्थितिहेतुत्वमिति विवक्षित त्वात्‌ सवंनियन्तुत्वं समञ्जसम्‌ । विष्वेश्वरमिति । न च तत्परिज्ञानमन्तरेण तं नियन्तुं छष्टुं वा शक्नोतीत्यभिप्रायेणोक्त--विदितविहवमिति । सर्वोपादानत्वप्रयुक्तं॒सर्वात्मत्वमाहु--अनन्तमृत्ति- ` मिति। अथवा त्टस्थलक्षणमक्त्वा स्वरूपलक्षणमाह--अनन्तेत्यादिना । तत्र देशतः कालतो १५ वस्तुतदचानन्ता परिच्छेदरहिता मृत्तः, स्वभावोऽस्येति ब्युत्पत्तिमाधित्य अखण्डेकरसधनमुक्तम्‌ | धि निमुक्तबन्धनमित्यनेन निष्प्रपञ्चत्वं प्रदशितम्‌। अपारसुखाम्बुरा्ञिमित्यनेन परमानन्दतोक्ता विमल- बोधघनमित्यनेन कूटस्थदृष्टिस्वभावतोपदिष्टा । सगंस्थितिप्रलयहेतुमित्यारभ्य अनन्तमूत्तिमित्यन्तेनाऽ- ज्ञातः परमात्मा शास्त्रप्रतिपाद्यस्तदीयप्रकरणस्यापि विषयः सूचितः । तेन सम्बन्धोऽपि परमात्म- ` प्रकेरणयोविषयविषयिभावो ध्वनितः । निमंक्तबन्यनमित्यादिविशेषणदयेन सर्वानथंबन्धन- २० निवृत्तिरनतिशयानन्दावाप्निद्व प्रयोजनमक्तम्‌ । विमलेत्यादिविशेषणेन तु प्रयोजनस्याप्रतिपन्नत्वं ` परत्यक्तमिति विवेक्तव्यम्‌ ।। १ ॥ | ६०० आनन्दगिर्याचायं विरचितविवरणटीकोपेता यस्य॒ प्रसादाद्हमेव विष्णुमेय्येव सव॑ परिकन्पितं च। इस्थं विजानामि सदात्मरूषं तस्याङ्ध्रिपबमं प्रणतोऽस्मि नित्यम्‌ ॥ २॥ तापत्रथाकेसन्तपत कथिदुदिगनमानसः। दिसाधनेयं { (4 शमादिसाधनेयक्तः सद्गुरुं परिप्च्छति ॥ ३॥ अनायासेन ` येनास्मान्दच्येयं भवबन्धनात्‌ । तन्मे संक्षिप्य भगवन्केवलं कृपया वद्‌ ॥ ४ ॥ साध्वी ते वचनव्यक्तिः प्रतिभाति बदामिते। इदं तदिति विस्पष्टं सावधानमनाः शृणु ॥ ५ ॥ तत्वमस्यादिवाक्योत्थं यज्जीवपरमात्मनोः । ` तादास्म्यविषयं ज्ञानं तदिदं शक्तिसाधनम्‌ ॥ ६ ॥ को जीवः कः परश्चात्मा तादात्म्यं वा कथं तयोः । तत्त्वमस्यादिवाक्यं वा कथं तत्प्रतिपादयत्‌ ॥ ७ ॥ यस्य ` गर्द परा भक्तया देवे तथा गुरो' इति श्तेः इषटदेवताभक्िव्‌ गुरुभकतरपि विदयाभासा- = ` भक्तियंथा देवे तथा गुरौ' इति श्तेः इष्टदेवताभक्तिवत्‌ गुरुभक्तरपि विदाप्राप्ता- वन्तर ङ्गसाधनत्करमस्तीति शिष्यशिक्षाथं विशेषणसङ्कोतंनपूवंकं २रुचरणसरोजं प्रणमति- यस्येति । नित्यर्भिति भक्तिश्रद्धयोरतिरेकोपवणंनम्‌ ॥ २॥ इदानीं ` सुखप्रतिपत्तये . शिष्याचाययोक्तिप्रतयुक्तिव्याजेन प्रकरणमवतारयन्नधिकारिणं साधन- चतुष्टयविशिष्टमनूद्य तदीयप्ररनमुत्थापयति--तापत्रयाकति । आध्यात्मिकं ज्वरादिकृततं भाधिभौतिकं च्याघ्रादिजनितं आधिदेविकं चाऽतिवातादिप्रसूतं तापत्रयम्‌च्यते, करिचदित्यधिकारिदुलंभताऽभिघीयते समादीत्यत्र आदिशब्देन दमोपरत्तितितिक्नासमाधानन्नद्धा गृह्यन्ते । उक्तानामनुक्तोपलक्षकत्वात्‌ ॥३॥ अधिकारिणि साधनचतुष्टयवति प्रष्टरि सिद्धे तदोयप्रदनं प्रकटयति--अनायासेनेति। येन साधनेनानायासेनायत्नलभ्येनाभनुभवसिद्धादनथं राशेमंम विश्छेषो भवति तन्मक्तिसाधनं मद्थं कथनीय- मित्यथंः । अङ्गरूपा ङ्गश्चोपबृ हितं मुक्तिसाघनमन्यत्र प्रपञ्चितमित्याशङ्कयाह-संक्षिष्येति । आचार्यं पूजयन्निष्टकथने तस्य॒ श्शक्ि व्यनक्ति--भगवन्निति । प्रत्युपकारनिरपेक्षतया दीनजनानुजिषुक्षा कृपाऽभिलप्यते । रिष्यं रिक्षयतो गुरोरनुग्रहातिरेकादतिरिक्तं नास्ति फलमिति विवक्षित्वोक्तं- केवलमिति ॥ ४॥ वक्ष्यमाणे समाधाने श्रोतृबुद्धेः सुखप्रवृत्य्थं प्रकृतं प्रदनं स्तोति-- साध्वीति । प्रलोभन- मात्रमेतदिति माभूत्‌ बृद्धिरित्यमिप्रत्याह्‌--वदाभीति । न च मुक्तिसाषनं परोक्षत्वेनोच्यते किन्तु तज्जिज्ञासितमिदमित्यपरोक्षं वदामीत्याह--इदमिति । एकाग्रचेतसा श्र॒तमेतत्‌ ज्ञातुं शक्यमन्येन तु श्रतमपि दुर्ञानमित्याहु-सावधानेति । ५॥ एवं पातनिकां कृत्वा मक्तिसाधनं सभ्रमाणं सविषयमृपन्यस्यति--तत्त्वमस्यावीति | तत्र प्रश्नचतुष्टयमत्थापयति--को जीव इति! जीवो देहादोन।मन्यतमो वा तदत्तिरिक्तो वा परह्चात्मा १५ २० २५ „ “९ वाक्यवृत्तिः अत्र रमः समाधानं कोऽन्यो जीवस्त्वमेव हि । यस्त्वं पृच्छसि मां कोऽहं ब्हयेवासि न संशयः ॥ ८ ॥ पदाथेमेव जानामि नाचापि भगवन्स्फुटम्‌ । अहं ज्रकषेति बाक्याथं प्रतिपद्ये कथं वद ॥ & ॥ सत्यमाह भवानत्र विगानं नेव विद्ते) हेतुः पदाथेबोधो हि वाक्यार्थावगतेरिह ॥ १० ॥ अन्तःकरणतदुबत्तिसाक्षी चेतन्यविग्रहः । आनन्दरूपः सत्यः सन्‌ किं नात्मानं प्रपद्यसे ॥ ११॥ सत्यानन्दखरूपं धीसाश्ठिणं बोधविग्रहम्‌ । चिन्तयाऽऽत्मतया नित्यं स्यक्त्वा देदादिगां धियम्‌॥ १२॥ रूपादिमान्यतः पिण्डस्ततो नात्मा षटादिवत्‌ । पृथिन्यादिमहाभृतविकारत्वाच्च ङम्भवत्‌ ॥ १२ ॥ सप्रपश्चो वा निष्प्रपञ्चो ` वा अनयोदच तादात्म्यं तथंवावस्थित्तयोरन्यथास्थितयोर्वा वाक्यं च तत्तादात्म्यं पदयोम्‌ख्यया वा शछक्षणया `वा वृत्त्या कथं प्रतिपादयतीति- प्रष्ट॒रभिप्रायः । प्रभन- चतुष्टयस्योतरमाह-अन्र ब्रम इति। को जीव इति प्रनस्ः प्रतिवचनं दरांयति-जीवो नाम देहादिव्यनिरिक्तस्तत्साक्षी त्वंपदाथंः । योऽयं विज्ञानमयः पुरुषः प्राणेषु हृयन्तज्योतिः सिद्धः न.तु कदिचत्त्वत्तोऽन्यो देहादिर्जीवः सस्य द्रश्यस्य द्रष्टत्वानुपपत्तेवक््यमाणत्वादित्यथंः । योऽहं जीवशब्दाथं सोऽह ब्रह्मणो भिन्नोऽभिन्नो वैति पृच्छन्तं प्रत्याहु--पस्त्वमिति। मां प्रति यस्त्वमहुं कः स्यामिति पृच्छसि त्वं ब्रह्मेवासि नं त्वस्मिन्नेव वाक्याथ कर्चितपरतिबन्धोऽस्तीत्यथंः । पदायंज्ञानस्य वाक्याथं- जञानहेतुत्वात्पदाथस्य च स्पष्टमज्ञातत्वात्‌ न वाक्याथंप्रतिपत्तिमंम सम्भवतीति शङ्ते-पदाथंमेवेति। आपाततः पदाथंप्रतिपत्तावपि यथावत्‌ प्रतिपत्त्यभावे न वाक्याथंधीरित्यभिप्रेतयोक्तं स्फुटमिति ।६-९। पदाथंज्ञानस्य वाक्याथंज्ञानहेतुत्वमुक्तमद्धीकरोति-सत्यमाहेति । भविगीतमद्धीकृतमथं- मनुवदति--हेतुरिति ॥ १०॥ तहि पदाथंन्याख्यानं कृत्वा वाक्यार्थो व्याख्यायतामित्याशङ्खयाह-अन्वःकरणेति । साक्षादीक्षण प्रति कतंत्वं साकषित्वमिति शङ्कां व्युदस्यति-चंतन्येति । तस्येव पुरुषाथंरूपत्वेनं जिन्ञासितत्वमाह--भनन्देति । अनत्तविरोधित्वं दशंयति-सत्य इति । यथोक्तस्य त्वमथंस्याऽ- ` प्रतिपत्तौ नास्ति कारणमित्याह-सन्िति। ११॥ ननु देहादिष्वात्मवुद्धया शुद्धात्मबुद्धिप्रतिबन्धाद्यथोक्तात्मप्रतिपतिररक्येत्यारा दुय पुवं रलोकोक्तमात्मस्वरूपमनूदयोत्तरमाह-सत्यानन्देति ।। १२! कथं पुनर्देहादिषु गताऽऽत्मबुद्धिः शक्या त्यक्तुमित्याश ङ्य देहुस्यानात्मत्वं साधयति- १९ १५ २० २५ ३० ६०२ आनन्दगियनिायंविरचितविवरणटीकोपेता अनात्मा यदि पिण्डोऽयक्क्तदेतुबरान्मतः । करामलकवत्साक्षादात्मानं प्रतिपादय ॥ १४॥ षटद्र्टा षटाद्भिलः सवेथा न षटो यथा । देहरा तथा देहो नाहमित्यवधारय॥ १५॥ एवमिन्द्रियषटडं नाहमिन्द्रियाणीति निश्चल । मनो बुद्धिस्तथा प्राणो नाहमित्यवधारय ॥ १६॥ सङ्ातोऽपि तथा नाहमिति दश्यविरश्षणम्‌ | द्रशारमनुमानेन निपृणं सम्प्रधारय ॥ १७ ॥ देहेन्द्रियादयो मावा हानादिग्यापतिष्ठमाः। यस्य सन्निधिमात्रेण सोऽहमित्यवधारय ॥ १८ ॥ अनापन्नविकारः सन्नयस्कान्तवदेव यः| बद्धथादीश्चालयेत्प्त्यक्‌ सोऽहमित्यवधारय ॥ १६ ॥ रूपादिमान्‌ यतः पिण्डस्ततो नात्मा घटादिवत्‌ । देहो नात्मा भौतिकत्वात्कुम्भवत्‌ । देहो नात्मा रूपादिमत्त्वात्‌ घटादिवदित्यनुमानान्तरमाह-पृथिष्यादीति । १२॥ देहस्यानात्मत्वं तद्रवतिरिक्तात्मप्रतिपत्तिमन्तरेण न स्फुटीभवितुमुत्सहते ने रात्म्यप्रसक्ति भयादिति मन्वानः बोधयति--अनात्मा यदीति ॥ १४॥ यो यद्‌ द्रष्टा स तस्माद्िद्यते यथा घटद्रष्टघंटादीति ब्याप्तिमाहू- घटेति । देहस्य तदतिरिक्तस्य चात्मत्वेपि धटतद्रषटोरभेदस्य व्ािरतिव्यक्तेत्याह-सवथेति । अहमपि द्रष्टृत्वाहेदाद्भिमो घटादिवत्‌ घटद्र्टत्यनुमानमाह्‌-देहदरष्टेति ॥ १५॥ | इन्द्रियद्रष्टत्वात्‌ नाहमिन्द्रियाणि किन्तु तेभ्यो भिन्नो देहु्रष्टु दंहवदित्यनुमानादिन्द्रियाणा- मनात्मत्वमाहू--एवमिति । उक्तन्थायं मनोबुद्धयादिष्वत्तिदिराति-मन इति । देहः स्वग्यतिरिक्त- द्रष्टकः हृश्यत्वात्‌ घटादिरूपो यो ह्यः स स्वन्यतिरिक्तद्रष्टको यथा घटः । तथा चायं देहो हश्यस्त- स्मात्‌ स्वव्यतिरिकद्रष्टक एवेति ॥ १६॥ ` देहादिसमूहस्याभ्त्मत्वं वारयति-सङ्कातोऽपीति । तत्रात्मनो द्रष्ट्त्वे फलितमाह-इति दृश्येति ॥ १७॥ कि तदनुमानमित्यपेक्षायां पञ्चावयवमनुमानं विचारयति-देहैति । देहशब्देन स्थूलसुक्ष्मशरीरं ध्मित्वेनोपादीयते । किञ्च देहुप्रवृत्तिदचैततन्याधिष्ठानपूविका भचेतनप्रवृत्तितयात्‌ रथादिप्रवृत्तिवदित्यनु- मानान्तरमाह-देहेन्द्रयादीति। मात्रशब्दोऽवधारणे । चेतनस्य यस्य सन्निधिनैव.. हानोपादान- व्यापारसमर्थाः स्युरित्यथंः । एतेन देहेन्द्रियादीनां शकटादिवदचेतनत्वं दशितम्‌ ।॥ १८ ॥ ` ननु स्वगतविका रवतो रथादिषु प्रवतंकत्वप्रतिपत्तेरात्मनोऽपि देहादिप्रवतंकत्वेन सविक्रियत्वं १० १५ २० २५ वाक्यवृत्तिः अजडात्मवदाभान्ति यत्साकिभ्याज्जडा अपि। देहेन्द्रियमनशश्राणाः सोऽहमित्यवधारय ॥ २० ॥ अगमन्मे मनोऽन्यत्र॒ साम्प्रतं च स्थिरीकृत । ` एवं यो वेत्ति धीषृक्षि सोऽहमित्यवधारय ॥ २१ ॥ स्वप्नजागरिते सुं भावाभावौ धियां तथा । यो वेस्यविक्रियः साक्षात्सोऽहमित्यवधारय ॥ २२ ॥ घटावमासको दीपो षटादन्यो यथेभ्यते । देहाबभासको देही तथाहं बोधविग्रहः॥ २३॥ पत्रविन्तादयो भावा यस्य शेषतया प्रियाः दरश्टा सवेप्रियतम सोऽमित्यवधारय ॥ २४ ॥ परप्रमास्पदतया मा न भूवमहं सदा। भूयासमिति यो द्रष्टा सोऽ्हमित्यवधारय ॥ २५॥ स्यादित्याश्द्कुध प्रवतंकत्वं विक्रियावत्त्वव्याप्तं न॒ भवति अयस्कान्ते व्यभिचारादित्याह- अनापन्नेति ॥ १९ ॥ अहुप्रत्ययाकम्बनमात्मेत्यविवादात्‌ देहादीनां चाहु प्रत्ययाखम्बनत्वेन चेतनत्वावगमात्‌ तद्वधतिरिक्तात्मसिद्धिरित्याशङ्कधाहु--वह्वयाभासायःपिण्डे दहतिप्रत्ययवदात्मव्याप्तेष देहादिष्वह्‌- प्रत्ययप्रवृत्तिसम्भवादतिरिक्तात्मसिद्धिरविर्देत्याह्‌--अजडात्मेति ॥ २०॥ आत्मनो बुद्धितदवृत्तिव्यतिरेके हित्वन्तरमाह-अगमन्मे इति ॥ २१॥ प्रतिज्ञा हेतुः उदाहरणं उपनयः निगमनं इति पञ्नावयवं अनुमानं, देहः पक्षः स्वग्यतिरिक्त दृश्यः साध्यं हृश्यत्वात्‌ हेतुः यथा धटः दृष्टान्तः । बुद्धितद्वृत्तीनां भावाभावयोरवे दितृत्वमवस्थात्रय- विदिष्टस्य विक्रियावतः स्वीकत्तंग्यं तथाविधे(च)लोके वेदितृत्वदश्ंनादित्यादाङ्कुधाऽह्‌-- स्वप्नैति । यथा धियां बुद्धिकृतवृत्तीनां भावाभावावविक्रियः सन्‌ वेत्ति तथाऽवस्थाः अवस्थात्रयमपि कूटस्थ सन्नात्मा साक्ातप्रतिपद्यते । तथा चाऽवस्थात्रयस्य विक्रियाणां च वेद्यकोटिविनिवेशात्‌ न वेदितुरात्मनोऽवस्थावत्त्वं विक्रियावत्त्वं चेत्यथंः ॥ २२॥ किश्नात्मा, देहाद्धि्यते तदव भासकत्वात्‌ । यो यदवभासकः स तस्माद्धिखते। यथा प्रदीपो घटावभासको घटाद दत इत्यनुमानेनात्मनो देहस्यात्तिरेकं ददंयति--घटावभासकेति। घटद्रटत्यत्र ्रष्टत्वेनात्मनो देहादन्यत्वमुक्तं इह तु साकषित्वादात्मनः सकयादेहात्‌ भिन्नत्वमुच्यते इत्यपौनरुक्त्यम्‌ कथं पुन रात्मनो देहावभासकत्वमित्याशङ्कथ अखण्डस्पुरणरूपस्य सन्निधिमात्रेणेत्याह-बोषेति ।२२॥ देहातिरिक्तस्य चिद्रपस्यात्मनः सुखरूपत्वं साधयति--पुश्रदित्तादय इति । आत्मा सुखं परमप्रेमास्पदव्वात्‌ दुःखवदिति व्यतिरेष्यनुमानादात्मनः सुखरूपत्वसिदिरित्यथंः ॥ २४ ॥ १५ २७ २५ ३० ६०४ आनन्दगिर्याचायंविरचितविवरणटीकोपेता यः साष्षिरक्षणो बोधस््वंपदाथेः स॒ उच्यते । साश्चित्वमपि बोद्धृत्वमविकारितयाऽऽत्मनः ॥ २६ ॥ देहेन्द्रियमनश्राणाहंङृतिभ्यो विलक्षणः । ्ोज्जिताश्चेषषदभावविकारस्तवंपदाभिधः ॥ २७ ॥ त्वमथेमेवं निर्चित्य तदथं चिन्तयेत्पुनः । अतदथाबृसिरूपेण साश्षाद्विधिथुखेन च॥ २८॥ निरस्ताशेषसंसारदोषोऽस्थूलादिरश्चणः | अदृश्यत्वादिगुणकः ` पराकृततमोमलः ॥ २६ ॥ निरस्तातिक्षयानन्दः सत्यः प्रज्ञानविग्रदः। सत्तास्वरश्णः पृणेः परमात्मेति गीयते ॥ ३० ॥ सव्ञत्वंप्रेशत्वं तथा सम्पूणं शक्तिता । वेदेः समथ्येते यस्य॒ तद्जर्ठत्यवधारय ॥ २१॥ यज्ज्ञानात्सवंविज्ञानं श्रतिषु प्रतिपादितम्‌ । मृदादनेक््टान्तेस्तदु्रह्मर्यवधारय ॥ २२ ॥ अनुभवावष्टम्भेन हेतुनास्य स्पष्टयति--परति ॥ २५॥ कि पुनरनेन प्रबन्धेन त्वंपदाथं स्वरूपं निरूपितं भवति इत्यारा ङ्य परिशोधित्तं त्वंपदार्थं संक्षिपति--यः साक्षीति । साक्षित्वे साक्ष्यविषयेक्षणकतुत्वेन विकारित्वं स्यादित्याशङ्कयाह- साक्षित्वभिति । अविकारित्तया बोद्धृत्वं नाम बोधेकरसत्वं तदीयसन्निधिसत्तामात्रेण साक्षिप्रतीते मोद्धृत्वमुपचरितमित्यथंः ॥ २६॥ संक्षेपविस्तराभ्यामुक्तं त्वंपदाथंमुपसंहरति-देहेन्द्रियेति । देरैन्दरियव्यतिरिक्तनिविकारर्चि- ` दस्तु त्वंपदमभिधा यस्येति ब्युत्पत्त्या त्वंपदाथं इत्यथः ।। २७ ॥ उक्तमनूद्य तत्पदाथंनिरूपणमवतारयन्‌ “कः पर्वात्मे"'ति प्रदनं प्रत्याचष्टे-त्मथमिति । तच्चिन्ता द्विधा विमज्यते--अतदवधावत्तोति ॥ २८ ॥ मारोपितप्रपश्चनिराकरणमुखेन तत्पदाथंनिरूपणं विवृणोति--निरस्ताजञेषेति । २९ ॥। यत्त॒ साक्षाद्विधिमुखेनेत्युक्तं तत्प्रपञ्चयति-निरस्तातिहशयेति। एतावता परमात्मपदाथंस्य कथं निर्धारणमित्यारङ्याह-स्तेति ॥ ३० ॥ श्रुतिसिद्धं तटस्थलक्षणं विवक्षन्नाह-सवन्ञेति । “यः सवंज्ञः सवंवित्‌” “सर्वेश्वरः सवंशक्त'"रित्यादिवाक्यानि वेदशब्देन गृहीतानि ॥ २३१ ॥ यत्तु सन्मात्रत्वेन पुणत्वमुक्तं तत्कथं सम्भकव्तीत्यपेक्षायामाह--पज्जानेति । “येनाश्रुतं श्रुतं भवति "आत्मनि खल्वरे दृष्टे भरते मते विज्ञाते इदं सवं विदितं भवति” “कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते ` १०७ 0. २५ २० ` वाक्यवृत्तिः यदानन्त्यं प्रतिज्ञाय भरुतिस्तत्सिद्धये जगौ । यत्कायेत्वं प्रपञ्चस्य तद्ब्रहमे्यवधारय ॥ ३२ ॥ विजिज्ञास्यतया यच्च वेदान्तेषु भरक्षभिः। समथ्येतेऽतियत्नेन तदुब्रह्मत्यवधारय ॥ ३४ ॥ जीवात्मना प्रवेशश्च नियन्तत्वं च तान्प्रति । श्रयते यस्य वेदेषु तदब्रहमत्यधारय ॥ ३५॥ कमणां फलदातृत्वं यस्यैव श्रूयते भरतौ । जीवानां दैतुकत त्वं तदृत्रह्मेत्यवधारय ॥ ३६ ॥ मणिनखनिकृन्तनदृन्दुभिराङ्खादयो दृष्टान्तास्तद्विकाराणां तत्प्रकृतिव्यत्तिरेकेणाभावगप्रतिपादकाः स्वीक्रियन्ते । तेषु हि कारणेष ज्ञातेषु तदतिरिक्तकार्याभावात्‌ ज्ञातव्यविशेषो नास्तीति विवक्षितम्‌ । तरेते: सन्मात्र ज्ञाते माकाशायभावेन सन्मात्रज्ञानतो ज्ञातमेव सवंमिति प्रतिपादितम्‌ | तच्च सन्मात्रं ब्रहयत्यथंः ।। ३२ ॥ छान्दोग्यश्रत्या सन्मात्रं ब्रहयव्यवतं सम्प्रति तंत्तिरीयकश्त्या सत्यं ज्ञानमनन्ताऽनन्दात्मक ब्रह्यत्याह-यदानन्त्येति ।। ३२ ॥ ब्रह्मविदाप्नोति परमिति सूचितस्य ब्रह्मणो लक्षणवुमुत्सया “सत्यं ज्ञानमनन्त"मिति सव्यज्ञानात्मकस्याऽऽनन्त्यं सव॑प्रक। रपरिच्छेदाभावरूपं प्रतिज्ञाय टदेतभेदे सति कथमेतदित्यपेक्षायां आनन्त्यसिध्य्थं द्रेतप्रपञ्चस्याऽऽकाशादिलक्षणस्य प्रकृतब्रहयका यत्वं "तस्माद्रा एतस्मादात्मन आकाशः सम्भूत'' इत्यादिश्रुतिः विकारस्य प्रकृतिन्यतिरेकेणाऽभावमभिसन्धायोक्तवतीति ।. तथा च ब्रह्मण आनन्त्यं प्रसिद्धमित्यथं; अथ यथोक्ता रीत्या स्वंषां तत्प्रसिद्धं चेत्‌ ब्रह्मतहि कथं कमणः संसाररसिका न ब्रह्य वेदितुमुत्सहन्ते तत्राहु--विजिज्ञास्येति । तद्विजिज्ञासस्व सोज्नवेष्टव्यः स॒ विजिज्ञासितव्यः “भात्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यः “पण्डितो मेधावी "त्येवं विधानि वाक्यानि वेदान्तशब्देनोच्यन्ते । अतियत्नेन शमदमादिगृणराशिसम्पादनद्वारेणेति यावत्‌ ॥ २३४॥ तहि कमक तुंभावेन जीवन्रह्मणोभेदः स्यादित्याशङ्कयाह-- जीवेति । तथापि नियम्यनियन्तुत्व- भावेन भेदतादवस्थ्यमित्याशङ्कय कल्पित्तं भेदमादाय तदुषपत्तिमभि परत्याह्‌- नियन्तृत्वं चेति ।२५॥ वेदेषु ““तत्सुष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्‌ '' “स एप इह्‌ प्रविष्टः” “अनेन जीवेन" “य आत्मनीति "अन्तःप्रविष्टः शास्ते'"व्यादिवाक्येष्वित्ति यावत्‌ । “एष ह्येव साधकमं कारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्य उच्निनीषते एष एवासाधुकमं कारयत्ति यमेभ्यो लोकेभ्योऽघो निनीयते" इति श्रुतिमाश्रित्याह्‌-- केमति । जीवानां कतुत्वव्यवस्थितानां हेतुकतंत्वं कारयितुत्मिति यावत्‌ ॥ ३६॥ श सवंमिदं विज्ञातं भवती""त्येवंविधानि भुत्तिशब्देन गृह्यन्ते । मदानेकटृष्टान्तैरित्यादिशब्देन रोह्‌- १०७ १५ २७ २५ ६०६ आनन्दगिर्याचायंविरचितविवरणटीकोपेता तत्वं पदाथौँ निर्णीतौ बाक्याथधिन्त्यतेऽधुना । तादात्म्यमत्र॒वाक्याथंस्तयोरेव पदाथेयोः ॥ २३७ ॥ संसर्गो वा विशिष्टो वा वाक्यार्थो नात्र संमतः । अखण्डैकरसत्वेन वाक्यार्थो विदुषां मतः॥ ३८ ॥ प्रत्यग्बोधो य आभाति सोऽद्यानन्दलक्षणः । अद्र यानन्दषूपशथच प्रत्यग्बोधेकरक्षणः ॥ ३६ ॥ इत्थमन्योऽन्यतादातम्यप्रतिपत्तियेदा भवेत्‌ । अब्रह्मत्वं त्वमर्थस्य व्यावतत तदेदं हि॥ ४०॥ तदर्थस्य च पारोक्ष्यं यथेव किं ततः शृणु । पूर्णानन्दे करूपेण प्रस्यम्बोधोऽवतिष्ते ॥ ४१ ॥ तत्वमस्यादिवाक्यं च तादात्म्यप्रतिषादने। र्यौ तत्वंपदा्थौ द्वावृपादाय प्रवतेते ॥ ४२॥ ` हित्वा द्रौ शबलौ वाच्यौ वाक्यं वाक्याथबोधने । यथा ॒प्रवतेतेऽस्मामिस्तथा व्याख्यातमादरात्‌ ॥ ४२ ॥ 1 नसय < वत्तानुवादपूवंकं “तादात्म्यं वा कथं तयोरिति तृतीयं प्रदनं प्रत्याहू- तत्त्वेति । कोऽसौ वाक्याथंङिचन्तनीयत्वेन प्रतिज्ञात इत्याश ङ्खयाह--तादात्म्यमिति । २७॥। सत्रेति महावाक्योक्तिः नीलोत्पलवत्पद।थं संसर्गो वा गामानयेति वाक्यवत्‌ तद्विदिटपदार्थो वा किमिति वाक्यार्थो न भवतीत्याशङ्धयाह--संसर्गो वेति । अत्रेति पूववत्‌ महावाक्यविषये सप्तमी । ये “तु तादात्म्यं भेदसहमभेदं वदन्ति तान्‌ प्रति तादात्म्याख्यं प्रकृतं वाक्यार्थं विहिन्टि- अखण्डेति ॥ ३८ ॥ | तहि किमनूद्य किं वा विधेयमधिक्त्य यथोक्तो वाक्याथंः सेत्स्यति इत्याशङ्य व्यतिहारस्य विवक्षितत्वादपिक्षिकं उद्श्यविधेयत्वमित्याह--प्रत्यग्बोधेति ।। २३९ ॥ तादात्म्यप्रतिपत्त्या त्वमथेगताब्रह्मत्वस्य तदथंगतपारोक्ष्यस्य च निवृत्तावपि कि फलि- ष्यति इत्याश ङ्याह्‌--तद्थंति । यदवेसि लि । श्रातृचेतः समाधानप्राथंनापुवंकमृत्तरमाह्‌- ` भ्यृण्विति | ४१॥ तत्वमस्यादिवाक्यं वा कथं तल्रतिपादयेदिति चतुथं प्रदनं प्रतिविधत्ते--तच्वेति । ४२॥ कथं पुनः सतोर्वाच्याथंयोलक्ष्ार्थावुपादाथ वाक्यस्य वाक्याथंबोधेन प्रवत्तिरित्याशङ्कयाहू- हित्वा हाविति । व्याख्यातं वृहत्यां वास्यवताकिति गेपः ॥ ५३ ॥ १० १५ २० श ~. वाक्यवृत्तिः आलम्बनतया भाति योऽस्मलत्ययक्नब्दयोः । ` अन्तःकरणसंमिन्रगोधः स त्वंपदामिधः॥ ४४॥ मायोपाधिजंगचोनिः संवज्ञत्वादिरक्षणः | पारोक्ष्यशबलः -सतयाद्यात्मकस्तत्पदाभिषः ॥ ४५ ॥ प्रत्यक्परोक्षतेकस्य सदितीयत्रपूणता । विरुष्यते यतस्तस्मान्लक्षणा सम्प्रवतेते ॥ ४६ ॥ मानान्तरविरोध त॒ शुख्याथेस्य परिग्रहे ¦ एख्यार्थेनाविनामूते प्रतीतिरंक्षणोच्यते ॥ ४७ ॥ तखमस्यादिवाक्येषु रक्षणा मागरुक्षणा । सोऽयं मित्यादिवाक्यस्थपदयोरिव नापरा ॥ ४८॥ तच्रोक्तमेव सुखप्रतिपत्त्यथमनुक्तमत्रादौ त्वे पदवाच्यम्थं कथयति--आलम्बनेति ॥ ४४॥ तत्पदवाच्यमर्थं कथयति--मायोपाधिरिति ।। ४५॥ वस्तुतस्तस्य सत्याद्यात्मकरत्वात्‌ तद्विशिष्टौ वाच्यौ परित्यज्य प्रत्यक्‌ चे्न्यमात्रं त्वंपदेन लक्ष्यम्‌ । तत्पदेन चाद्ितोयचंतन्यमिति विवक्षित्तम्‌। तच्च लक्षणासम्बन्धानुपर्पातिम्परामेव । लक्षणायां प्रयोजकमाह--प्रत्थकपरोक्षेति । ४६ ॥ सम्प्रति लक्षणालक्षणमाह्‌-मानान्तरेति। गुणवृ त्तिनिवृत्त्यथं मुल्या्थनेत्यादिविशेषणम्‌। मुख्यां वृत्ति व्यावततंधितु प्रथमविशेषणम्‌ । कुण्डपायिनामयने त्वग्निहोत्रराब्दः सायं प्रातराहुतिद्रयनिव्र्यापूवं- सादृश्यात्‌ मासगुणके कर्मान्तरे प्रकरणान्तरस्थे गुणवृत्त्या वत्तंते | विषभोजनवाक्ये पददयलक्षणाया- मुक्तलक्षणमविरुद्धं सिद्धयति । विषशब्दस्य हि प्रकृते प्रयोगे मुख्यार्थो हि नियमेन अनथंसम्बन्धमनु- भवति । क्रियापदाथंश्चायं निवृत्तिनियतः अतो नापत्तिरिति भावः ॥ ४७॥। ननु कि समग्रा जहल्लक्षणा अजहल्लक्षणा उत॒ जहदजहल्लक्षणा ? प्रथमे सवंथा वाच्याथं- परित्यागादात्मनो जडत्वे ब्रह्मणदस्च असत्यादिरूपमापद्यते । द्वितीये विशिष्टत्वमुभयत्रापि स्पष्टमापतेत्‌ । न तुतीयः इयोरपि भागाऽसम्भवादित्याशङ्कुय काल्पनिकं भागमादाय परिहरति-तत्वेति। भाग- लक्षणा वाच्याथंभागं परित्यज्य भागोपादानलक्षणेति यावत्‌ । न चेयमप्रसिद्धा जहदजहल्लक्षणे- त्याहु-सोऽयमित्यादीत्ति । स्वयं प्रतिज्ञातं देवदत्तक्यं परस्मे बुभुत्सवं प्रतिपादयितुं सोऽयं देवदत्त इत्यादिवाक्यं प्रयुज्यते तत्र तटेशकालवेशिटयस्य एतदशकालवशिष्टयस्याऽवुभुत्सितत्वात्तत्परित्यागेन देवदत्तस्दरूपमात्रं पद्येन लक्ष्यते । तथा तस्मिन्‌ वाक्ये सोऽयमिति पदयोर्वाच्यार्थेकरदेशपरित्यागेन तदेकदेहोपादानेन वुरभृत्सित्तदेवदत्तैक्ये पग्रंवस्ानवत्प्रकृतेऽपि जहदजहस्लक्षणया पदद्वयम्‌ ब्रह्येत्येकरसे वाक्याथ पयंवस्यतीत्यथः ।। ४८ ॥ । १५ २० ९५ ६०८ | । आनन्दगिर्याचायंविरचितविवरणटीकोपेता अहं ब्रह्मेति वाक्याथबोधो यावद्दृदीमवेत्‌ । शमादिसदहितस्तावदभ्यसेच्छरवणादिकम्‌ ॥ ४६ ॥ ुत्याऽऽचायंग्रसादेन दृढो बोधो यदा मवेत्‌ । निरस्ताशेषसंसारनिदानः पुरुषस्तदा ॥ ५० ॥ विश्चीणेकायकरणो मूतश्षमेरना तः । विष्ठुक्तकमेनिगडः सद्य एव विगयुच्यते ॥ ५४१॥ ्ारग्धकमेवेगेन जीवन्युक्तो यदा भवेत्‌ । किशित्छालमनारब्धकमेबन्धस्य संक्षये ॥ ५२ ॥ निरस्तातिश्चयानन्दं वैष्णवं परमं पदम्‌ । पूनराद्ृत्तिरदहितं निधारितमिति स्थितम्‌ ॥ ५२ ॥ ॥ इति श्रीमच्छ्कुरभगवत्पादाचायेविरचता वाक्यवृत्तिः समाप्ता ॥ ननु सकृदेव श्वताद्ाक्यादधिकारिणो यथोक्तवाक्याथज्ञानसम्भवादपेश्चितश्रवणादयावत्तिरूपेक्षिते त्याशङ्क्य मन्दमध्यमाधिकारिविषयतया तदावृत्तिसिद्धिरित्यारायेनाह-अहंब्रह्यति ॥ ४९ ॥ | यादिप्रसादेन वाक्याथज्ञानदाढरये सति तदेव सनिदानं संसारस्य कायंकारणसङ्घातस्य भूतसूक्ष्माणां कमंबन्धस्य च निवृत्तौ सद्यो मुक्तिः स्यादित्याह्-भुत्येति । श्रवणादेरावृत्त्या परिपाके श्रुत्तं स्मृत्तं च वाक्यं वाक्याथंसाक्षात्कार सम्पादयतीति श्च॒तिप्रसादः । शिष्येण रुश्रषणवरीकृतस्त्वा- चायः तत्त्वमसीत्युपदिदाति। स च साक्षात्करोतीत्याचायं प्रसादः ॥ ५१ ॥ सद्योमुक्तिपक्षे गुरुप्रघादस्याभावाद्विद्योदयानुपपत्तिर्जीवन्मुकरिशास्त्रवि रोघदवेत्याशङ्कय पक्षान्तरमाह--ग्रारन्धकम ति । कदा तस्य तहि विदेहकवल्यमित्याश ङ्य फलोपभोगेनारन्- कमणोऽनारब्धकमवत्‌ निवृतौ प्रतिबन्धकाभावात्‌ भवति विदेहकंवल्यमित्याह्‌---अनारग्धकम- बन्धति ॥ ५२॥ | कंवल्यस्य प्रेप्सितत्वं सूचयति-निरस्तेति। न च गतिपुवंकं तस्य प्राप्यत्वं सवत्र व्यापकत्वादित्याहु-वेष्णवमित। हिरण्यगर्भादिपदापिक्षया वेलक्षण्यं च॒ परममित्युक्तं तस्य प्रामाणिक्रत्वविवक्षया पदमित्युक्तं पुनरावृत्तौ हेत्वभावादात्यन्तिको म॒क्तिरेवेत्याह-कंवल्यमिति । तदेवं प्रश्न चतुष्टयनिणंयद्रारा तत्त्वज्ञानं मृक्तिसाधनं संक्षेपतो दशंयति- पुनरावत्तीति । चेतन्यं तावदशेषव्यापकमिष्यते किमद्वितीयतया परिपुणंत्वेनाऽ्वस्थितयेत्याह--निर्धारितमिति स्थितमिति। वाक्यवृत्तेरियं वृत्ती रुचिरा रचिता मया | पुनातु चिरतां याता सङ्गता पुरुपोत्तमे ॥ ५३ ॥ ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरित्राजकचाययश्रीययुद्धानन्दपूज्यपादस्तिप्यमगवदानन्दज्ञान कृतौ वाक्यवृत्तिविवरणं समाप्तम्‌ ॥ ९ 9 १५ २० २०७ ` श्रीक्षङ्कुःरभगवत्पादाचायंप्रहञस्तयः नमाम्यभोगिपरिवारसम्पदं निरस्तभूतिमनुमाधं विग्रहम्‌ । अनुग्रमुन्मृदितकाल्लान्छनं विना विनायकमपुवंशद्धुरम्‌ ॥। पश्यपादाचार्याः . आह्ेलादुदयात्तथास्तगिरितो भास्वद्यशोरहिमभिः व्याप्रं विहवमनन्धकारमभवद्यस्य स्म॒ शिष्येरिदम्‌। आराजज्ञानगभस्तिभिः ब्रतिहतश्चन्द्रायते भास्करः तस्मे शङ्करभानवे तनुमनोवाग्भिनंमः स्यात्सदा ॥ पुरेश्वराचार्याः , यत्प्रजञोदधियक्तिशब्दनखजधद्धेकसन्नेत्रक- स्थेयंस्तम्भमुमुक्षुडुःखितकृपायत्नोत्थबोधामुतम्‌ ॥ पीत्वा जन्मम॒तिप्रवाहविधुरा मोक्षं ययुर्मोक्षिण- स्तं वन्देऽत्रिकुलप्रसृतममलं वेधोऽभिधं मद्गुरुम्‌ ॥ सुरेश्वराचार्याः येषां घीपुयंदोप्ट्या प्रतिहूतिमगमल्नाशमेकान्ततो मे ध्वान्तं स्वान्तस्य हितुजेननमरणसन्तानदोलाधिरूढेः । येषां पादो प्रपन्नाः श्रुतिहमविनयेः भूषिताः हिष्यसङ्घाः सद्यो मुक्ताः स्थितास्तान्‌ यतिवरमहितान्‌ यावदायुनंमामि ॥ ब्रोरकाचार्याः अदेतार्णवपुर्णचन्द्रमभिदा पद्माटवीभास्कर विदत्कोटिसमचिताडिध्रयुगलं प्द्रेषिकक्षानलम्‌ । हृश्ाभेदसमस्तवेदजनितप्रोधद्विवेकाद्धुर स्विदयदरागमृतं परात्परगुरं श्रीशङ्कर तं भजे ॥ आनन्दगिरयः बरह्मानन्दस्वरूपदशारणहितङ्ते दिषव्यश्छक्त्या शरीरी भूत्वा श्रीकञद्कुराख्यो यतिकुलतिलको निमंलानु दिधीषुः । कृत्वा भाष्यङ्गभोरं कलिमलविकलान्‌ तत्र दृष्ट्रा विनेयान्‌ कारण्याद्योऽद्वितीयभ्रकरणमलिखत्तम्प्रपदय महेशम्‌ ।॥ महेशानन्दगिरयः न ब अकल्पितेऽप्येवमजे अकायंशेषमात्मानम्‌ मकालत्वाददेशत्वात्‌ अकुव दिष्टं यदि अकुवंन्‌ सव॑ङृच्छुढः अक्रियत्वेऽपि तादात्म्यं अचक्षुष्कादिशास्तरोक्त अचक्षुटवान्न दष्टिमिं अजोऽमरङ्चेव तथा अजोड्टं चामरोऽमृच्ुः अज्ञानं कल्पनामुख अज्ञानं तस्य मूर अज्ञासिषमिदं मां च अतः सवेमिदं सिद्धं अतोजन्यथा न ग्रह भत्यरेचयदिव्युक्तो अथाभ्युपेत्यापि अहि रिलूपेण अहदयोऽपि यथा राहुः ` अहृष्टं दरषटविज्ञातं अद्रष्टुनंव चान्धस्य ` अध्यक्षः स्वयमस्त्येव ` मध्यक्षस्य दशे: कीटक्‌ मध्यक्षस्य पुथक्सिद्धौ अध्यक्षस्य समोपेतु अध्यक्षस्य समोपे स्यात्‌ अध्यक्षस्यापि सिद्धिः स्यात्‌ अध्यक्षेन कृता दष्टः मध्यक्षोऽह॒मिति ज्ञानं अनवस्थान्तरत्वाच्च अनादितो निगुंणतो अनित्या सा विशूद्धेति ११७ . रे २७ ११७ ७३ ८८ २८ २६ १७ ७१ ५ @ ९७ ११३ ११९ ५ 0 ८९. ६६ ४५ ९९, ९६ १०१ ९.५ ८७ ९४ ९८ १०१ १९९ ५ ८ १८ २७ प्रकरणटादक्षी्लोकानुक्रमणी उपदे्षसाहस्री अनुभूतेः किमन्यस्मिनु ९९ अनेकजन्मान्तर ६० अन्यच्चेतसदहुग्राह ९३ अन्यरष्टिः शरीरस्थः ७० अन्यटष्टिस्त्वविद्या स्यात्‌ ६२ अन्योन्यापेक्षया तेषां ९० अन्वयन्यतिरेकाभ्यां पदाथः १०७ अन्वयन्यतिरेकोक्तिः १०६ अन्वयन्यतिरेको हि ९१ अन्वयो ग्राहुकस्तेषां ८७ अपायोद्भूतिहीनाभिः ७० अपि निन्दोपपत्तेश्व ५९ अपेक्षा यदि भिन्नेऽपि ५२ अपोहो यदि भिन्नानां १०० अप्राणस्य न कर्मास्ति २९६ अप्राणस्याऽमनस्कस्य ३६ अप्राप्येव निवतंन्ते ४२ अबद्धचक्षुषो नास्ति ६६ अभावरूपं त्वमसीह्‌ ११५ अभिन्नोऽपि हि बुदढयात्मा ९९ अभियुक्तप्रसिद्धिश्चेत्‌ ८५ अमनस्कस्य का चिन्ता २६ अमनस्कस्य शुद्धस्य २६ अमूतंमूर्तानि च ३८ अमृतं चाभयं नात्त २९ अमृतत्वं श्रुतं यस्मात्‌ ५ अर्थी दुःखी चयःश्रोता ८८ भलुप्ता त्वात्मनो दष्टः २५ अवगत्या हि संन्याप्तः ९५ मवस्थान्त रमप्येवं ५९ अवकल्पं तदस्त्येव ५० अविक्रित्वेऽपि ८८ अविद्यया भावनया १८ अविद्याप्रभवं सवं अविद्याबद्धचक्षुष्टेवात्‌ मविद्यामात्र एवातः अविविच्योभयं वक्ति अविवेकात्पराभावं अवेद्यमेकं यदनन्य्‌ मशनायादिनिमुंक्तः अशनायादिनिमुक्तये अशनायाद्ययतिक्रान्तं अच्चन्दादित्वतो नास्य भसत्समं चेव भसदेतत्ततो युक्तं असद्रयं तेऽपि हि असमाधि न पंहयामि असिद्धितदचापि स्ति तावत्स्वयं नाम अस्पकशशंत्वाददेहत्वात्‌ अस्पशत्वान्न मे अस्पर्शोऽपि यथा स्पर् अहं कर्ता ममेदं अहंकर्त्रत्मनि न्यस्तं अहुकारादिसंतानः अह्कृत्यात्मनिर्भासः अहुंक्रियाद्या हि अहुघीरिदमात्योत्था महं निमुक्त इत्येव ` अह्‌ परं ब्रह्य | अह्‌ प्रत्ययबीजं यत्‌ अह्‌ ब्रह्मास्मि कर्ता च अह्‌ ब्रह्मस्मि सर्वोऽस्मि ` अह ममेति त्वमन्थं अहं ममेत्येषणं अहं ममेको न ६४ १०५ ८२ ८८ १४ ११९ १०९ ९२९ ३९ ६९ ११६ ६२ ११६ ११७ ५२ १०३ २७ १०३ ७९ ८१ ८१ २७ १११ १९ २१ २५ ११३ १५ अह्‌ शब्दस्य निष्ठा या ९२ हमज्ञासिषं चेदं ९७ महमित्यात्मधीर्या च ३५ अहमेव च भूतेषु ७२ अहमेव सदात्मज्ञः ७३ आ मआत्मज्ञस्यापि यस्य ३२ आत्मनीह्‌ यथाध्यासः ७९ नात्मनो ग्रहणे चापि ९७ आत्मनो ऽन्यस्य चेत्‌ ८ आत्पप्रत्यायिका ह्येष। ७४ भात्मबुद्धिमनस्वक्षुरां ५१ आात्मबुद्धिमनरचक्षु 4; मात्मरूपविषेः काय ६९ आात्मछाभः परो काभः ५५ आत्मलाभात्परो न्यायः ६१ मआत्मागनेरिन्धना बुद्धिः ४२ आत्मा ज्ञेयः परो ६१ आत्मानं स्वं भूतस्थं २५ आत्माभासस्तु तिङड्वाच्यः ८४ आत्माभासापरि ज्ञानात्‌ ८३ आत्माभासाश्रयदचालसमा ८ मआलत्माभासाश्रयाश्चेवं ८३ बात्माभासो यथाहुङ्ृत्‌ ८० मात्माथ॑त्वास्च सवस्य ५५ आत्मार्थोऽपि हि यो लाभः ६१ आत्मा ह्यात्मोय इत्येष २३ आत्मकः सवभूतेषु ४० मादशंमुखसामन्यं ८० मादशंस्तु यदाभासो ९२ आदर्शानुविधायित्वं ८७ आधारस्याप्यसत्तवाच्च ५२ माधिभेदाच्यथा मेदो मणेरवं ९७ माधिभेदाद्यथा मेदो मणेरेकस्य आपेषात्प्रतिबुद्धस्य २१. आभासस्तदभावश्च .- ४९ [ ४ } आभासे परिणामश्चेत्‌ भआभासी यत्र तत्रेव आरन्धस्य फर ह्यते आरोकस्थो घटो यद्रत्‌ द इतरेतरहेतुत्वे इति प्रणुन्ना द्रयवादं इति प्ररनानुरूपं मत्‌ इतीदमुक्तं परमाथं इतोऽन्योऽनुभवः करिचत्‌ इत्येतद्यावदज्ञानं इत्येवं प्रतिपत्तिः स्यात्‌ दत्येवं सबंदात्मानं इदं तु सत्यं मम इदं यवंमिदं परचात्‌ इदं रहस्यं प्रमं इदं वनमतिक्रम्य इदमंशोऽट्मित्यत्र इहैव घटते प्ररनो ई ईक्षितुत्वं स्वतःसिद्धं ईरवरत्वेन कि तस्य ईश्वरश्चेदनात्मा स्थात्‌ उ उत्पायाप्यविकार्याणि उपरन्धिः स्वयंज्योतिः ए एतावद्धयमृतत्व न एतेनेवात्मनाऽऽ्त्मानो एमं तत्त्वमसीत्यस्य एवं विज्ञातवाक्या्थं एवं शास्तरानुमानाभ्यां क करणं कमं कर्ता च कर्ता दुःख्यहमस्मीति कर्तध्यक्षः सदस्मीति ९ १० १०१ ५६ ५९ १९११ १९ ९११९१ २८ ९४ २० ५ १०५५. ६० १२९ १११ २२ ११० ८८ कर्ता भोक्तति यच्छास्त्रं केतुंकमंफराभावात्‌ कतुंत्वं का रकापेक्ष कर्त्रा चेदहुमित्थेवं कमंकायंस्त्वनित्यः स्यात्‌ कमंस्वाट्मा स्वनन्त्रहचेत्‌ कर्माणि देहूयोगाथं कमेप्सिततमत्वात्स कत्प्यापाधिभिरेवेतत्‌ किमन्यद्‌ प्राहुयेत्कर्चित्‌ कि सदेवाह मस्मीति कुण्डल्यहुमिति ह्येतत्‌ कूटस्थेऽपि फलं योग्यं कृतकरत्यरच सिद्धश्च कृपाणास्तेऽन्यथेवातो कृष्णलादो प्रमाजन्म कृष्णायो लोहिताभासम्‌ कृष्यादिवत्कलाथ॑त्वात्‌ ` केवलां मनसो वृत्ति कोश्ादिव विनिष्कुष्ठः क्रियोत्पत्तौ विनाशित्वं क्षणवाच्योऽपि योऽथः क्षणिकं हि तदत्यथं - क्षी रात्सपियंथोद्धत्य क्षुधया पोडयमानोऽपि ख खमिवेकरसा ज्ञप्षिः ग गन्तव्यं च तथा नैव गणानां समभावस्य घ घटादिरूपं यदि ` घ्राणादीनि तदर्थाश्च रः चक्षुयुंक्ता धियो वृत्तिः चक्षुवंत्कमंकतुत्वं २३२ २६ १०२ | ४० ९५ ९३ ९६ ९.३ १५३ ९.३ २० ७२ १०७ ८९, ६७ २१ ५६ १५५ ५९; ७१ ११३ ४१ रद. ५५ ३८ ८ ६७ ४९ चितिः स्वरूपं स्वतः चित्तं चेतनमित्येतत्‌ चित्ते ह्यादशंवद्यस्मात्‌ चिन्मात्रज्योतिषा सर्वाः चिन्मात्रज्योतिषो नित्यं चेतनस्त्वं कथं देहः चेतनोऽचेतनो वाऽपि चेष्टितं च यतो मिथ्या चेतन्यं सव॑ गं सवं चैतन्य प्रतिबिम्बेन चेतन्यभास्यताहम चेतन्यभासता छ छाया क्रान्तेनिषेषोऽयं छित्वा व्यक्तेन हस्तेन ज जनिमज्ज्ञानविन्ञेयं जन्ममृत्युप्रवाहेषु जाग्रतश्च तथा भेदो जाग्रत्स्वप्नी तयोर्बीजं जातिकर्मादिमत्त्वाद्धि जात्यादीन्‌ संपरित्यज्य जिघत्सा वा पिपासा जीवरचेत्परमात्मानं ज्ञातता स्वात्मरखाभोवा ज्ञाताऽयत्नोऽपि तदज्जः ज्ञातुर्जा्तिहि नित्योक्ता ज्ञातुर्ेयः परो ह्यात्मा ज्ञातैवात्मा सदा ग्राह्यो ज्ञातैवाहमविज्ञेयः ज्ञानं ज्ञेयं त्था ज्ञाता ज्ञानज्ञेयादिवादेऽतः ज्ञानयत्नायनेकत्वं ज्ञानेनैव विशेष््रत्वात्‌ ज्ञाचैका्थंपरत्वात्तं ज्ञेकदेगो विकारो वा १४ ८५ २३९ ९६ ४३ ७७ ११ १९१ ८४ ८२ ११ १६ ६४ ५१ ८9 २७ ७२ ९.८ ४. १७ २२ १२९ २५ ७५ ९.८ ४९ ५७ ६२ ८१ [ ५ } ज्योतिषो शोत्कत्वेऽपि त तं च मूढं च यद्यन्यं तत्त्वमस्यादिवाक्येषु तत्त्वमोस्तुल्यनीडा्थं तत्रैवं संभवत्यरथे तत्रैवं सति बुद्धोजञः तथा घ्रुवफला विया तथान्येन्द्रिपयुक्ता तथान्येषां च भिश्चत्वात्‌ तथाऽविक्रियरूपत्वात्‌ तथेव चेतनाभासं तदप्यस्त्विति चेत्तन्न तदातु हश्यते दुःखं तदेवेकं त्रिधा जेयं तद्विज्ञानाय युक्टयादि तस्माज्ज्ञाभासबुद्धीनां तस्मा्थक्तेन हस्तेन तस्मादज्ञानहानाय तस्मादनुभवायेव तस्मादाययन्तमध्येषु तस्माद्भ्रान्तिरतोऽन्या हि तस्मादराक्याथंविन्ञानात्‌ तस्मान्नोकं तथा पीतं तापान्तत्वादनित्यत्वात्‌ ` तुल्यकालसमुद्‌भूतो त्वं कुर त्वं तदेवेति त्वं पदाथंविवेकाय त्वंसतोस्तुल्यनीडत्वात्‌ त्वमथं प्रत्यगात्मानं तवमित्यध्यक्षनिष्ठश्चेत्‌ त्वयि प्रशान्ते न हि द दक्षिणाक्िप्रघानेषु दग्धेवमृष्णः सत्तायां २१ १०५ १०६ ददतश्चात्मनो ज्ञानं दश्मस्त्वमसीत्येवं तत्तवं दशशमस्त्वमसीत्येवं वाक्यं दश्चमस्य नवात्मत्व दश्ाहाश्चौचरकार्याणां दाहच्छेदविनाशेषु दुःखित्वाल्रत्यगात्मत्वं दुःखी स्याद्दुःख्यहं मानात्‌ दुःख्यस्मीति सति ज्ञाने हचिरूपे सदा नित्ये हशिरेवानुभूयेत दृशिस्तु शुद्धोऽहम्‌ हरिंस्वरूपं गगनोपमं हरिस्वरूपेण हि हशेश्छाया यदाखूढडा हृश्यत्वादहुमित्येष हृष्टं चापि यथा रूपं दष्टं जागरितं विद्यात्‌ ष्टं हित्वा स्मृति तस्मिन्‌ श्वच्चेतप्ररोहः स्यात्‌ दृष्टिः श्रुतिमंतिर्ञातिः दष्टः स्पृष्टिः श्रुतिध्रातिः दृष्ट्वा बाह्यं निमील्थाथ देहलिङ्कात्मना कार्या देहात्मनज्ञानवज्ज्ानं देहात्मनुद्धयपेक्षत्वात्‌ देहादावभिमानोत्थो देहा्यारभसामर्ध्यात्‌ देहाद रविशेषेण देहाभिमानिनो दुःखं देहैऽ्हंभ्रत्ययो यद्रत्‌ दष्टाचरहश्यंच ्रधर्चान्य द ेद्हश्यं ्रष्टटस्यत्वसंबन्धः दृष्ट श्रोतु तथ। मन्तु द्रयोरेवेति चेत्तन्न ७५ १०५ १०४ ९६ १०३ १०८ ४९, १०६ २४ १०९ १७ २३७ ११५ 1 ८८ ३ ८२ घ धर्माधमंफररयोगः धर्माधमंविनिमुंक्तं धर्माधिर्मो ततोऽज्ञस्य धीरेवाथस्पखूपा हि ध्यायतीत्यविकारित्वं ध्रुवा ह्यनित्याश्च न न न करिचच्चेष्यते धमः न चास्ति शन्दादिः न चेत्स इष्टः न चेदुमूयः प्रसुयेत न ततोऽमृतताऽऽशास्ति न तस्येवान्यतोऽपेक्षा न हृशेरविकारित्वात्‌ न हृष्टिटुप्यते द्रष्टः ननु कमं तथा नित्यं न ध्रुवफला विद्या नन्वेवं दशिसंक्रान्तिः न प्रकाश्यं यथोष्णत्वं न॒ प्रियाप्रिय इत्युक्त न बाह्यं मध्यतो वाऽन्तः न बुद्धे रवबोधोऽस्ति न बुद्धेवुद्धिवाच्यत्वं न मेऽस्ति कहिचन्न च न मेऽस्ति मोहुस्तव नमेयं न चादेयं न येषामेक एवात्मा नवनुद्धयपहारादि न सच्चाह्‌ त चास्तच्च न स्मरत्यात्मनो ह्यात्मा न स्वयं स्वस्य नान्परच न हस्तो न तदाल्ढो न हि दीपान्तरपेक्षा न हि सिद्धस्य कतध्यं न हीह खामोऽम्यधिकः | २१ ७२ ३१ ६७ ११८ ९९ २७ ९११८ २९ ४५ ८३ ४२ ८९ ५१ ७९ ८४ ८५ ११५ १९१४ २३० ८५ १०४ २९ २३२ ७४ ६६ ६८ ११० ६9 [ ६ ] नात्माभासत्वसिद्धिच्चेत्‌ नाद्राक्षमहमित्थस्मिन्‌ नानयोद्र्याश्रयत्वं च नान्यदन्यद्धवे्यस्मात्‌ नान्येन ज्योतिषा कायं नाप्यतो भावशब्देन नामजात्यादयो यद्वत्‌ नामरूपक्रियाभ्योऽन्यो नामादिभ्यः परे भूम्नि नाहोरात्रे यथा सूर्ये नित्यमृक्तः सदेवास्मि निमीलोन्मीलने स्थाने नित्यमुक्तस्य शुद्धस्य निमीलोन्मीलने स्थाने नियोगोऽप्रतिपन्नत्वात्‌ निर्गुणं निष्क्रियं नित्यं निदुःखवाचिना योगात्‌ निदुःखोऽतीतदेहेष निदुःखो निष्करियोऽकरामः निवृत्ता सा कथं भूयः निर्चयार्था भवेद्नुद्धि नेति नेतोति देहादान्‌ नेति नेत्यादियास्त्रेभ्यः नेकारकसाध्यत्वात्‌ नेतदेवं रहस्यानां नेतदेयमशान्ताय नेवं स्वप्ने पुथक्िद्धिः नौस्थस्य प्रतिलोम्येन प पदवाक्यप्रमाणज्ञः परखोकभयं यस्य परस्य देहे न यथा पारगस्तु यथा नदाः पाथिवः कठिनो धातः पृत्रदःखं यथाध्यस्तं पूवं स्यास्प्रत्यव्याप्तिः १०७ २७ २७ ७७ ७६ १०४ ७८ ११० ४१ ४८ र ७२९ ४१ ७८ ७५ ९.५ ११ ६१ ३५ ६० ३१ ४७ ७९ १०२ पूवदेहपरित्यागे पूवंबुद्धिमबाधित्वा पर्वोक्तं यत्तमोबीजं पृष्टमाकांक्षितं वाच्यं परकारास्थं यथा देहु प्रकृतिप्रत्ययार्थोथौ प्रज्ञाप्राणानुक्रार्याटमा प्रतिबन्धविहोनत्वात्‌ प्रतिलोममिदं सवं प्रतिषिद्धेदमंशो ज्ञः प्रतिषेद्मशक्यत्वात्‌ ` प्रत्यक्षमनुमानं वा प्रत्यक्षादीनि बाधेरन्‌ प्रत्यगात्मन भलत्मत्वं प्रत्ययी प्रत्ययदचेव प्रत्यवायस्तु तस्येव प्रथनं ग्रहणं सिद्धिः प्रधानस्य च पारार्थ्यं प्रबोधरूपं मनसो प्रबोधेन यथा स्वाप्नं प्रमथ्य वज्ोपम प्रयुज्य तुष्णाज्वर प्रशान्तचित्ताय प्रसन्ने विमङे व्योम्नि प्रसिद्धिमूढलोकस्य प्रागेवेतद्विघेः कमं प्राणादेवं त्रिकं हित्वा . प्राप्तश्चेसपरतिबिध्येत प्रमाण्येऽपि स्मृतेः फ फलान्तं चानुभूतं यत्‌ फले चहेतौ च ब बन्धं मों च सवं बाध्यते प्रत्ययेनेह्‌ बाह्याकारत्वतो ज्ञप्तेः ६८ ७ १ १११ २३ ८४ २३ ९२ ४१ २५ १५० १०६ १९७ ९३ ९.६ ५६ ३८ १०७ ७६ ११३ ६० ३५ ८५ ६८ ७९ ९७ २९ १५ ७४ १०३ ५२ बिलात्सपंस्य नर्याणि बोजं चेक यथा मिं बुद्धिस्थदचलतीवात्मा बुद्धीनां विषयो दुखं बुद्धेः कतृत्वमध्यस्य बुद्धस्तु प्रत्ययास्तस्मात्‌ बुद्धौ चेत्तत्कृतः कदिचत्‌ बुद्धौ हदयं भवेद्बुद्धो बुद्धघर्थान्याहुरेतानि ` बुद्धघदीनामनात्मत्वं बुद्धथादो स्युपाघौ बुद्ध्ारूदं सदा सवं हं बृद्धथारूढं सदा सवं सा बुभुत्सोयंदि चान्यत्र बोधस्यात्मस्वरूपवात्‌ बरोधात्मज्योतिषा दीप्ता बौद्धस्तु प्रत्ययेरेवं ब्रह्मा दाशरथेयंद्त्‌ ब्रह्माद्याः स्थावरन्तोये ब्रह्मास्मीति च विद्येयं ध भवामवत्व तुन भानोबिम्बं यथा चौष्ण्यं भाषशूपत्वाद्यथा भानोः भिक्षामटन्‌ यथा स्वप्ने भिद्यते हृदयग्रन्थिः भूतदोषेः सदास्पृष्टं भूतिर्येषां क्रिया सेव भेदाभावेऽप्यभावस्य भेदोऽमेदस्तथा चैको १ मच्चैतन्यावभास्यत्वाम्‌ मणो प्रकारयते यद्वत्‌ मदन्यः सवभूतेषु मनसर्चेन्द्रियाणां च मनोबुद्धीन्द्रिपाणां च ४६ ८६ ९११ १०९ ८६ ८७ ९४ १४ ४८ ३२ ९२ र ५८ ५८ ८६ ९२ ११२ ११७ | ७ ] मनोवुत्तं मनश्चव ` २० ममात्मास्य त आत्मेति २९ ममाहंकारयलेच्छाः ३४ ममाहं चेत्यतोऽविर्या ६८ ममाहभित्येतदपोह्य ` ४७ ममेदं इयमप्येतत्‌ ९० ममेदं प्रत्ययौ ज्ञेयो ९० ममेदमित्थं च तथे १९ महाराजादयो लोका २२ माधुर्यादि च यत्कार्यं ८२ मानसे तु गृहे व्यक्तः ४३ मानस्यस्तद्रदन्यस्य २७ मायाहस्तिनमाश्ह्य ६९६ मिथदच भिन्ना यदि ११५ मिथ्याध्यासनिषेधा्थं ९ मुखादन्यो मुखाभासः ८१ मुखाभासो य मादे ८१ मुखेन व्यपदेशात्स ८२ मूढया मूढ इत्येवं २७ मूत्राशद्खो यथोदङ्को १० मूषासिक्तं य्या ताम्र २१ मृषाध्यासस्तु यत्र स्यात्‌ ५३ मोक्षस्तन्नाज्ञ एव स्यात्‌ ५९ मोक्षोऽवस्थान्तरं यस्य ५४ य य आत्मा नेति नेतीति ३२ यत्‌रच नित्योऽहूमतो ११ यतो न चान्यः पर ११४ यतोऽभूत्वा भवेद्यच्च ४५ यत्कामस्तत्कतुमृत्वा ६९ यत्र यस्यावभासस्तु ८६ यत्स्थस्तापो रवेदहे २५ यथात्मनुद्धिचाराणां १३ यथानुभूयते त्तिः १०८ यथान्यत्वेऽपि तादात्म्यं २४ यथा विद्या तथां कमं ३ यथा विशुद्धं गगनं यथा सर्वान्तरं व्योम यथा ह्यन्यश्चरीरेषु यथेष्टाचरणप्रा्तिः यथोक्तं ब्रह्य यो वेद यदद्वयं ज्ञानमतीव यदा नित्येषु वाक्येषु यदाभासेन संव्याप्तः यदायं कल्पयेद्धेदं यदाहंकतु रात्मत्वं यदेव हश्यते लोके यद्धर्मा यः पदार्थो यद्येवं नान्यहशयास्ते यद्ाक्सूर्याशुसंपात यन्मनास्तन्मयोऽन्यत्वे यस्माद्धोताः प्रवत्त॑न्ते यस्मिन्‌ देवाश्च वेदाह्च या तु स्यान्मानसी या माहारजनाद्यास्ता यावान्‌ स्यादिदरम॑शो यः युगपत्समवेतत्वं येन वेत्ति स वेदः स्यात्‌ येन स्वप्नगतो वक्ति येनात्मना विरीयन्ते येनाधिगम्यतेऽभावः यो वेदालुप्तष्ित्व योऽहंकर्तारमात्मानं ` र रज्जुसर्पो यथा रज्ज्वा रहस्यं सवंवेदानां रागद्रषक्षयाभावे राजवत्‌ साक्षिमात्रत्वात्‌ राहोः प्रागेव वस्तुत्वं ` रूपवत्त्वा्यसत्वान्न ह्पसंस्कारतुल्याधी रूपस्मत्यन्यकारार्थाः ३८ २६ ४१ ११३ १९ १०५ ९५ ६४ ८५ ९२ ५७० ८७ ६१ ४९ ७२९ २९ २७ २१ १२ ५७ ६३ ६३ ७५ ५२३ २५ २४ ८३ ७५ ७३ १७ ४१ खूपाादीनां यथान्यः स्यात्‌ १०१ व वाक्याथप्रत्ययो कदिचत्‌ ७८ वाक्यार्थो व्यज्यते चैवं १०६ वाक्ये तत्तवमसीत्यस्मिन्‌ १०७ वाक्य हि १०५ वाचरमणमात्रत्वात्‌ ७२ वाचारंभमणश्चास्त्राच्च ५४ वाच्यमेदात्तु तदधेदः ६४ वाय्वादीनां यथोत्पत्तेः १६ वासुदेवो यथाइवत्थे ४१ विकल्पना चाप्यभवे ११६ विकल्पनान्वापि ११७ विकल्पना वापि तथा ११५ विकल्पो द्ध वतोऽसत्तवं ५३ विकारित्वमशुद्धत्वं १३ विक्षेपो नास्ति तस्मन्मि २८ विज्ञातुर्नेव विज्ञाता २५ विज्ञातेयस्तु विज्ञाता २४ विदिताविदिवाभ्यां ४६ विद्यया तारिताःस्मोयैः ७५ विद्यायाः प्रतिकूलं हि ४ विद्याविद्ये श्रुतिप्रोक्त ६४ विद्योवाज्ञानहानाय ५; विमथ्य वेदोदधितः ११९ विमुच्य मायामय १४ विरा डवेहव निरो बाह्य ७१ विषश्दत्वादतः शक्यं ४ विविच्यास्मात्‌ स्वमात्मानं ४४ विवेकात्मधिया दुःखं १०३ विशुद्धिश््वात्त एवास्य ५४ विहोषणमिदं सवं १२ विरोषों मुक्तबद्धानां ५६ विषयग्रहणं यस्य १०२ विषयत्वं विकारित्वं ६८ विषया वासना वापि ४३ [ ८ वेदान्तवाक्यपुष्पेभ्यो वेदार्थो निदिचतो ह्येष व्यक्तिः स्यादप्रकाश्चस्य व्यंजकत्वं तदेवास्या व्यंजकस्तु यथाऽऽलोकः व्यंजको वा यथाऽछोकरो व्यवधानाद्धि पारोक्ष्यं व्यस्तं नाहं समस्तं वा व्यापक सवतो व्योम व्यापुमिष्टं च यत्कतुः व्योमवत्‌ सवंभूतस्थो व्रणस्नाय्वोरभावेनं ता शक्त्यलोपात्सुषुपे ज्ञः रब्दादीनाममावश्च राब्दाद्राजनुमितेर्वापि शब्दानाभयथाथंत्वे शब्देनैव प्रमाणेन रारीरबुद्धोन्द्रिय शरीरबुद्धयोयंदि शरीरेन्द्रियसंघातः ॐ दान्तं प्राज्ञं तथा मुत्ति शान्तेश्चायत्नसिद्धत्वात्‌ शारीरादि तपः कुर्यात्‌ शारीरा पृथिवी तावत्‌ दास्त्रप्रामाण्यतो ज्ञेया शास्त्रयुक्ति विहीनत्वात्‌ दास्त्रस्यानतिशंक्यत्वात्‌ शास्त्राद्ब्रह्मास्मि नान्योऽह्‌ श.स्त्रानथक्यमेव स्यात्‌ शिरोदुःखादिनात्मानं शून्यतापि न युक्तेवं श्रद्धाभक्ती पुरस्कृत्य श्रुतमात्रेण चेन्न स्यात्‌ शरुतानुमानजन्माच्र श्रुतेः स्वात्मनि नाक्ञद्धूा ११३ २० ४५ ३१ ४८ २१ ६७ ४ 1 ९७ २० ४१ ६७ २८ ९७ ८५ ९.६ १८ ३८ 2९, ६९ ५२ ६५ १६ ७९६ ५९ ७२९ ११२ ५८ # ५७ ५९ ९२९ ७८ १११ श्रोतुः स्यादुपदेकषदचेत्‌ श्रोतुश्चोतव्ययोभेदो ष षडूमिमालाभ्यतिवृत्त स संकल्पाध्यवसायो संघातो वास्मि भूतानां संनिधौ सवंदा त्स्य सम्बन्धग्रहणं शास्त्रात्‌ सम्बन्धानुपपत्तेश्च संभाग्यो गोचरे शब्दः संयोगस्याप्यनित्यत्वात्‌ संवादमेतं यदि संसारिणां कथा त्वास्तां संसारो च स इत्येक संसारो वस्तुसंस्तेषां सकामः सक्रियोऽसिद्ध सकृदुक्तं न गृह्णति स गृरुस्तारयेयुक्तं स॒ चोक्तस्तन्निभत्वं प्राक्‌ सत्तामात्रे प्रकारस्य सत्यं ज्ञानमनन्त च सत्यमेवमनात्माथं सदभ्युपेतं भवतोप संदकषत्सदसच्चेति सदसीति फलं चोक्त्वा सदस्मीति च विज्ञानं सदस्मीति धियोऽभावे सदस्मीति प्रमाणोत्था सदा च भूतेषु समोऽहं सदा च भूतेषु समोऽस्मि सदेरूपनिपूवस्य सदेव त्वमसीत्युक्ते सदेवेत्यादिवाक्येभ्यः सदब्रह्माहं क रोमोति सबाह्याभ्यन्तरे शुद्ध ९११० र ११४ ५१ ४२ ८९ ५६ ५९ ५५ १५ ८९ ८९ ८४ ११९१ ७७ ६९ १०१ ४६ १५ १०७ ७६ ध. स बाह्याभ्यन्तरोऽजीर्णो स भयादभयं प्रप्तिः समं तु तस्मात्सतत समस्तं सवंगं शान्तं समाधिर्वाऽसमाधिर्वा समापय्य क्रियाः सर्वा समाप्तेस्तह दुःखस्य सम्यकसंशयमिथ्पोक्ताः सवंज्ञोऽप्यत एव | सवप्रत्ययसाक्षित्वात्‌ सवंप्रत्ययसाक्षी ज्ञः ` सवंमात्मेत्ति वाक्याथ सवमूतिवियुक्तं यत्‌ सवंस्यात्माश्टुमेवेति सर्वेषां मनसो वृतं साक्षादेव स विज्ञेयः सादित्यं हि जगस्राणः सिद्धादेवाहमित्यस्मात्‌ ` सिद्धिः स्यास्स्वात्मलाभर्चेत्‌ सिद्धे दुःखित्व इष्टं सिद्धो मोक्षस्त्वमित्येत्‌ सिद्धो मोक्षोऽहुमित्येवं सुखादेनत्मिधमंत्वं सुषुप्तजाग्रतस्वपतश्च ` सुषुप्तवज्जाग्रति सुष्त्याख्यं तमोऽज्ञानं सृक्ष्मताव्यापिते ज्ञेये सक्ष्मेकागोचरेभ्यदच सेतुं सवंन्यवस्थानां सेत्ध्यतीत्येव चेत्तत्स्यात्‌ | सोऽन्यासो नेति नेतीति सोपाधिरचैवमात्मोक्तो ` स्थानावच्छेदह।घः स्थावरं जंगमं चेव स्थितो दीपो यथाऽयत्नः ` स्पष्टत्वं कमंकत्रदिः ` ६८ ११२ ११८ ४ २८. र १०७ ९५ ` ४३. ४२ ८४५ ९१ ९९ ७२ ९० ६ २२३ ७६ ९८ १०३ ११० ११० ५.७ १८ १९ ६५ 1 ५८ ७३ १५५ ५७९, ५३ ५१ ३४ ९९. | ९ | स्मरतो हश्यते ट्ट स्यान्मालाऽ्परिहार्या तु स्वप्नः सत्यो यथाऽऽबोघात्‌ स्वप्नस्मृत्योघं टा स्वप्ने तद्रतप्रबोधे यो स्वप्ने दुःख्यहुमध्यासं स्वभावरुद्धे गगने स्वयंज्योतिनं हि द्रष्टुः स्वयं लन्धस्व भावत्वात्‌ स्वयवेद्यत्वपर्यापः स्वयसेवावभास्यन्ते स्वरूपं चात्मनो ज्ञानं स्वरूपत्वान्न सवस्य स्वरूपस्यानिमित्तत्वात्‌ स्वलूपाग्यवधानाभ्यां स्वलक्षणावधिर्नाहिः स्वसाक्षिकं ज्ञानं स्वाकारान्यावभासं स्वात्मवुद्धिमपेक्ष्यासौ स्वाथंस्य ह्यप्रहाणेन ह हन्त तह न मुख्यार्थो हित्वा जाव्यादिषम्बन्धान हुयन्ने तु हर्वीं्ोति दश्लदलोको अपि व्यापकत्वात्‌ न चैक तदन्यद्‌ त चोर्ध्व॑न न जाग्रन्नमे न भूमिनं तोयं न माता पिता त वर्णान वर्णा न शास्तान शास्त्रं न शुक्लं न कुष्णं १०६ ५८ २० २०७ ६४ ३८ ९.१ ६२ १०९ ८७ ८६ ५५ ५५ ४५ ९०५० ६० ५२ १७४ ८५ ७२ ४३ | २४२ ` ३४५ ३० ५ ३५९ २२० २९९. २८८ ३०६ ३०५ नसांख्यंननहेवं ` अन्तः सर्वौषधीनां अन्नं देवात्तिधिभ्यः अल्पानल्प | आलत्माऽकम्पः आत्माचिद्वित्‌ आत्मानात्म आत्माम्मोषेः मादौ मध्ये तथान्ते आनन्दान्‌ यच आरिरुष्यात्मानं भआसीत्पूवं इन्दरन्द्राण्योः एकाक्यासीत्‌ एको निष्कम्प आत्मा एको भानुस्तटस्थः एकस्तत्रास्त्यसङ्धः भोतः प्रोतश्च कदिचंत्‌ कोटः कामो बुद्धावुदेति किच्चित्कारं स्थितः कि ज्योतिस्ते क्षोयन्ते चास्य क्षीरान्तयंद्रदाज्यं चत्वारोऽस्याः जाग्रत्यामन्तरात्मा जातं मय्येव सर्वं जीवन्तं जाग्रतीह ` जीवन्पृक्तिमुमुक्षोः जीवात्मब्रह्मभेदं तज्जाः पश्यन्ति तत्सत्यं यत्‌ तद्ब्रह्म बाहुमस्मि तिष्ठन्‌ गेहे ` २९७ ३८३ ३६२ ३८८ २९० ३५४ ३५४ ३५८ ` 89 ३८ ९ ३८८ ३६७ २८५ ३६८ २६८ 6 ३६६ ३७७ २३५५ ३६९ ०२ ४०२ 9. ३ ७७ २३६६ ३८७ ३७9 २७३ ४०३ ३७९ ३८१ ३९९ ३६० तुच्छत्वान्नासदासीत्‌ दानं ब्रह्मयापंणं हर्य यद्रूपमेतत्‌ श्यन्ते दारुनायंः दृष्टः साक्षात्‌ हृष्टान्तो चैव देहस्वरीपृत्र नायाति प्रत्यगात्मा नासील्पूवं नैवेद्यं ज्ञानगभं नोऽकस्मात्‌ नो देहो नेन्द्रियाणि पक्षावभ्यस्य परयन्त्याराममस्य प्राक्परचादस्ति प्रागासीद्धाव्ररूपं प्राणेनाभांसि प्रापद्यद्विदवमात्मा प्रायोऽकोमः पिण्डीभूतं यदन्तः पूर्णात्मानात्म बन्धो जन्मात्ययात्मा भोत्या रोदित्यनेन भुञ्ञानः स्वाप्न भूतेष्वात्मानं मध्यप्राणं मातङ्कग्याघ्रदस्यु मायाध्यासाश्रयेण यं भान्तं चिद्घनेकं यः करिचत्सौख्य यः प्रेत्यात्मानभिन्ञः यः सत्तवाकारवृत्तौ यत्किच्िद्धाति यत्किञ्िन्नामरूप यत्राकाज्ञावकाश्चः यात्रानन्दाज् मोदाः ३६४ २३२६९ ०२ २८९ ३८४ ३५३ ३५५ ३६७ ३६९ ३५९ ३७२ ४99 ३८७ ३७९ ३८२ ३६५ ३९८ ३७५ ३७६ २७६ २८ ० ३६२४. ३९२९ २६९ २८३ ३७२९ २९३ ३९४ ३९९ ३६० ३९६. २७५ ३८ २ २७२३ ३८ २ ३८ ९ [ १० } यसप्रीत्या यद्रच्छीखण्ड यद्रत्पीयूषरद्मो यद्रत्सौख्यं यस्माद्यावस्प्ियं यावतिण्डो गुडस्य यो यो हृष्टगोचरो रक्षन्‌ प्राणे रज्ज्वज्ञानाद्भुजङ्खः रूपं रूपं प्रसीदं लोके भोजः वायान्नादानुभूतिः ृक्षच्छेदे कुठारः विद्वं नेति प्रमाणात्‌ ` वैराजव्यष्टिरूपं व्यापारं देहुसंस्थः राक्त्या तिर्भकितः श्रान्तं स्वान्तं श्रेयः परेयह्च लोके सन्धौ जाग्रत्‌ सर्वानुन्मूल्य स्वे नन्दन्ति सूर्यायिेरथंभानं स्मृत्यारोकेषु स्वप्नावस्था स्वप्ने भोगः स्वप्ने मन्त्रोपदेश्षः स्वाज्ञानज्ञान स्वाप्नस्त्री स्वं बालं रोदमानं स्वीकुवंन्‌ व्याघ्र हेतुः कमेव लोके पच्वीकरणम्‌ अकारं पुरुषं विश्वम्‌ भकारमात्रं विच्वं स्यात्‌ २५६ ३५३ ३२८० ३९० ३५७ ३८४ ३९४ ३९२ ०९ ३७८ ३६३ ३८४ २९६ ४०३ २५९ ३९८ २६० २९९ ३५८ ३९२ ३७४ २३८ ६ ३९७ २३९६ ३७० ३९९ ३७९ २६३ ३७९ ३५६ ३५५ २९५ ४९५ ४२५ अधिदैवतमध्यात्मम्‌ मभमिमानात्मकस्तद्रत्‌ अभिमानी तयोस्तु ‰ ` अविद्यातिमिरतीत्तम्‌ अहुङ्धारस्तथाऽध्यात्मम्‌ _ आत्माज्ञानं तदव्यक्तम्‌ आदिमध्यावसानेषु ` आपोरसात्मिका भासोदेक पर ब्रह्य इदं प्रकरणं यत्नात्‌ इन्द्रिये रथंविज्ञानम्‌ इमां विदां प्रयत्नेन उपस्येन्द्रियमध्यात्मम्‌ एकेकं भागमेकस्मिन्‌ ` एतत्सूक्ष्मशरीरं स्यात्‌ एवं समाहितो योगो ` ओङ्कारः सवंवेदानाम्‌ ओद्धुारमात्रमखिलम्‌ केदाचिद्रववहारे तु किन्तु परयति मिथ्येव कृतकृत्यो भवेद्वद्रान्‌ खं वायगन्यम्बुक्लितयः ग्राह्यग्राहुकरूपेण घ्राणमध्यात्ममिः्युक्तम्‌ चक्षुरध्यात्ममिदयुक्तम्‌ ` चित्तमध्यात्ममित्युक्तम्‌ ` चिदात्मनि विलीनं चेत्‌ जिह्वाऽध्यात्मं ज्ञानानामुपसंहारः ततः स्थलानि भूतानि तमोऽध्यात्ममिति तस्मादाकाशमुत्पन्नम्‌ तस्य तावदेव चिरम्‌ त्वगध्यात्ममिति प्रोक्तम्‌ न सभागं न निर्भागम्‌ पञ्चोकृतानि भूतानि ` ४१६ ४२१. णर ` ६९९ ४१९. ४२२. ४२७ ४१३ ४१२ ४२९ ४९६ ४२३० ४१९ ४१५ ४२९२ ४२७ ४११ ४२५ ४२७. ४२९८ ४२७ ` ४२९१९. ४२२ ४१८ ४१७ ४२६ ४१८ ` रय ४१४ ४१९ ४१३. . २८. ४१७ ४९५. ४. नि प 14 पः क । । „ (व 1 # । (9 1 ‡ ~ 1 परमानन्दसन्दोह्‌ पादावध्यात्ममित्युक्तम्‌ पायुरिन्द्रियमध्यात्मम्‌ पृथिव्यादीनि भूतानि प्राणोऽपानस्तथा व्यानः बाह्यान्तःकरणेरेवम्‌ बुद्धिरध्यात्ममिल्युक्तम्‌ मकार कारणं प्राज्ञम्‌ मनोऽध्यात्ममिति मनोबुद्धि रहारः येयं जागरितावस्था यः पश्येत्सवंगं शान्तम्‌ रामद्रेषादिरहितम्‌ वागध्याटममिति वाच्यवाचकनिमुंक्तम्‌ वाय्वादिभागदहचत्वारः विवतेजससौषुप्त विहवं वे राजखूपेण विहवादिकत्रयं यस्मात्‌ शब्दस्परांरूपगुणेः शब्दस्पशंरूपरसगन्धेः श्रोत्रत्वङ्नयनघनघ्राण श्रोत्रमध्यात्ममिति समाधिकारात्रागेव सवंदामुक्त एव स्यात्‌ हेस्तावध्यात्ममित्युक्तम्‌ हिरण्यगभंरूपेण अपरोक्लानुभूतिः अङ्गानां समतां विद्यात्‌ मज्ञानप्रमवं सवम्‌ मथ रुद्धं भवेद्रस्तु अदृश्यं भावरूपं च अनुभूतोऽप्ययं छोक्रो अनेनैव प्रकारेण अपरोक्षानुभूतिवें ४२६ ४१८ ४१९ ४१४ ४२१ ४१९ ४१९ ४२६ ४१९ ४२१ ४२०५ ४२७ ४३०५ ४१८ ४९९ ४१५ ४९६ ४२० र ४१३ ४१३ ४२०५ ४१७ ४९५ ४२८ ४१८ ४२९ ४८१ ४६१ ४८४ ४८५ ४७१ ४८५ [ ११ ] अभ्रेषु सत्सु धाबत्मु अयमात्मा हि ब्रहव अलातं भ्रमणेसैव अहुमेकोऽपि सृष्ष्मह्च मह द्रष्तया सिद्धो अहुविकारहीनस्तु अहंशब्देन विख्यात अङ्कः पुरूषः प्रोक्तो आात्मनस्तत्प्रकाशत्वम्‌ आत्मा ज्ञानमयः पुण्यो भात्मा नित्यो हि सद्रूप मात्मा नियाकमरचान्तर्‌ आत्मानं सततं जानन्‌ मात्मा प्रकाशकः स्वच्छो मात्मा विनिष्कलो ह्येको आदावन्ते च मध्ये च इति वा तद्धवेन्मौनम्‌ इत्यात्मदेहभागेन इत्यात्मदेहमेदेन हमं चक्रत्रिमानन्दम्‌ उच्छसाघनयुक्तन उच्यतेऽजञेबंलाच्चेतत्‌ उत्पन्नेऽप्यात्मविज्ञाने उपादानं प्रपञ्चस्य उपादानं प्रपञ्चस्य एतयोयंदपादानम्‌ एभिर ङ्गः समायुक्तो एवमात्मन्यविद्यातो एवं देहुद्रयादन्य कनकं कुण्डलत्वेन कमं जन्मान्तरीयं यत्‌ कलनात्सवं भूतानां काचभूमो जलत्वं वा कारणं व्यतिरेकेण कायंकारणता नित्यम्‌ कायं कारणताऽऽयाता ४७५ ४७१ ४६२ ४६६ ४६९ ४६६ ४९७ ४६२ ४६३ ४६३ ४६२ ४७६ ४६२ ४६२ ४८० ४८० ४९८ ४६८ ४८२ ४६० ४७७ ४७६ ४८९. ४७६ ४६१ ४८६ ४७५ ४६८ ४७४ ४७६ ४८० ४७५ ४८५ ४७३ ४८४ काये हि कारणं पद्येत्‌ कुशला ब्रह्यवार्तायाम्‌ ` कोऽहं कथमिदं जातम्‌ क्षीयन्ते चास्य कर्माणि गृहत्वेनेव काष्टानि गृह्यमाणे धटे यदत घटत्वेन यथा पृथ्वी घटनाम्ना यथा पृथ्वी चस्ुभ्यां च्रमशोकाभ्याम्‌ चित्तादिसवंभावेषु चेतन्यस्येकरूपत्वात्‌ ततः साघननिमुक्तः ततस्तद्वृत्तिनैरचल्यम्‌ तत्तवज्ञानोदयादृध्वम्‌ तत्रेव च समाख्यातः त्यागः प्रपञ्चरूपस्य त्रयमेव भवेन्मिथ्या त्रिपश्चा द्गान्यथो वक्ष्य दृश्यं ह्यहद्यतां नीत्वा . हृष्टिदशंनटृश्यानां दृष्टि ज्ञानमयीं कृत्वा देहस्यापि प्रपञ्चत्वात्‌ देहोऽहमित्ययं मूढो दोषोऽपि विहितः.-श्रुत्या नाहं भूतगणो देहो निगमाचायंवाक्येषु नित्यमात्मस्वरूपं हि नित्याभ्यासाहते प्राप्तिः निमेषाधं न तिष्ठन्ति निरामयो निराभासो निगुणो निष्क्रियो नित्यो निमंलो निह्चवलोऽनन्तः निविकारतया वृत्त्या तिविकारो निरकारो 4 निषेधनं प्रपञ्चस्य नोत्पद्यते विना ज्ञानम्‌ ` परिपक्वं मनो येषाम्‌ पीतत्वं हि यथाशुभ्रे पुरुषत्वे यथा स्थाणुः पोतेन गच्छतः पुंसः प्राणसंयमनं चेव प्रोक्तोऽपि कमंकाण्डेन बरह्मणः सव भूतानि ब्रह्मादिस्थावरान्तेषु ब्रहौव सर्वनामानि ब्रहोवास्मीति सद्वृत्त्या ब्रहवाहं समः शान्तः भाववृत्या हि भावत्वम्‌ भावितं तीव्रवेगेन महत्वे सवंवस्तूनाम्‌ यत्र यत्र मनो यात्ति यत्राज्ञाना द वेदद्रेतम्‌ तथा तर द्कल्छोखे यथा मुदि घटो नामं यथा रज्जुं परित्यज्य यर्था वृक्षविपर्यासो यथा शशी जरे भाति यथेव दिग्विपर्यासो यथेव मृन्मयः कुम्भः यथेव व्योम्नि नीखत्वम्‌ यथेव शून्ये वेतालो यद्रदग्नौ मणित्वं हि यद्रन्मृदि घटभ्रान्तिम्‌ यन्म सवंभूतानाम्‌ यमो हि नियमस्त्यागो यस्मात्परमिति श्रुत्या यस्माद्राचो निवतंन्ते यस्मिन्‌ सर्वाणि भूतानि येषां वृत्तिः समा वृद्धा ये हि वृत्ति जहत्येनाम्‌ ` ये हि वृत्ति विजानन्ति रञजुरूपे परिज्ञाते ` ४८२ ४/४ ६८३ ४८५ ४८२ ४७८ ६६ ४७१ ४८४ ४८३ ढ८ई | १२ | रज्ज्वज्ञानात्‌ क्षणेनैव लयस्तमदच विक्षेपो लिद्धं चानेकसंयुक्तम्‌ वाचो यस्मान्निवतंन्ते विषयेभ्यः परावृत्तिः विषयेष्वास्मतां दृष्ट्वा व्याप्यव्यापकता मिथ्या श्रोहुरि परमानन्दम्‌ शरुत्या निवारितं नूनम्‌ सजातीय प्रवाहुक्च सदेव वासनात्यागः सदेवात्मा विशुद्धोऽस्ति समाधौ क्रियमाणे तु सपंत्वेन यथा रज्ज्‌ सवंमात्मतया ज्ञातम्‌ सवं पुरुष एवेति सवं ब्रह्मेति विज्ञानात्‌ सर्वोऽपि व्यवहारस्तु संसा रबन्धनिर्मुक्तिः सुखेनैव भवेद्यस्मिन्‌ सुवणज्ज्यायमानस्य सृक्ष्मत्वे सवंभावानाम्‌ सिद्धं यत्सवंभूतादि स्वदेहे लोभनं सन्तम्‌ स्वप्नदेहो यथाऽध्यस्तः स्वप्नो जागरणेऽलोकः स्वल्पमप्यन्तरे कृत्वा स्ववर्णाश्रमधरमेण स्वात्मानं श्रणु मूखं | | आत्मबोधः भखण्डानन्दरूपस्य अन्ञानकरुषं जीवम्‌ भज्ञानान्मानसोपाधेः अतद्रवावृत्तिमेदेस्तु भनण्वस्थूलमहत्वम्‌ ` ४६९ ४८३ ४६७ ६८9 ४५९ ४८२९ ४.६९ ४६९ ४७९, ४५९ ४७३ ४८३ ४७२ ४७५ ४६७ ४७९ ४७२९ ४६० ४८० ४५७० ४७५ ४८९ ४६५ ६७६ ४७१ ४\9० ४५८ ४६५ ४९९ &९.० ४९.२३ ४९.९ अनाय विद्याऽनिर्वाच्या भमनस्त्वान्नमे दुःख अरुणेनेव बोधेन भविच्छिन्न इवाज्ञानात्‌ अविरोधितया कमं अहूमाकादावत्सवं आत्मचतन्यमाध्चित्य भत्मनस्सच्चिदंशङच मात्मनो विक्रिया नास्ति मात्मन्येवाऽखिकं रश्यम्‌ आत्मा तु सततं प्राप्तो आत्मावभासयत्येको मात्मेवेदं जगत्सर्वम्‌ माबिद्यकं शरोरादि उपाधिविलयार्िष्णौ उवाधिस्थोऽपि तद्धे: एवमात्माऽरणौ ध्यानम्‌ एबं निरन्तरकृता जगदिलक्षणं ब्रह्य जीबनमुक्तस्तु तद्विद्रान्‌ ज्ञातुज्ञानज्ञेयमेदः तत्तवस्वरूपानुभवात्‌ तद्युक्तमखिरं वस्तु तपोभिः क्षीणपापानाम्‌ तावत्सत्यं जगद्धाति तियगृध्वंमधः पणम्‌ ` तोम मोहाणंवं हत्वा ` दिग्देशकाला द्यनवेक्ष्य हश्यते श्रूयते यद्यद्‌ देहान्यत्वान्न मे जन्म देहेन्द्रियगुणान्कर्माणि देहेन्द्रियमनोबुद्धि ` न तद्भासयते सूर्यो ् नानोपाधिवश्।देव नित्यकषुद्धविमुक्तकस्‌ . . निगुंणा निष्क्रियो नित्यो निषिध्य सकलोपाधीन्‌ ४९५ पश्चकोलादियागेन ४९२ पञ्चप्राणमनोबुद्धि ४८१ पञ्चोकृतमहाभूत ४९१ प्रकाशोऽकस्य तोयस्य ४९४ बाह्यानित्यसुखासक्तिम्‌ ४९८ वोधोऽन्यसाधनेभ्यो हि ४८९ यथाकाशो हूषोकेशो ४९१ यदूहष्रवा न परं हश्यम्‌ ४९९ यददधासा भास्यतेऽर्कादि ५०० यल्लामान्न परो खाभो ४९९ रज्जुसपंवदात्मानम्‌ ४९४ रागेच्छासुखदुःखादि ४९३ रूपवर्णादिकं सवम्‌ ४९६ वपुस्तुषादिभिः कोरः ४९२ विव्िक्देश आसीनो ४९६ व्यापृत्तेष्विन्द्रयेष्वात्मा ४९३ श्रवणादिभिश्टोप्तो ५०१ सच्चिदात्मन्यनुस्यूते ४९.० सदा सवंगतोप्यात्मा ४९२ सम्यग्विज्ञानवान्योगी ४९७ स्वंगं सच्चिदात्मानम्‌ ५०१ संसारः स्वप्नतुल्यो हि ४९० स्थाणौ पुरुषवद्श्रान्त्या ४९७ स्वबोधे नान्यबोधेच्छा ९ स्वयमन्तवं हिरग्यप्य ५०० हृदाकाशोदितो ह्यात्मा ५०१ मनोषापक्चकम्‌ जाग्रत्स्वप्नसूषुप्ठिषु ५१५, ५२९ ब्रह्यवाहूमिदं जगच्च ५२०, ५३३ यत्सोख्याम्बुधिलेश या ति्यंडनरदेवता ५२८, ५२४ ५२६, ५२४ शङ्वन्नरव रमेव विश्वम्‌ ५२१, ५३३ उपदेशपश्चरत्नम्‌ एकान्ते सुखेमःस्यतां ५७८ [ १३ 1 ्षद्रधाधिरच चिकित्स्यतां वाक्याथंर्चव विचायंतां वेदो नित्यमघीयतां सङ्क: सत्सु विधीयतां स्वरूपनिरूपणम्‌ मर्थाभावे तु यज्ज्ञानम्‌ अनामभूते देहादौ अहूममृतमयो न अहमेको न मे करिचत्‌ अहमेव परं ब्रह्य अहमेव परं ब्रह्य आमस्तक पादतला जाग्रत्स्वप्नावुभावेतौ तदाऽऽगमान्संपरिवज्यं देशजात्यादि सम्बन्धान्‌ देहस्य च स्वस्य मृजा ध्यानं समास्थाय पदं निरज्ञनं निष्प्रतिमं पच्चात्मक पञ्चषु पौ्वपिर्येण वेदान्ताः बोजभावरच निद्रा च बुद्धिपुवं तु यज्जञानम्‌ भूतानि चाहं स्थिर मखेरनेके रहुमेव चेज्यो यत्तत्पदं ब्रह्मविदो वदन्ति [यदा] चित्तमसंसक्तम्‌ यदा स्वचित्ताप्रभवं यस्य जाग्रति खोयन्ते यावदज्ञानभावः स्यात्‌ यो भावित्तस्तिष्ठत्ति योऽसौ सर्वेषु वेदेषु विज्ञप्तिमात्रो हि सदा सर्वोपाधिविनिमुक्तम्‌ सोऽहं परं ब्रहम जगत्‌ सोपृप्तं तिमिरान्धकार ५७४ ५७० ५५९ ५६५ ५९४ ५८७ ५९२ ५९.२ ५८८ ५८८ ५९१ ५९५ ५९० ५९० ५९१ ५९.२९ ५९२ ५८८ ५८८ ५९५ ५९४ ५९२ ५९२ ५९.१ ५८९ ५९० ५९.५ ५९५ ५९२ ५९० ५८९ ५९० ५९२ ५९. स्थल जागरितं वाक्यवृत्तिः अगमन्मे मनोऽन्यत्र अजडात्मवदाभान्ति भत्र ब्रूमः समाधानम्‌ अनात्मा यदि पिण्डोऽयम्‌ अनापन्नविकारः सन्‌ अनायासेन येनास्मात्‌ मन्तःकरणतद्वृत्ति अह्‌ ब्रहयोति वाक्याथ आाङुम्यनत्तया भाति दत्यमन्योऽन्यत्तादात्म्य एवमिन्द्रियरद्नाहुम्‌ कममणां फल्दातृत्वम्‌ को जीवः कः परदचात्मा धटद्रष्टा घटाद्धिब्ः घटावभासको दोपो जीवात्मना प्रवेशश्च ततत्वमस्यादिवाक्येपु तत्य मस्यादिवाक्योत्थं ततत्वमस्यादिवाक्यं च तत्त्वंपदार्थो निर्णीतो तद॑स्य च पारोक्ष्यम्‌ तापत्रयाक सन्तप्तः त्वमथेमेवं निरिचत्य देहेन्द्रियमनः प्राणा देहेन्द्रियादयो भावा निरस्तातिश्शयानन्दं निरस्तातिकशयानन्दः निरस्ताश्चेषसंसार पदाथमेव जानामि पर प्रेमास्पदतया पत्रवित्तादयो भावा प्रत्यक्परोक्षतैकस्य प्रत्यग्बोधो य आभाति ५९४ ६०३ ६०३ ६०१ ६०२ ६०२ ६०० ६०८ ६०७७ ६०६ ९०२ ६०५ ६०9 ६०२ ६०२ ६०५ ६०७ ६०० ६०६ ६०६९ ६०६ ६०० ६०४ ६०४ ६०२ ६०८ ६०४ ६०४ ६०१ ६०३ . ६०३ ६०७ ६०६ प्रारन्धकम्ेगेनं मानान्तरविरोधे तु मायोपाधिजंगद्योनिः यज्ज्ञानात्सवं विज्ञानम्‌ यदानन्त्यं प्रतिज्ञाय यस्य प्रसादादहुमेव यः साक्षिलक्षणो बोषः ६०८ ६०७ ६०७ ६०४ ६०५ ६००9 ६०४ [ १४ } रूपादिमान्यतः पिण्डः विजिज्ञास्यतया यच्च विक्लोणंकायंकरणो शुत्याऽऽचाय प्रसादेन साङ्भुतोऽपि तथा नाहम्‌ सत्यमाह भवानत्र सत्यानन्दस्वखूपं धीः ९०१ ६०५ ६०८ ६०८ ६०२९ ६०१ ६०१ सगंस्थितिप्रल्यहेतुम्‌ सर्वज्ञत्वं परेशत्वम्‌ संसर्गो वा विशिष्टो वा साध्वो ते वचनव्यक्तिः स्वप्नजागरिते सुषम्‌ हित्वा द्रौ शबलो वाच्यौ ५६९ ६०४ ६०६ ६०० ६०२ ९६०६